l JAN KERSBERGEN
veeftigjaar liefde vooí levende stenen Een
hoopvol jubileu'n
2
BERBER BIJMA Een
íijkdom die veíplichtingen schept
cedeputeerde lonnewietske de Vies ovet mon
u
m e ntale F ies e ke t
ken
5
REGNERUS STEENSMA Een kostbaar en veelzijdig De 38 ketken
van stichting Alde Ftyske Ísje*en
Opgericht 9 scpt€mber r97o
ro
Dageliiks bestuur er dire.tie DÍs. J. KersbeÍgen, voorzineÍ
BÊRBER BIJMA
Eerbiedwàard ig và n buiten,
h J.D Niemeijer, se.Íetaris DÍs. M. Osinga penningh€ester DÍs. H. T. Algra Drs.J.-M. Postma
GÁ.
Baklcer,
bezit
maar binnen vol leven G
rcte v e Bà
ei de n h ei d ao n a
cti v i te it e n
in nonunentale ketken 14
directeu
BERBER SUMA
'Goede ideeën kunnen geld genereren' 89oo Ác LeeuMdctr Bezockadres: Emnalde
GeÁad Bakkeí, directeu Alde FryskeTsjetken
j9
'lel: 058-2\9666 E mil bÍo@aldefr)-skets j€.ken.ol
Irieslddbaík nL r9.8r.oo.7oj
16
JÁAP VAN DER BOON
zien en luisteíen naár êen gebouw Architect Rudolf Wi?lingo ovet rcstauoties
Minimaal per id € r7óo Opzegging vóór r novenb€r
20 Restauràties Stichting Alde Fryske Tsjerken r972-2oil
Di
R. Steensma, voorzitter
21
Drs. H.T Algra
JAAP VAN DER BOON
DrJ.E.A.Icoesen
Uit liefde vooí Alde FryskeTsjerken vijÍ betrckken medewetkets aon het wootd 89oo Ác I-€euwaden
E-mait redictie@aldefrysketsierten.nl VorÍngevins etr opmaak:
MrÍtha Kalna, Leeumrdcn Robert Seton,
Iceuwden Foto's: Regnerus 5t€ensma tênzij ande6 vermeld
ÁIde F,.r!he Tjjdhe"
taqÁtjnt
ca 2l augstÍs
Fotoomdag:SintJacobipaÍochie,fotoFíansAndringá
Veertig jaar liefde :"""ii voor levende s1g1'1911,,',"i' "'"
De Srichtiag AIde lrrske 'Iijerker heeít in ,oro haar
v(eíirjdiB b(.rau g.rrcrd mtt <rn '(,lr d -riv, teiten- Thee hoogtepÍnten springen er uit. De jubilcu
hexpositie van kerkinterieu.s van de schilders I)n.*ê Elias en llenk llelÍxntel heeft in de zonermaarden liefst t48t bezoekers naar Muscum Ma.tena in Irreeker I' ,'ol,\c,' tn de urtl' ndrng door Oruop I lJan qn de vieÍd€lige televisiedo.nnenttue Arde Fryshe f.iirhen in septcnbcr cn oktobcr zoro wcktc vccl belangstelling onder het grote publiek. In dc tv uitzcndirycn stond de problcmatick en dc rnese kerken centraal. Dc komende tien jaaÍ zullen naar vcNachring circa hondeÍd kerllg€bouwer hun re ligierze tun.tie ve.liezeó. I )e g.ote vraag Màr .le Friese samcnlcvitrg voor stair, is hoc dic kcrkgcbouwcn bclouden lrnnen worden en $elli.hl een nietr"e lun rie kunnen k.ijgen. Dc Stichting Àldc Flyske Tsjerken wil hie.in een beldgriike rol spelen. De p.oductic vatr dc tcloisicdocumcnta;.cs is mogc'
lijk semal<t ddkzij bijdràgên vàn overheden, cÍltuur fondsen etr bcd.ijvcn. Ik wil zc hic! nocmen, om onzc erkentelijt<leid te ond€strepen: Provincialc afdeli.g Plattelddsprojecren Boclstra OlivieÍ Srichting Je
Mrintien.lrai lbnds
Meidde$nE-Sybcnaa Stichtiry Ottcma Kingma Sti.hting Polleha Tionp Stichtina lriN BeÍnh.rd Cultuurfonds KoninLliike Smilde Rv Zonder dc stcun \a deze partijen hadd€n wii de belang Íijke rel€visiererie over de Friese ke.ken niet kunnen
Dc gÍote prbliciteit die onze sti.hting in het jóile lnjd kreeg, heeli io bclmsrijkc nitc bijscdÍasetr m hc' .u..c. vr dF don,reutueí\ ing\, dprgnF \4rJfuc K+ Houd uw dorp en kerk gczond'. l-rjdcns bet concert vao t\yntrc Lavem in de Groate Kerk in SirrJacobi pdo, hie. n(( hcr jub lcum op o Écbruar r :or r ti. r.
"d
lijk wrd afgesloten, weÍd bekendgenà,tt dat zich biinà ave,nonderdni€uredooatcurshcbbcnirycschrcvcn. Als bcstuuÍ zijn we natuÍrtijk biÈonder ingenomen
mct dit result..1t- Het is stinul€rend od te zied hoe de kerken l€ven ia de lriese sme.leving, €n om ons verzckerd te wctcn van zo'n grote acht€fian. H€t succes vd de cmpagne heeft ons bemoedigd om dooÍ te gaan op dc ingcslagen ftg, en ons cnan ovcrtuigd dat we nog neer donàteurs ku.nen verven. M€de om die reden is besloten dit voorjàd eed dtn mmerva ons blad -alle F4pÉe ?l/;*r, uit tc gevcn. Dat nudner ligt nu voor u. In dit blà.l zetten we bij hoge dtzondcring offzelÍ in dó schijnwÍpes. Alereerst om ad d€ óieuwe donat€urs die zich de aÊgelopen periode hebben mgemeld, dtridelijk te naken wad de Stichting Àldc FÍyske Gjerken voor staat. On tc laten zicn welke kerken de Sti.hting heeft overgenomen er welk scala am activiteiten er in onze ke.kcn wordt georganisecrd. rln vooral ook om ccn indnk re eeven van dc veellreid am rijwillig€rs die zich voor de Stichting inzetten. Allenàal neNetr mer passic voor de kerken. Zodat voor iedereen duidelijk wordt dàt de Stichtiog AIde Frysle 'Iije.ken geen 'dode stenen veÍmelt, nad 'levend€ sten€n on dc.houdt te nidden van de gemeenschap. trer tweede doel vd dit ertÍa nmer is om het wenen van donateurs ccr nicuwc impols tc goctr. Dit blnd is gedrukt in een oplàge van ro.ooo exenplnÍen en wordt versprcid via onzc 18 kcÍLcn, divcrsc musca cn ddere drÍkbezochte locàties. Bovendien kd het blad bcsteld worden met de bon uit de advertentics in het IÍierb Dagblad en àe lldudiler Cottukt. VooÍ iederc nicuve donateur ligt een gratis dvd Lla , mct daarop de vierdelige televisieserie vin Omrop Fryslán. D€ cultuurfo sen die de televisie uitzerdingen heb bcn gesponsord, hebben ermcc ingestcnd dat hct geld dxt over was, wordt adgewend om dit extn nunmeÍ van ons blad nogelijk te naken. wj zijn hen bijzond€r erkc.tclijk voor dczc royale geste.
'tot stot spÍeek ikde hoopuit dat velen die dit lezed, rulhn b$lurr, n donar. ur re wrd, n. om op d,F ma nier her veÍk var de Stichting Alde liyske Tierken te Graag tot ziens in een
vd
onze kerkenl
JÀN KERS!!TGEN Uamittt StichtitgAlde IryÁe Tjdhea
BERBER BT,MA
rijkdom die veÍplichtingen schept Een
cedeputeerde Jonnewietske de vries over monumentole Friese kerken
lannewlêtsk d€ vriês, foro,rdrÍre Ádrlngo
Friesland h€efi zo'n beetjc de hoogste 'kerkdichtheid' van Noordwst Euopa. De vele monumer tale kerk€í ziin een cultuurhistorisclrc er land-
tuscrcndc gcloofsgcnccnschappen. Voor veel dorpen is het liMci€el en orgdisatorisch te veel gevraagd om het kerkgebouw tc onderhouden en een nieMe Ge
schappelijke broÍ vm rijkdom, zegt gedeputeerd€
ft eenschnps)tunctie te geven.
Jmewietske d€ Vries !a Cultuu. MlE rcl €en .iikdom die verplichtingen schept voor de D€ pÍovin.ie FÍlstán is zich eNd bemst d1t er wt noet gebeu.en, zegt De Vries. Het uitgcbrcidc invcnta
rdppon
Frlslál biedt plaats àjn zo'n 77o kc.kcn. Ongcvcer
radrk
de helft daaran is njksnonument. Een uitzondeÍlijke e.fSoedschat, zegt ged€puteerde Jercviccskc dc Vrics.
is veÍolgens een àm,et voor een 'D€ltaplan opgestcld, waM n gÍor( Llnen urteengert ror,Jr hóe de nr^vin cie stinulnser wil geven voor verotwoord behoud, in
'friese ke.ken ziin lctterliik en fig ÍÍlijk hoogtepunten in hct lddschap en middelpunten mn dc dorpsgcmccn-
mM wel ccntie die de verplichting schept voor dc Fricse gcmccnschrp on e. goed mce on te gen.' Dat wordt de konende ieen gccn eenvoxdige klus. schap. Kerkelijk erfgocd is een grote rijkdom,
Volgens het
in 2oo9 verschenen Àppott'IihÍ
(tr l{lct
o
h
op pae.1, /ullen J. (omcndc ucn tu, /o n honderd monum(n'ale I ncr l.rlen hrm religreu/F r,j.rben
tunctie verliczcn,
net nm€ dooÍ ontkerkelijking
en
PFA'ê srap. Vorig
J,r
saneNerking nct de Stichting Àld€ Fryske 'Èierken, ddere lriese erfgoedinstellingen, ke.kclijkc orgatusatics, ddóre overhedcn md ook lok le p,nijen rondom een vriikonende ke.k- l)e Vries: 'Hct idcaal is dat een plet .ellkegêmeetu, hdp her kêrlgehouw e(n ntrusc tun, rr kan geven. De Stichting Alde F.)skc Gierken is €en
nct voor gebowcn
\mg
wdooÍ
onvoldoende najtschappeiijk dnagvl.h is.' Ook de provincie zc]fvil pas an het eind van ccn herbestcmirystÍaiect in ziót konen. '\íe kmen als prcvincie en Stichting ÁIdc Fryskc Tijcrkcn
niet smen alle kcrken redder De hele geneenschap is nodigom eenkerk€€n niom tunctie re gev€n.' Her op rc Íi.hren Deltáplatform g€eft daa.toe ecD àànzet. In het platfom zittcn vcrtegenvoordigers vd kcrkelijke e. maatschappelijke oÍgànhaties, €rfgoedinste ingen en overheden- Het platform maakt afspra len o'c' s( waL Caat docn .n matt êcn \cle, rie un kerkgebouwen vd de inspanningcn zich vooral op mo€tefl .ichten. Dautrest Saat een Deltat€m àd de slag, eer grc€p onaJhdkerijke d€skundisen dic jadlijks rch' lerlg,bowcn u,rlrc{ d,c drineênd een nicu$e bestenming moeten kijgen en die vcsolgc$ dc lokale gcmccnschap hclpt bij het zoeken naaÍ een conoete
irvulling.
l h Dc Stichting Àlde Fryske 'Èjerken heeft de àfgelopen
hu wddc bcvcrcni zci Dc VÍics tijdcns d' jubil.um.i"riig \r dê nnh,,ng. Lrgêl^pei tuid.
veertig iaa.
