W.
n
''"1 u"r"
ii';
Ãif
l RÈCN ERUS STEENSMA
De omgang met het lege koor van grcfkapel en consistotie
tot
rcmnelhok en qevonqenis
7
JUSTIN E.A. KROE5EN
-
Antwerpen - Easterein -Jevel lnnsbruckr de weg van Heinrich Hàgarth? Nieatt licht op de'krcdk'
OpgeÍicht 9 september r97o DageLijks bestÍtrÍ etr dircctie
Dn. J Ke.sbdsen, voorzitter IÍ. JD. Niemeijea secÍctaÍis Ë. Hiddirg, pcnningneesteÍ Drs. H.'C Algra
ll Stichtingnieuws
DÍs. J. M. Postma
GA. Bakkea directeur
r9 I-€€uwdden 89oo ^c Bezoekadrcs: Enmakade ;g
DOLF VAN W EEZE L
ïèI
Het Kàrmelklooster in Drachten
oj8-2r39ó66
E-mail info@aldefrysketsjeÍken.rl
Friesla.dbak m
ERRÉ N S
29.8r.oo.7()3
Minimral per jad € r7ío Opzegging vóór t novenber 24
Di
R- SteeNma,
voorzitte.
DÍs. l. Dijkstra, secÍetaris Dm. H-T AlsÉ
DrJE.Á.Ico€sen D. H, Nijdm
,AN HOFsTRA Dê beeldende kunst in het Ká
ímelkloosteí te Drachten
l-€euwdder Ë màil^clowdithst€@hetnet.í 89oo
Vormgsing en opmaak: Mtrtha KnlÍn4 Leetrddetr Robert Seton, L€euwJiden
Foto's Regnerus Steensma, tenzij andeís vermeld Íorovoorrjde H{dolt$3loÍoe
k'ràl
n
dêk.Ík vrn Ld!le'êin
REGNERUS STEENSMA
De omgang met
het lege koor
von grofkapel en consistorie tot rommelhok en gevongenis
Loquàrd
(ooífriêsland), èliààr
(1520 '25) met
colsotha vooEtetting-
tn vêêtfttêsê kêÍkên stond
tot Dso een dêreêÍjk ártaaÍ
Tocn in rt8o de kcrketr werden overgenomen door de protestmtcn, werd daaÍuit biim alles vetriiderd
Minnertsga, dat saarschijnlijk uit de ncgcnriende e€!$,
mt
In twee kcÍkcn bleef het schot bcvadd: DÍonrijp In Dron.iip verd de scheidingswM, be st&,nde uit ccn schot boven twcc hcrcb rten en cen bÍede doorgdg, rre.schijnliik gepladBt in 1841.. Dc qJnJ t,\,nd, /x h h e, rir' \uo, Daareen Findw-.g, ia het koor Nijland koot hierm ter spr*e.
aan de katholicke eredienst herinne.de. Het gevolg was dat met nàmc het koor een lege ruimtc wcri. Ilie. stoÍd hct hoofdáttaar dat als ccrste
reÍd$,1n. \aal we.d hcr koor bij de preekruimrr bctokken, maar in een adtrt kfikcn treeg het een andcre functie, variërend vm grafkapel tot
Reeó in dc katholieke tijd was h vete kerken het koor dooÍ cen hek geschcidovm het schip. Die gcvoonre veÍd na de Rcfomnie voortgczct en ook in lriesl.nd wcrd in veÍschillc e grote kerkel ccn Loorhek ge plaatst. Daanan blccfallccn
àt
in Kiftswe.d uit
1695
,/, {onJên Lê'J(r on,l,I mppr in Ánjum, jlmd, Serbierum cn OosteÍbieruh., rarcr zijn vcrsch ende koren afgcdoren net een di.hte wnd. In de negcntierde eeuw was de rcdcn dikwijls on met de complete afsluiting vd het koo. te trsparcn op de ve Marmingsiosten. Naast hotrren bFsJ",,l.
Ni
schotten kwamo ook wànden voor die bestonden uit een combinatie van hout en glàs of die gchccl xir glas In Anjum werd hcr koor in aibcslotcn dooÍ een '8eo hoog schot en in rgro kwm de preekstoel voor dir schot te staan. Bij de rest.Iuraric (r97,Ír7ó) weÍd her koor he.opcnd. Dezelfde o.Milketing deed zich voor in Boazun, waar hct koor in 1906 veÍd afgcslorer en hcropend in 1947 In TzÍm gebeurdc dir in r88r en,e7l en in deJacobii.erkerk itr Lc€uwdden i. 1842 €! re7j.
