l
i
*.r[ I ':ï,,ï È. Ér
RECNERUS STEENSMÁ
Làge aanbouwen voor ziialtàten Een specifiek
a
+r:: '4t fL q-'"'L-
kenme* von het
6 KEES KUIKEN
Symbolenstrijd op Het Bildt De crcdte
Ke*, jonk"r Ijadd
en
de'liberclen'
9
CfIRI5TIAÁN VELVIS Cekleurde parelin de klei Opgericht 9 septembeÍ r97o De kleur von de Grcote Ketk
Dagelijks bestuur cn dnectie DÍs.J. Kersbergen, voorzift er
il
Ii J.D Niemeije! secr€tdis
Stichtingnieuws
VacatuÍe, pemingmeester Drs. H. T AlgÍa
r9
Drs.J. M. Postna 5YT5E TEN HOEVE
GA- BrH<er, dìcterli
Het kerkpoortie van Boer 23
89oo ac L€€$vÏdetr Bezoekadr€s:
Emakade tg
'Ièl: o18 249666 E nail info@aldeft)sketsjerken.ol Frieslddbanl nr r9.8r.oo.7ol
SIETZE VAN DER MEUTCN De kerkvan Rottevalle
24 5IETZE VAN DER MEULEN De avondmàa lsbeker và n Rottevàlle
Minimaál peÍ jd € r7óo Opzgging voór r novenber
-
een tt{eedehàndsje? 27
Dr
R. Steensma, vooÍziner
D.s. L. Dijkstr4 secÍctdis Drs. H.T ÁkÍa DiJ.E.À. KÍoesetr
ECBERT H. DE AOER
Proeft Eedt Ovet de bokkersboot in de ketk van Workum
89oo,rc kewdden E-mail loff dijkstra@hetoet.nl Vormg@ing en opÍnaak:
Mártha Kalna, IreuwaÍden Robert Seton, leewarden
Foto's REGNERUS STEENSMA, tenzij anders vermeld Íoto vooÍzijdé kêÍklisirum (E€stÍum)
ri
J
"1.
REGNERUS STEENSMA
Lage aanbouwen
voor zijaltaren
speclfíek kenmerk von het Íomoons in Êrieslond Een
PÍiesteÍ deelt bij eën altaàÍdehostie uit, Houtsnedêêind r5dee€uw
u4tal rommse kerken in het noordeí
Bij
eetr
vd ra
Frieslmd herimeren bogen in het muuqerk
verdwcncn anbouwcn. Deze voÍmen ecr spe.iÊek kcmerl, ed de roma se kerkbouw in dczc provincic. De aanleiding tot de bouw was de behoefte om ruimte te hebt er voor de plaatsing \d ziralten. Bij de studic van onze kerken is ook de gebruiksfirctie vm beláng. ^ÀNBouvEN
urJ RoM^^
Àan dc aidzijde vd dc kcrk in Sticns qPen .le lijner vd een omgeleeÍde V op het dak vm een vc.dwcnc! anbouw die dwam tegen rle keÍk geplartst w.s. onder de lijnen is de grote Íondbooe vm een uocgcrc doorgang te zicn. Deze is dwus door de tufstcenmuur heen gebroken en làtei met baksteen gedi.ht. Ook bij ddere ronamc k rk n Md.n we in h' r oo.relJl i..' qn 'Íc /i'mLu, ÊFn dagêliike grdichte doorgrng. Ald,.l"rk. C,MUm. Hiiun, À{dÍun, O€ntsjerL, Westcrgeest cn \íetsens. In dit iijtje horen ook de ,fsebroken kerk in VteÍun en de
Hallun, plattegrond met boven de nos bestàànd€ aanbouw.
ke*. Dêverdwenen linkt
Hallum, àanbouw ààn de noordzijdê vàn dê absi5 bêvond zi.h ondêÍ hêt klêiné rààm
bijoa dle afgebroken. Alleen aan de noordzijd€ v,n de kerk in Hallum bleef hij bcstaan omdat hii dicnst dced Js kapel van Offingaburg wamm de bewoners tor ró66 katholiek bleven.'Dat zijhem ookgebruikten vooÍ her opdragen vd de nis n Di€t wààMhiin1iik. Dcze ,anbouw vd tufsteen veÍrees in dc eerste helít ve de waarde eeÍw bii eeÍ kc.k van rond roo.r In dc vestnuur vm dezc kapel is nog een Gedicht) Íonààns venst€r herLenbá en bij srondo.d€zoek vond ncn aan de oosizijde dc omtrek vrn de absis. Op gron.l.," sesevens ir muren en bodcm bij e€n .antal kerken tckende
wi€rt
Berghuis eên ide2alopstdd
en
een k€rk
Van den BeÍg heeft zich de raag gestcld waaron deze ambouwen aa bestaande k€rken werden tocgevoegd.
Zij is vd mening dàt hier spÍaLc is van invloed
vd
belangrijke kloosiers en beschrijÊt de relaties tussetr eeD
ru deze kcrken en ldooÍeÍs, zoals de premon sÍàteueÍ abdij in Dokïum. Mct cnig€ verbring moct men coDstateÍen dat zii in dit dtilcl muvclij*s aan d,.ht s.henLt .h d€ turctie \d de aanbouwen. Dczc ms om plààts re biedeD arn zij,ltden en dat v6 ook de $€ÍJrr Jê arbou$, n ,n ,eden \oo, de houw ZiJ ".hltfr w(r.cn' "n O.nr'je'l cpn rondCê.loren altd'nn. eên zogenamdc absis bezeten hcbben, wnt ook in Halum het gevàl wàs, I]@Í heeft.lit niet uitgevcrkt. II€t dti*€l in Kd1lel",É is @n edeNatting \m en uitvoeÍiger studic in een weten<happelijkc buodel t hetzlíde iad.a Dàdin saat Vd dcn BeÍg {€l iets verder, mu blijft nog zeer voorzichtig. Zij noemt de studie vaD Móbius over koo.partijen vd LloosteÍkc.keo tussn de achtste en <le elídc ecu! die da,rin vetuiist nar de toÈ aantal
Re(onstrucdevàn êên keÍk mêt àanbouwen.
Iel.
w'.,- B€rgn,,5
nog bcstaande àinbouw in Ilallum. Hct betreft ia totaal
ricn LFrkpn. aU( ,n h€r nou,do^{en L d( p,uvin, iê. Deze &rbouwen vomer óen biÈonderh€id vd de ro-
mmeke*bouwin
Frieslmd.
Inllolla,
Groningenen
Oostfriesld.l Íeffen we ze det ofl. h 1986 he€ft Herftà vàn den BeÍg het verschijn sel van deze aabouwen h Ke|?clstoÉ bes.brcaen' Zii beschrijft dat de mbouwen niet uit de bouvtijd van de kerk dat€ren nàd làter toegflo€gd zijn, vooral in de rwaalfde óeuq Ook wijst zij er op dat hct g€en
dmspoden beteft,
aangezien ze niet d€zelfde hoogte
als het schip hebben, maaÍ ondeÍ de
zijduu zijn
dak[jn rcgen de
aansebowd. De aanbouwen zijn lat€r
rortà, zweden, ziFltaàÍ net het b€eld vàn ê€n heilise
nme vm pÍivé dissen en de grocpcringaan àltder'Va den Berg nerkt hierl,ij op dat zijn oveNesinsen ook vd toepassng zouden
^BSIDEN
kmen
ziiD op €€nschepig€ kerLcD.
EN ZIJ^LT^RE
Veelrt lÍge, hadVrdeo Bc,goptlir pdr
ltmen/,tn
als zii gekeken had na{ vergeliikbde situaties €lders. In her L'ron'n3'ê tf,emen. rrd dc,omad'e rui{enen keÍk i-sn het eind vaD de twàalfde eetrv uitgcbreid net mbowcn ter *e€Ísziiden vm het koor, .lie hi€Í later verhoogd werdcn tot Íanseptvorm. Beidc hidden id de oostzijd€ een kleine halfronde absis- Deze absiden werden aígebroken toen de keÍk rond rr,Ío een gÍoot vierlant koor keeg, mar de vorm tekert zich mg dui-
deliik af
i.
het muufreÍk-
r
H. M. van dên B.rg, Eenbeutige doryskerltcn nct anbowen
z
Van den
in
I
FÍiesl
dsrlrrrÁ:]]
(1986), p.
ró
24.
Gr:vênnagc r98r. p. rJt rU. dcn BerB, 'ln ll2gó cni nomcn Osmche. 7-u Typs ,,2éuí .ler einsclifigen KiÍcÀe mit lm€*n in Fiicsland , M;tttdr.t! h Fam!^ Htu Entb K"bn.b zxn 7t. Geó!fttuq,
4 H.M. vd
b t
d', in
Belg, E€nbeulge dorpskerten md mbou{en, P 16 H. M. vd der BeÍg, Ntutlelih Oonr/8a firurdmdzzl,\
it
Stuttga.t 1936, p.49r to6. Vm den Berg, 'In prgo cui nonen OÍrehe', nóot Ió.
westeÍgeert! noordzlde vàn hêt koor met gëdichte doo4angvan de àànbouw
Belagijker dm
de
bowkmdige p@llellen
is d€
si
n,.
ti€ in dorpsk€rken Í@. een zijàltd bewadd bl€e Í In zijn r€centê studie over zijaltdcr gceft Istir Xroesetr lxcrvrn vercchlllcotle voorbeelden. mer nme ut Zftden.d
Dit beÍêíi biina overal ziialtaren
t€s€D de oostmuur
W€stêrgêest, plàttegond
net re(onsttuctiè
vàn dê àrnbouw€n.
vd
het schip. Pletsiry aldaaÍ ras veÍplicht \'llNege h€t voosch.ift ván de oriëntatie md het oosteo. Va2l is h€t kooÍ iets v€rsmald, wddoo. er arn fteBziiden van de doorgang plats w,s rcor de opsteling va. een zijaltad. In Friesland is h Boaam ook op di€ pl,ars de tundering rd een àltM g€vonden. VooÍ de .omadse keÍk in het Drentsc Anloo kon Kroeso de opÍeling vm twee áltà
reco trueren m de hand vm de rcg aawczigc nissn. D€ze situlties nBïen duidcÍjk dat het bii de dborw€n primn sins on plats te bieder m ájaltdcn, omdat een oostnuur in her s.hip \m deze keÈ ken niet ,"nvezig vàs. De toemc rm zijaltrrer kvm vooÍal voort uit de behcftc @ zielemissen, met lrme roor geronen leden rr rdeliike íamilic. re, eÍlri'ging ren op die pldts
vÍo€g is en beter op ca. rr75 gesteld ke worden '" De dàteriry nn Stenvert rond roo, viadt hii te laat It H^p dit ook zij: de aanbouv verd na de bouw toegevoegd. Mehde.sna heeít een ÍeconsÍuctie getekend met aan de noord cn de zuidzijde een vierkmte ambow mer .cn u\as"l\ing. uoal' die rocgcr uol Mse/ig ws boven de koorcravee. Voo. de inrichting met beelden op de zijrltren naakte hii gcbruik r?n fot^\ w,n kerken in Den€mdken en Zweden wd de situitic tot
ro Vriendelijkc mededeling 27 januari to r r. R SÍenvctt..^., Mt mente" i4 Neddn,l
Í
Fr!'l,t",Zcistlzqolle,
'
vd de platteerotrdcn en doo.sn€den vm Vierc Bcrghuis heel'c Klaas Meindenna op niin verzoek de Op bÀis
situati€ in tw€e kerker gerecoNtruceÍd; Vestergeest en Wetseff.? BerChuis eo Van den BeÍg dateerden in 1989 de oostelijke helft van de kerk inWestergeest, dus her koor en de koortravee, in h€t nidden vm de twalfde eeuws Ook hieÍ werd de nuu doorb.oken voor een aarbouq vat mct trme aan de nooÍdziide log gocd zichtbd is. Vd d€n BeÍg dateerc die aobouw in het dcrde kwut van de twaalfde eeulÍ dus ca. 25 ja na d€ borwvan het koore H€t is opnerLelijk dat de behoefte am meer liturgisch€ ruinte zo snel toenm. Berghuis is nu rrn menins dar dárênng rond rr;o acfiter àígezten te
6 l.E.L. Króes6, Sènddhir. in nidelahÈlnbe" Khbm Sthlan -
RM
- Liturgiè,k
*asb$r2orc,
p.
9t tt2.
7 Miin grctc dank am K. T. Meinderna te Stiens roor dit M. vd den B€rs, N@r&/rt O.rt4's,. Koamded m Ni.@ Ktu an/,'s Gnieth^ge 1989, p- zz2. o Vr dcn Bt'C. l-crb ubgr do|p'lr'tcr re' d5l'ur.r n
8 H.
westeÍgê€st, rêconstructie vàn de middeleêuwse lnrlchíng m€t de Metnd?6no a.nbouwên. rek
(l
op heden be'€ard bleeír' Dit geldt ook voor de itrich tiÍg ld het koor Op de zijaltaren stond we6chiinlijk her beêld van een heiliCe.een \iruauc d'e wt iÍ $Ílnige kerteÍ in \.andrnavië nog lmen mtrefÍcn. bij'oor beeld in Dàdesió
enïbÍta beide iÍ Zftden.'r
Meinde6ma tekende m de noordzijde een À{ada rat voor hau dc gebruikelijke plats ws, en aan de zuidziide een St. Alm tedrieëen, een \oontelling vm Muia met hm moeder Ánna en har zoon ChÍistus. Het kooÍ is afgesloten m€t een laag hek. Op het altm stet €en opbotrw (retabcl) net een Christus bimen €en vieÍpas, Dals die in Bozm bwaad bleef in de schn derins op het koorswelf Op de balk in de koorboog beeld,
ffiomftruis, de trionfds Christus' o\LMnning op de dood. Nic, álleen in Sc dina"ië. staat €en mgenarmd
ook in het noorden va Duitsland bleven dive$ triomflflisen b@rd, ook rc,rrlmse.'a lf,t weÍ deze r€kening ví álleen een indruk te ge\€n h(É de irióting seweest zou kumen ziin, neeÍ niet.
nm
BIJZONDERE SITU^TIE IN WETSENS In Wetsens is spÍake vrn bijzondere sicuatie. Hier werd
wettens, plattegrond n€t reconsÍurtie v.n dê aanbouwen.
een reer kleine anbouw tegen de kerk geplaatst en de absis v@r het zijaltàd kv/m dcels in de westelijke afstuiting vd de ziinuren van het koor In plaats van absis ka! men hier bete. sprek€n En uitgeschulpte nis. ln het muutrerk an de nooÍdzijde bleef e€Í deel vm die nis bewmd. om dit belangriike gegeven re beschemen, heeft meÍ het bii de ÍestauÍatie gelaten zoals men het vond en er een houten mnbouw on}teen gcplmtst. Sporen va €€n dê{gelijle kleine aanbouw vond nen ook &n de zuidziide. Ze datem uit de oudste bouwtijd van de keÍk, d€ eerete helft ur de twaalfde eeuw'J Ze verd€n dl]! àl spoedig m de bow vrn het
De reconsEuctie vd Mcindersna maalt goed dui deliik hoe uein hier de zijruinten geveest zijr Vóór de 6 mer het beeld stond een zualtadr íhie, nier inge tekenó. De pÍiester kotr bii het altaar str"n om er de mis op te dÍag€n, mad meer ook niet. Gelovigen die de hostie wildeÍ onwdgen moestetr terziide in het schip staan- Ook hieÍ plaatste Meindersma op elk ziialtaaÍ een becld en een retabel op het hoofdalta-ài- Het tÍi omftflis sraat hier niet op een balk, l]ld hangt oÍder de koorboog, een situatie di€ elde6 h.onarnse keÍken
nog wordr rang€t'ofÍen. hiivooÍbeeld ,n Roden;i' 'n sleewrl-Hohrein. Ook lxergeldt voor de invdling: zo zou het seweest kunflen zijn.