'Zonde. de stichtiÍa zou Frlslán ]ÈjeÍkclán c. ecn sruk llmer hebben dtgezien.'Voor de konende jd€n ziet de gedeputeerde een nicuw .ol voo! dc sticht;ng. 'S.ichting \ltle I ryrl' Ilccken rcu m""r dd r nu J i' een lemi' punt [!men worden. we hebbcn behoefte ao een plck l@. eigen cn er g€bruikeÍs vd kerker met aI hm m ger en behoeften @ cr€atioc gcbruiksidc€ër teÍccht kumcn. De sti.hting ri.ht ,i.h m op rijksnonumenten, md een Kennispun. mu ook hulp noeten bicden voor kc.kcn dic die status det hebben. Het Kemisput zou met de dde.e erfgoedo.gadsitics in hcr LccmrdcÍ Monum intchts opgezet moeten woÍden.' De VÍies zi€t voordelen in die samenwe.king. 'De instellingetr in hct MoNmirtehàs kumen bijvooÍbeeld proÉreretrvd elkaars kennis oveÍ rcstau.aties en plao ontvikkeliog.'Ecn fusic is wat had betrefi niet ad de oÍd€. le noet vrijwillige.s die zich net moleos bczig houJ.n !n andcr(n d! \oor êên kerk in de wepr /ijn. nict onder d€zelfde o.ganisatie latcn vallcn. Dat zorgt voor verreemding er dardoor ninder betroklenneid.'
De ScdcpureeÍde denht dxt de Stichting Alde FrlaLe Tsjerken verde. de komendc iarcn nec. kaD doen ad
het ontwiktclen vm cultuunoeristische roÍtes
langs
kerker, bijvoorbeeld in de !íaddcnregio. i{s jc dat goed aanpakt, Lxnje een beroep doen opverschillende geld' v€ÍstÍekkers, we.ondcr biivooÍbeeld hetVaddenfonds.
ênt:nsádê
nn
d€ Friêsê kêrkên
opdraót van de pÍovlnclê Fryslán hêbben veBchil-
lende eÍgoediníellingen onder2oek gedaaÍ naàÍ de s$at vàn de Friese kerker. Dat resulteede in de nota Tirk om
t
tsierken die eind 2oo9 veEchêên.
ontke*eliikins en fusies tus€n ke*êlïke gemeentên zijn b€lànsdke ontwikkelingen in het afnemendedÉeg
vlák voor sebruik en ondeÉoud van kerkgebouw€n.
[e. kwart van de ke.kgebouwen die nog een Éligieuze fun<tlê hebben, ls in eigendom van een ke*clijke gemeene.hep m€t mlnder deÍ hondeÍd ledenDe Íisi@groêp van kerken die oe€r tlen jaàr wáarrchiiliik niet me€rin glbruikzln ÍooÍ deêredlenst, bêstáàt uit 74 tot 1r7 k€rken. Dit stbokt met de reM.htiíg van de srichring 2oo3Jààrván het Rêllgleus Erfgoed dat de komende tien jad zo'n hondeid kêrkgebouwen in FÍiesland hun ooEpÍonkê!Uke fÍn.tle z(ller verliezen. h veeldoDen blijktde bettuuEkráchtkleln t€ ziln ên dê contjnuiteit dáárván twijfelàchtig, De kàns dàt dez€ dor pen êên heóestemmingvindetr etr orgànireren vooÍ een v4komend ker4eboÍw, c llein. oe vele dorythuiz€n in FÍiesland máken de kans bovendiên kleiner dat d€ze kerkgebouweÍ vooÍ gemêerr.hipsactivit€iten gebruikt Behalve het kerkeliik ên maatscháppelijk dráàgvlak heb-
b€n ook de práktisóe gebrunsmogeltkheden vàí e€i kerkgebouw invloed op een êventuele herbest€mming. Een wálrdevol
interi€uÍ en de aanwezitheid van een
kerkhof b€p€rken de moseliikhedeÍ dàaÍvoor
VooÍal in het noorden vd Fryslán li&gen kansen. Een geslagd voorbeêld is de aaopak vm dc Groate Ke.k in Sint Jacobip ochic. D€ kerk krijgt net de konst vd
eenlekÍinsinfornàtie.entrum
een grotere
cultuurtoc-
ristische tunctie. Bovcndic. ku je eÍ dingen kopen en komt er welticht een horecatunctie. Mct een goed busi ncssplm is dus op culruurtoeÍistis.hgebiedwel degelijk
i:t'l
Bezit Stichting Alde Fryske Tsjerken
- voorjaar zorr
In totool 38 ke*en, waorvon êén met klokkenstoel (coïngaryp) en Daarndast één iosse klokkenstoel (Níjeholtwolde).
vijf met keíkhof.
(D) 27 Schàllum 28 schuretdubbêga 29 sibándàhos (met k€*hoí lo sintjacobiparochie 3r swkhum ,2 Ter rdzàÍd 33 Teíband 34 UitwellingeÍgà 35 wêstemttrjerk )6 westhem (met kerkho0 37 Wier 38 zweinr 39 Raad
Aussbuurt (met kêftho0
15
r6
3
Blessum {met kêrkhof)
Hijum
r8
5 6
7
17
19
r(átluk
8
9
('losse' klokkênstoel)
21
oltertery (met kerkho0
2, (kêÍk + klokkenstoeD
B
-\
'-l
\)r-,
::ï"J:::".-"..-"m
De gíootste cdturele schat vm Fryslàn is zijn .iikdom am monumentale kerker. E! zijn nccÍ dan driehondeÍd, vaaft.rn de oudste van rond ro5o dateert er de jongste vm rond r9to. Rijkdom an bouwkunst, màar ook
:h
beeldende voorstellingen gclovcn, denken en
dic ccn spiegcl leven iÍ vroeger eeuwen.
\vae kerken in
hun
voortbestn:rn bcdrcigd wordcn, steekt de Stichting Àlde lryske 'Itrerken de reddende hand uit. De stichting nam al38 k$kcn ovcr cn onderhotdt die. Smen vormen ze een prachtige .fspiegeling van
JoMeÍt, romààns, rufst€en,
Ède eeuw
Ecn pa.adcTu.dje van de StichtingAkb Êyske is de
lljeÍken
kerk in llegebeintun- Hij is gelegen op de hoogstc
terp van
Fryslán
zichcbar Ook andere
stichtiÍgskeÍken op noordelijke terpen voÍnen een doi delijLc ndkc.ing vatr ict landschap, zoals Ginnun, Lichtdrd en llijum. In het vlakkc gr.idcldd tusscn Lccuwrden en Bolsward markeren dorpstorens t$ sen een srocpjc hriz.n de hoÍuon, brircorbccld ir BoLsum,lllessum enJo.we.t. De ke.ken ziió de ftasten op groene s.hepen h de grrslddzee. Iletzelfde gcldt voor Jousvier bij DoLkum, Swichum bij kcuwarden en \X/€sthem r$sen \íorkÍm en Bolsward. Deze mcrk tekcns zijn dct wcg tc dcnLcn uit hct Friesc lmdschap.
rêlnsum, ionaans, bakst€ën, eeBte helÍt rtd! eeuw, gotische ingang cà.
ltoo
md
h
7j4 verd Bonifatiu bij Doktun vermoord, md hct chiistendom kreeg toch voet ian de grond in het -lir*en noorden. 8oo cn /Un doeae ke.kte- ge 'ooo bowd van hout en zoden en bedekt met riet. D€ bow vd stenen kerkeo kll/m pas goed op gdg m het veÍtrek m dc Noormm.n. du\ n, her ju, 'ooo. Hi(noo, gebtuikte men tufsteen, co grijze .atuu.sreen uit het Eifelgcbcrgte, die via Riin en IJssel n@ onze streken veroerd serd- OngeveeÍ vee.tig kcrken in lÍ]slán bc staan nog gchccl of gedeeltêlijk uit tufsteen. In de tweede heljt vm de rza e@w ontdekte mcn dat hct nogetijk n on \m klei Íeen te b,lken en aI spoedig ging
hier zijn in teg€nstelJing tot Grcningen wel ver sheidene gotischc kerken verezen. De a;Met tot de gotiek vinden Í€ al in de r3d" e@{ dc blo€itijd ligt 'r1@ in de rí& e€n ln die tijd w€Íden niet alleen grotê stà&
nrár verees ook ccn ÍinL mtal fone dorpsk€Íken. De twaáfgotisóe k€Íken vrn de stichting kerken g€bourd,
stáan onder andere in B€áis, Boksum, Boer €n
vestd,
en
men over op het bouwen met de g@dkop€re bátsteen. Rond r2oo vond deze overgmg zijn bcslas. D€ ouóte Fri€se kc.kcn zijn gebouwd in de Íomdse stijl, wtrb! d€ rcndboog en de horizontale Iijn oveÍheeF sen. De Ímen zijn klein on dc <lragcnde tuncrie van de
nren
niet te onddmrnen. Ze zijn v,àh tmelijk hoog mgcbracht, opdat nen zo weinig nogelijk last zou hcbben vrn tocht. Dc rufsteenkeÍk€n in Hegebeintun €n
Jolrert uir het begin r"n
eov hebben naweliiks vd Hijun en Gnnud, die €ew ziin gebowd, is dar al
de rrd"
nuurvêrsie.ins. In de keÍk€n
in de tw€ede helft van die nnders. Die hebber
spmelden met
iets terugspringend
merrhverk en tr ,lê bu\en/,JdL c. n .U rcnd" boogt.,. De b*stenen ronamse kerken vd de Stichting Àlde FÍyske Tsjtrken dateren uit dc eerste helft vm de rle eeuw: F€insum, Svichum, Raed d westemijtsjerlc Bij
roI]r]nk kerLen zijn Iater grcte lnetr in dc zuidmtru g€zet loor mer zoDlicht. Ook w€rd med da de m@stc
crn. het loor
meurd.
Ondak.
die K@dcMA( n zun
roMse
dorpskerken kemeÍkend vooÍ Frlslá.. provincie GÍoningen is ccn @tal ktrken bewadd gebleven uit de 13# e! ee6te heíi r4d" eeuw di€ E Ëe hccl eigen stijt venoneí: de .onmo€otiek. Kemerko áin de indeling vatr het mulwerl, de k alproÊleÍing de
ln
de
d€ze ook m bij ctrkele kerken vd de Sticlting Álde lryske Tidk€n. ln Hantunhuizetr ziin de nissen voorzien \m siemctsclwrk in divde vome n, tcNijl kfralpÍoÊel€n zijn aánge brachr Íu9 meo. ru*en en ingr$n. l-en njkc mnro, deling e! kÍ,"IpÍofielen zi€n w ooL in Sybtudahns. De kerk in B.itsum is in r87j met nituwe steen ometscld, en het sierm€tselrerk.
\re treffen
md bezir nog zijn romatregotisóe koepekewelv€n. h ÈÍrl.in i' dc rommo goricl niêr ror bloe iBckomcn.