In Snrck we,,r'n r8-r een \hur I,plai,.r ,, rwFFr/ij. den en bovcr her o.gel, dat hier sin.ls r7r o voor hct koor stond. Dit schot veÍdween pas ir 1986. Het sciot in
darccrdc, veÍdween bijdc bÍand in rea?. en Nijland.
in rr88. a.ht ju. oa de R€fomnie in F.icshnd, werd het koor ran de JxcobiÈe.kcrL h Leeuwdden beÍemd tot grÀ{ruimtc vooÍ .te lriese Nassaus.r Reeds
vm Oranje, dochrer van
\íilcn v
oÍànje,
is er
^ma in dat
jrrr
beg.avco. Haar md, de F.icsc stadhouder Willem Lodewijk vd Nàssau, lier een graftombc va nar
narmerplaatscnnet duop in wit albasr de ove.led€ne mer gevouven hànden. Dir praalgrlJ kwam in her mid den van het koor tc Íxan, wu. enkclc jaren tevoren het hoofdaltar had gestaan. Dar was de ee.src opsrelling in NeÍIerland op die pluts aa dc Refomtie, waor het nonunert voor Willcn vxn Ord je in dc NieNe Kerk t€ Delft datcct vxn 1614-'1. Dc sradhouder zelr sticrÍ in 16,0. Voorhem wcrd in r6,t tegen dc noordnuur vd hct koor cen nonument gcplaatst. De stdhoudcr was in geknielde houding afeebeeltl nct Links het heeldvan dc SrandvaÍigheid en .cchts de Voorzichrighcid. I Ielaas 'was', wànt in hct kader van 'VrijLeid, G€lijkhenl en Ilroederschap" zijr de g.arnonumenten in 1795 groDdig
In 1948 hccfr nen bij gelcscrlcid vd het viiftisja rig Íegeringsjubileum wtr koningin \X4lhclmina de in Íichting van het koo ls grafruinte voo. dc Nassaus gereconstruecrd. Op een nic'uwc hotrten todbe naast
de tocgmg tot de gaÍLcldcr ziin tcruggevon-
der wàpenscnnden
vd
het
gnfmonumdt
vd
Ànna van Omnje geplaatst. Op de noord
nuuis
ccngcschilderde recoff
tructic\ahct
g.dnonÍmenr voor Willen Ldewijk adg€
Aa de waoden vm hct koor zijo schilopgehmgen met sap den de ledcn \m hct gcslacht Nassau Dictz dic ;r de k€rk zijn bijgezet. De gebmd,childeÍde ramcn mct histoÍischc vooÍstcllingo datcrco uit r9ót en 1972. Ben laag hekwerk scheidt de kapcl mn de rest va het koor Het gcreconstrueeÍde geheel geeft een goed beeld van de iuichting van het koor tot graftapel. bracht.
,rrr,tll![rÉ trftr!
1,,
$
(iÍLl"j
In verscl lcndc kcrken werd hcr koor bc stcnd tot bergtuinte waarin allerlei zalen werden opgestagen. Dit gebruik rreft men nu niet nccr aan. Bij rcstauraries cn a ere gc Iegenn€den is het beèindigd dàd nen vo€l.Ie dat hct nict st.ooktc mct de bctcLcris vm dc tuinte. h KimweÍd verd de bergplàatsfun ric pas beëindigd tr;j de r€stau..tie in 2oio. OveÍ de kerk in Mimertsgá s.lÍeef ds. À.D !íumkes na de grote brodvan 1947:'lt skot tusken kor en skip wie in griis, wylst men l]w sijc sil fan dc tastàn yo t kod, dêr t koelbloedich de tsjettel en skorstien íd 'e sintralc fotmcrmiry )n delset wienc. Mar try de Íestàura€sje sil it we. it hen fd de tsjerLemrde ncipreeksroel, Dchtmielstafel Ecn b;jzondere 'bcrsplaats'vas her koor ir de MartiniLerk te Bolswàrd. In 1889 schr€ef ds. M.E.