12
zic J.E.Á. eifuge
l<rc*n
ên R.
steeffi
.
Tbe
intnt
of $e -è,tirddt
.bwh Hd nn leLe@E do4rÉelÈi,,tiíw.LN\ÀjÍLP^BI
en Sreennl Het nid&heNs tu1F&d*kt6;N, p. t7o. r4tuG,en en s'p"rrfr tla nr**h.utv dary'ratdtitul. p.
B Knesen weBêns, r€.onstrudie vàn de nidd€leeukse iÍíichtlng
:rnhórwen Pk
(I
M?tnd€und
m.tde
5 H. M. vín den B€rg, NMl,/r} O6tÊgo. De Do gnd.hn,'scnv€.hàge rr8t,
p-
4t8 4ó2.
wetsenr, noodzijde met nielwe houten bescleÍning vaÍ het restantvan
de ábsis
Bij de studie vd de middeleeuwse kerken ir Friesldd vomt het b€wud gcblevcn bouwkudige bestdd her
VeÍgeliiking net keÍken uit dezelfde tiid in het buitenland Lan dikwijls meer iricht goen.
uitgaagspunt. Voor een antwooÍd op vragen naaÍ het wrarom ld al€rlei aspecter is het noodzak€lijk ook ie kijken md h€t sebtuik vd de keÍken. Bii de ruintelijke opzet vd zowêl rom@se als gotische keÍker sp€eldc de behoeftc :m ruinte vooÍ altden een b€langÍiike rol.
R.g'uM
wêrsens, situàile nooÍdzide bij de rcstàuràtie in i97l; links de àánzdvan dê:bsis
StêM
(Prelruit 21, 928t LH Btnhpon, &uNBa@ Érn la,et."t) neÈt lan a"t/. Éeftlr, i, bet biizandann di! 'tudie
it Frieí.td ln Grcni,Btn
wêteêns, àànzetvan de absis in de noodmuur
sintjacobipaÍochlê, bo€k in de hànd vàn de wààÍhêid
Vat doet eon kl.ssicke Glicks-Romeinse tem pel in hêt hdt vm het oude Bídtdorp Sint Jacobipa.ochic? Hct Bildt is dan wel de eerste remissmcepolder vm Nederlmd genoemd,' toch stan dc platscLiikc 'grambáronóen' van weleer niet bekend als gaote lieÍhebbers vd de tlassickc
De klassieke vorm van de Gtuate Kel*, zoals h;j ia het Bildts heet, weerspiegelt (lan ook niet de smxal vd dc plaacsclijkc dorpsnombclcn, nu. dic van de nàtionale (weÍeldliike) ov€Íheid. FIet is een rtpische ïarcrstuts-
kerk' n.rar een ontwe.p vao de rijksmbtenàd Thonas Rom.rn,r8[ r88r, u,r Lc' uqrd.r. H.r g,b"uw i. Romêins eindontwe4 voor dê
ke
t€ sintlacobipaÍochie 0343),
voltooid io 1844, màd ni€t zondeÍ slag of stoot. Dc Bil.ltboeren làgcn in dic tijd eÍnstig ove.hoop met de plaatsctijke yeÍegenwoordigeÍ var het centÍalc gczag:
jhr 'rjMd vd dc Kcmpcnaer (18()6 r87o), ^ndrÍ€i (m r85I bugeme€src!) van grietman van 1834 tot r86t Het Bildt.j D€ nicuvbow \6 de kcrk was een vm de
Voor tle grote Bildtboeren die sinds rt,6 hun land mfl dc frip\e \raren pa(hr( n. $J.'inhalid,l" hê.re bÊ\.hriving
voor .le centrale overhcid. Hu. zcfbmstzijn groeide tusscn 1650 en r7to, toen het Bildtse domei.ldd mrd geprivatiseerd en dc rijksten onder Len zelf grondeige nMr (eigcnofden) weÍden. Na rTro goeid€ het verzet tegen het centràl€ gezág: d€ Staten, en hun plaatsclijkc venee€nwoordiscr, dc (in de rcgel adcllijke) grietmd. Eétr Bildtse
srietnd nàakte h€t dàd
ook wel md.
Jhr. Du.o var Hmn (r7a7{8or) liet ee! paleisa.htige rcr,Í<nuc h'u"en. mar zoog rêgelijk de ka. \d /rJn gÍierenij leeg. D;t lutste kwm uit toen de 'paÍiotten' ,n ,7., ,h n- hr o\ernmFn. Dplê brcd. hp^ormoB. gelindp bew(&ngg(nuor up H.L fiildr v(el{cun. H(r ts,iermJn\háp w"rd in r-o\ rrge. hdÍ,. mda, ,n rSrr onder dc O.anjes vee. in e.e h€rsteld. De €erst€ nieure Bildtse grietnd,J'I,. HubeÍ G75o 1826), kwam /elr u,r de pa'nor.c bcwe8,ng H'J si.r /i(h me, /ijn sobcrc locnsstijl en zorgvoor het onderwijs pldtselitk
Dhdsie in K. Kuihen,'I]ct Bi[t (rtor. Dc oldÍc renassm cepord€ra Ncdcrrdd?',?r*.rrl?tooÍ@dt^tk^prhtddi (nn*his&,.ischc hcs.hiijvillg ir Ll. Kingn$, Cndte Lft u" abipno.hi tLe.Nrdcn Íea$ + tr. Ten?ij ande6 aneegflen, {igcn ve het reLas in H. Sdncs,
Sirt:l
Gybicddl
M
get
tli/dí
a(kaneket i9ro.
gclictd te maken. M€t I)e Kenpena€r kreeg Hct Bildt €.hter weer een riÍocÍaàt \d dc oud€ rtedpel àls als destijdr Van Hden w6 hij dct alleen mar ook grootgrondbezitte. lÍ r84, liet hij een /ijn lrJgóed oa.renbug bi, sr. ^p ^Mdpa,u.hiê vas in 1796 nicw'paleis' bouwen (dat van Vd Hden
grietoafl. Net bestuurdeÍ
verkocht). De srijl was, nad de sdaaL vd de adcl van dic tijd, classicistisch. D€ ,rchitect was Thomas RomeiÍ, die J neeÍ àd€Iijk€ huizen op zijr naan hàd. Pál.b \an ZUn bcl(nd{c s..k i. hd op
,fl)r,"t
'mpone,cn,l"
Justitie in ledwdden. 'Ibt vooÍ kort wcrd het stads beeld aan hct WilhclminaplciD overheent door dir bii uitstek klàssieke na.htsslnbool. Met Oostenbug gàfDe Kempemer zijn cigen àristocn cische cachet an het llildtse lànds.hap. Als g.ondbczitreÍ zou hii ook noetetr bijdrigo etr zaken als k€Íkon dcrhoud en a.meDzo.g. Dit weigerde hij echtcr, vat tot een r€eks rechtsz,ten met de bozc Bildtboeren leidde. Dc kwcstic licp nog toen in 1843 een beshit werd gc nonen over de vervallen kerk vd SinrJàcobipaÍochie.
Dc oudstc ntr dc vicr Bildts€ dorpskeÍlen (drie gcrc íomeeÍde keÍken in de dÍie parochics'en een doops g€ziode ve.maning in Oud€bildtzijl) was ia 18,Ê zo bausalLgdar hcrl^ren w.rd ror tu.ue6ous. D'icg'o,e g.aanboe.efl vo.nden een commissie die de unncmer Auhe Ldres vd der Meij (ry88 r8t9) uit Be.likum een ontwerp lieten maken. Van der Meij kende de snaak \m de doÍpsnotabelen. Hij maalte dadom ecn bchoudeod bouwplan, marbij de onlangs scÍenoveerde toÍen weÍd ge'p,,r'{. GFliêÍ dê bênê,1,p Íind.iën íd. gnct-on en andere grootgrondbezitte.s !u buiteí weig€Íden ilrn€Ís mee te betalen) viel dit voorstcl io goede jàrdeHet werd in r84, din ook met e€n tuime mecrdcrhcid
De nationale eenheidsstaàt tiet zich imiddels ook op dit gebied gcldcn. In r8z4 ws d€ bouv van atle leÍken bij Kodnl,lijl Be\lui, ondcÍso|pFn aán,o.{cmDng Rn de miflist€. wn WateÍsta.t. De llildtboeÍen wdcn dus ia 1842 ge€n baas m€er in €ig€n kerk,
pld
ma
noesren
irn RiikrwateÍstààt in If,euwdder Zo raaLtc het in handen van Romcir Dcz€ had, zoals hd mêê{,1ging. Í,unnen vol'rM me, $,r be/uinigrn gcn of ccn cnLele verlcvcrdigiry.4 In pláats d@rvan kwm hij. vermoed€lijk op suggestie vd zijn bes.heÍn hecr De Kempemer met een r€eLs eigo classicistische ontwerpen. Daarin bleef uiteiDdeliik niets vd het pl,n Vd der M€ij ovea In r84l st€mde slechts een magcrc neerderheid vóór hct plm Romein. Op deze vergàde ring haalde bovendien een vm de bowcomissieledcq hun
voorleggen
de boer en wethoudêÍ
4
G.\í
\Í/À$enàd G78r
C P Krabbe, De negentiend€ eew , in: BM@en in Ne&nmd. 6oa2ooo
r8t
K. Bosn. e a
(Árstrdm
, fel
Ged ),
en Z-voÍe ,oo7)
Slnt là.obiDabchie, zilàànzi.ht na dë ÍestauÍàtie
sinrlàcobipàÍochie, o€elíÍont net llnk5
Ên
Íêrhts dè ruimte m€t
'\'|t
l1
t\
SintJàcobipàÍochie, àllêgorischêfiguÍèn op
hdoÍCrl. v.l.n-Í: waàÍhêid mêt
Íit
nààr 'buiteneigenarcn' zoals Dc l.€mpcmea dic $cl mccstcmdcn naar det meebetaaldenMet de wet in de handvcrd nu toch ccn'tcmpcl'naa. rle smaak van Dc KcnpenaeÍ gebolwd. Op het frorton plaatste Romein het wàprn van het ccntrale gezag: de
Het loram M deze confrontatie natuudiik nict neeÍ goed tusse n 'jonke. Tjaaid' er de kJine vd dorpsnora belcn rondon \íassen r llij de vethouder, dic yroeger zelf èen acticvc patriot vas geweest, kon de adel[jke grietnan n! geen goed mecr docn. Hcr dcbar ovcr dc grondwet in dc landelijke politiek gÍ hen een kans om zijn grd te halen. In 1848 dicndcn rvasscnaar en de zijnen eco pctirie ir bij de Tweede Kàner voor rcchtstrcckse verliiezingen, minde. bclasting op landboNpro.lucten en ... afscluffing van her grietDan s(hap. Dczc vdr huis lit grotendeels patriotse ideeën werden náar de modc van dc rijd nu als'liberaal' betiteld.
D. qrondwel\k iiligine r.n ,848 TJrlrr ..n nr.ur. gemeentevct nodig. Dxarin werd het grietddds.rnbt indc.daad àfges.hà1i- I)e Kcnpenacr blccf nog cnLclc jàren zitten als burgcneester, Ilmr werd niet herhe nocnd. Hij Íaakte boveDdien ziin zc.cl in dc F.icsc Staten kwijt. tiit dc z.tz,rreJ van zijn dochter Jeàme
spiégê1, boêk ên wêÍêldbol,
vêÍli.hting mêttoofs
ên vÍêdê met pàlmtàk
tladrrionclc huizcn cronhcc.. maar des re betermer het rechtlijnise Bildtse lddschap. Ronein en ziio besche.nhccr hcbbcn hicrop vooryoed hun stcnpcl gcdlukt. De Kempenaers landhuis is nà zijn veÍÍek àls burgê mc€ster in 18ó6 nfgeb.oken, ma$ ác Groate Kerk staar nog oveÍeind. In e79 droeg de Nederldds HervoÍn.le C:icmccntc hcm over an tle Sti.htÁEÁlde Frysbi Tjet Ée,. De zeggenschap vd dorpsnot$elen zoàls G.\í \íasscnaa. is sindrdien verledcn tijd. Toch hcbben hijcn zijn nedestdders h r84Íj nogvooreen eigen gedenktekcn gczorgd. ln dat jaar w.d hcr orgel veÍdeuwd en over de in.ichtingvd de kerk had het Rijk nicts te,eg
gen. Zo kon hct nicuwc orgelfront wórden bekroond
net dÍie nodeme,imebeelden: w:urhe (met
spiegel),
Vcrlichting (net toorts)
cn V.cdc (nct palnrat). I ler vas nog net niet de oude patÍiotse ffits 'Vriihe , Gelijkheid en Broederschap'- Het wc wcl ccn tckcr dar de libcrale opvolgers vd de pxffiotse heweging nu blaaLten rm
'livee jaa.later richtten wa$cnad cn dc ziircn ccn li berale IcF{FÉtu8og op drF n" dp ,n\ oe, ine \in J- Í,er' we gemeentewet in ,8tr een eadsmccrdclneid krceg.