BritMrt
inTer ldard, Oltenerp en Katlijk in het aidoosteo van de provincie. In dezc stijl orerheerst het wrticale accent, bijrco.beeld bii spitsbog€n €n stembe ren. Door de stemb€ren is eeD ndsicvc 1md nicr nccr rcdig en door grote ramen kon nen tegenoetkonen am de dÍàng ne. ruine belichting en opcnieid. in het
sybrandahos, ronano eodek, cr. 13oo
In verecheidene doÍpctr is h de r7d' en r8d'€tuw de oude middel
eewse kerk afgebroken om<lat hii bouwÀllig wàs. Nietrwbouv
wm kemelijL goedkopcr da herstelwerk. De stichting bezit een rietrtal kerkeD uit dczc periode. De oudste is AlLingawieÍ uit 1635, de jongste Zveins uit 1781. Het zijr vaát eeNoudige gcbouven met grote spitsboogmeÍ. trnkele hebber nog de olde za
dcldaktoren, zoals Foudgum en
\íesthen. IÍ Holwen sraat eetr BeaÍr, godêk, rchip rld" êeuw' kooÍ14d'e€rw toÍe! uit de r3d' eeuw m€t e€n spits uit 16ór bii de grote ni€Íwe kerk uit 1776. ïbed de protes.mtcn i! rtSo d€ oude keÍken ov€Ína In de 19& ecw wcrden in Fryslár vmnnknde kernen rcrd (bi jna) alles verwijdeÍd wt voor die tijd een ken gebouwd in de to€n heeNende stijl vm het neoclas rol ,peelde in de liturgic, zorls altaren, h€iligenbeel sicism€. In deze kunstsftoding lieten de rchitcctcn deo, kruizen en doopeonten. De prot€staten leten zi.h inspireÍen door d€ klassieke oudheid. Ëen indruk de preekstoel vaa* wel stl4, omdat ze die zelfkonden wckkend voo$eeld is de kerk in Sint Jacobipdochie, gebruiken- In de heNoÍmde keÍkdienst vemlde hii €en in r84t geborwd dooÍ dclirect Th. À. Romein. Bij de belangrijke Íol. Niet nccr de niwiering bii het altad ingmg rusten e€n driezijdig fronton en een kroonliist stond centraal, naar de preek op de kmsel De prcckop vier zÍilen als bij een GÍiekse tempel Het geheel stoel stond :m de zuidkDt op ongwcer tweederde wordt bekJoond doo. ecn ,orcn'je da, bê{u' uii een uit het vcstcn eo d,ár bleef hij ook stad als hij later open ldtàm met zes zdlen. Ia dealfde stijl, drÍ icts ccnrcudigcr bouwde Romein in r84l ook de keÍk In de r7a en r8d' eeuw groeide Íond de kansel een in'IèÍbard. inri.htiag die k€nmcrkend is voor Frysltu. Tegenover kwrm dikvijls een gÍote heÍenbanL, nak net f,miliewapen op de overhuivilg. De beide ne! bels vormen optisch een evenwicht, mM zijn ook een de preekstoel
De middeleeuwse kerken werd€n sebouwd voor de katholieke eÍedienst. Die werd bij dc Rcfo.natie in rtSo afgeschaft ínaár hier een daar vinden we €Í mg sporen va. Op de nuu vm de keÍk h Bornwi.d is een grote Êguur En Sint Christoforus geschídeÍd, daterend uit de r5d" eew Deze hefue werd veel vcreerd, p"nt nen geloofde een dag bfleiligd te zijn tegen de onvetrachte
dood deÍ
dat wil zeggen de dmd zonder het sacment
sterenden
al, men 's morgens
bedje tot Ctuistoffcl had g€richt. order zijn de GteÍk geschonden)
schndedryen
in het koor
mn
BÍitrm.
Deze dateren vm r27o en hebben betrekkhg op het lij
Ándcre h€Íimeringen
aa
dc
katholieke tijd zijn de piscim in Boksun, een 'heiLige gootsteen' Í/fu de priester ziin viryeÉ af spoelde na de nis, een nis voor het beeldje
!m
een heilige boven
Rlessm, het koorhek itr Beds dat N niet meer itr het oosten ma,r in het *€sten a"n de kerk srat en eo rij bergdssen iÍ de ingàng in
de
aidmuur vJn líesteÍniÍsierk.
mu flm
een 8e-
vd de veÍhoudingetr ter plaatse: het gees telijke gezag tegenover het vereldlijke, ofwel de domi ne€ tegenover de jonkeÍ ofherenboer Stichtingskerken n€t fÍaaic voorb€eld€n En deze inrichtins zijn Bea6, afspiegeling
BnL\um.JoNea ên oftcrêrp. srut voor\ruk n'.ri€uh een hrmonieus ensenble dat een grote nonunen
net
tale ditstraling heeft.
kbdcrcn, Stmdwstighcid met zdl, Voorzichtigheid met sldg en spiegel, G€Íechtigheid met ry@d en wegschalen\7arhe met zon cn palmtak
Ook verscheidene histoÍis.he orsels ziin ,an de stichting toeverrrouwd, sommigc mct een eenvoudige kaÍ, rdcÍe mer cen íjr rerie,d nonr. \ raÍ, b,j cÍlda,. n Rlessum cn Boksum, staan tvcc orgels uit de rTde eeuw Dat in Blessum weÍd in 1619 gebouwd door Willeo Me)'nerts en d,t in Boksun in r67j doo.Jm Harmens Canp. Bcidc frontcn zijn omgwen door een op hout geschilderd goÍdijn.
ln r78o begoD in een nieN tijdperk vd orgelbouw met een duidelijk liiese nbntit€it. Bclang.ijke bouveG /,rn LmbeÍu. vrn Dam Fn Albenu\ vd Crunên cn hun zoons. De Van Gruisens bouwden de orgels in Jotrerr GTee) en Britsun (r8ór). De Vd Dds bouwden
J. o,gcl. in sintJrcobipapru, hic ír84s). Hcp.b.rnrum (1862), Schalsum G862), BritsweÍt G868), Bears G88o) en'Êrbnd G887). OrgelkennerJanJonscpieÍ roent de
kla.l var
het eind vd de tuimte. De rcdcn fuesan was meestal dat dominees licvcr aue kerkgangen recht voor zich hadden dan dat zij lÈ verschillende kanten mocsten kijken. Ien beteurensw&rdigc ontwikhelirg, wdr h€r totulbeeld van de itri.hting werd niet allccn strakker nàar ook sinpele. Voorbeelden zijn llitwetlingeÍga Gó9o), Schurerya (r7l'), Goiogarijp G77o.i cnAussbuu.t (rt8z). Ook bij een amrar middeleeuwre Lerken werd om dezclfde Íed€n de irrichting vermdcrd van dwrs Blessum, Boe!
L;cht&.d cn Swichrm.
Geen str€ek in Nede.land is zo Íiik au pÍeeLstoe len net beeldendc voorsteltingen als Fryslán. In onze proviffie staan tient len kansels die rijk versieÍd zijn met verhalendc taferelen oí slnbolische tigu.€n. De Stióting Alde Frlske -IàjcÍken bezit e.lele fÍuie voor
r-I
m
de
kasel
hê, LáJt{c A\ondmàal vr Chri.ru' mê, /ijÍ discipelen uitgebeeld. Op de ande.€ vic. panclcn stam dc apostelen met hun att.ibutcn: MattheG met engel, MdcG met leo1{ LuLas met os enJohannes mer ad€la.r ltr ccnvoudigeÍ uitvoe.iog st&n zc op de pÍeekstoel in Oltenerp uit r78o met als viifd€ Êguur Mozes mer de
u'r
Vd
hoge
en helder di€ in
eeuw
veek mer vaàk àf van het oudc patÍoon etr plàarste nen d€ prcckstoel niet meer àan d€ zijkant, n@ aan
beelden. tn Sclldsun is op het voorpmccl
inJotrert leverdig i
Bii nieuwtrouw vm keÍken in d€ rTde en r8dê
Md lengteopstelliq, biivoo.beeld in
het orgcl
SintJàcobipdo.hie eerder liefl jk.
sritsum, muuu.hildêÍing, AàÍon, tweede helft Bi. eeuw
kmlitcit is het sdjwerk op de
preek-
stoel in BcaN, gemaht in ,759 door Eylardus Swalue. r,&ouwenngÍren op dc pdelen stelen de zeven ch.ntelijke hoofddcugden voor Dit zij! Geloofmet werstafels, biibel en avondnaalsbcker, Hoop met dker Liefd€ mer
In de meest€ keÍken met €€n hrichting uit de r7d" of r8d' €euv staat ccn herenbanL. c€n ba.i aooÍ een voommc fmilie và,l e€n jonher, sons een herenboer Meestal staat de bank tegenovcr de preckstoel, onde. mdere in schàlsud, pÍeekstoel, Laatste Ávondm.à1,
rÍ
Britsum en OlteÍterp, sons in het koor, zoals in Hegebcifltum. Verscheidene heÍenb.nÏen heb ben eeD ovcrhuiving die op twee
ailen rult en ad de vooÍzijde een of
neer fmilicwpens drugt.
ln llritsud sta1t een banÏ uit het nidden vm de r7e eew voor dc familic Bu.muia en een baik lit ongeveer rToo voor dc familie Var wyckel, de laàtste net een alli aoticwape!. De grote oveÍhuifd€ rTdieeuwse banï in IleCcbcintum hecft in hct ruggeschot vier gesne den wrpens: Hrygh, Verurius (?),
louswiei rcuwborden, r3i' eelw
Jeltinga en Vd Nijstcn. Na J76, kreeg de bjnk een opzetsruï dat tuscn rococoveÍvem
ÀNDERE UUZONDtrRNNDDN
gen her alliartiempco D€ Scheppeivd Coehoorn mn
Nasr dc hicrboveo onschreven bijzondcrhcdcn, ziin
Scheltinga dJagt. Het wapen wordt gchouden door twee leeuwcn. knposmt À de driedubbele b,nk injoNc.t (ci.ca 1650). eenvoudig€Í zijn de bad<cn Bcars en Olterterp.
cr nog àlleÍlei interessantc zakcD in de kerken van dc Sti.hring Alde Fryske Gjerken, zoals dc grafstenen. De ops.nriften, reksrcn cn vapens venellen over dc geslachtcn die hier begnven iiggen- Dc stcnen tÍekken
In dc rzd' en r8d" eeuw werden in veel kerkcn rouwboÍ .len opgehàryen. Met opschriften en familievapens heÍinncÍdcn zij an belangrijke lieden. wapc.hcntre. llouwe vm der Meer s.hzt dat er ad hct €ind vd de r8d' eew h Fr)slán nceÍ dan tweeduizend bordcn i. .le kerken hing€n. N! de komst vm de F.anse ffo€pen ir r79j moesten ze op làst vd de Bataaísc rcpubliek ver wijd€rd voÍden'als lÉtclijkc overblijfzels var de onsc lijkheid en hoognoed der voorige tijd€n. Het overgrote deel verd venietigd, ecn klcin amtal bleef bewadd: rll bordcn in z9 kerken. De grootste collectie roxr6o.den in een kerk is die iD Hegebeintu. t-iefst zestien boÍden herimeÍen aan de bewoners vm Ildsra srarc. Hct oudste is een €etr voudig ruitvormig bord uit 1689 voor louisa Álb€Íina
vd NiFter. IIet volgendc stadium is een ryrt geschn d€rd€ rouwkas ftet ailen àd weerskanten cn op het niddcnvcld ccr gcschild€rd familiewapen Den voorbeeld is de rouwkas voor Gideon vo Coehoorn uit t7z4Làter werd het snijwerk Íond de rouwkasscn stceds uitbundiger
zoals op de kas voor Johdnà Ma.ia var Nijsrer uir 1748 mct doodssynbolen in de Íànden. Ardcrc kcrkcn ru de stichting met ÍoÍsàorden zijr ÀugsbtruÍr,
Jouwier, Olterterp
en
Oostrun.
en
d.n Í)0L steeds bclangstclling. Bij excursi€s probercn velen de n.men te ontcijferen. Dat gcldc ook voor de epitafen gedeDkrt€ncn in dc muur- in Hdtumnuizcn Ter ldzard cn Zveins. Goingarijp b€zit gebrmdschil derdc glazen
net nmen er fmilicvapens uit
bii deze kerk
aan hct Sneekermeer stàat €en klokkcn-
J77o en
stocl. Klokkenstoelen bezit de stichting ook in Katiijk Een
à
ral kcÍLcn
km wijzcn op u.iek bezit. Zo hóeft
Boksum een bord net opschrift dat v€Íharlt nn d€ slàg bii dat dorp h rtsó, hecft \X/icr ccn ót.onomisch !uÍ werk dat in rq++ door een onderduiker werd genaalt en hc,
n wê{a tujr'j".k banl.n mc, sc{cJ(n qreen ur
de ród" ecuw
Dit zijo enkele in het oog lopende zakcn,
maar ;n feite heeít iedere kerk zijn cigcn bijzond€rhe den- Elk bczock levcrt verrassiogen op. Met hrlp Íd de Stichting Alde rryske Gjerken km dat nog lang zo btijv€n.
opschrifr. Britsuó, heÍenbànkên,
rl!