vo
der Meulen
In
t889 ubter beef
eirdelih uhe dlgehuh heftomi g det idch tihq vM di A@r plaat! gebdd. IIet @us f,og dl tijd ea brg)laati Kbkeu mt ua n*lerliag
gehal otu ódhedgetinndáe blobttuÉltk on hanbea @ddtin ee" ,lietal huntttt bhen uler ddda.bt troÁhe . Nu thter ít dlks aeruitled, @atdaa,riet lEhooft enit bete Mayrngfuor den oM o d! kttu| Lit ott.hilk eaaae , ddt, rh ilecht' uit t@e gebowd bijeengeb ht, zijb uerydde htu hht aindc, tal.t Van r 726 tot 1955 stond vóór her kooÍ d€ hoge woeds.haps badk. Deze afsluiting heeft cr mogelijk medc toe bijgedÍàgen dat men de kooÍbdken heeft lat€n stan. In i889 .ichtte Van dcÍ Mculen h€t kooÍ in ,Ls museun- Mt het bleef tot de rcstaumtievo rg55-'d,
têêuwaÍden,cÍoteKerk,inrichtingvàn hëtkooÍ in 16t1. Foio: hsrhuut voot chÍistelijk cultuteel
teeuwrrcn, crote Ke*, infi.htingvàn hèt koor
In verschi en.le kerken werd het koor bestcmd tot poÉ@l fladat mefl een iogang ààn de oost zijdc had gcmaakt. Dc portaaltuncde vinder we nÍ nog in DronÍijp, S.haLsÍn, SnccL cr1 \]ítinaldun. Bii dczc Lcrkctr is nast de ingdg een bes.heiden bergrÍinte en in Wljnaldtrn ook ccn consistoric. Hct ruimc Loo. van de
M.frinitêrt in Snêêt hêcfr e.n m,,ltifi,n.ii onclc bcÍcmnnrg. In dc zomcr krijgen hieÍ toeÍister informàtie en nà september word t hct gcbruikt voo! avonddicnstcn, .ouw- en t.oÍw diensren. Voor dat doel is er e€n klcin orgel InEasrerein had her kooÍ de tunctic van poF
taaltot àn
vu
de restauratie
qn r98,
i8r. Hetwas
het schip afgesloten door een schorwe.l aan
achterziide mn het doksaal. l)àt s.hotwerk nàd d€ ingde an de oostzijdc is gcbicvcn, zij her dat dc hoofdingmg nu die onder de toren àan de westzij.le is. IIer koor krccg ook hicr ccn litxrgischc tunctie' viêring <le
is veÍwijderd
Ook in Ferrvert bevindt zich nog een ingdg aan dc oosrzijde. Ilier is het koor aÍgcslo.en doo. een Iag schot met glasweÍk tussen twee overhuifde bxnhen- Waarschij.lijk weÍd dczc afsluiting aalgcbracht tijdens dc Íestauràtie in de jden 19,ó ',7 Onbelend is hoe her voor dicn was afgcslotcn. Hcc koor is in gebruik ils
In de derde plaats Lreeg hct koor dikwijls
de
vd
veÍgadeffuimte, net nane voo. bijrao dc kerkenraad, dus ds con sisrorie. Om te bespder op de kosten voo. dc Íctm.ming is nccr dan ccns ccn plafond ààngebracht. t)it wa! onde. andere het geval in hct koor van de Sint C errÍudiskeÍk in lwoÍkum.