Dir
was
plaars te ddken àd hunverzet venesenwool(lisc. bij ultsrck van
det in dclaarsre
regen 'jonker
Tjdd',
(,8í8{926) blijkt dàt hij de 'liberalcn' van ecn cn arde.
De ()tute Kdh is nu het voo.naamsrc monumcnr van dczc machts- cn slmbolensrijd. Van bÍiten is het een zuiver voorbeel.l vd de 'natiomlc' bouvstiil van Àchtc.aftjkr de ingÍeep van Rotuein (mct op dc achtc. gr^n.l Dc Kr mpcaa.r) /( ler Cp.ltugd. De (un{ hi{nF os Boschna noende de Ge,te (erÉ in 196,r ten van de bestÉ rverlcn Íao Ronein'.6 Hiihdnoóieert niet met de
Trsoxr tocg. rle'ó2, inr: n. 6to, ,angehaxld tr At/el nt Fndtu"d tTilo t 33o (.Grcningen r99r)
C.
Í8.
Kuipe(
Boscl)[, Thón$ R,mein, een cl. $icis'9. rischc bousn,ec j I'e' j 1.. r' l\ r,lí n !"t tG1." \4hnth-, "4R .t I U?u.
'. i'
Ronci. cn zijr bcschcmcÍs. De
fàcàde lijkt wel ee. vingeroeièning voor dat andere machtsqnbool: hct Paleis vdjustiti€. Vxr bimen is de kerk echter ecn even moderne ah triomfale uiting van dc Liberale vertchting.
Dr Ke{ K.iÉe" tu@u.lrolafo.nl) 6 gadldíe8tbhbn$ a" rrnloog ufit alt $ta"dig ntlanotb.t e, ultdb voot de Sn.bti"s ,41./e Ítftke TijerÈe. I'ub licee /e hi da. o!.r DokAL"t if d. tlí,L
uLu." Nt iesdtit"tl.u"@i 4itesrdíd tun
RtsrtAAN vErvts
CH
puten
Gekleurde parel in de klei De kleuÍ van de
cÍoate KeÍk
Sirds mcftcnhewenis staat de GrMte kerk ',/ansint
Jacobipdofie bekdd als de'wifte'L€rk. Mffi kort geleden is hier r€ráÍdering n gel<o eí:. de Groate IdI heeft kleE gekEgen. Veel neoclassicistische gebouven kemen we als statige, wit gestutrkt€ gehou{en. Vlwbii de vitte kreur biina een stiilkemeÍk leek te ziiÍ. Mlry klopt dit wl met de oorspro*elijke bedoelingeí vm de ontwÊrp€rs? Bii de kerk van Sint Jacot ipmchie bleek dat de oosprcnkelirke opat gekleurdeÍ is geveest.
Bij dc recente restau.atie vd de keÍk (2ort is dê keÍk in zijn seheel opnieuv scschilderd. On tot de juste kleu.stelling voor het schildeflerk aan dc buitenzijde vd de
tê.k
re kompn.
s rtrlcnnen,l llêdondFr/ocl,
u,Lg<-
voeÍd door de tim:r Veldmm&Veltnan uit Oud€nolen.
Dit
onderzock hicld
h
dat op vench ende plekken
all€ ajnwezige vertlàgen tot op de oorspÍonkelijke láag werden blootgelegd. Hierdoor ontstond ee. staalkaart vm verschille.d€ lagen die er in verschilcndê periodes op de kerk hebben gezercr Hct onderzoek is op diverse plekken herhaald on op deze lr@ieÍ tor een ccnduidige en vedtwoordc bcpaling van de oosprcÍkelijke kleuren vm de ke.k te kom€n.
Dc resultaten van het onderzoek waren op dive.se sintlacobipàrccfi iê, gevel vóóÍ de resblra.le
verassend. Vm tworen was wcl aangenomen dat
cr rers.hiUende kleurifrcrLingen op de kerk hebber gezercnt nan. een dergeliik uitgcbrcid kleurenpalet $J. nier resacht Op de goo'Lii'' "n troonlrt't r..en donlerbruirc zíwerking gcvotrden- Van de fiies zijr de net opcn donkerbnin/oker geveest en de overige del€n lichtbtuin/oker De bcisklcur van het stuoerL was Bentheimcr geel, de uitstekend€ muunlakken aan de zijgcvels hàdden een dontcrbruh/oker aÀverking en dc cordo.lijst cn booglijst rond de rmen een gcel-bruine itucrking- Op de zuilenvm de portiek ad d€ vooÍziide is een gecl/bruine diverking gevonden cn op de ach terLiggende pilasteÍs ecn donkerbruin/oker afwerkiry. M€t de gevonden kleuren is een reconstructietekeniry s€maakt vd d€ oorspro reliike kleÍren.
om tot
reconsrÍuctie van de oorspronkelijkc kleuren te kometr is het nodig om naast het uitgcvoerde ldeurondcrzoek ook te kijken nar andere bronnen, vergelijkbre onderzoeken enmd deverhoÍdinsv dc kleuren ro opzichte van het Àchitectorischc concept een goede
In hct F.i€s Mule m zijn nog de or4inele ontÍ€rpte kenins€n vd Thomas Romein enwezig. Verder bsindt qnJ. \qr{d d' /n h hcr nog<(n iÍgêUeudc 'ekeM8 r9oo. Op de oospro <clijkc tek€ningen ve Romcin zijn gecn kleugeg€vens te vinden. In hct b€stck vordt gcsproken oveÍ het bryerken vm 'de buit€mren cn
qze vd Bcnthiiner steeí'. Hietuit bliikt de bedoeling \m Ronein om de bui tenzijde een mtuuGteen-uiterlijk te geven, var in overkolomcn
met e€ne compositie, bij
eenstcmming is met d€ gevonden kleur vo Ilentheimer voorhet scumrk. Deze geb rn'eÍkingis nict duide
geel
liik op de tekeninsen \m Westra zichtb.ar 1 i'el duideliiL op de tckeniDg is d1t de kroo.lijst een bruirige kleu slntla.obiDarochie, sëvêl nà de r€st.uratle
wár rij onsevcer ccn verselijl<
de kleuren uitgevoerd,
is gevonden ab dat vd de kerk in Sint Jacobipdochie: z$dst€en-gccl voor hct stuk
bM kleÍrecchena
mrk, stmdgroen voor
dc
rmen
etr oxidebÍtrin voor de
De n€oclassicistische dchite.tdtr woÍdt gekennerkt door blokvormige boumlumcs, strenge slmetÍie, her roepassen
vd
zuilenpoÍti€ken, kroonliisten, frontons,
e.d. gebasccrd op het motlel
Etr
een klassieke tempel.
va,l een evenwichtige bdans zoals h dc ailen, er horizontale
De onwerpen vom€n
tussen vcÍticale lijtr€n, lijnen, zo,-Lr in de cordo ijsten €n de kroonlijsten. Bii d€ ke* vao Sint Jacobipárochie wordcn dca hodmntale
Íjnen doo. her toepa$e! wn de doDhere kleuen vd de .ordonliisten en de kroonlijst€n versterkt. Dc verticalc
@
w
díen
hebben op de tekening
mrdt verstcrkt door
de
en
vm de nil,5rer. Ove, d< gerondcn gt t l-brun. de afr{iikende klerr
^ilen kleu op de zuilen
en de bruin okeren pilasten bestaat nog disossie. Binn€n het dchitcdonische coNept zou het logis.her zijn dàt de zrilen en achterliggende pilas-
rêÍbànd, gebouwd door Romëin in 1341
had. Dc
bclijning
nn
Wcstra een
duid€lijk g.iÈe ftleu.
Ter vdgclijking is ook gekeker nur het kleurgebruik op mdere kerken Fn Roncin. Zo heeft d€ Wes terkeÍk te Le(jrlr@dcn d€zelfde gele Bentheimer zdd
tcrs dczelfde kleur hcbbcn gehad. IlieÍdooÍ ontstaat een sooÍt zuil€ngdg die d€ gehele voorbouw besl@t. Een bruinige kleuratuerking op dc ailcn cn pihsters pà\r bovendien ruer bii dF bedoelins \d Romcin om in de afuerking ro het stuscrk mtuursceen ni te bootsen. Vergelijk hieÍmee de zÍilen en pil.steÍs lan het gerechtsgebouw iD Le€uw dcn, dat ook er de hmd vd Romein is. IIitr zijn de ailen uitgevoerd in riruu'{reÈs,ij. I en rseed. ..dcn sadom eFn sÍUzc (mtuursteen imitarie) and€rking op de ailen neer voor dc hand Lgr, is cetr citat vd rijlcsdchitect Àdolph Mul.leÍ die in r88:l ldgs Sintjacobipdochic reisdc en een vluchtig schetsjc va hct gevelfiont matt€ wadbij hij s.tÍeeÍ 'Kerk geheel nieurr kolommen gecement'. Het woordje gecedent' duidt op cen grijze aircÍl.ing
stccnkleur gekregen, waarmn bij de rcscauririe sporcn werden gevondcn. Vd de L€Ík in ÈÍbind is fteeÍ bekend. Bii de restauratic in rq8j is ondeÍzoeh nd
Thonas Romeh heeft in zijn ontwerp kleuren g€bruikt die de klr$ieke vortueDtaal ctr mateÍiaalgebruiï ver sterkten. Ibch bljren de ia het onderzoeL gevonden en nu toegepàst€ hleuren een iflt€rpÍetatie \a de oor spronkclijke klcurcn. Nader orderzoek ne de verfeigenw hJnpên
êÍ nrr mê., \('Bel,tlbd. proleren /ijn
nodig om mecr zckerheid te geven over het ooÍspronketijke kleurgebÍdk. Èch kan g€steld voÍden dat de ncoclassistischc kcrk \L Sint Jacobipdochie nu te veel kltu in zich dnàgt oh nog als \ritte' parel door het lcven te gm. De kerk is we€Í de gekleurde'peel zoals Roneinhet in zii. ontrcrp bedoeld heeft.
SintlàcobipaEóie. dkcussle ov€r de kleuren. Vl.n.I ceÍben BrcuweÍ aÍ.hitêct, Dolt van weezelÊÍens, PÍovincie rryslán €n Átb€n RêinstÉ, RiksdienÍ cukuEel Értco.d. Fato cehoíd Bdkket
Cbr*t'@ tabn Gbist'mlli@gtuiL.on) b.êÍ b@aAbde M' de ItEebogscbnl g,ttuldtd, he.ji dahda't d. pon hba of laiding Bau@hirta/ticb onden@4 R\t'Ltuth d Mn ne'tmzory afsen'd.n d. Hosstboot Ut' ecbt n @efite tot t zprít bi aó, tu.tent"rctu K;jktu Bnx@r te Beexte@es
r0
verkleed
i
Fóta: Hènk
s pelgÍims wonen dê kindêÍên van de beide
bisÈs.hólên de opening bijvrn de GÍoàtê Kêrk tê sintlacobiPàÍochie.
B nknonlPrcts4all
Van het bestuur
dc bouuturdigc. dc hcer Klacs Sytsrh en dc sccrcta Hi..r , Ê Bo-r ll'rr.r'gr l'. t,,l-rirg ,
TERU(i$Lr( Or lxr t!ÈiL[uMl^ÀR Dc S.ichting Aldc Ftstè'tijerker heeft dc vlcring ven lr, \ÊF,Iig ',ig-jJl'ihL, rop,o,' l"B, ri In u ,o Iri tclijk algcslotctr mct ccn .oncert !àn NF*c Laae.man in de geresràureerde Groxrc Kcrk tc Sintja&l)iparochic
hcn biizondcr \ccl dank rc.schuldigiL vooÍ àlles in dc \clc ja.en dàt,e xàn de SrichrnrsvcÉonden
Tijdens dic bijccnkoostrvcd o.k beken.tgcnaakt dar sinds.le shft vxí de crnpxgft 'Vitaninc K+ Hóud lrv dory cn kcrk gczond'in oktobc-oo9, zich bijna z.i'cn honderd nierw€ donarcurs hcbbcn aingcneld. .
Tir opluiste.ingr2n het jubileÍm kon nr apilvan.lit jad en.lt1" nuDnd Ím dir blad e!ftler drgcgocn ir ccn oplagc va n o. o oo e\efttlàren. Dc uitgavc van dit r
ext
numfter
nogelijk genaakr door culn,u.{ordsen .n ovcrhcdcD. Dc donarcu,s ontaangen dit iàdrdus dric is
nummèr\. in plàrs vrn de gebÍuikcliikc lÍ!c. Dc vicrdclgc tclcvisicse.ic AIde l'ryske lijcrko', dic de
Stichtng ter gelegenncid van hctjlbilcum hee{t l.ter yftoro trerd ui.gczordcn
nraken cn dic in dc herfst
door Onrop Fryslár,
l,,l I l\ r" n rlr
Ícfd
vanal mcl van rlit jaar her
n"lg
'" '', 'i', 't ligt à]s Í€lkonstgeschc.k klaar\oo. nicuee donxteÍrs Hcr bcsnm. tijtr mer gr.ft relrede.ncid cn dank bxàrhei.t tengop het jubilcuniaa! dar dc Stichring!eei goccls
'1.,
-
,
liceft gcbracht.