ê€uw
sintlacobipàÍochie,.oncert Nynke taveman, fotoldn Bonêfddr
Vau buiter hebben ze allemad iets van elLaa.. eerbiedwa:r.digc monumentale gebouwen, vind plaatsen vm seÍene rust. Mffi schijn bedriegc in
gelukkig kun je in het hoogseizoen nog dtijd niet over de koppen lopen. In de winter is hcr landschap rodom de kerk
sondeÍbmtijk. Vonen hier ook
wordt
menscn,
veel kerkcn er de Stichting^lde Fryske Tsjdken bruist het van leven en activitciten.
mc dm wclccm gcwaagd.'
Het is w.t paradoxad. In ên rond dc kcrk vm Hcgcbeinrtrm is het zó heerlijk rustig, dàr eÍ veÍscheid€ne nensen op afkomer. En dus is het heteenm. minde. Íustig. Liefst ro.ooo bczockeÍs trekt het b€zoekeÍscen trun ondcram de hoosste terp van Ncdcrland jadlijks. Ongeveer de helft dam loopr door Mr de kerk bovenop dc terp. De kerk is eigendom \d dc Stichting Álde Fryske 'lli€rkcn. 'De nensen vinden het hier p.achtig', vcrtclt gids Ysbrand qh Sloo.cn 'De nst, de rerp, het inteÍieuÍ Dac trckr àddig wàt nensen, naar
Itrhet bezoeke.sccntrum zijn eaposities te bezichtigen, on.ler neer over de afgraving van de terp. In de kerl{ zclfrrcLt de riikc co ecrie rouwborden de r-àndacht. De herdenkinssbo.den zijn in dc loop der eeuwen genaalt
sybhndah0s, concert Oe Kàst, foro,1íêx sormd
vd de bewoners \t/k.'Her mce{ b,j/ondcr(
in opdra.ht
vnn d€ nabijgclcgcn
^
nog
$el,lrr
HdÍa
her inrerieu,
de Frdse Revolutie heeít overleefd', zcgt Van Slootcn. 'In Leeuwa.dcn is in dic tijd biivoorbeeld wél de tonbe vd de Nasaul verwoesti €en plek als Hcgcbeintum is
ontzien. Dar mekt hct intcrieu heel wàddevol.'
Hêgeb€intum, rondleidiíg door Yebrànd vrn slooten, íoio teeuwtrder couro.t
Van Slooten was degenc die 2t jad g€leden het
nm
om rondleidingen t€ sever
h
initiatief
dc biÈondeÍe kcrk.
Het b€zoekeÍsce.trtrm mct horecà
kvm
pas l1ter
In d€ beginjden kwameo er jrdliiks rooo tot t,oo metr sen, herinnen hii zich. Dc kcrk was destiids trce dlgen peÍ wcck gcopend. Inmiddels is dat zflêr dagen pcr w€ek €n is het aantil bezoeken veniervoudigd. D€ laat
Íe jaÍen komen €r voorul vcel Belgen, zegt Van Slooten, die dit jaar overigcns stopt net Íondleidcn. 'l)e Belgen zijn Friesland blijkbrd m het ontdekken. De Duitscrs later het juist aíwercn.' Naast dc vel€ Íondleidingen wordt de kerk ook ge btuikt vooÍ Íow en trouwdiensten. De Lcrk is adge wezcn als plek waar huwelijken nict alleen voor de kcrk
mar ook voor dc burserlijke st&d kumcn {orden scslote!. In 2oro vond€n eÍ zo'r vijf burgerlijke huwclijken plaats. OoL klissieke nuziek kli.tt cr .egelnatig, bijvoorb€eld Rusis.he Loornuziek- Dmmast wordt dek rk r.n cntclr k(e, \oore"nlezrnggebruilt.
Een paaÍ kerken die in het
bett
zijn van de Stichting
Alde lryske Tsjerko vo.den nog Í€g€lrmtig gebruikt vooÍ kerkdiensten- Dàt is biivoorbccld h€t seval in dc Radboudkerk vdJovc.t. De keÍk vordr schuurd door de protestdtse gemeertc Vcstevird (waondcr een antal plets€n vdlen) en dooÍ de oud-katholieke pdo chie Sint Mrtinus- Dadnast wordr de kerk verhuurd voor oltuele actkiteiten. SoN z€eÍ .oepasselijke, zo ds het theaterstut Z//e vatr Frefk Smiíï cn Hoite Pruiksna, over een legenddische Leeuwdder predikdt. In de GÍoate KeÍk Im Sintjacobiprochie zijn oltu-
ur laq,pr gNord"n. Dc o, gdi." rendê.oms\ie he.ír daarme( inmidd"t e.n r,purari( opeeboural; de concenen Íekten mensen uit de wijde rclc a r rv,reirrn,le,
regio en zelfs mn buiten de provincic.
l)ie adtÍeL
kelijkàcid n wàanchijnlijk tc dinken aa het brcde adbod en niet mhdcr aan de kvaliteit, vertelt Jtrnet Groeneveld, pFdedewerker vm Stichting KLltuecl Sintrud De Groatc Kerk. 'Wij stÍeven co bepa,rd nn"ru na cn h"bben dármep rn de luop Lr dF jár n
Ve hebbcr bijvoorbeeld regelmatig cónseratoriumstudenten of leerlingcn van de Rein Fetrcrda Àcademie, die podiumervaring wil l€n opdoen. De kerk is eigenlijk over. geschikt voor; een goede mam opgebouwd.
ve ncnen alle€n gecn pophuziek op il onz"e pÍogÍrm neriry. tlver popconcerren is dc aÍspraak gemaÏt dat dic plaàtsvi en in ccn andere àccomodati€ in onze gem€entc, Ons Huis in Sint Almp ochie-' De cultÍr€le activitcit€n in de Groate Kerk bcgonnen
r98o. rocn J( m,rkdte dorpskcrl nu ií,ig laa. 'n lccgstaÍd de6nirief lL@ .eligieuze tunctie rcrloo. 'Het
Kadik, mêditariê. fóro csÍhord 8oftker
bestuu van hct Kultureel SinÍun bcgoo voorzichtig mct zoln zes cdturele activitcitcr per jaar en dàr zijn er sreed, tuee. gevoldcr Ve zitten nu ongeveer op het dubbclc.' De kerk $,ordt vooql gcbruikr voor nuzikale adiviteiten, omdat dc akoestiek tot voor k rt minde. gcschikt was yoor het gesprolen woord. Dainn 1,,m, (l-ru, 'c,indpnng mê, de..{.,L,bri. van de ke.k, dic dir voorjar is al8crond. M€r entele aanpassingen zijn voordrachten en lezingen straLs ook gocd .c Íolgen h de kerkzaal.
De restauràtie behclst veel neer dan alleen dc gc lui.lsinstallatic. Er kont een nieuwc rlocr. dc kerk is van binncn en buiteo opnicus- gcsrÍlkt en Severlil en "r l"rr rtr rrcuqr 1,,l-riair, l. rir Uok dc ror.n b aangcpatt. h de C:i.oatc Kerk opent bovendien een Pelgrimsinfo.mariecenftum zijn d$rcr. D€ kerk is het {i,?un' \Jn ..n \rn d, \elc r^ure\ n.1,, sJnrigo de Compostclla, en trekt daarom al lange rijd ver schcidere pelgrims cn andeÍe 'Íeli toÉristen'. Md dc RààÍd, expositiê kêne Verbeek
TeÍ
rdz.Íd, de keÍk
als
strcekàd ieÍ,
roto l6op sdndets
grondige opLnapbeurt krijgt de ke.k ccn nicuwe fu.crie die daarop inspeelt. Hct \rcdcÍldds Genootschàp van
h!Írder vd het voorporraal l-ar de kerk. tsij de inqllidg wo.dr samcngewerkt met de l;ièse Stichrins Sirr Jabikspàad. De sebruikcliikc zomcÍcx positie over hetjibikspaad wordt venmgen door een stluctucic exposirie rondon de routc cn hcr thcna pelgrineren, op de ee.stc vcrdicping. De nieuwe, tweedc vcrdieping vordt een stikecentrum. Op de begde grond komt cen ioÍormatiebalie met informatic ovcr hetjabikspààden over de omgcnng, dat nininà,1twee zaterdagcn pcr naand gcopendzal zijn. Met de bÍedere tunctie die dc kcÍk krijgr, zal naàr verwà.hiing het iàntal bczockcr toenenen. Wellicht prolitccrt dc culturcle comissie, oÍgaflisaror van de cÍlturele dctivitenen, daar ooL \-d. Belangriik is dat dc kcrk na de restalratie nog geschiktcr wordt voor veel Sinr Jacob wordr
uiteenlopodc actiÍitcirc.,
Jdet c.oenevcld.'Dc mar ondat wc tlc indeling Lumen lerxndercn zoals vc wil kerkzaal
Ld fuinte
zeer
bieden aa. zoin 2to mensenj
lcn, is de zàrt ook seschikt voo. klcinere conceÍten- Zo
w: hadden we bitvoorbeeld ccn rcorstelline
vd Conpagnie
Barevoet, wu.t ii de ne$en h eeo k iDg zondeÍ po dium zaten. Datgccftc€n heel intiene sfeer' De architect vilde net de Íestauntic cen adtal oude
elemerten vaD hct kcrkg€bouw terughalen. Na de restauratie st án er dàdom negen opgcLnapte kerkbanLen tegemver het podiun. 'Zc stau redelijk Md achtc.co , zcgtJanet G.oeneveld, ,odrt k niet te rcr opalÍen als ze niet gebruikt vordc., bijrcorbeeld bij een staudc .eceptie'. ln dat g€val wordt de kcrkzel le€ gebldkt.
Zo hicld de vorigc burgeneester vd Het Rildt bii ziin dÍede en ziin veÍtÍek rcccptie in de GÍoare Kcrk. Ook voor bruiloften en rouwdiensten vordt de kerk overigens veel gebruikt, en een pcÍ
juÍ
diensr. 'Bn nict tc \c.gcten voo. cd
opndes', zcgtjanet
voor een vespeÍ
Groeneveld. 'Dr2r is de akoestiek eÍg gcschikt voor'
Ook in Bcars kumcn stellen zowel voor de wc. ds voo.