furcde
êenkotusteD
De rfgetinherde roidte ve.dween bij de res tauratic \d r9t9 'tr. Vcrdcr dicndc dit ruime
In Stiens bouwdc mcn in r84r ccn gale.ij in het koor s,àdop ió r8j4 een orgel rerd ee plaatst. Dc Íuimtc ondcr dc galcrijvas tot r9r.1
geope ophetschip, mdrin
dàt
iààrkwmde
prcckstocl hicr voor tc staan en wcrd hcr kooÍ vergàderruimte. Ilii de restauratie vrn 1974 '76 K'mrwêÍd,
hd kooÍ àh beBpl,àts
KimswêÍd,
hd kooÍ
(2oo3)
na dê restauratie
Bohward, MartinikeÍk, prentbÍieíkààrt uit (à. r93o. Tussen ingêícht ah moteum mer kooF bànkên Gá. ra9o) ên kooÍóÍeêl(r54t 'to). Fdio: hstituur vooí chtistelijk culrurcel Eógoëd RUc
1339 ên 1955 was hêt kooÍ
sneêt, MaÍtinikeÍk, het kooÍ ak inÍormàtiecentrum vooÍ
ii'À
a
cÍou,fiet
Íom*i*
kooÍ(lrde€euwl met grote insebroken v€nsteÍs
kooÍwàrvàn r33r r97l vêrga dêÍu imtê. roto: rDrítult chíittelijk culturcel Etqoed Nuc
Tzum, hêt voot
rzum, het kooÍ àk ruimte vooÍ de avondmaàlsviering sinds r9zl
.,
Eàsterêin, het kooÍ als avondma.lsÍuimts
w€Íd het oÍgel
naÍ
tot de ÍëstàuÍ.tie w:t
het w€sten verpleatst er het koor
hcropcnd." In Tirun
wc
hct koor
va
r88r tot r9Z
Ien bijzondere vdidt als veÍgademimte tingvm hct koor ir Grou. In rólt liet de
is de
itrich
rFietm vd
ldardèràdeel, Cdrêl v1n Roorda, ccl nuur platsen tusscn koor cn schip cn bc Íend€ hij het Íomdse kooÍ tot Íechthuis vd de grie tenij. In hct koor werd een ve.dicpingslocr angclcsd, met boven de rechtkmer €n onder €en wrchtlokàal eb gc\mgcnis. Dczt tunctic bchicld het tot r8]2. In r87o werd de tuinte op de begme grond verbouwd tot kosrcr.rcmnC cn dc rumtc op dc verdiephg ror.ooí*o Íie- Dit duuÍde tot r96t, in welk j.11. de kosteÍ eeD anderc soMg kÍeeg. Hcr koor h( t Ít n,r ruee vergaderrumr"n. IE TN NIJLAND De veÍschillend€ mogelijkneden bij het gebruik yan een afgesloten koor komen duidcliik tot tritiry als ve zien wat er in de loop der tijd net het koor van de LHtgotische kerk in Niiland gcbcurdc.? Oorspro*cÍjk
stord de preeksroel tegen d€ zuidmuur afgcscheiden door cen hek.
Ir
koor pre€lstoel r84o werd de ên was het
Niiland, zicht door €ên glaswànd vanuit h€t hooskoor na.Í hêr koor dàt lngeÍicht is àG velgàdêruimtê
voor dit koo.hck geplaatst en in 186, werd het kooÍ nfgesloto door een schotw€rk bovcD het kooÍhek, zoals ook nu nog hct gwal is. Vd rrSo tot rSrt was het koor in gebtuik als bergpluts voor doodsbden, brandspuit, laddcrs c.d.In r8!7 veÍd il het koo. ehtcr de kooraíschei.ling een schoolÍuinte ingcbowd net plàfond en een schoorstccn. In 1859 verdween de school cn veÍd deze ruimte bestend rot consistoric. Het a.hieÍste deel van koo. blccli ccn rol]Delhok- Hier werd ook brandsrof opgeslagen bii een veryamingskeldeÍ toen de kerk in r9r9 ccn cv
Bij de rcstaurarie vD r98z kreeg hct koor ccrherstel in meer
dd
een opzicht. FIet grootste deel werd inge-
J\ \.rgddeÍuimrc er ,lJL 'n rw..lagcn. De rum,ê op de begre grond herft een !4oer vàn plauiz€n cn ,
ichr
arlellijke grafstenen boven de graikcldcrs. Via cen open spiltrap kan nen de zaal op de verdieping beÍeiken waar ook het oude doophek staat. Men kotut hier biieen otr der het houten rongewefun r5o8.