Itet bestuor heeít in d. vcrgadcring \an lpril xfschei.l gcnomen van tenningmeester NÍinre Osinga. Hier is op zijnrcrzock allcci in lilcinc k.ing bii stilgesraan. Dc stichtingzoelt rog ràxr eo opvolgcr l.,nld juni hccft dc Stichti.g rrcgen1 het bereikcnvan de penrioengere.htigde leeftij.l afscheid gcoomcn qn
var zc varet
Kacs Sltlnawà!,9 jxd àls bols-kurdigc acriclloor dc Stnhting. llij drocg dc ,orgvoo. hct onderhoÍd van de ke.kgcbourcn v{n de Stichting. Toen hlj bcgon w..en dai cr,t, hij zii vertrekvas clar aaDralgegóèid tot 39. S}tsnh wist ahijd veel vo(,. elkdr te ljijgcn ncr dc eak bcpc.kte bÍdgcrrcD dic hcnr bcschiLbar sronden. Naas. RikÍ de BoeÍ Huizingá vddÍ
dê kên( vàn BÍitsum. Foto: F.onr Ándrn90
Klàes sytsma vooÍ d€ keÍk van r€r rdzard, tijdens de ÍestàuÍàtiê in 2óó9. FoÍo: ceàoíd sokker
het ondcrhoudsmrk bcgelciddc hii ook nos vele restat rdties, de làatste jden in Boer Ter Idzdd en Korredaag.
zz jaa als secretaresse het gezicht vrn de Stichting nàd buiten toe. Ze was ecn ware ambassaderr. kende vele ncnsen cn de mensen k€nden en wàardeerd€n haar Dàardoor heeft ze c.! belangrtle bUdrdg. gele..rd au d, go. d, rcpurari( r Jn de StichtiDg. Dat kan niet genoeg gewaardeerd worde. door eetr orgdisatie die is àdg€wezen op subsidies, erfsteflingen, giíten er die dMlmst is aangew€zen op
RiLsr de Bocr Huizinga
dc belangeloze Tn de va'
ws
inzetvm talvanvijviliig€rs.
JlUe
boNluJigê
i. per
r
jdi
,ol
\oorz'en
Jour de brn"rmrng vrn V rllcm Llr C,rlurt l-rg*iem. Als secretdesse is benoemd: llisabeth Làutenbach.
LB. Hftkstr4 Messluis
N-N. Schilde$bêdrijf StavoÍiNs, Vêenwoudèn
Bos
en
Restarntiêbedriif DeJong B.V,
DTh. B€rgsrÉ, V,rbonne FÉokrijk J.
De Stichting onwagt regeLMtig schelkingc. cn lcgaten vd donateurs cn mderen die de oude Fnese kerken ecnwarm hart to€dÍagen.In bijgaande tabel trefr u ccn tr allcgilLen ran , \ooof m(e,. ^n'ammingáan Ecn bijzondere actie ten gunste vd de Stichting werd ir het najàd van ,oro gcrcerd door fotograaf Gert Go.i urr Halul8cn en reL{- hriiivêrrMd rd ícldeÉn uir teeuwdd€n. Zij brachten in cigcn behccr ccn "F.iese kcrkcn scheurblender' !it, wàdbii vm elk verkocht eremplaar € z zou worden aÉgedragen voor het res rau,arielond. Lr de \ichring. Op mrdd8 lr J ua.r :orr bereikre ons het droevig€ belicht dit Gen Gort op vrijdas ,8 januaÍi ,o! is overleden. FIij is net seen
€too
ےoo
Stichring Haubois Bootsma
Y BlijsÍa Sreek M. Veninga,
Leomd€n
€too
€ too € íoo
Zee' bv Het Frysk€ Slift
Olsmm Nijennuis Ockhuiis*n, Têrboig
Stichting Vi€Bma-Reitsma
€ too
€too
Ds.
M.J Pool nèÍlingen
N.N, Mw T Blok HoelsÍa, Voo6choten S.C.
\tasen@-Fdr, G.oningen
AJ Ijzdnd, Oldebom
Mq\í ïndenms Ho6IlÈ MvJ ConpasnÈBoermus
€ r.Joo
H.TM. Ldbooij,
€t69t
Mw't ve
He
Schagen
ddên Boê6m, Noordwiik
€7to
vij{tig
jtu
gewoÍden. Dc
fmili€
van GeÍt Gort hccft
Er € 2too ov€rgema.lt. Een ddere à.tie die addacht v€rdient. is g€voerd door een mevrouw 'tatske', die ro hu tachtigste veiMdas seld inzanclde voo. de Stichting. Zii vcrdubbclde de bijdragen var fmilie en de cn. Alle geves hjrteliik dankl latcn weten dat er ruim rzoo kalendeÍs zijn verkocht. is een bedng van
De Sti.hting Alde Frlskc Tsjcrken is door de
Éscus
amgcwezen als een Algeneen NÍt Beogende lDstelling (ÀNB t. De Íatus heeft als voordeel dat schenkirycn am dc Stichting zijn vrijgerteld vd belastingen- Voor een
nalate$chip is de Stichting ook geen su..essierechten verschxldigd. Meer infomarie ovcr schenking€n en le garetr is tc vindcn h de nieuwe folder die dc Stichting
wiêr,
heeft laten maken. U kunt een exemplar ammgen door cotrract op te nemen net het se.Íetdaat (ot8 ,139ó66 van maddag tot en mct donderdag russen
en wethoud€r Mjrtin vd ÀspeÍen van de gemeente Mcnafreradiel onthulden smcn het bord net de nmer
zuid
en oosrzijde vóóÍ dê
rêÍàuràtie
rer. en de berol,len boNbedilvcn. 'ub.idrrg. De oltuuÍgedeprt€erde complinentcerde in har .l< plrrr\cliikê Cotmi.s,e roe'píaat d. vnÍMfigc,' 'an ic. \ an v i.,. ,Íie /i.h al jÍpn i/eÍ.n \oor d( ran de
Van de Emmakade
'({rdrr
"Her is am hun Diet aflatende €nthorsiasme te dmken
vd
@
het feit dàt zich
STÀATSSÍCRX URTS ZIJLSTRA
dit het
staatsseoetaris Ziilstra vm Cultuu. nochten vooÍzitteÍ Jd KeÍsbersen cn directeÍr Ger hard Bal,ker op donderdag 13 januàri ,or een beschikking ter wadde ve € r75.ooo in oncvangst nemen voor de rcstauratic ro de daLruiter op de kcrk vm Koí./s,rgcn her o,gelvr Bok'um. D( niddelen ziin aJkomstig uit een special€ rcgeling voor de herbestem ming vin monumenten en diveÍse plamen van de ,-inge mzen o.gmisaties vooÍ honunentenb€houd, v&t1m de Stichting eÍ €en is. VooEitter Kersbergen toonde zich na afloop tevreden. "Dir is een mooi moment voor d€ Stichting, lidt dit zijn allenaal extra middelen, buiten de rcgulicre Íestauratie €n ondeÍhoÍdsr€gelingenom."
nu de nogclijkheid voordoet vrn een restauratieÍegeling
Uit hmdcn vm
er nu eindelijk
dic cr eerder nog det ws." VooÍzitter Jm Kersbergen van de Sti.hting vertcld€ dat het restàuntieplm al tientalen jarcn oud is. Steeds
ontbÍak het dc stichting @n middelen om net de wrkzaamheden te kÍmen begimen. Dat het er Du toch van is gekonen, is tc danlen am de $isisbesÍijdings maatrcgel€n v.n het Kàbinet Balkenende Iv. In het ka deÍ vd de crisisbcstÍijdiflg mekte toenm,Iig minister
pta{erk
in nduwe.mpnwerkng m,r d( pru,in"ie, niddclen vrij om een aantal r€statràries mogelijk te
naken, die al
jren tusen
De voorzitter bednnkt ook w€thouder
dê restàuràtiê
vd
Asperen
Mermeradiel Dc gcmeente heeft be
sloter om ro% beschikbaa. te stell€n, bovenop de 7iE subsidie vm Rijk en Provincie smcn. Vetracht wo.dt dat de r€stasatie Íond de Kerst af-
Het
wiêi intëÍiëuÍ vóóÍ
wal en schip waren gevallen
van de bestamde rcgclirye n. van de gemeent€
Op dc ccrstc dag vm de lente, 2r mrrt 2orr, Lon in Wier het stdtseia gegsen wordcn va de restaua tie wn de kerk. Gedeputee.de Jmewietske dc Vrics
kom.. En
inteieuÍ van dê kèÍkvàn wieÍ, nà hêtveMijdeÍen van
a!
fiet meubilàir
steven HogendolP brcngt mêt geleveÍ eên konstwerk aan in de vorm vàn êên schêlp op het plein voordè croatê KêÍk. rotor H€nk 8ítntnonlPEss4att
Em hoogtQurt
\d
dit
jtu
de gerestaureeÍde Groate
vornde de heropening
vd
Kerk te SinrJacobiparochie itr
qck. ude m 8. q en ro,tril. D. ofÊ, ièle openiÍg wrd op rijdag 8 àpÍil ve.richt door dirccteur Cees ren t Veen van d€ Riiksdienst vooÍ Culrure€l Erfgoed, in sa hct
nenmÍLins
mer vethouder Boukie Tol van de seneen vd de kiaderen vd de
te het Bildt. Onder toczicnd oog
beide bàsisscholen uit het dorp hesen zij een baier met het opschrift '\velkom in Setiago aan het \}/ad'. Ter gelegenheid
an
dc restauÍàtie he€ft het in.eriexr
eetr grondige opkmpbeut gekegen, op ve.zoek
Kntur€el
Sintm
vd
De GÍoate Kcrk. ln het voorportaal
is een pelgrimstuíomatiecenttun geopend, dàt geÍmd wordt door het Netlerlandse Gcnootschap vd SintJacob in sdenwerkins met de Stichting]àbikspiád Fr/rlán. Dc \oo'del,)Í,ê J.(ob.Jdgen dr rond de op.nrng verden georgniseerd, troklen vele honderden mens€n. Heel bijzondeÍ was dàt tijdens het op€n huis op zate! dag 9 apÍil ook de eerste pelgriN zi.h al meldden in het inforrotieccntrum, om een pclgrinspas tc haler voor hun tocht naaÍ Sdtiago de Conpostella GedepureeÍde Jannewietske de Vries gaí di€zelíde
nid.bg,n De Croj,c Kê't h(r 016(,ëlc.rar.ru @ 'De Reis', het ÍondtÍekLende evenement warnee de provincie de FÍi€zen wam wil malcn voor Fqslàn als .ulrurck hoofd.rdd @ Luropd o ,or8. De o.gd\are
vd
'Frystàn 2or8' hàd Sint Jacobipeochie uits€kozen
vaDw€ge het grote amral activiteiten dat plaatsvond in
het kàder van de NoordeliikeJacobsdasen. Zondag ro april mt de Groàt€ Kerk opnieuw vol vooÍ een oecunenische viering in samenw.king m€t dc plaatselijk€ Protesrantse Gemeente lÍegasten wr€n de Ridders ren de Orde vno SintJacob. 's Middags vond eÍ een r€iinie plrnts vd het Nederlàndse Genoots.hàp Sint Jacob en de Stichting
Jabi*spud Fryslàn. íl€tse6 ult Hoog.v€en zlJn r25 km konên fietsen om in hd nooÍdeliltsteunpunivàn het Nede ands Gênootschàpvan sint De
Jà.ob hun pelgnmspas op te halen vooÍ de tocht naàÍ sàntiaso de compost€lla. Foto: c.ádrd sdkker
t4
ondêÍ toeziênd oogvàn
de vele toeschouweÍt wordên honderden
b:llonnên ópgêlàten roro:
Henk
Binkndn/Pt9s4ntt
4' Deee6te bezoêkêEnenên êên kiikie in heinieuwe PelsÍinslnfoÍmà
tiè.èmtrn.
Fóta: Hênk Btinknon/Prcts4oII
Muziekgezels.hap 'wÍonghêl ên wêi zoÍgt tijdens de ÍeÍnie vooÍ êên muzik.al iítêÍmêzzo. Fotoi Herk Binknon/PQss4all
ÉÍêgaíên ván dê NooÍdêlijkêJacobsdàsen zijn de leden vàn dè oÍdê van sint tàcob.
Fotór
cÍhdrd sdkker
##
r"mI
1-nt
i[t
;lïl
fl l
1*
15
De StichtiDg Alde lÍ'ske Tsjerkd heeft op dondeÍdag 2on tijdens een feestelijke bijeenkomst d€ monument le Heromde ke.k rm Rotteralle overgenomen. 2ó mei
in zijn morplaats zitn nieuwe dichtbundel "Bederurt". Het eerste €xempld werd mgeboden àd de vooÊ zitters Jan Kerrbergen van de Stichtirg Àldc Fryske ]Èierken e. Gc.tvm den Bremenvan de Srichting Oud€
De alde vdin de ov€rdmcht is vastgêlegd, werd geps sedd dooÍ notdis nr. Margreet Mook uir Suhuisteneen.
D€ dichtbundel opent met veertien gcdichten oveÍ
Am de bijeenlconst werd muikale medewerking ver lend door organist Mióicl ryce ng. Voorzirrer Jm Kc6bergetr vd de Stichting instaleerde de leden vrn de
FÍiese kerken onder de titel "PelgÍimage Frieslmd' en Juí md veeÍucn gcdrh'cn onder d" tir"l Pelgmage Groningen'. In het hdt vm de bundel staan 3, gedich-
pLátselijkê Connissie, dic lokaal nivcau
gd
als
uijwilfuere het Lerkje op
beheren voor de Stichting.
tcn onder de titel "BcdcvauC'. Tijden! de pÍesentatie pÍ€es Atze a"n wieren het
m De Stichring h€eli p€r r ap.il ,orr de k€.k mn SchalsuÍn veÍhuurd aan schilder Harryvever uit FÍd€k€r Smer met Dietie Poplen wil hij eaposities o.ganise.en ván eigen werk en
rm deÍdetr,
bijeenlonsten. De kerk
evenals
coreÍten
en
ddeÍe
bliili
oveigens beschikbaar voo. trouwerijen en beg.aÍed$en. PeÍ r imi ,on is de kerk mn Peim verhuurd an kunst€mcs ClaudyJongstÍà uit Spdnun. Zij wil het
on h@r vddtapiiten tc tonen en kunstverzoelars, museumcuntoren, opdnchtgeves cn trchitecten. Am het interieur hoeft niets rerandêrd kerkie gebruiken
woÍden. De grote rmcn en de sfeeÍ ziin pÍecies goed. Studio ClaudyJongsÍa houdt zich sinds zo'n viiftien iàar bezig Inet het ontwerpo d refràddigs vd tex riele werker Zii richt zich daaÍbij vooral op openbare gebouwen in dc zorg, univeÍsiteiten, bibliotheken en musea. Nest het ven fdigen mn de kunstw*en legt Studio Claudyjongstm zich ook steeds neer toe op de hele keten vd pÍoductie. Zo mrdco haawndtapijten genad<t net ml ld hu eigen kudde Drentse heide schapen die in NederLnóe natuurgebieden grzen. De wol wordt gekleurd mct ve.fstoffe. uit g€vassen die op de aklcs van her Bildt g€teeld woÍden. Het besaken en doorgwen vm naturlijk €rfgoed nest het imovati€fomgarn met tmditionele ambachten als o.a. spimen en kmden ziin belangÍijke 'wááJ der voor JongsÍà- ' kumen ve zelf de kwaliteit bewalen wn ouc grcndstofrên en rerenr hopcn wij op die mmier de bio diversiteit in h€t Fnes€ landschap te stimrÍeÍen. Respect voor oude kerken is dd ook vm zelfsprekend voor ons. Het is pÍachtig dat ve op deze mmier e€n nieux€ tufttie m h€r keÍkie lan Peins te
verken vrn ClaudyJonsstÍa zijn te zien over de hele o er meer in Den Haag (Catshun), New YorL (Lin oln Ce.ter for Pdformins AÍts) en Berlijn (NedeÍ
vereld,
laldse mbasede). In het iD 2or2 te opetren NrieM Fries Museum op het Zailand in If,eMdden wordt een helê
vmd geqrld met
een
de Stnhung {Íde
we*
rrte llcrkcn m dc crcningc.