ÍoÍwen. Dat kd triet
de kerk
kerk
allccn
ir
de
nomnentale
ro
de Stichting Alde Fryskc Tijerken nd ook in Uniasrate, de opvalend€ 'luchtspi€ge]ing' dic kustcna Bcp Mulder naakte ndr hct voorbeeld vin de state die ooir op die plek srond. Rij nooi weer een
in bczit
unieLe plek om tc t.ouwen: io €en geboud,
na
toch
io d€ open lucht. De orignel€'lodre'stmt er nog nast. De kerk, de poorr enlrcrs houct vd Uniastate mrden
beheeÍl door .le Stichting 'Iijerke er Uriastate Bed. Bchccrdcr PictcÍ ld Gunst is er regelnatig tc vindcn, evenals veÍscheidene
l('k
uliwiligcG.
Samen zoreen zij dar
dd
aleen hformatic ove. de kerk, d€ poort en Uniasrarc. In het voorport.al vàn de kerk €n op de kraah &hter het oÍgel is een bezoekcrscentrum met nediàth€ek ingeÍicht ovcr statcs en stinzen in Frieslud. schoteld
Bears maakt bovendi€n ondeÍdeel
uit
vd
zowel een
'do.ipskuier' (mndcling an vier kiloneter doorJellun ,n
Res),1',r
de
h.,.rour. \'a'cnen\tin/en.
i. h(,À, cn winrc, drie drg.n p.r $eel "fen en in voo4ad en aner alc dagcn behalv€ mddag. 'I-Ier gcbcu.t bijna nooit dat er niemdd komt', vcr.clt Vm
IIet gasrenboek staat vol enthousiastc rcactics. Van Gunsl 'Zowel over de Lerk als ovcr Uriastate ziin be zoekeE heel positicf Ze Mderen voorÀl de toeli.htina.
Gm,t. TopstÍh vd de kerk is de prcckstoel, door kemers wel onschrocn als cle mooiste preekstoel vm allc kcrkcn
Biivoorbeeld over de preekstoel. Dadop stam afbeeldin
die de Stichting Alde FÍ'ske'IÈjerkcn in bezit heelt.
ddr tucr
dc
'n
wic nau
Bca.s gaat, krijgt overigens meer voorgc
F€insum, opÍeden Theàmus, foto ron ten Ndpe,
r3
xatlljk, torolondn s.ouwer
gen
'm
d" ze..n ciur.tctlkc d. ugrlrn. Veel men+n ,en
u\ $ê
blij dat wii eÍ
qên e, niet
e€n vcrhaal
nl "ttendern. Durom bii kunnen vertellen.'
z1n ze
BERBER BIJMA
'Goede ideeën kunnen geld genereren'
cerhord BokkeL directeuÍ AIde FÍyske Tsjerken
Gerhard Balker is sinds twee jae directeur de Stichting Atde Fryske Tsjerken. Een
vd
droom die $erlclijtÍeid werd: ErÍgoed is miir passie.' Ben poÍbet aan de hdd vm tien
G.ÍhàÍl Bàl&€r, fob F.drs Ándrings
Ir
@elh. NedeianÁe kerh tuu u gtug eet u!,tje zittd, 'De Grcte Kerk van Leeuwrden. Ik heb ne verdiept in de gerchiedenis \d her gebouvi ooir vas het de ka pel vm eer krooster Het is een iadrd'vekLende plek wd de stenen tot je sprken. De làatstc rijd kom iL eÍ
overigens mhdeÍ !aah. Dê gluen entÍee is gew€ldig
vo.den,
md d
het nicuw
podim moet ik
ge
nog alrijd
t dun dh , eet aunje ;" dz Grote Ke* tit? mrg gres rchterin zitten. Mijmcren, de stilre zoe 'Ik ker Het g€boaiÍ de ruimtc op me laten inr€rke.. Een keÍk doet iets met je. Dar hoor ik veel mesen zggu, rr dat lees je ook terug in de gasr€nboeke. in onze keÍkcn.' Wat zou
Slait ttu huidtg. bdan aa,t Uj bet joutfláIiniehe @e,k dat u
'Het kont me go€d vm pas dar ik heb geleerd on dc meeÍ complexe problemen terug te brengen tot één À4'tje. Als de k€rn \m de zaaï dÍideliik is, km hct stichtingsb€stuuÍ een besluit nemen. AIs ik woeeer langs her Monumirtehls fietste, de Stichring Alde '/d FÍyske Tjerken gehuisvest is, droomde ik er vel eetr wn on dau te kumen weÍken. Diê droon is verkelijk hcrd gewo.den. trrgoêd en monumcnrel%.g /iin mijn
lYat oindt u het neett lastig aae a@ @dk?
'Ik
ben soms ongeduldiger en
mbitieu€r dd
de
onstadighedcn toelaten. Máàr ik heb imiddels wel Vat it het nooie aat a@ @erë? 'Het contacr met de plaatselijke
geleeÍd om geÁnd te hebben.
Het is bwonde.eNaddig hoev€el eÍ
H(r h de pral'r'k tuer zo m,lteliil om n,eu{c 'n frrncties te verzimen voor lege k€rkcn, als ie dM de vooÍwdde ,-àn stelt dat hct gebÍuik voldoend€ inkonstcn moet genereren vooÍ de instmdhouding van
'Verdcr vind ik het leuk om creatieve ideeën te veF zimen voor to€komstig gebruik. Dat het biircorbeeld gelukt is om in het voorpo.taal vd de cÍoàte Kerk te Sint Jacobiparochie een PekÍimsinforroticccntrum re ,cáli{c'en. geeÍr me \c(Í \oldocoine. DJmd /ie ie:
Al& Fq*eTijqkn? 'De leegioop mn de kerken vas een !"n de Íedencn voor de opn, hring vm dc {ichLing. n rombinarie mêr
goede ideeèn kunnen seld senereren.'
de
€€n kcrlSebouw is een
ntn
w€Ík. Zii houdeo
veel energie
ir
riiwiliges rcndon
Im
de mooiste onderdelen van
m
het gebouw en steken er
I!
de
ontb.erklijqinq ed
bdolkingskdmp.
aryt of M
Bim$
oloêA
de keÍken
loot dt Sticbtirs
i, \€el gedm om
14
de seolarisatie tegen te gm, dat blijkt ftn det ')r@ zo mári{eLijl, leíên onMit-kelins. Oveneero z'tn n Friesland
'e
oud€ friecê kêÍkên hêbbên uw steun nodig
totnogte relatief rcinig kerken overgedragm,
op dir momor ]8. Ode CÍoningr .oÍega orgmisarie hecft er reel meer orergenom€n: 64. Daár is de bevol kingslrimp en de secÍI2risatie sne d gegm. De ko-
De Sti.htinS Aldê Fryske rsjêrk€n spàntzich rlmeer dànveertlgiaar in voorhet behoud van monumêntale kerken ln Fryslán. Nààst schenklngên ên donàtiesvor
jren zullen ook in Fryslàn veel LeÍken @kone. en ddin vinen et oMe vemtwoordelijkncid nenen.'
vàn inkomsten. Mêdê dankzï de budn8en vàn mênsen
ncnde
men de edstelllngen en legàten een belangriikê bron
die de
'\,
stkhting gedenkên in huntestament, ztn
wt
in staltom het cultuíele eÍgoed te onderhouden en
her s€r alhoudcnde bchid ve de Jgelopen |dcn rc de deu rcor ovcr te n€men kerken Ddruk
een zinvollefunctle ln de Friesê samenleving en het
hebben
lelijl wccíopênge/d.
Er ir in prin.ipegeeo
kwlta[c\e
selectie am de poort; oveÍ iede.€ nonumentale kerk valt te praten. Md we \Ía€en wel een neegeefsom.
Nu het Riik zich teÍugtrekt eo de subsidie voor nonu nentenzorg verlagt, moeten r€ meer àmdacht am de neegeefsom besteden dan roeger Overigens hebber wÍ eÍ vanzelfsprekend ook begrip voor dat de kerkelijke geneenschap een bedrag moet overhouden voor de continuileit van de pastorale zorg.'
r.JgMl títut
ih dp
bekhïípuia&
dp
lnjbone e Athct zij"
bet Fminciebeleid. nt bet tij nee! 'Het probleen van iÍiikomende kerkgebouretr woÍdt hderdmd erkend. Gedeputeerde De Vri€s gebruikt€ vois ju bij ons jubileufeest in HolftÍd het beeld vm de to.ht vm her volk knêl door d€ voesti'n. Na veeÍtig jaai 'zvetuen wil de pÍovincie ons helpetr om de rivier, de spreelwoordelijkeJordaan, over te steken. De provincie ziet had veÍmtwoordeliikleid. EldeÍs in het land zien ook stee<ls neer burgerlijke gemeenten hun Íol in de zoÍg vooÍ lokàle monmenten. Het is te hopcn dat die ontwiklceting ook in FÍ]sLàn op gang kont- \Vij
qeo?ut ;,
gaan dat
$"fi
De
stichtingalde Èyske rsjê*en is
een Álgemeen
Not Beogende lnstelling (ANED. Dankziidie stàtus zijn uw glften flscaal aftÍekbaar en hoeftde stichting bovendiên g€€n belasting (successierccht) te betàlen over eÍfstellingên €n lêgatên. voorveêlmênsên een bêlangÍiik àrgument
isdàt
bljhet opmàk€nvan hun
tettement; zï geven liêv€raan êen goed doeldan àan
wiedestichtingAldeFryskeÍsje*enwilopnemen ln hettestàment, kán ki€zenvoor een eÍstelling of vooÍeen legaat- Bii een eÉtêlling wordt uw eÍenir verdeeld over€en of meêrdere doêlen, die €lk êen gedeelte kiigen. Bijeên legà:t kiêst u eívoorom de
srichtiígAlde kyske T5je*en
Êen
vantêvoíên vastg€-
rreld bedrág na te làten. ten eÍstêllingof legaat di€nt dooreen notarlstê worden vástgelegd in eentestament. Wilt u daarov€r naderc
infom.tie ontvàngen,
den kunt u vià het
burcau van d€ Stkhringalde Fry5ke rsierken contà<t opnemen met bertuurlld (en oud-notarld mr E.M.w. de Lante uit te€uwárden. Hij inío'meert u graag ove
nogelijk stinuleÍen.'
onder meer fis<àle en íotadêle zaken.
Fi6e Aerhêald"drcha? er o êr oe.nigjae un? 'verder dn tien jau durf ik ni€t te kiiken- Onze
H@ ziet h.t
\rnhring zal een iors gÍorer ádral kerken m crgen dorn hebben. Een antal, voolal g€reforneerde keÍken zal gesloopt of herbestend ziin. En er zal €en àantal
doÍpen zijn dat zelf de v€rantwoordetiikheid heeft va het kerQebouw'
genonen voor de instmdhouding
Dê
stichtingAlde Fryske Trje*en biedt dê mogêlijk-
heid om eên "fonds op naàm" in het leven te roepen als u minstêns t 5o.ooo wilt schenlen. Dit kán deste-
lvenst via êen |tfrcnteconstÍuctie. De stichter bep.alt
zelfde naam en het doelvan het fonds. v.nzelfsprekend moei de bêsremming vàn de schenkint àànilui ten bli de doehtellinÊ van de stl.htins. De gtichtins alde rryskê Isierk€n zoÍgr vooreen veíantwooíd be-
Velër tul spuh
'llt
hoop en
de
stichtiagteg'"
d;e
tijtl
heervan het geld en stuurt de stichtervan het fonds
woarht dat fr)slán tror'e, /iJ /ijn op
d€ StichtinsAlde FÍyske GjeÍken
dd
nu. Veel nensen
realiseren zich niet dat het behoud van een nonumen ral€ kerk ií íeite neerkomr op de roncrete atueging' nem€n we als dorp een hpotheek vm een pad ton om de kerk te kumen kopen, of dragen we onze kerk áan de stichtiag over? Wii zullen e rbs :I,n doen on de sa me
du idetjk re mdken watom rerdren<en ajn wii dienstbàar sillen zitn. In srmenveÍking net
nlcvi^s
en hoe
de dorpsbcwones. Wmt de stichthg t]]d det zondeÍ het dorp.' r5
km veel doen,
op naam' ê€n
j.àrlijkse rapportàse.