Het oostelijke dccl \m her koor het zogenamdc hoogkooa n dooÍ een glucn pui gescheiden vd de vergáderruimtcn. De verhoging het BÍcmcr stcen als
Nijiànd, hoogkooÍ sinds r932 met he.steld àltàaren tràp nààÍ de
Ízpt.ede is hcrstcld en de oude Jtan.steen
is wcer op
eenmassieveonderbouwgcplaabrvolgensn deleeuws paÍoon. Boven het rtt&r. hmgt co modeflr vitflliï áls vcnangec
va
het altamtÍk uit
Hdrlemse s.hilder Mer.ctr
vd
116()
van de vcmaudc
He€msk€Íck, dàt bij .le
Rcfornaticvcrdween.s
De keÍk ia Ysbrechtuo hccft an de ooÍzijde €eó lager bouwdccl dar uiterlijk de vorn van ecn koor heeft, nna wie goed kijkt zier dat dat nier het geval kao ziin. Er zittcn wcl ramvormen in de nuretr, maar die ziin dicht: niet làtergedicht, nmr al vdafde bóuwtijd. \íe hebben
hier te maïen met een hoge opbouw boven een graÍkel der, een 'kelder' dic deels in grond, deels bovcngrotrds is ameelesd. Het is e€n koor kcldcÍ net een biÈondere
Enigc dagen vooÍ zijn dood op r.+ decenber 169,
Vin(nJ \dn BurmdiJ dar t,i in -.n grÍkelder in tlc Lerk vm Ysbrechtun bcgraven wilde worden. Door de nabestaanden verd de bouw v.n de bFtaaldê Du,o
graÍkcldcr grondig ungepakt, want de oude keÍk werd afgebroken cn h dc Dieuwe kerk werd hct oosretijk deel
tot graÍkcldeÍ'
geheel
bestemd. Itr 186í verd
keÍk door een nieuwe vervdgen. wadbij echteÍ de kelder n€t opbouv g€handhadd ble€l zodat de huidige keÍk deels uit 1694 cn deze
deels
uit r8ór date€n.
In 1694 kwm tcgcn de afsluitmuu mn de koo. kelder àrn de zijd€ van het schip een gÍoot monument te srad voor Duco Mtrtcm vao Brlllldià (iró9,) en Eduda Lucia vm JÍckem (11682). Het ondente deel m het
monunent bestaàt uit drie delen *Mvm het middclstc vo hout is: dit Lon weggeoom€n woÍden om toegmg rot de keld€Í te gevd. Sinds i86j n dtt niet meer nodig ondat toen een ingang ad de oostzijde is gemaakt. Itr dez€ roimte st an vencheide.e liikkister net de
YsbÍechtum, keÍk uit r365 en imitàtiekoor uit 1694
Ytbrcchium, dè gÍàfÍuimte in het kooí te ziên náar het schlp
vd bsoneN vm Epcm mrdt alleeD voor dit doel
stofelijke .esten
State. Het koor
kgd$
Sta rnd (Poeltuit,4,9,E
L
Briterloí,
MÉt i1tllíe tu aule Èe'Áe,, 'ÍeÉBa@kÍnpltutnl) i, bet bizatuler w dia k Ftie\tufd m CflrkgeL
r
S. ten HoeE, GP KdÍkarel cn R. Steensm Ged), lGtÉ. i" Fri6lmd, Bàta r98t, p. 96. , si"t subi6 op de teryer,lÍcrwddcn / LiouwcÍ
j
B. de
yd H?ersnà Bunà, D? C',tu f1robinerAerÈ et Fn$è Nn$tut,Lëèw{len taaj.
t R. Steensna,
Dz ÉMba,he|
Bot@nd e" b@ p. r9i
ó
Emte
lir see g€bouwn slur
R- Sreensm, Oldat d.
@i
k
d,
op
Èredijk
te
2oE,
MaÍinike.k
en
flintan ne@iaftn. Ee" ltudic
tf@irg tM littrgie na Mc"kolg ti
d. boíDi.hti"B en bet getniÉ @mnle
de Ma'1itih{É
canert,
Éiaa, AaÍn
i981, p.
lu tutunenttk ht tlt.
betuig ik mijn dank un Sltse ten Hoeye te voor zijn nieo€Íige iflforo.ti€ Deeh is die tevind€n in: S.ten Hose,,(d/I tomwNilnd,
7 Gnag
Nijlrd
YsbÍechtum, in het midden h€t monumênt uit1694vooÍ Du.o ên Éduàrdà àk rfsluitwrnd voor hêt k..r
I'lea
Hoe\e,
Kalk.
taftn
od Niildnd,
p. 1).