I
zuÍeÍÍichting. ZondeÍ dez stiótingen die zich ont fe.fren ove. oude kerkjes die niet mar gebroikt rcrden vooÍ de eÍedie6tcn, zou een %devol stuk religieG erf goed veÍloren de beide
gàd. Hij Íiep de arnr€zig€n d.u ook op
stichtingen
va hute
is onder meer te koop via de
te
steDer
*ebwinkel
on
De dichtbmd€l
le
de Stichting.
DONÀTEURSBIJBENKOMST
De jàdlijkse bijeenlonst net donateurs vindt dit kee( plmrs op zatcrdag r5 oktober, vm r4.oo tot 16.oo uur in de keÍk vd Boksum. U kmt kennisnaken met dê nieuwe bouwkundige vàn de Stichtiry, \{lllem dc Gaat die een lezing zal houd€n over de onnrilk€ling van de restaumtieoprattingen door de tijdcn heen. Met behdp vd fotot zal hij laten zien hoe tot in de Tweede \{rereldoorlog de kerken op een 'harde' mnier terug ser€staueerd veÍden
nM hÍn
oonpÍonkeliik€ vom.
Nadien is er veel me€r mdrcht gekomen voor de bouw historische aspecten. en woÍden kerken veelvoo.zichtigcr gcrc.taurccrd. m. r rc\pci t toor álle verrde.ingen die door de tijden heen zijn,rngebÉchr.
De Stichting Alde Fryske -Êjerken en de Stichting Orga
nm FÍisicm
hebben bedoten te gàaÍ srfrenwerkeq mct nmc op het gebied !m publicireit en het bekend maken van elkarrs activiteiten. Deze smenwerLiog ligt vooÍ de hmd: stm ni€t uijwel atle orgels in kerken ea staan niêt in vele kerken die in het bezit zi! van de Álde Frlske'IÈieÍken orsels? Vdwege dez€ sdenwerking willen we ons graag ad u voorstelle^. Dat Frlslàn de grootste dichtheid ,rn monumên,dle Lerkorgah te, u,ercld bczrr. s lary nier algeneeo bekend. In de meeste oude FÍiese keÍken stàat er één. een orgel gebowd door eer Friese orgel boweÍ (Va Dam, Hddoíi Vm Gruisen of BrH.er
& Tinmenga) of een bekende orgelboweÍ oMe provincie (bv Hinsz
ofvd
vd
buiten
Oeckelen). De Stichting
kunstwerkmJorgstn.
O.ganum FrisicuÍn prob€€rt de orgels meer bekendheid te geveA 6dat er meeÍ waddering voor kodt. Om dit
vd I ri€\l
doel te beÍeik€n oÍgrniseen zii divese activiteiter, zoals het uitbrengen van de 'Friese OÍgelrmt' elk voo4ad. De oplase G2.roo exenplaren) vordt over de
De mddeleeme LêÍlen
d en CronngFn
vomden de aÍgelopcn idFn eeo g1o,e b'on v"n in{pi'/Ée voor dichreÍ Atze vd \X4eren uit Buitenpost. ZateÍdág z6 februari zor presenteerde hij in de HesoÍmde kcrk
gehel€ prcvincie en ver
ddbuiten veÍspreid.
Ddn
rst zijn er twee orgelexcursies peÍ jad. Op de 'Open orgeldag', smenvallend met de ropen monu-
16
ncntcndig, vordcn v€le vao de lriese orgels tot klinken gehràcht .looÍ (màtelr)oÍganistcn uit het gehele hnd. Data voor dit iaar: ro septenber: Opcn Mooumentendag en ,4 septcnbc. Najm.sexcu6ie.
llen ddere à.tiviteit van d€ Stichring is het dona rcursconcc.t in juni. Me€stal wordt tijdens dit concc.t een niet zo bekend orgel bespecld, dat toch zeer de Een grote s.hàt àd infornàtie is te nnden op onze websire (organunfrisicum.nl), wilrop vele oÍsels wor pn hF\tlu-FLên en re bclui.ttr"n uirr. J.n
Fryske GjeÍken tc Lccwardcn old€r veÍmelding van sie. Graag het aantal personer veÍneld€n.
inschÍijvins. Ins.hrijven kan ror rj scptember; daàrnà loopt u hct rj roor \ro dar u n,( r Éêê, ne, de hur m"e lunr. Dat g,ldt "ul die zi.h zonder rcscrcÍcn bii de bussen nelden. U kunt de betre fendc kerkbeschÍijvingen toegestrurd kriiscn door overnakiis van 3!7t. Bezoekers met eigen venocr kunneo ter plaatse het bockjc de dric kcrkbeschrijvingen kopenloor € l,oo-
"igeheêld
Dc wcbsitc wcrd al meer dan no.ooo keer bczocht. Gehoopt woÍdt dàt door al deze ictiviknen het lriese kcrlrorgel de waardering ontvàngt die het verdient.
On Roetofsen, loonitte Sti.htke Oryaiun Fnsiw
Van de excursiecomrnissie NAJÁARSIIXCURSIX,I OK
,
oktober uorr
langs de kerken van Jisttum, UÍeterp en
\xrj.j€wolde
De Djaarsd.u6ie gaat op zatcrtlag
JkÍum, inteÍieuÍ van het kooÍ
DE ST. PETRUSKER( TX JIS'TRUM De l'etatuer, te Tinn'n G)t eeu*) is een rondo-sotisch g€bouv In de noord en aidgcvcl bevinden zich twee hagioscopen. Het schip isgedekt dooÍ rondo-gotische
koepekewelver De prccksrocl dateert uit de 17'
eeN
Op de oryelgalerij bevindt zich een historisch orgcl uit het begin van de r8' eetrv
De kerk dateeÍt lit cà. r27o. In r57z wcrd het gebouw grotendeels vemocst door plundeÍende soldaten. In 17óó is de klokkenstoel nast de kerk geplaatst. De eike.houten pÍeeksroel is vooÍzien vd fraai houtsni,werk eD
stamt uit de 17'ceuv
Dn r{uRX rE wrJNJnvouDE (DUUnsvouDE) Dc am SintJohmes dc Evangclist gewijde kerk dat€eÍt uit het midden vd de rtd" eeuw In de 15& eew wrd de kcrk hcrbowd. Het n ccn laatgotisch gebouw met steu beren, een driezijdig gedoten koor en een houren gcvcl rorcn. Eind r8d' eeuwwcrd de houten klokkentoren op de westgevel arng€bracht. De preekstoel dateeÍt uit eind va r8d" eew Het SchnitgeÍ orgel wcrd omsreeks r7z3
ureterp, dê oostmuurvàn de tor€n met zicht in de btÍnenruifrtê
g€bouwd voor de evrngelisch luthene kerk te Zmlle, mad veÍhuisde in r9r7 md de keÍk vm Duuwoude.
De bu-en \ eíretlen om r:.oo uurvanh.r rr.mdauon HeeÍenveen en konen daar rond rToo uur terug. De kostcn bedragen 17
€
r5,oo per persoon.
Inschriiving bij ontvangst van genoemd bedrag op postrekeniry 1690669 t.n.v Excusieconmissic Àldc
Duurswoudè, prcêkíoêl binnên doophek
Melis en Piëtsje vàn dêr
weÍ voor hêt kerkje vàn schuÍesa.
Fotoj Fronsnndrngd
Vast vrijwilligerswerk én veel sporten Echtpoor von der Werf een hecht teom in Jubbega-schurcga JAAP VAN DER BOON
Dar stÍuctÍr€el rijwilligersweÍk en veel sporretr ook op oudere leeftijd soed km saneosaan, bewijst het echtpad Melis en Pietsje van der WerI 's ZomeÍs zcilcn zij op zee,'swinters stan ze regelnltig op het ijs ofop dc snccuwpistc. En Íeeds \/luf r98r zijn zc bctrokk€n bij de à.tiviteiten van de kerk vanjubbega Schuregà. De beide 67 jarigen voÍnen een hecht team, ook als
het gaat om de kcrk van Jubbcga-Schurcga. Bij begra feniss€n lÍidt hij de klok en zij begeleidt de nensen.
M€t aoder€n orgadsccrt hij dc acriviteitcn bin.en de plaatselijke comissi€ vd de Alde FrysLe Tsjerk€n, ter wiil zii het uitvoerend€ re.k doet. "!íybinne hielendJ
gliÍ acht hij. Vd,f septenbeÍ tot
icn',
begin juni zijn
d
concerten,
lczinacn, enkele Friestalige ofï:tzé keÍkdi€nst€n, een tentoonstelling en een boekennackt. In ,oo9 was er zelÍs cen qnposium vd de PÍovin ie lryslá! over her houden van schapen in een natuurgcbied. Bovendien is er jàarlijks een adtal h$elijL.voltÍeklinsen (eniof -inzegeniogen) en rouwdicNtctr in dc ia r7r5 gcbowd€ kerk. Het Jubbegaàster echtpd is ir principe wel bij elke àctiviteit present. "Wy viDe Ís der net foar wei.' De ó7-jarige vriiwilligas luistercn graag nad dc wcnsen vm bruidspden en de fmili€ vd een overledene. Divers€ soo.ten opstellingcn van stoelen cn dcrgclijke
zIn mogetiik "n
de , rnLwtu\rigen mogen
I'e/ên ui,
Fen
Ncdcrlandsc din wel Friese vlag- Vd der Werf: "It is krekt hoe't de ninskcn it ha vollc." Hii maakte eens een besÍàfeds mee, rdbij de kist op €en rractor met vagen wertl venoerd. Het gezel schap draaide een cd met het nlmneÍ 'lekter op dc
Vm der !íe!íherinnert zi.h ook een bruidspaàr, dàt vÍoeg oftvee honden mee de kerk in mochter Datwas geenprobteen. Het bleck dat beidc huisdieren de ringen noesten mr€iker tijdens de huwetijksvoltÍekkine. En ze dedcn dat perfect. MeLis vd deÍ w'erígedet van alle culturele acrivitci tcn in de kerk, het programna is heel gevarieerd en er is altijd een gemêleerd gezelschap. DeJubbegaaster is
bll
al. hct h, le beJehus geruU i'. zoal' in hct 'orrge
seizoen met
een.oncerivd\XàltsjevdpáeseN enveel
eerder ecn tentoonstelliog over het 'bclslydzjeo , het ar resleeën. "It is gew€ldi.h, as deÍ sa'n beldgstelting is."
waaÍom al zo lang actiervoor het kcrkjc vmJubbegaSchurcgt Van der Werf, die sànen met zijn vroÍw sinds 1976 inJubbega
'f
ha
Tddl
!
woont:
"Vl
binnc wrbcrc minsken en by de streek."
Ís altiten belursenfield
d., Boan ^
ioffial^t r8
8oeÍ, zlidzijde
md poonjê
rijk
Hêt kerkgebouw vm Boer heeft een opvallend,
sebeeldhouwd aidpoonjc. rvcÍd het oorsprcíkelijk voor het kerkgebouw vervá.rdigd ofkwam het van eldes? Die reg Lrm op toen hct kerkgebouw, dat sinds 1975 eig€ndom is vm de StichtiÍg Alde Irlske Tsjerken, na jmtr vanvoo.tschrijdend vervát in 2oo8 ccn totálc restàuratie onderging.
De zddstden onÍijsting Rn de
tocg
gspoon b€stet
uit veschi ende onderdelen die zijn ontleend
d
d€
klas
Iá dc GÍiekcn €n Rodeinen, nd die dooÍ d€ beeldhoÍwer op zijn eigen wijze ziin geïoterp.e tccrd. Ám weczldcnvd de deu zien we pilasteB, ofirel hilve pilaÍen. HieÍop is beeldhouwerk aÀrsebncht in dc rom tr ar:iÍ*Id opgeluigen bundcl' qn blo€men sickc bowkunst
en
mchten.
Boven de pilast€rs ziin beblàd€Íde, dooÍ
vG
luten (lrdlen) gefl,nkedde consoles (dmgec) gepldtstZe lijken
sdeÍ net een kleire cosóle midden
boven de
doorgug ccn dckplaat tc dragcn In de driehoekige hoek stukk€n tussen de consoles zien v€ bladorlrdentm io dc vom lm taLlcn. Boven dc lijst boindt zich een driehoe Lig fronton, Àls op ldàssieke tmpels- In her vlat ve het fronton zijn twee mpenschilden gcbccldhou*d ttssen
kaióenachtige
veÍsieringen,
zogeMde lsaborm
áh
'blanl'. Zf, zullen in de jden 1795 1797 in h€t kndeÍ van de 'Vrijheid, Gelijl:hid cn B.mdeA.hdp- ,itn Jgehdlr. Onde. dc qpen. /ijn de initialer I.VK te lezer. Het Ëonton wordt bekrco.d mentcn. De mpenschildetr
door eer gebeeldhouÍde pijnappel en seflank€eÍd door schnddÍag€nde l€etren. Die leeuwn rusten op blokken met de dàtering
1664. Op de àfgehakte
1889 onderging cn
hij maakte %n het pooÍtje een foto'.