JAAP VAN DER BOON
Zien en luisteren naar een gebouw
Architect Rudolf Wíelingo over Íestouraties
Rudolf wielingai íoto Frdns Ánd.ingo
Bchoud vm monumenten is te vergclijkcn mct hct ?eiien lsg\ Hipp(n: je Lomr aÍerlei hindeÍni\sen tegen. Onwil vm een eigcnu, beestjes als de bonte knaagkcvca bo'Jwatkers die muren meedogenioos zmdstrslen... Bovendicn kom jc steeds voor de raag te stam in vclkc 'originele' staat je een geborw temg wilt brengen. AÍchitect RÍdolfrwielinga heeft
in zih lmse loopbun bij dc Rijksdiensr voor de MonumcnteMorg alle facetten meegcháakt. Tocn dc uit Leeuwdden ,ÍI{onstige de
helít
vd
de
ji.en
uitsluitcnd gcvocl voor de gaaJheid vd de stijl vd eeó bepjrld gebouw In de loop van dc zo"' ccw probeerde men die Íeconstructie steeds meer door te voereD met originele miteÍialen, zoals kloosteÍnoppen. Dadbij weÍd veel metselw€Ík vemi€uwd, zoals bij de keÍk var
Murnevoude (Dhvàld) efl Hanrunhuizen. Dat le verdc wcl ccn 'nct'gcbow op, md in feite stord er een nieÍw bedehÍis. 'Dat de nensen een 'nette' kerk willcn hebbcn, vind ik cen van dc grootste Ímpen voor monu mented, stelt \vieli.ga.
Mclirya in dc twcc'
Door radicale opkupbeunen worden niet dleen ox
A.àdenie
de boumporen uitgewist, mad kumen ook overgeble
'6.tr toegelatetr werd
tot
de
voor Bouwkunsr i. was hii dc ccrstc studcnt ^msteÍdan, met een Íestauratieachtcrgrond. Restaureren wàs in die tijd niet populair in de d.hitectuurycreld. 'Tcsijl tcgctrwoordig bij wiÊe vao sp.ckcn icdereer afstrdeen op
Vnclrya werd in r97o rcstauratiedchirect bij de Rijksdienst voo. MonumentenzoÍs (nu RijkÍlieost voo. Cultureel lÍfgoed). Ziin taak vas hcr beoorde l€n vàn vertrouwingsplmen van Íiiksnonumenten en hct bcgeleiden vàn restauratics. Dàdbij moest hij ,Ls
,,.h're(r tl( \ub!drrbelê lo{ên l,it (cn ,(Ji,rrár,. en tot de nicuwc Monmentenwet vàn
vaststellen
r9lJ8 restau.aticvcrguningenverlen€n.
\Í)ielinga maakte tijdens zijn loopbm wcc r€staum tieopvattingen mee, rcconÍÍtrctie en consoiid.ti€. Bij wordr d" \an biryoor 'rorg+c bouqrjd beeld een kerk zo gctrow mogeliik teruggeb.acht. In de tijd dat de agenadde n€ostijlcn in rrek wden eind rgde en begin 2oste ee!* werden v€ renen elementen vaak teruggebracht met nicuwe marerialen, zoals PoÍtl,n.lrementspccie. De Íestàuràteurs hadden
vo nàterialer beschadigd nten-
Veel ke.len dic in dc r9d' eeuw of eerder beplciÍcÍd w€rde4 zijn bii ,o"t ecuwse ÍestauÍaties ontdad van hun stuclug. Zorls dc 'àlde wite' kerk un ltuitenposr. Dadnee vemielden Íes taurateuB vaaï ook de htrde buitenlagen van bakstencn en het oude voegwerk. Vooral na r97o verd voornmeliik de consolidatieoplatting toegepàst bij .estauratics. Zoveel nogeliik bchoud m dc bcstamde materialen - ook latcr aax gebrachte vcranderingcn srat ddbij voorop- De bous kunógen tr"h"ren .ind\Jicn bit r ( n grondrgF op knapbeurc \m de borwges.hiedeDis zichze[ re làten veÍtellen in de nuren, hct dak, o de inri.hting. Mensen kunDen dan au het gebouw afle,en w&Í.mcn zijn gcplaarst, ll/d oÍde ên nieuwe steensoort€n in de muÍr zitten en dergelijke. Zo is i. 1977 de omstrccks r;25 gcbouwde laatgotische kerk van Katlijk .onserverend gerestau.eed. Daarbij zijn zoveel noge
lijk rcstanten oud pleisteverk
en vo€gwcrk
behoudcr
\fieiingll stuitte zo bij zijn wcrL m de middeleeuwse kc.kvmvetzes in de jd€n'7o op €en slordig gcplcistcrd
16
v0
de noordg€vel. Hót blccL dàt hier uocgcr ccn knpel tegen het bedehuis gestm had. Hij lict dat sruk muur nct nctjes wegwer
dccl
ken. ftàar moest wel iets docn om áJkalving van dit gcdeelte tegen te
houden. De monumentemrclitcct stelde darom voor ccD hout€n ge
boustjê tesen dit
nutrnLt tc ,ct-
rcn, zodat hct tegelijk beschemr en ab badhokje
oldêbêÍkoop, zuidmuurvóóÍ dê Íêstauràtie in 1927
30; foio ínstliltt voot chtuteliik clkurcèl
Frfqoed
dicfft doei.
Vocht is een
vd
de belangrikste vijdden van ccn scbouw Dàt
gcldt mct name voor de drie ge mêtselde toÍeNpits€n dic Fryslàn t€lt: Harich, Oudega Qemeente
Sddlingerldo en Surhli^m. De omstrceks r3oo gebouwd€ toren vm SuÍhuizun wcrd in de ja.en'7o gchccl vcrnieuwd net speciaal gc bakhen kloostcÍmoppcn, met een
schuin nfgehikte zijde, zodat hct i$ijpelende vatd automatisch kàn vdden afgevodd. 'Ik geloof dat het nu goed gaaC, z€gr Viclinga. .^ldclc tcgcDstanders zijn kleine beestjes .ls de boktor en dc
OldebeÍkoop, zuidmuur na de Í6tauÍatié
borte
mulr met vecl gewcld gezanrLsÍaald en dc tot grote .liepte weggehaald. Wiclinga: 'Het origin€le voegwcrk is zo cssentieel. Her snijwc.k io
knaagkeve. €n plaotudige wezens, zoals de zwm. Ze zijn er altijd gcwccst cn hct is noeilijk m tc gun hoe nr cên Íe{1u,a,ie Fr to' h s(,,n \l.,grn hun \.ttu(
voeglaag
te docn. 'H." 1'"r ,. her rdaFium \"n ,le g"pP,' ," d,ooe. hou hêr 'nó"9. neerde dchitect. Ook hic. is weei een 'naar' bij. Als de kach€] te hoog rtaat, kuner er schcurcn in het houten
bijvoorbeeld de r8're eeuw is zo 6jn, dat is niet na tc maken-'IIet zijnvaak de nict in ÍestaÉatie deskutrdige aannencrsbcdrijven die geen rekening houdcn met de vaarde van het oude voegverL.
^rigcDdc vc.k in cen .ijkstuonunenr
ecn hele
kerlmeub rnontstaan.
Dc structurele verlàging vm het grondwàterpeil is evereens een goaar voor menig histoÍisch pmd. Het zorgde onderddere bijde Marthikc.k in Bolswdd en de biizondcrc kcrktoren van Aldeborn voor vcrzak kiíg. 'De RijksdieNt heeft vccl subs iê in de grord ,cgênqnordib a n
ncr bowkun ê. baruunLdJan Du.dF NFme,rt d,L. KIJ-. \v,.m als dclltcct betrokken bij de restaÍntic vdr dc mnldclcowse kerk va Boer, dic nog vcl eer pleisterlaag hàd. Dit gcbouw \an de Stichting Alde lryskc Tijerken had twe€ ve6ch endó kleurcr op de nuen: roze en
bron van zorg voor restauràtiedeskundigen. Vaak wordt
o|ergecl. Dc vreg was welke nieÍwe kleur dc stichting
Hàntumhuizen, zuidmuurvóórde ÍestàuÍatie in 1939 42| fnto tnttiruut vadt chtisteliik cultuteel Eóeoed
Hàniumhuizen, zuidmuuÍ na dê restauÍàtiê
mocte! stoPPen'i zegt \{4elingàDe beh,ndeling \an \o.g$c,l
,.
Zel{ was WicLnga kort geleden smen
westeBe€st, zuidmuui na de restauDtie in
r9t4r5z
mtren moest g€ven. Was h€foze alrijd Íoze gewe€st, of door dc tijd rore gewordên? Onder hcr roze zat een de
md zij kozetr voor e€n voor l'ri€se kerken tri€t zo vooÍ de hdd liggende rode klcur 'Her is ook rcl leuj., iets ondflgends re doen. Ve nenen wel an dat tle klexr Uodekoprood is g€wccsr, md later is verkl€ud.' okelsele kleur,
Ne<ler1aod nag da sinds de vorige eeuw monuncntctr beschcme4 dat betekent dc. dat ze ook automtisch bphoed $^Íden \oor ! cn ài. Weneliil gê/ien lunn.n -' gên1.€n niet bcstraft voÍder, als ze een rijksmotruncnt laten verloederen. Ze hebbo geen onderhoÍdsverpli.h
ting. 'Ibt vcrdrict
vd
vele lietlebbers is zo bijvoorbecld
eer nonmentalc bocrdeÍii in Feinsud àfgebroken na
vesMlozing. Wieling vindt hcr niet vestddig wannÉ.
ernstiSc
eetr mo-
numcntenambtenaÍ als politic-agcnt optÍeedt. J€ moet niet denlen dat je de wiisheid in pà.ht hebt. Het is berer
te bcmiddclcr tusscn de verschilende belangen: het gebroih tegenover de bes.heming vm ccn hisroÍisch pmd.' Nicttcmin hccfr hii rijdeN zijn loopbààn gelêe.d de sren te zijn vd door venal bcdrcigdc nonumen to Jc noet kijkcn, zien, vo€len en luiste.en tru. eetr gebouw en voor hem praren. Dar kd het gebouw zelf n,pr. TTctad\ heeÍiY4pLnga door hr. vcrbouwul8rn 'Íer en vetal vcel procedures itr gdg moeter zetten om pandcn wn de Rijksnonunentenrijst.f te voe.en. PROVINCIAI,E MONUMtrNTTNLTJST
De Monunentenwet !"n 1988 verplaatst€ de vetur. mordelijkldd voor nonmenten vao het Rijk na de gemeente.. Wielinga heeft eIwo dàt deze decentn lisarie nier goed is voor waddevolle, historisóe bow weÍken. 'De geheeot€n hcbber de deskÍndigheid ni€t in huis.' Zijn ideaal is on ook in F.rslàtr een proviftiale
BoÍnwnd, nooÍdmuuÍ nà de Í€etàuÍaíe ln r93Z ,33.
r8
nonumentenlijst op te ste en
-
drie andere provincies
hebber er al een - net vooÍ deze regio vaddwolle pmden, ndt d€ RiiksmonuncntenliFt en lijsten ld gemeenteliike monudentale panden. 'De topp€rs horen bij het Rijk. De toppeÍs die Í€onaal b€lnngrtk zijn, kun ie vastlessetr
bij d€ prcvincie.'