6
PràálgÍàfvàn Edo Wiemken d€Jonserc in de stadtkir.hê te JévêÍ (D!itslànd): de gÍàrtombe, gedógen doorzes Kàryatidên. Foto: /urttn (roÉr.n
In mart zorÍ zwicrf ik onkele dagen lmg met een groep Antwerperen dooÍ het Duitse Ostfriesland, op zoek n*u Zuid-Nede mdse invloeden in de Lanst van die resio. Tiidens ccn bezoek am het Renaissánce-grafmonument vm Edo V4emken de Jongcre in de StadtkiÍchc €n !.vc. stuittc ik op een retièf alat als twee druppels water lirkt op her doksaal oftewel de 'kra*' in dc kcrk van hct Friese Easterein. Of toch niet helerual? ln dit artikel
vordt
eeo even mysterieuzc als spamende Fries Ostfriese connectic nade. ondeizocht.
In de z€stiende eeuv Íonden de
khst
en d.hitectuur
in Ostf.icsland onder sterke invloed vanuit dc Zxideliike Nederldnden. Dit vas een gevolg van de politieke cn religieuze verhoudjngcn iD die tijd. Veel protestdts ge zinde (Z-uid)NedeÍlddeÍs vluchtten vooÍ hcc ka.holieke Spame bewind en vonden cer veilig heenhomen in deze Íegio, wàr zij dc bescheÍnins senoten van de Ostfricsc
sraun Alm Íror ,r.) ln\1o.,{nu,, AjMFrpFn nmi fest€€rde. zich hct srerkst in de strd Emdeo. Hie. oot
wicrp de Artwerpse bouwnc€ster laurens vàn Steen winkel in 1574 1576 een deuw .adhuis na hct model van her stadhuis in zijtr Íaderstad; helaàs is het gebouw sindr het bombadement vàn r94,t nog slcchts ccn schim
vd
het oorsprookelijkc nonment. In het oostelijker gelegenjwerlantl wacn gccn Neder ldd\e vlu, hr.l,ngcn. marr hiêr va. \ de (un! m,n. ^óràl nende politick vd Íegent€s Ma.ia votrJqcr (rJoo r57j) vao invloed. Zij koesterde ccn sterke voodiefde rooÍ
de delwe vomentaal qn de Vlamse Renàissanc€. In de banketzaal vm har slot in JeveÍ lict zij omÍreeks rtó5 een kostbaar cassettenplaíond dbrengen, verya
digd door houtsnijden uit hct atclier
va
de
berende
lnrwerpse dchitect en b€elóouwer Cornclis Floris rr
(rtr4 rt7t. Hct is vaaFchij ijk dat dezelíde hnsrcnaars ook verdtwoordeliik waen voor het no Íle Vriendt
nument dat Mdia voor lud vàder Edo \0letuken de Jnngêre lip, nnri.h,en'ilicladci. BLtl,n'ern rn" riprre vc.d dit pÍ&alg.afvoltooid in rt64. Bij oN bezoek aan de Jcvcrsc Stadtkirche op een zomige zondagnorgen gaf de lokàle histo.icus Ho6t Rrííós\li uirleg^re, Jc {,JÍ. d( marenálen en de nónn graÉc vm hct grafnomnent. Uitgeb.eid stond lrij sdl bij Èdo rwiemken en zijfl dochrca de opdrachtgeeíster
IIet grafmonment is opgct.okkcn in mrm€4 eiken hout en gips cn bcstàar in de kern uit ee. sarcofaag die dooÍ wee postànenten en zes Karyariden wordt gedrà
varop
de overled€n Edo \ï4cmLcn Iiggend als ecn.idder is afgcbceld. Op de binnenkantvan dc oos relijke drager is een r€liëf angcbracht dài een tÍeffende
gen en
gelijLenis vcr.oont met het houten doksaal oftocl dc 'kraaï'in de kerk vd het Friesc Easrerein (zie kàdeÍ en àf}- p.9 bovenaan). In beide gevalen is er sprnke van ccn dtrbb€le càde var drie rondbogcn, marbij de galerij is