Dmit
de leeÍwen bii de
ratie
bliikt dat
vd
toemalise restaupilxter werd
plaats zijn veNisseld. De rechter
ingrijpend ger€staueerd. Het kerkpoortie var Boer zal oonpronkelijk beschildeÍd zijn geweest. Op de foto vm vooÍ of il 1889 is w€inig lr]eu te o.tdekken. Het poo.tje, warin toen eer nicwe deur werd gepl.jtst, kreeg tegelijkertijd
verans€n,
dan wel
een nietrwe beschilderiry, hoofdzakclijk in bruinrood en mcr /c(<nren in /ilver Grij\) en gÍocn. In ,oo, rs r opdracht vm de StichtingÀldc fÍ]ske ltierken de
hÍi-
Lleurijke beschildering aàngebncht dooÍ IIma Visser Die beschídering is bii de complctc, itr 2oo8 dige ,
,fgeronde restauratic, schandll€fd.
Het beeldhouwerk àan het kerkpoortje is toe
c€
ad
Philippus \ricasius. Deze steenhouwer kÍ/u onstieeks rófl lÈ Frmeker Íit de msc bedevautsplmts Scherpenheuvel. Hij liet tal !"n rpoÍen ve zijn weÍk m ad geboNen in FÍ eker o in dorpen rond de stad, zoals Dron.ijp, ook io keÍkgebouwen. Cimfstenen en €pit.fen in keÍk€n als die in Frdekcr €n Zveins getuigeo vd Vlamsc invlo€d in FrieslandIn de toekonst zal hier:m ir dit tijdschriít nog nader s.hJiiren
mdacht wrden
gegeven.
londc, b,onv., melding uo'dr in dive^e be" hriivingen vm het kerkgcbouw mgegcvcn dat het gebeeldhouwde poortje ,Jkomstig is vm de aígebroke! Elgersmastate
rapenschï
vel de initialo C.I. en H.N.P te lezen. Architect Adolph Mulder, de bouwkundig ne.lew€Íker vm de grot€ neg€ntiend€ eeuwse monumen.euorger detr zijn nog
r9
^NNo
Vctor de Stuers, docunenteerde de kerk vm Boer víio' dc ingri,pcnde qjlgngen dre h( r (c,kgebouw in
r r'otcd.hiêf
tujlGdi.nst voór het CÍltuccl Eifeócd
Ám€rrf@rt (Met
dzil
à
.lrs. Alberi Reinstrà)
t€
Boêr,
poot
ê, gerotogiafeerd door Ádolph Muldêr in 1339. Foro R,iks-
djenst voat Cuhut.el Eáqoed
Er ziin €chteÍ voldoende bewijzen om
wel pooÍties geplaatst in oudere kerkgebouwen, zoals die
vast te kunnen stclen dat hct poortjc vm Boc. in ró64 voor de kerk zer b gen,átt. IIet kwàn in Friesland z€ke. wel vooÍ dat
vd Boaan,
fragnentcn m eetr afgebroken gebouw om hun histoÍis.he wàarde io een kerk gebouw ve.dcn g€nerseld. Zo pÍo,tt de
komst
D.onnjp,
eigerdom
Ntlud
en
Reduzun.
v.n Elge.sm6tatc gcvcn geen concÍete mwijzinger vooÍ de her De
vd
en bewoningsgeschiedenis
het poortje uit de state.
PRrxI{sr'orl r6ó4
Idaerd werd vcrsierd met bouwfragmenten
In hct dcrde lout van dc zeventiende e€lv s€rd de kerk yàn lloer ingrijp€nd geviizigd. Dc ornmcntiek vr dF ribben \r hêr rongêseLl mcr hM /wr< e'er
vo
lijsten
k€rk
vd
Ri.sumageest mct ccn mtuurste-
mtr poort vd Tiàddàstate. De kerk vrn Friesmastáte. eeÍst buiten ên thàns in de toren. De toegang vm dc kcrk van Botnre.d is vcrsierd met de natrustenen bekroniag net wapens en opsclriften van een '\'laamsc gevel' vm de pastorie van HiauÍe. Toch ziin er ia Friesldd ook tal vd vooÍ beelden vd monumenralc poorqcs dic voo. de kerk zeE werden genàakt. Fràaie
trcffe! we bijvoo$eeld aan itr Bcctgum, BeÍllkum, Hindeloopen, St Amprochie en Wacns, wm zc datercn exemplàr€n
viist daarop- Enig kerkmobilair datee.t ook uit
dcze peÍiode, cn zckcr ook de preekstoel.
Bij de grote vernieÍving !"n het kerkgebow in dc jdctr 1887{889 is de prcckstoel \m de zuidzijde vm de kerk nàar de oostzijde verplaatst eo voorzicn m dc hui dige besdrndering n mat mer bÍdngele en sroene ac centen.' D€ oude g€tordeerd€ (larkcnrrckl<erornte) op de hoeken Im de kdp, zo.ls bijvoorbeeld io de kerk vm het buurdorp tued, werder roetr venm gen door dmere exemplden met een sterkere, gpisch tregentiende-eeuwse torde.ing. Toch behield d€ preek
kolomen
sto€lziinzeventiendeeeMe kdahter
dt
de tiid \m de kerkbouw In de zeven ticndc cn d€ a.htti€nde eeuw werdeo ook
C:!iêr net rrtekcningen oyer de toÍen mÍ vm de L€rk in Boêr in
Boê,,
rêÍoên naasr poonjê
de verbouwine 1889, mer anderc keÍkelijke dchlvalix
van d€ Henormde stÉekg€meente Ried c.a. h 2oo8 na glo bde oÍd€ning door SÍs en Hoeye door d. lckÍcntnccstÍs .tiêírr mn de pN geneente tued c.a. ovcrgcrlràgen
m
b
Dc zeshockigc preckstoelkuip heefi pdelen, wadop snijwerl is adeebÍà.ht. Op vieÍ puelen bcstut dat uit
mre
o
,
wat
tai
gesnede n
druivcntÍosscn
ir
ccn
ac.nthusblàdeÍen, lauieBlingcS
mi
g
logische codpositie.
H€t
voorpaeel venoont ad de boveuiide gc}logen doekjes' en da.onde. bionen acanthusbladeren e€n wpen schild dat in de jden r79t 1797 zal ziF aígcsncdcn onder
het hicroor reeds gencnorccrde motto "Vri,heid, Geljkneid ên Broederschap'. Toen werdea zoals hicrvoor blcck, ook de wpcns bovcn het kerkpoortje af gehàLt. Op de c.noÍch€ onder het wapenschild op dc
prttl,.rocl
rar' r. r rrrcv'.
kleine festoenen
On,l.r dc ndelen /,in vd bloenen en mchtcn engebncht.
Het klankbord is van nee. snijweÍk vooÍzien dan ge bruikelijk is bij ddere preekstoeler Tcgcn d€ ondetijde zijn lijsteo ft€tgesneden bladwe.k mgebÍacht ldss dc
rmd.n en op dF b.gro/rng ru d, zc' v[-l (rn. uaoit het klankbord is samengesteld- De gepÍofileeÍde rmd is ook versierd met bladwerk. Daalin zijn ao de vooÍ zijdc tmc kwabvonige wapcnschilden gesnedm. Ze zijn vooÍzien
vd
huismeÍken en respectieveLik
nct
dc
initialen C.I. en H.N.P Op de preeksioel rÍefen we dus dc nan aar van Inte (Ignàtius) vJn Kingmà, die in róó4 kerlwoogd vas van Bocr, en verdc dc initialcn Ían ziin dedekêrk voogd Clr-àsjansz. en van d€ pÍedikjnt Henri.us Mcolai olendriL Klazes) met de P als toevoegiry Íoor Pastor, want dat was hij Fn ró16 tot ró7,' in S.hJs!m. Dar dorp was tot r7j8 kerkelijk met Boer vcrcnigd. Omdat d€ initial€n mn deze kerkbestuu.deÍs ook op het ge beeldhouwde poortje stam gebeiteld, is zonder meer aan te nem€n dat dit p.estigi€uze objectvoór de kerk is gemaatr. Op de dooÍ de leeuwen vastgehoudcn schilden zuller beha]ve de nog àdwèzige initiàlen tot r79j 1797 dc hur.mcrlcn w dr t laa\Jrn\/. cn vJn '1. Hen'na' Ni.olai h€bben gestàd. In het fÍonton zal het wapen
mtr Ignatius van Kingma geÉa*ccrd zijn gcweest door dat van zijn tweede v.ou\ lda Meinsdr.
in Zvcirs op Kingnàstatê woonde, noet de leider ziin geweest vd de vernicuwing vm dc kcrk vd BocÍ itr 1664. Het was een persoon di€ vd zich deed spreken en bliikeN veÍ schillendc uchivalia het conflict niet schuvde. Hijverwekte in UÍecht iD 1647 een buiten€chtelijke /oon. gi ndamdJohm^. brl À{argaretha Lambcn. urt de Boogaert. Ziin vader, Saeckle mn Kingma, moest voor dc aILoop vm amspraïen vm de mo€dcr ,32j gul den betalen. ln 16rr huwde lgnatius binnen zijn stàrd mct Jaycke vm vie6en, màd toer zij spoedig daarm overleed, ftàd hii in 1654 opnieuw in het huwetjk, nu Kerkvoogd Kingna (16,r rToo), die
tegen de coNcntics van zijn milicu iq mct de roomÍ katholieke Ida Meinsna.r Hoe het met ,iin stÍdie ook
:r'tie$ar, Lav..defl' Handschrift€n Goegrngsnr
qJn,l., h
r4r, 0.
iírijle,
:r9,1
'Gctong
'
Provinciale llibliotheet
.mLM.trBuÍnnJ.
Foto
Kingnasti.hting Makkum
30êÍ, voorpàneel preekstoël
mët
r.
v. Kingmà
gcgam mag zij4 in 1647 werd Igmti$ militan in dc Ídg vd comet vd een batt€.ii 'haquebusiers'. In r6t2 volsde /ijnbcnocm,nB'o,
n,mec\rr
n ,oo,
,o' ma)oo'
tot kolorcl. Bii zijn oveÍliiden in rToo werd hij brigdieÍ en kolonel ván de ruiterii geoo€ftd.4 In de jacn 1667 ró68 vas hii tijd€liik geschorÍ er dat €tr itr ró7r
I
nrken met zijn optreden als kerkroogd rrr Boer Uit de resoluties Im Gedeprteerde Statd vd lriesl"ad blijkt dat Ignatius lu Kingma, na<lat hii als kckvogd de leiding op zich had genoneÍ vd de verboÍwing vd de kerk vrn Boêr, zich op de r€kendag bii de re*iezing vrn ru( um k( rkvoogd.n voor Boer op r- ,di roo- re. m' drcêe Mógcljl hêcÊ orewloedi8( al.ohulcon.mprie hàd te
ontregelcnd op hem gewrkt. Op kerkeliike rekendagcn
vloeide er doorsà.ils riikelijk bier e. qn, die uit de kerkenko wcrd bckostigd. De dooÍ mjoor KiDSma en CláÀ Jd\z in ldrnoogdij,rkening M. niê' 'ê.lienên gcrccd cn du u al wl knriek op zijn gewee,i. krgma beledigde toen de grietman
va
Fmnekeradeel,Johan
vrr
d
notdis pettus Radolphi. Een dàg later wmn de klagen hierover reeds in kmdcr op het Collegie brl Gcdcpure.rd" Sraro. Die . otu' a,ftídd d,, Kígma Àls miiitair in hêt gêheel geen kerkelijk of politiek anbt mocht uitoefenen en dat hii, tcSen het mdrul,kclijke bev€l \m hen in, zijn stindplaats Delfziil had v€Ílaten. Goslinga
pro.upu sen4aál bijher HoÍ!d op Kingh, tr ve@lgrn Kg.n' bel€diginB en hij rcrd ats nilitair tijdelijk ges.ho6t met verlies va tral H<r CoUege drocs de
rrie{dd
tenent. Onder dreiging net ing.ijpen \m een derll:vlq der rerd hcn gesomeerd de sletrtel vd de kerkder vm Boer en het keÍkvoogdiirekeniryboek afte
gftn
Hij trok btjkbad weiaig lering uit een en mder, wdt in 1684 kÍeeg hii vooÍ ziio optreden als kerkoogd m Zveins e€D bo€tc \m to goudeD F.iese rijders, onde.
ddere voor disobedièntie' tegenover Gedeputeerde \, rên. ln ,o8o L tuJ noe e.n' een boere tr rr rij. 'ee8
ders opgelegd.ó
De betaliog rm deze boetes moet geen groot pro bleen zijn geÍrest reor dc md, dic bij zijÍ oveÍlijdcn in rToo €etr bezit naliet dat bestond uit KingÍrdtate en t76 pondenaten land (circa r92 hectdc), zcvcn boerderijen, e€n tichclweÍk op Keimpetile (Kingnatifle) ondeÍ ZveiN
o
vieÍ kmeMoningen aldaaÍ7
4 Kccs Kingm , 'kmtiu mn Kin9n^, in De Ki"áhoom nr 4 Gcpt€nhe-oot, blz. z 9 en "Iestametrt vm "De H€er Old-Brigadier
kutius @ Kin8na"
KtnÈbm ft11OptiJ zóó6),b12. 7 , t en tr 5 (april ioor, blz. , z
ro,
Bo€r, dêtail klànkbord prcêkstoel.
FotoÁlber RêiDíÍd
te Sveins, 1696', in: Ds
{4
(oLtobeÍ zood), blz.
Íulllr'" veÍi,hrire.n \r ÍBnriJ\ tr 1672'in Dr Ki,lh@ | (apÍil2óót), 'dpiM t ïiesod Àrchicf Stàen vr Frieslad (toegogsnr t), tr 419. Joo{ Kiigná. D. Kingm ir het
Reelutics Gcdcput€erde Stat€n,
18
iuli 1667
6 Trcsor Àdtêkêdng€n E.M.m Burmania
t.à-p.