Bij venchillende
i$tmties zijn nonuenten
in goede
hmden, zoals de Stichting HendricL d€ Kelsea de Hein Buisnan Stiótiag en de Stichíngdde Fryske RieÍker het monum.ntalc bezit m Làar.r8€normde 'e,/êkea goed onderhoud, reet de v€g naar de sÍbsidies t€ vindcn €n is sinds vorig jad een door dc overheid oflicieel erkende orga sati€ vooÍ moDunentenbehoud. Yii€linga heeft als dhitecr vm de Rijksdienst veel contact gehad met de Stichtiry AIde lryske Tsjerken, waNa hij zelf .a zijn pensionerias Íuim zes jaar gel€den algemeen besruurelid rcrd. Hiiwiist in dit verbard op dc bouwkrurdige die de stichtiag jdenlang in dienst gehad heeft: 'Gclukkig hebben
ft
hier Klaes Sltsna.
Hijgrijpt zelíin als er ondeÍhoud moct plaatsvinden en hij begeleidt rcstaurati€s. Het Í"s heel pÍertig samcnHoe de toekonst eruit gmt zien voor
mo
mentàlc
gebouwen? Wielinga ftort ziin voorhoofd als hij ain de grote FÍi€se boerderijen deÍkt. '2.,e zijn machtig, niet te onderhouden. En het zii. er ontzett€ veel.' Bij de
Lcrkên zi€t hij d€ kerksluitiry ia met Dame klein€re plaarsen met lede ogên .rn: 'De beldgrijkste kc.k€n staan ia de kleine dorpen. Áls ie di€ tufstenen, gebour€n ziet, di€ zijn zo zeldzam...' Kollun, zuidnuurnà de ÍestàuÍàtiein iÉ.êringen in de venstêrs.
1962 '69 met heEt€l vàn de stenen
Buitenpo5t, zuidmuur na dêrcstàurátiein
deÍaceingen ln de venrteÍs.
1976
ÍoMse
zondeÍ heutel van
Restauraties Stichting Alde Fryske Tsjerken 1972-2U.11
1975-1976
z1r'546
r987-r988
1997 1998
,.Jongêpier
nt.9rt
1995-1996
SINÍ
JACOBIPAROCHIE
J.Jongepier
srNr JÀco3rPÀRocHrr
494.583
1992-1991
398.oro
,.Jongepieí
,AAP vAN DER BOON
uit liefde voor Alde Fryske Tsjerken
víjf betrokken medewerkers oon het woord
appanement. ln FÍ)rlán vond het e.htpad wt hct zocht. fbevalig heet het buutschap ondeÍ Gimum wàar ze wG nen, Utsjoch (uirzicht). Vmaf het erf zijn neerdere mo-
numcnrJ. l",lroÊÈ,F rên: dievd G,nnum, Pri,.m, \íáswerr, Holred, Blije, lètueÍt, Ilegebchtum.
AÍnoud Klokke, foto Frdns ÁDdrinqo
vríjwilliger tussen popíer en kerk Arnoud Klokke doet ziin achternaam eer an. Wie zijn erf oprirdt en hem duidelijk wí rnaken dat ei bezoek is, k am een klcine luidldok trekken bit de oprit. De bel is êên erfenis van ziin %der, die het eens cadeau kreeg bii ziin werk áls dchitect. De ldok hmgt in een passende, door Árnoud Klokke zelÍAemaakte klokkenstoel.
Vd
beroep is KIokIe klidsch biochenicu!- Jderlang
voonde hij met zijo vrouw in AfÍikà, vad hij oode. ddeÍe verkte in de aidsbcst.ijding. Nu zet hij zich in voor iets heel àrders: de Stichting Alde Fryske'Irjerken cn hct b. zockcr.ccntrum rrn L1*l:ir. hoogve tctp tn Hegebeirtun. 's Wiaters reist hij tvce dagen per week vmuit het reidsc Noord-Fri€se land nad If,eulrudcn on het d.hief vàn de sti.hting op orde tc brogen en te digitaliscrcn cn dc wcbwinkel bij te houden. \ Zoners beperkt hij dit vrijwilligenweÍk tot eemaal p€r weekHoc kmn dc biochcnio op het l'riese plattelád ,"É' hrl Tn {fil.á soonde hij o een ru.rigc omgê\ing. uir/(hr I'r on,hÉl ,nen lxj cn /rln jad row tien seleden tenskcerdcn fla{ hun Mjneegse
In hct aÍchiefvd de Stichting Àlde Fryske Gjerker ligt archiefnatóriaal \m ,o'n ,tío kerken. De GirNmcÍ is a-t nccr dan drie jd b€zig alles te ordcncn: 'lk ben dcstijds b€gomen mct ccn sisdtische stapel kdpseis op ordc te b.engen. Ik vind orgmiseren lcuk we.k.' Hii s nu uo'.r dar m,hond.rd l. r, I be'.hJij. ingen /rJn gedigitalis€eÍd- Dàtzefde g€ldr voor 25oo tot looo dia's.
l€n
deel staar al op de websit€ vnn
Iryskc lije.ken (op de vooÍpagiM
vd
dc
Sti.htingÀldc vcbsit€ onder
Actueel':'IGÍkbcschrijvilsenvan vroegere dcrsies). Árnoud Klokke kwm entele opr"allendc zaken te gen- Zo bleek de hclft m hct chief over de kerk van oo*FNolJc u\(, he, bedehui. in hFr geLjknmige Vclume dorp te gàm. Bn hij vond een uutrerk, dat in de oorlogsjaren door cen onderduiker in de kerk rd Wier In Hcgcbeintum geeíi Amoud Klokte Íondleidingcn in dê kerk en doet hij algemccn riiwilligenweÍk in het bezockerscentrun. De Íondleidiagen vcrzo.gt hij op de namdageq qua bczoekcrs volgens hem
ten drlH.e
ddg. L' l,omen Ílinl $,rhuirenldde6'n H.geb.nrum 'De heltt vd de rordleidingen doc ik h het Engels.' Met nme dc bczoekers van buiten Europa veÍbazen zich over de v€le 'bdtetr in het Fries landschap, wnr dm ook nog cen kerk op staat. En d€ Nederlandse bezocke.s Íel]ken vaaï eer velgelijking nct hun eigen dorp of stad:'Jr, maar bij ons...'
Alie en Hendri[ PloegstÍa in Terbtnd, foro Fróns A^dÍingó
Het reddend engeltje von Terbond Een gebceldhouwd engeltie op een van de fraaie zerken in de RotordeLerk vm'Ibrbdd ziet êr gelvetst uit. Door de vele voetstappen is de neus áfgesleten. M:E op z teÁa9.6 jnn zoto leek hct hemelwezertje even
tot lcven gekomen.
Dic avond veÍtrok het kostereechtpau ÁJic cn Hcndrik ploegstra om r9.ro van huis om de fterk schoon te nal<er Hendril rook gas tocn zc hct nonunentale ge bouw fladerdcn. Nietverwonderliik,want de gaslciding nabij h€t bedehuis ms dczelfde weeh kapot getrok
keo tijdcns rioleÍingswerkzr.nheden. Mau Lct cuvcl was inmiddels ve.holpcn. 'Do hast de rook noch yn 'e noas', zei Álie regen haàr md. Het koste.sechtpu
Íook in de keÍk e.hte. €en doordriqende gaslucht en begreep meteen dat h€t goed mis wj-r- De PloegstÍa's lictm de deffen open en alaÍmeerdcn de hulpdiensten. Zo voorkwanen zc ccn gas€rplosie. De Stichti.gAlde FÍyskc Tsjerken beloonde het echtpaar later met een EÍ varetr enlele toevauighcdcn die avond. In d€ eeÍ ste plaats dcdcn de echtelieden de schoomaalc sancu nornáal ging een van dc bcide PloegstÍà's. h .ie tweede
plJJr\ h/J Hcndr* de/e a\ónd geen b'dndcndc .r8a..r tussctr ziin lippen. In de deÍdc plaats deed Ploegsrn ^liein de kerk, niet zoals gebruikelijk her lchtknopje àd
want ze had op dat monent beide handcn
wl.
Ze hadden evetr een cngeq€ op hm schouder '\íy ha gcvom gelok hen', zegt de kostcrcs nuchter De bmd
weeÍ opende alle rmen en zette ventilatorc
afl
her
wÍk, teMijl
de gàswacht de
gsvoorziening afsloot. Om
zt.5o uur wc de toestad wecr nomal. De kosteres noet nog denken au dc prcdikdr di€ dc volgende dag cen openluchtdienst hàd will€n hourlen op het terrein van de ke.k in plaars van binnen. D€ PloegsiÍa's hadd€n hen dat uit zijn hooÊd geprait, ma hcr hJd nic' \.êlge\ch(el,Íurd( \oorgaogFrhád /,jn /m
gckreger een diensr zondá dah boven het hooÍd. Nu Lon gewoon een kerkdienst wo.dcn gehouder, zclfs ccn Laars wcrd amgestoken.
li/ubij
Het erhtpa ploeg{'J woonr op een hppl brjloi derc plck hun huis staat lerteÍliik op het kerkhot Alie PloegstÍa voelt zich helenaal thuis op deze plek 'It is cigcn mrder, ns phkje.'V doodsheid is g€en sprakc: er zijó óiet allee. beg.afcnisscn en rorFplechtigh€ded
in de keÍk, Il]m eÍ sorden huwclijkcn seslorer en ingezegcnd, conccrccn gcorgmiseeÍd en er zijn sinó r9ó8 de wekelijlse OndeÍwegdiemtcn in de zoner Hóeser /,j n,e, dê.r u,rm.len \dn de ptu,.êLijke r, ri vitcitcncomissic, helpo de ?lo€gsÍa's bii illes wat er georgdiseerd wordt in en rond dc Rotondekerk. Álic Plocgstra gcrier voorál vd de veÍhde. die loskonen àls nens€n de kerk bezocLcn. En ze weet dat n! zikdtetr greg optÍeden in de door àrchitect Thoms Romein in r8,t3 oótworpen kcÍk. 'De akoestyk noàt hjir bysnnd€Í goed vêze.'
'oude kerk is geschiedenísboek von het dorp' Hii h€eft ont€lbar€ middeleeuwse kerk€Í in EDropa
b€zoclt. Mad voor de Stichting Àlde Fryske zá1 dÍ. Justin Icoesen over Friese kerken schriieer Die viadt hit biizoÍdeÍ genoeg.