Sltte
on
td lt@oe (tthNa.@B4dtnD @a vd Í92, tot ,006 dn ddt lret Fltet Scheíraz* Maurn te S"eek. Hi ?,blicurt awÍ
Fn*e
'tftêA
,
Èr"n
en
Éik6cbi.d
is.
SI ETZE
vAN DER MEULEN
De kerk van Rottevalle
Rottêvalle, kàpiteelvàí dê PÍêêkstoelmet narm Korneel€s
Kortgetedcn is de Heromdc ke.k vm RottêváÍe ovcrgedrageÍ lm de Stichting Alde Fryske'nierkenDat vomt de aanleidiÍg voor twee artikelent over deze kerk: e€n korte sch€ts van het ontstaán, de botrw en de itrichting vd de k6k, en een ártikel orer een zilveren avondnaalsbekcÍ met een op'nerkeliike
veveringsgeschiedenis.
'e'rll. s een her rell.
LJI J"aë darn.
tic de Lits ontstam op hct sron(kbied vm ceo d.rF dory.n.,li( oul nog een\ d
q,\
dt
l otr
hillende gÍ'c'!niirn
gelegen wren. Zowel bestuurlijk ds k lkelijk m,rkF Rottevalte dccl uit van de volgendc dorPen: Opcindc Fn Noo'd( tl,J.hrcn d \mal-luCíl"n[ oo\r.rmÉ, in
-fietierkstendeel en Harkeda Opeinde in Achtkdpelen. ln bcstuurliik opzicht heeft dczc verdeling orcr drie ge meenten bcstan tot veÍ in de twin.igste e€M Pas in r94l werd het dorp na een grenswijziging in zijn gehe€l bij Snalinger]ud ingedeeld. Tot die tijd stond de kc.k iD het deêl vd Rottevalc dat rot Achtkmpelc. behoorde. K€Íkdiik gczien wi-s nen al ecrdcr zelfstmdiS. In hct begin vd d€ a.hrtictrdc c€uw ws het inwonertàl zodaot gcgrodd, d.t nen het aandurlde zich los rc maken *n de noederdorpcn en een eigen kctkelijke weÍd geld gemeeffe tc stichtcn. Zelfs tot in 14k.n d. paru,,e. ,n8(/Jm.lJ \^n, dc boN vin J(^ms.erdnm Beide zijn in r7,4^7,i gebouwd. TcNijl de keÍk de tmd des tijds goed heefr doo.staan, is de pasto.ie rcnd r87o vcnangen door het hÍidige gebouw
23
r
bowde kloklentorco
die voorzien is van een achthoe
kige ingesnocrd€ spits, hdgt een in r72, doorJan addiS de Grave te Ansterdan gegoten lÍidklok. Een ^lbc.t
Nêe s,ndwt^A: oP de ror.n'Pirt stat zoals meestal eón ham als synbool van oPstanding o wa:tzanhcid, op het nokeindc van het keÍkdak staar cen pmd dat rcfcrcert aan het agrarisch verleden. Uit de ÍeLcningenboeken vàn dc kcÍkvoogdii valt Àf te
drrll rorm,n tl(
h hcr t, rrn .d de F, n, ( ndc (u- i' her À \eentol"n,e ldg'hcl,qe, Ro'
I)e xd dc oostkmt drieziidig afgesloten kcrk staat op eer verhoogd kerkhofi De gÍot€ rondbooSvensters gc\.n hcr g' bos (( n e.enq, hrtc ui' {,Jing. Tn d. ,n8e
Beid. dtitclcn zijn nr ardere voÍm in íebrudi 2or ve6chenen in het tijdr.hiift Snclncs Erfskip
leidcn dàt het padd oorsproókeliik op dc toren stond Het invcndige van de kerk oogt door de grote lichtinval cn de heldere Lleursrcling kn het schilderyerk
erg licht. De kerkruinte wordt gedekt doo. een hout€n
tong€v€lf Bii een restauratie in r9ó8 is de vloer va plànizen voorzien €n zijn eenvou.lise losse houteÍ banken geplaatst. Het inte.i@r maakt daardoor eer weinig nontrmertale iadruk. IIet in r86t door de 6l:m L. mn Dam en Zn. gebouwde orgel is afkomstiguit het zogenmde men of schippeÍskerkje te lf,euwdden (dc (àlilcakapel m het Drocvcndal), en is in r9z4 naar
RottevJe overgebÍàcht.
Hocml ccnvoudig mr uitvocring, is dc tcgcn dc oostidd geplaatste preekstoel het meest in h€t oog sp.iogend€ interieurstuk. Deze kansel &lteert uit het srichtingsiad vm dc kc.k. Dc kuip is op de hocken voorzien van gecd€leerde pilàsteÍs. Bijzonder is dàt
de veFaardigcr zijtr nam in dc Lapitclo gcsncdco
heeft Korneeles Meines r72,r. Nd Àlle wds.hijnliik hcid handclt het hier om de pcrsoon dic op ccn uit 1764 dferende bewonerdijrt vd DÍàcht€n ,ls kastnaler vemeld wordt. óp dc houtcn lczenaa ligt een kansel bijbel uit
SI ETZE
vAN DER MEUtEN
De avondmaalsbeker
van Rottevalle - een tweedehandsje? Bi, mijn zocktocht l):fu zilver dat
v.ÍMdigd
door zilversmeden uit Drachten, kvam ik in contact met de kerkÍentmeesters vm de HeFormde cemeente is
€n
RotteElle. Tot niin gÍote vefassing bleken zij in het bêzit tc zijn v een avondmaalsbekea dic op het eerete gezicht als achtticndc-ccuws te dateren vatt. Hct frappante is echter dat deze beker
niet bekend was uit dê literatuur Hij mrdt nict vêrmeld in de Yodoop;ge lijst ttd Nederldnds.he nonumentea odi Sesthiedenis en ku6t, dccl tx oyer de pÍovincic Fricsland (uitgegevetr in rgjo), dat toch ccn rij vo[edig overzicht biedt %n zcvcnticndeen áchrriende'eeuss Lcrk/ilter in oue pmvincie. Ook in latcre archivalia en boekwerkên ben ik geen vemelding tegengekomen.
1682.
Zoals dc focol laten zien, hebbcn m hicr tc makcn mct een bek€Í met gnveeNerk in de zeventiendeedwse trad;tie, zoals ze in onze p.ovincie in gÍotcn gctale tot
in her begin
vd
de
achrrie
e eerw gemaalt zijn. De
beke. is,l cedtineter hoog, heeli an de boven*ant een dooÍsnede vd 9 cenrimerer en weegt r88 gÍm. IÀgs
badwerk mct em liggende bloen DafondeÍ zien we in tuedailons rynbolische bladrjnk. dc bovcromd loopt
vooBreliryen \m de drie christeliike deugden Gelooí Hoop en Liefde. Deze zijn ongeven door g.aveeqerk va bladornment en naskerons. De geproÊleerde voet is afgezet met een kabelrdd. Onder op de voetÍrnd staat EetsÍarecÍá Dit L de Diaca"ie Betur on da Rotteoale r7,t BestÍdering vd de bodem ve de beker toont ods het gcbruikelijk achttiendc ccume zilvermerkenpatroon. Vd rechts nàd links zien we achtereenvolgens: r het neesretckcn van dc zÍversmid I{ericrs LÍdingà, {erkzaàn te DÍà.hten vd circa 17! (ot r7j3 (Hr. aanccn ia
,
ro
-oeal conrour).
het gehaltenerk, bestaande uit het provinciqapctr van Friesland als rckcn van eerste g€halre zilver (, lop€nde leeNen ond€r een kroon) 3 het stadskeur, in dit genJ hct wapcn van kcuwaden om de pluts van keurins m t€ geven 0dimnende leeuw onder een kroon) 4 de idletteÍ; deze is onduideliik aÊeedagen, mer
mrschijnlijk n hcr
de
letter I vooÍ
1724.
24
bij het síde had latcn kcuren dczc in r7z4 bij de
keu
mccsters lJn het zilversmidsgilde te Leeuwrden mgebodcn .cr toetsing op h€t juiste zilvergehJte. Am de t*re ziezágvomige groctes ordcr op dc beker (in zilver kringen een ÍenbleeÍ of toetssteek genoend) klmcn m nog zien dat de kcunn.c{cA mc' ern l,rireljê enig
" ralr /'i
mêr een .pe(, ale techaiek het zilveÍgehalte konden bepalen. Nadat zij
zÍvcr uiLgc.tolen hebben.
stgesteld dat het zilver vJn het vereiste gehalte w6, hebh€n zij nst het meesterteker vd Ludinga teÍ hadden
goedkcuinghundrie gildekflrtekensingeslagen.
rru"r hct gcbuk in de cer.tc J,ictran epus \m /ijn besta-rn lààt de beker ons in het ongewisse. Áls
dtgam dat
Rottevalle, avondmaalsbeker met
arke(
Foto s. von
rlgluÍ
vàn dê Hoop mët
reest is, ligt pdticdi€r gebrÍik het meest voor dc hmd. In boedelinventdsscn uit dic tiid komen we dit sooÍt bckers veelwldig tegen. Ho€wel het voorloran dat parti.dieren een beker ad een kerk schonken orn ds
duìn
dq Meulen
Het heeft er alle schii. vo dat .le inwoners vd RoÈ te\allc in r7r4 tegelijk net dc bow van hun kerk bij de tr,dchrie, uilr<r.rrd Henrrcu. I uding avondmalsbel€r hebbetr besteld. Maa schijn bedriegt in dit geval, wnt de beke. herbergt een vemsing. Bij nad€re bestudering vd de zilvemerken op de botlem blijkt lmelijk in hct midden tussen de merken z en 3 róg eer merk te stm. IIet gaat gedeeltelijk schuil onder de merketr 2 €n 3, dus h€t sto.d er il vooÍdat deze merker in de bek€Í werden geslagen. Homl deels door de later geslagen nerken an het zicht onttrokl{en, ver roont her zichtbft deel grote overeenkoNten m€t het neesteneken <lat we kennen r"n de zilveMid Pi€rer
JohamR Ldrgweí
d,e
vr
ro,s ror roo5
rcrl am
s d.
in
l-€tuwdden. Vrn zijn hind zijn neerdere bekeÍs bekend. Ve kumen dus vaststellen dat ve hier nad allc wd. schijrljjtiheid te nakcn hcbbcn mct een beker uit het middenvD d€ zaenti€nd€ ed* Nadat de beker op een gege'en
momcnln
hanJ<n gekomen u,a.
vr
Hemicu
Ludinga, heeft dez€ zijn e{en neestetekcn afgeslagen, en omdár de /ilêrsnid dê beke. nier
^o'.p,oílelijle
vc cmn
dc bcker oorspÍonkelijk niet gegràveeÍd ge
avondmaalsbeker te gebruikeo, zal dat hier wdschiin lijk niet het soal seweest zijn. Inmc.s, de schenking verd daí dêestul ir de vom vd een iscriptie in de
men mn dc schenkers en eventueel de aanleiding daartoe vooÍ het nagesia.hr vastgelegd. Dat is hier duidelijL niet het geval. Dc conbilatie vèn zow€l de aanwezigheid van de nerkenreeks op d€ boden ,ls beker mct dc
de inscÍiptie rechwaardigt de conclusic dat de beker door de diacon,r bij de D'achL.r(, /il'ermi'l Hctui.u. Ludingà is aaag€schaft.
Iíat het
gFveerwerk betreft kunnen we v2ststellen
vd mtige Isaliteit is. Vooral dc 6guro in de nedaillons zien er tamelijk onbeholpen Íit. Het valt d1t dit
dar Ludinga de \d oorsprong gladde bekcr zelf gegraveerd heeft. Het graveerwerk op deze beker vertoont gÍote overee.lomst.n met dat op een adcre beker vao Ludinga, di€ zich eveneens in kerk€ liik bezit in de omsevins vd DÍácht€n hevindt. Áls hii
dit veÍL uitbesteed zou hebben, had hij
dmoor
een
gcsp€cialiseerde graveur in de arn genonen, en die zou graveeme* wn hogere kwalitcit afgcleverd hebben. IèNijl hij als ziheÍsmid kwJitatief goed veÍk leverde,
L;kt Ludinga een middelmarg grareu' 8<ree'L re /iin.
Rott€válle, zilvemeiten alondmaàhbêlel Foto 5. vdí d€Í Meu,eD
Rtr€vrll€. onderkànt àvondmaalsb€ker roto s. vor de, Meulsn
bij ons opkont it nàtuurlijk een fidanciële. \7e zouden ons voor kumetr srclcn dat na dc bow van dc kcrk de inhoud van de kas vm de jonge geneente det neeÍ tocrcikcnd vas om niowavondmulsrlve.,an te s.haf fen, en dàt nen dadom gcmcgcn naDmctcogcbruikt cxcnplm. Hierbij hoeten we ods echter ,&ràgen o{ een gebtuikt d€mplad wel zoveel goedkoper vas dan een nienve. Hoc kwm in dic tijd dc p.ijs En een stuk ,lver tot stan.í? Is h€t tegenwoordig zo dàt dbeidsloon de ov€ÍheeFendc facm. is bij dc pripbcpaling van een amba.htelijk veÍvxardigd vootrerp, in de r.hrticnde ,n,1.,'. Dê frii. rr ,. w lag dcu c 'r rhou,ling ^nplee, een zilveÍer vooNcrp wcrd voor hct grootstc gcdeelte bcpaald door het gewicht va het zilver Het nadkloon (in die tijd het "fatsocn' Scnocmd) bcdrocg slechts een fractie van de tot e pÍijs. Dit verklaart ook edron men in vÍoeger ccuvcn zilvcrcn voomcrpen gematLclijk licr onshelten àls de node veràndeÍde of als nen geld nodig had. Imncrs, dc marde van hct zilvcr bher bphoudr n r n !uu, J< ,! ldlrl ll(,n( ,n\ ({(, ing,n a.t'eidsloon hoefde men her niet te laten.