Tbierk€n
Kroesen is docent kunstgeschiedenis vm het.hÍisten dom M de tuJk"uive6jrer GÍorungcn Sind\ (en jraÍ is hij lid @ de .edactie ar het ritdêchnft Álde Fr|tbi ?jJnrle,. Als het over ke.ken gaat, km de 3t-jarig€ we
te8chapper enthosiast en neeslepend etellen. 'Ik vind ke.ken eetr prachtis onderzoeksobject. & stam tuizenden eeuwenoÍde kerken ia Vest Europa, soms mct nog riircl intete itrteicuG. Het zijn vaak de oÍd ste gebouwen in hêt lddschàp.' ln Frlsláa is dat niet ddqs. Vriirel .[e middeleewse huizen, bo€Íderijen en adellijke gebouwen zijn un de dorpen verdrenen, mr veel kerkeo staa nog fieÍ ove.eibd. 'H€t zijó d€ geschiedenisboeken vm de dorpen.' w'at Kioeseo vooÍal neft. is h€t kcrkint€rieur 'In lom mige Friese kerlen is d het interieu rijwel niets mecr r€randerd sinó de r7d' eêw Het is d.ie eflwen l,ng ge
,ustiÍ
Kroesen, foio Érm.r spodrgdrn
e. volgens de GÍoningse vetenschapper nog veel gare
middele€re ex€mplffen in bii'oorbeeld het noorden
toeeÍd.' Ziin favo.i€te middeleelMe ktrketr iD d€ze provincie st@ in Kinswrd -'zoh rijk gesneden kdsel, dat ir g?ischFries' Heg€beintm,metzhvel€ rcuróordo,
kd het nÍje Friese kerkinterieun dat h€m uiter&ne boeit, noeiteloos aamilen. en weidum. Mad KÍoesen
Ook in Noordw€st Àfopa heeft Kroesen veel middel eeuwse k€rken \d bimen bekeken. Zo ms hij al vier Leer op het Zveedse €iland Gotlrnd, \'àar vàn de mid deledws€ kerkitri.hti.g heel veel bemud is gebloen.'
sdcn mfl /ijn roo,goge'
bdq
zijn somig€ hedendaqse onÈ wikkelingen iÍ het interietr vm de ke*, zoals het gebruik wn b<amen B'j tuqe\ rs\en voo,malige ge reíomeerde kerken en henomde gemeenten rn c. n dorp blijven de middeleerre kerken va* over 'Sons wlJeo de ge r íomeerden ds onde rdele n vd huncrg. o inrichti.€ meenemetr - mm zo'n nodern doopvont in een orde kerk kan in kunsthistorisch opzicht heel Wat hem zorgen
De uit DÍenthe ,1]<omstige Kroeren verliet Nederland voor ziin proefschrift. Hij pronoveerde op Spaarxe ker
uit de Middeleemn. Hoerel de latere Buokstijl q?€Ídd is voor kerken op het IbeÍisch sóiereilánd, ziin ken
23
aan de G'oniÍg.e uni\êí.i teit, dÍ. Regnerus SreeNm, bezochc Krocsen ook de
r4o middeleeuwse kerken in het Duitse Oost Friesldd. Dit jad voÍdt een boek uitgegewn over dezc grocp bedehuizen. Tevens wordt e€n t€ntoonsteling gehouden in het Scblossmuseum in het stadjeJqer
Md
vooÍ Alde Frlake 'Itjerken zal KroeseÍ over kerken in Frtslán s.hriiren. Krc€sen wil de lezers de graag vertcllen hoe dc Friese Lerk in de Middeleeuwen tunctioneerde. 'En ik zor het leuk vinden on oveÍ de r7d'<eumc inteieus te schrijren, h h€t bijzonder (rer het totaalbe€ld en de sme.nang tussen de onderdelen. Dm kun je b'jvoo$êeld laten zi€n dat preekstoelen eÍ heÍenbanLen als een ensemble ziin ontstam.'
jan Bolr ln H€nelun, foto F.onr Ándringo
Donateur van het eerste uur en excursieleider Áls theologiesídent deedJdr IGrÍelis Bolt ecns mee met een excursie naáÍ e€n parÍ middeleeuwse Groningse dorpskerko. Het werbaal Í.an excuÍsi€leid€r dÍ. Regnens Steetrma deed bii hem een vo.k ovespringen, die nooit meer gedoofd is. Bolt werd ilomteur vm awel de Stichting Oude Groning€r Kerken als de Stichting 'm Ald€ FÍyske Tsjerken. Sinds 1984 is hii Íid lan de dcmiecomissie vm de Friese tak.
De GÍoninger kerlen die Bolt die eerste keer bezocht,
de pàssàgiers ond€rweg ond€rhoudt over verschillen
zijn ook vel crg frmi: Loppereum en Stedm. Het
de ke.Lgebouvctr dic hct vocrtuig passeert en ooL het landschap in zijn verhul meeneemt. 'Het voor deel is dat ik dar ook alle dÍie eacursiekerken kan
stoere r3d' eerwse bedehuis van Stedum heeft an de buitc"ldt prachtig metselweÍk en is binnen versierd
net nuurschilderingen. Dc kelk rm bppenum bemt een
variatie
ad boÍwstijlen,
\4a pubÍcaties
Zddvest
lord
sewelven, nuurschilderin
de hÍidige
predikdt vd h€t
Friese Hemelum io anraldng mct dc Friese
niLldeleeus.c kcrlen. War hem bÍjde bedchdz"ó io de/e provin.ie rei. /'jn Jr \zal p,achrigc lcrlonre, i' e!rt, zoah d€ riik btrerkre pÍ€eLstoel vd Sdbierun.
Het trof dat de eente kerkelijke gemeente Í/uan hij verbonden werd, bestond uir o eÍ ddd€ d€ vd dqol€ k€Íken van Bdtsu cn Jelsm. Ook in latue gemecntcn preekte hij in hirtorische bedehuizen, zorb die vd Kins{erd en Drrchtcn. Dat wil niet zeggetr dat het gebow dc reden Im on zi.h àm de desbeÍeffende keÍkgenee$chappen te reÉinden. 'Ik hcb rict spcciaal geso i.iteerd Eowege het kerkgebouw' À{ad hij vindt hct ccn mooi idee dat hij preekt in bedehuizen wa1r al ontelbare generati€s gcleden cod aabeden werd.
Tiidens excrrsies
vd
de Stichting Álde
lryskc'IÈjcrken
Na àl die jaÍen do€t hij dit werk nog steed! net veel pl, zrer vooral enwegc .lc deeln, m.A vd dc cxdrr. ?U di€ nens€n komen vd h€inde en vêr V€el nenscn komen uit Noord-Brabant €n Holtaod. Ziivcrgapcn zió ad het lddschap. Je zier ze €cht gedeten vd de stilte, die ze in de Randstad niet kennen.' Iluidige ide€tu oveÍ de erediensten kmnen volg€rs d€ Henelumer predikant wl een gwar oplwcrcn voor een eeuwenoud k€ÍkinterieE Àls keÍkeliike geneenten van mge litureische noodzaak vcrandeftgen willen door voeren in de inrichtingr"n een kerkgebouq adviscen lij om bij een fusie van twe kerken bimen de protestdts€ K€rk Nederland (!KN) voor het rinst histoÍÀche k€.kgebouw tc kiczeo. In de neestc gcvaler is dar de gere fom€erde keÍk. 'Hmden afvd het pnchtige historische kerkneubilair in de vanouds neestal heromdc kcrkgcboNenl Dat is gee. behoudzucht, maàr gewoon pièteit
Wàt de orgmisati€ vd d.drsies beÍeft, denkt de o-Jtrrgc Bo| nog nic' aM.ropp.n. Na mJn petuioFnCr
isJàn Bolt neestal de busleider Dat betekent dat hij
24
sybEndàhDs. kloosterlàpel
ZoNDÀc ro
zorr, ÀÁNvaN.; rii.oo u!F
ÀpRr L
Kloo$e.kapel Sibran&hs GoEDE vRr.rDÀc 22
^pRI.
zorri ÀÀNv^N.r
17-oo uuR
'Liedvrdevogelvdsei,doorHansN€! d.VstichtingMnsikè Kert Feinsm (Finknm) rT oo uuR rt MrI 2orr, ^ÀNvÀ\sc 'KlaaglÈdelen vanjcrcmia', doorHans NicMLnd/Stichtf€Musitè
ZoNDÁc
Kerk Fcisnm Omklm)
it
Mrr 2orr, ÀÀNvÀNc r6.0o !uR Dolma & Douna en lddy Di jkstra & So$
zoNDÀc
o o
r]oosterkapcl Sibrddóns ZoNDÀc
3 3
rt Mu 2orr, ÁÀN!^Nc Ít.lo uut
ZoÍdag
17
april 20Í,
d@9.
rt.lo unt
Rcin Felmrdè &adcnie
SintJornk rk, Britswert WIE(ErND 20
vd Bitsrert
De Sintjornkerk
is oPgenomen
h
de
KeustÍi,te
de
ZoNDÀlr 16 JUNI
L.rk.
2o!,
^r^-v^NG
r.1.oó rnjR 8s drie
nonumcntále keÍkcn .n orgels
r4.oo uurjohmnes de Dope.kerk Hrdorfforgel un 1865 te Deinum r5.oo lur Marbkcrk MeijneÍts orgel un r6t9 te Blesslm ró.óó ulr MdiaterL vm Dmorseluitr8So te Bem
€
Iz
zondaS rt
-{
OÍgelÊcstochtmetTheoJellenal
Dc c.tree is
lideren €
,o,= voot volwasenen en
ró,oo voor vol@senen, 2,to. Inci. r
consmptie.
van de ge'
meente LittenseÈdicl. Op zaterdagniddàg cn oP zon.lágmiddas el"osercn
kunstenaG in
Entee
5
c ,
zr MBI 2orr
EN
€
C
€2,to cuo voor Lindcrcr tot tien iaar
c
dei 20Í. amnng: rt lo uur
'wals betweer people'm het Koor 4 Mei Ir.oiekt uit Groninge! o.1.v Pietd Kole Meer infomtie Y,w4mcipro jekt.rl
= I
n o {
Zondag 29 mei zon,
Entrêe,
€
amvdg, rt.lo
mr
ro,oo tuor volwaseoe&
kindeÍo €
2,ío-
hcl. r corsumptie-
.{
Iz
-{
n
Progrma
E
De m€est &t@le infomatie índt wgroaiekeLil/p.ográlma
o o
;
onder voorbehoud. u op:
StGuI dc Sticnfins Alilc
ÍÍyslc
TsicÍl(Gn
$rn sïHmffi wm{ilffi mffi ffimnffisffi mffimp$KËmffi word ilonatGuÍ uan dc sticnilng Aldc tÍyslc TsicÍ[Glt Veêl monumêntale dorpskerken in Friesland hêbbên hêt moeilijker dan ooit. Tientallen
eeuwenoude kerken dreigen de komende jaren overbodig te worden. En dan... stilletjes verval, de slopêrshamer? Niet als het aan Stichting Alde Fryskê Tsjerken ligt. Wij hebben de zorg voot 38 Friese kerken en twee klokkenstoelên op ons genomen. En we hopen dat vele kerken volgen. Hiêrbij is uw steun hard nodig. Word daarom donateur en draag bij aan het bêhoud van de Friese dorpskerk.
Kiik voor meer informatie op www.aldeÍrysketsjerken.nl oÍ bel
O5A 213 96 66,
Uul dczc bon in en word uficnd uan de sriGhting Alde tÍysIe Isieilen!
o
Ja, ik word donateur en steun dê Stichting A de Fryske Tsiê'kêr vooÍ milinaa ( 17.50 per jaa'
Dhn"u.
Knp deze bon uiten stuur d e in een gesioten envelop naar:
ïdal
Póslcódê:.
Als welkomstgeschenk ontvang ik: o de DVD 'Alde Fryske Tsjerken' (vlerdellge tv documentaire).
...
.......
..Platsl
Si chiing Alde Fryske Tsjerken Anlwoordnummeí 76 8900 WC Leeuwarden Een postzegê is niet nodig