Rottêvallê, àvondmaàhbeker,liguurvàn hêt celool met kruk, bijbel ênkêrk Fotos v.n óct M?rt?n
Nu ve vastgestel.l hebben dat de koop vd een ge btulLte beker ecn in vcrhouding slcchts gcrngc bcsparing zal hcbbcn opgeleverd, kunnen we slechts raden het va.Irom vd deze adschaf H€eft het de diaco 'aar
de nier
zovccl uitg€maakt (ook een oude zilve ren beker
is een zilveren beker) of hebben zij vànwege de pàar (achttiend€ ecwsc) suldeos prijsvcrschil coch bemst
voor deze beker gekoze lleeft Ludinga nisschien
vernegen dat hij nog wcl een oudc bckcr in de kast had staan, €n geddn àlsofhijde bekeÍ zelfgenxaht heeft? Ofheeft roch cen pa.ticul;er eer rccds in zijo bezit
àd de kerk geschonten, sdrD men hen door Ludinga heeft laten graveren? Ik wil deze Iartste mogeliikheid eigenlijk uitsluiten, ondàt er in dàt gevàl geen mleiding was on dc bcLe! bij her zilvcrsmidsgildc zijnde bekeÍ
tcr kcuriDg &n te bi€den.
Het bliift dus gi$en. IIet ar.hiefvd de IleroÍmde ccmccnrc v.n Rottenlle geeft oos geen uitsluitsel oveÍ een en ander Gczicn dc i.scÍipric op de bekcÍ mogcn we er naar nijn mening vd uitgààn dat .le heker is angeko. hr ( n b. rrdld doo. d. d,ak.n( n. H.laa. /,ln er geen diacooieka.rboeken vnn vóó. r74r bew&rd ge bieven. zodat we daduit g€en mdere ifoÍmatie Lun nc,, l,alcn. Om dir,<Jcn L,li;it u"{ .lc unk"opp,ij. in
Rottevàlle, avondmàalsbekêÍ, figuurvan d€ tiêfdê
md kindêÍên.
Met
d
k
tun
detetuinatte
S
Dar koncn vc bij de vÍaag welke Íeden€n de keÍkelijke gemeente van Rottevalle schad Lan hcbbc! om eeD "tvccdchddsje" àd te s.haffen- De ee.ste gedachte die
de
rtu
ber J. Scbiptat ta'IilÉ ual dè
zilunèÀef
tjf, ntad!f,ía" ti
de
.
u.l.Mertd ( ! tdneuldt@rbella.rl) it tot ,oaa u&tudn geudil
ah
Dn hten Hii tloet anrlcnack zílaísn&ln t "do jubliee'Í dddturt d aler an.left 6lecten xn & biJ StuIi"Krla"d.
ti"da,t
Dtuhtn
ttiê
t
en
te
woÍkum, dêrall BàkkêEbáaÍ uit Hindêloopen: staàndeÍfr olen
In de Sint Gertrudis in Vorkum stam ncgen gildem& een dalnd is cen buiteÍbe€ntje. Hit is de oudste eÍ ook de meest intrig€rende !m de colectic. Deze zos€Mde baHrersbe is aíecn al biizondêr door zijtr oropvauendheid. Slechts een enkeling zi€t h€t jaártál róóó en leest de rudselachtige woorden
t
Wmneer de beschilderde gildebaren in de lricsc cn Groniryse steden voor her eeÍst opduiken, is niet be kend. De baren hebben vier ldge dÍaagarmcr, zodat
dc voomalige gilden de revolutie. Banken vordcn onteigend of overg€nomen, vaarm de zitplaatsen worden verhuurd door dc kcrkvoogdij. Dat geldr ook voor dc bakkenbank' boven het kooÍhek, nosclijk cen voorefoÍmatoris.h ovcrblijÍscl mn een doksàd. Ook de doodsbaen worden verhlurd door de kerk. In 1827 stort de keÍkbewaa6ter f4r,ro io dc kerkvoogdijkas'/ Mtta"Serde ..ler ld gtl1e '.
l,'dpÍ. de hpritrr h,uÊ 'r d, lcrl, in ,9j, lnjg"n
rcht mensen m€e kumo dragen. Gildebroer{ers ver voerden de doodskist vàn hun overieden brocdcr c, urE naar her graf als laatstc cerbctoon. Beschilderingen op
de acht overgebleven gildebden een plaatsje in dc zijt e .en va de kerL. Ruin It jaa. lateÍ krijgen ze dad
de baa.totretr het beroep van hetgilde-
buurstad Hindeloopen, de baklersbaar
Al bij de BeeldeistoÍn vd 1566 mocrcn d€ sildebrocdcrs toczicn hoc hun altaren en de beeiden vur hÍn schrtspàhonen uit de kerken vordcn v€ryijderd. Enkele eeuwen later, bij de lmse Revolutie mocrcn ook ardcrc cigcndonncn rm dc dlden het ontgeld€n. In r8r8 worden de gil.len door onze koniry Wílcm I verbodcn e. zo veÍdvinen de Ícstcrcnde gildebanken en gildebaren langzamerhand
uit
workxm, Bakkê6baar uir Hindêloopên
gezelschap van een gildebaar
Hoc tk brtltrrbrar een verhaal aparr. De
iÍ
uit het nuserm h dc uit dc aanhef
drr mu\pm ,êre' htl'arm. ,\
burscrlijke scne€nte had
ad het
bcgin \Jn de,sin,,g.re eêu$ ""n á tal\dn 11,d, c'gen domncn overgedragen @n de pi-s opg€ri.hte llidde
Nijlandstichting, die het museum in hct voornalige
de kerken.
À{ar niet oveÍal. hWorkum overlwen cigcndommen
27
vd
r
Árchiea Hemrmde Gemeente
\Í/ortnn, N,trld K.t*tu,A/t,
stadhuis zou ruonen. Dc burgeneester fiet dMbij ook de bakkcrsbaar uit d€ Hervomde kerk halen, ondat die van de bffgerliik geneente zou zijn. De kerkvoogden vdetr het dd det mee €ens en stdF ten in r9r9 een proces tegen de gemeente. Die stuurde ,an op een ninneltke schí.kinS net d€ kerlooogden kdl.t de
snote
É6t
et de anbelangikbeid ds bdn
belanrlde rle hmr toch
'.
"1
UitendeLiik
;r het niêrwê mnà,m
OveÍ deze bàr h€b ik niets kunnen vinden in de ncgentiende-€cuwse
kerkoogdii
en kerkenÍadsnotden.
Z€lfs in de dwoeÍige inventeisliisten ve de HindeInopp' Le, ktoo8d,j(8-r .n sord,dêbadniergP '8a8r nocnd. wel blijkt uit het bewaaÍd gebleven processtuk drt deze \i s onh.agelràe rydpe, ir ied$ Ceoal Mr dar dettigjaw'nhet iootpoftàal deÍ kerk heeft gehangen.r
Workum, dëtrilBakkeÍsbaàÍ uit Hindeloopen: sbàndemolen ên bbdèn
nhstur (1862, 1868, rel2 en reTt die de Vorlumer gildchrÍen k'egcn. und.'ging tuj nier. een hervrllng mer loterpLd, ,ondom eên 'ÍerhL.
op de
bab*osbdo
ulgm
Rena
Hinclt
De opknapbeurt€n
\d
de draagmen. Moselijk zitn ooit de banderollcs
Dc achc mdeÍe gildebÍen dràgen op de omlijsting ethische ofgodsdieDstigc tckstetr in een identiek s.huin verbondcn schriít. Op de bakkersbaar is gebruik gemaakt vrn onderkast gotisch letterschrift met tÍssen de voorden pmtspàties. Dê inr<,p,erdrc A nierálrijd /êkcr,lo^,dr \ommige letteE ziin w€ggesleten etr door de uijwl idertickc s.hrijÀvijze ra dc lctterc v/d, u/n en w/n. De
rpk*
v
deLD,\,F\,,uleneenw,jr
'n'.tprcrauL
van een passage in Romeiaen t: r2ev De complete tekst
vhden we afgedrtrht in de LeeumÍdcr Courmc cn iD een boek ov€r begrafenisrituelen
vd
Hirscht.
Het
Ater ï selÉ ait
& mlex
die het
d'
mlex
urd' lproeit
daet, dr bahhd
is aoedsel
tud,
zijl
lat da @ibsh;
íe bdLhd bkeft et bdtht toot nintan oadqboat; dus baar die is geaaeht ooor b'Éhet joeg e" oudt.
Ák Ádzn door &a fal, voor Godt ÍatuI tueht en bloodt Sijk hij e @4 te sden ge@.zen totde daot; Mzdhf EJe Chist, sbij loedzAdan goodt, dic biettet doatoa: btiaght i,Add thoat. "ootu
vd de bad ziin biioa rdenrrl. Her bovetutp p eel i\ ui,ge\ocrd iÍ grif. ryart en bruin, net een terracotca achtige uitstraling De verf lijkt van oude, mtuurlijke pignenten- In fel contÍast dàaÍmee ziin de twee wittc bddero es net De schilde.ingen àan wee.sziiden
darop korte teLsren. In het midden zien ve een stamdcrmolen6 ia Íletse kl€uren. Dit tlpe blijft tot h€t l2àtst van de zeventieDde eew in gcbruik als gaan , pel of roggenolen. Darna wordt zijn plads in het landschap ingeronen dooÍ de
bove.ÏÍuier De Íe.ht€Í bdd€rol geeli het ju 166ó wecr €r h€t ko.t€ en krachtige 'P.oeft EedC dat mogeiijk op her lledig A\ondnral wiFr: Neem,. kr. J,r i. m,tn Srotere en efÉciëdere
Iichaan...'. Daaronheen zijn tatr€ enwitbroden afge beeld. Brood verd vroeger gebroken en dcc in platjes gesncde!. Hct gocdkopeÍe, veel gegeten roggebrood vinden we niet terug op de b@.
Ophet onderete paneel resteeÍt vààg het interieurvan een baLkerij. BÍooddeeg wordt in de baktrog genengd mct aurdesen en darna met de hdd gekneed tot ee. workum,detrils,kkesbààrultH'ídeloopen:bàltke'voordeoven
Drfna steêkt de baLLer het deeg mer lmge houtcn spatel in de ov€n op de hete bd.plrlt-
bepàalde vorn. eetr
2 ÀÍchiefliesod, Hetuormd€ Geneente Hideloopcn, invcnta
r 4
t
Bij zo'n A.chiefgemeente Nijeturd, HindeloopeÀ 06 07 8t7 l,ut@aftl$ Cottut, ó lebl]@i t9t 4
Renée Hisch, Daa,lmitteel r9zr, p.7r
ÀmÍddm,
6 Voorbceldeí
tu
dit t
i"
de Ner/'lmdn
d&
zijtr t€ vindcn in Udên ên Têr
"e
:ldtekelijk
beeld behoeft de a;Nporias "PÍoeft
Eedt" náuwetijks toelichtins neer. t?ao,
IL ./. Bot (eh.1aóod@betnet."t) u6 dau,t ratuG er H, i giht /.$e&1 i (loÉah) g6cbied.ni!. k*e, d behee/t bet dcbi.flan.le Ptutestant!. g. u'te k rvoÁM.
Egten H@ l,ij
scbeiÉnda. otgêL
28
!
v
o o
Tor rN Mxr ro s.!rnxnrR,
v
ZoneÍexpositie 'UÍlànd in zi.hfvan dc Kunstkring Uydand. De StnhdngJabiks!*d Fryslán vcrzorgt
3 3
ddÍn&st in het
een exlosnie ir aandlling ot dc va*e opÍelling Pelgrimsinfomriec€ntrun in het loorpo.tarl.
ct-{ c v
Z^rtrRD^G ro s.prrMBEtr, y^N rr.oo ro1 r6.oo uUr
l-
ZoND^c
Iz -{
c 3
0
lr
Kultur€clSinbum De (nóát. Kcrk n nrhet kaderwde land.lijkc Olcn Montrmcntcndàg Scopcd tot 16.00 dÍi Gratis tocgdg. 2,1
m x.óolur
rt.ro uLr
\rprnMrrR,
^^NV^NG: "DraafFoekje Dmafl", eenvoo6telling ov.r hct lcvcr de Friese atlete Foek,e Dill€m (,92ó zoor. Entree:
€
ro,oo, Linderen tot ró
vd
jad€ ó,oo
Zrr.RDaG r oRroRrR PiÍk Ribbon: eenwàndeho.ht in dc strijd tcgcn bostkm lê' nên"'r d' leeusérd, r' n h' r,Id{ r on
',d
'n
n Lij De Groate Kerk. Meer infornàtie is tc vinden op: bewegenroonevcn.nl
v o { tn
v I
z {
shrnryloorde Bd$oeke6
n o F !
v o at
;
ZoNDÁc 9 o(ao!ÈR,
ZoNDÁc ?o NovÉMrER,
rt.ro 0!R
^ÀNrÁNG: Shdtlkoor de Bítsoeke.s uit Sint Ánnapdochie, older
leidinSv MÍijkcRodcnburg. I "'r. .,^.oovoo' \ol{á$êner.l'nde'e,c .t In.l. r consufrptie. 'WotNsDÁc
r/e !u.'D^G
t2 r/M 14
o(ro!!R,
Het RoeÍtheater slcclt Shlcspcdct King Nadere
bformtie
Ld.
volgt.
"Liszt", cen vóorstelling ovcr hct levcn vm Frms Listz, door
Kla I Iofstra €n piàniste Reginà ^lbnnl. ..jo ( ,o.oo \oo' \ols-.rnen. |Jndern.
tn,'ee
ZoNDÀc rr DÈcrÀ!BrR, ÀÁNv \_c:
Icstcorc€rt
rt.lo u!À
met Vm llrensensemble onder ieiding
vd Henney Venema l-nr"r: L,o.o. voD' mlw",.enen. kjnd" "n' r.)o.
ZoNDÁc :ro o(roiEtr, aÁNvaN.;: rt.:lo uutr Dubbelconcert m hct Diontrus liio cn dc Swcclin.k
cmtorij uit stiensi
o.l.v diÍi8ent Take
Entrce no8 niet bekend
BelLen1
Progmmaondervoorbehold. ltijzigingen mogelijl<. Kijk yoo! de meest actuele informtie op: Sroatekerk.ÍLUproS.al]nr