voorzien vm ccn lage open b.lx-1tr.de. TeNijl de zui len in de benedenzon€ rond zijtr, worden de t ovenste bogcn zovcl in EasreÍein aIs in Jever vm clkad geschei den donr \lille rilsrr,. dr naár b^ren o\e'g,/n ,n mcnNormige drages. Ook de rcrm wn de gevelven is dezelfde boven zicn ve dÍie netgewelven, teMijl de ruimtc ondeÍ de galerij dooÍ stcFormige gewelven wordt gedekt. wat op hct r€lièf inJeveÍ niet terugkomt, is de .ijke vcsicring vd de zwikken en dc friezen rus sen beide etag€s. \:/àarschij jk vas het veeÍgeven van /o\eel dFrJiL,n runrJ uu e, hni\.h unmugcJjk. Naast de sprekende ovcrcenlonsren tussen her doksMl vo Eastcrein en het reliëf in Jocr is er nog een tweede
Mvijzins
dic eer veÍbdd tussen beidc plaarsen
$ggcreert, en dàt is de signeÍing. II€r doks2al dràagt am de koorzijde co tektopschriÊ. mer het jdtal rjí4 en de naao 'Hein I I'. Deze nam is wcl in verbdd gebtuht mct een zkeÍe Heinrich (]/lams: Hein) Hàgarth, dic Íond rt6j wordt geno€md als een lecrling in het atelier un Cornelis oris en dic.adien zou meewerken @ het màuoleum vd keizer Mdinili@ I wn Oosrerijk in Imbru.k-I Op hct monment inJever vinde n m op verschilledc plats€n op de smofaag en ook op het rcliëf eer signatuu. dat als H H gelezen kan voÍdcn: beide H! zijn door een liggend strecpje net elkaa ver bondcn, mdoor een hdLvom ortstaàt. In rgol ver, dêdgdê PCJ q. Bocle. 6 êen nit<t n ít Butlerin !d, Nulela*l:che Odhailludíge 3,r/ de steling dat deze idrialen in het licht vm de geliikenis met het do*saal va Eatterein als llein H, dias Heituich Hagdrh, gelezen moeren wordefl.' Dir zou veÍonderstellen dat één Ion sten@ zowel in hout als in steen weÍkte en bovendieo dat hii ziin wrk op uireenloperde mmicrcn sisneerde, wat zeer ongebruikctijk 6. vïde hij in Jever misschicn mnnieme, blten dd in I Àre,c,n. oi lon hii hicr niê, de
zoals in Làsterein, als aiístddig mestd tia' r,u, omdat hij in dieost vas serÍ€den bij Cornelis FloÍis?
Iugcr
De vragcn rond hêt reliëf h JeveÍ en de kr,,t in Easterein en de signering vd beide kunstwcrkcn ga Len he,hadldeljl Jrlc,J,ng ro, ondry,ocl. l;en i@
m veÍs.hijning van Boeleí a.tikel mÍd zijn steling door Robcrt Hedicke in ziin stddaddwerk over C,u,á Flois uhn dic Flori hhtatin voozichtrg ovcrgerorren; hij vemcldde er wel bij dat hij niet in de gelegeohcid
Rêlrëfaàn dê binnenkànt van dê oosrelljke dGseÍvan het gÍàf monumênr. Foto:/urtttr tuoesen
vas geweest om de rhese in Oosre.cnd (Easterein) zelf ," ruer\cn Ir ro-8 L'<.r(cÍlde I Ie.\pl \4iedên., opnicrN amdacht
vd
tu
dc kwesrie in een artikel ovcr dc
beide monmenten
i. h.( BuIhtu
iconognlie
dh de KoniaAliÉe
Nede atáe Ou.lbeiduandile -B,,1. Ook hij À voorzichtig, vootul ondat het graf in r82t grondig wer.l opgeknapt: "Gczien de keurige toesrmd wrarin de rcliëfs regenwoor dig verkcren, noet rnen wel menen dat ze grondig ziin opg€koapt toen ,e opnicw aan her licht weÍden gebÍacht, en derhalvc is edge onzekerheid omtrcnr de ooÍspronkelijkc voo$telling vcl in t€ kaftdereí'.a De visie dzt de reliéfs in de negcntiend€ eeuwwrd€n tocge
vocsd, verd enkctc jden geleden door Àldr€a Bdesel
B,md m hM hóeL u\cr Renái*dce p,JJl8,alcn o NoordweÍ Euopa herhaald.i NadcÍe ana\se vd het reliëfinJoeÍ en de k aak in EaqtereiD brengt cchteÍ een onverklaarba verschil &n hct liór teNijl de onderstc hug(n ,n Lr{e,cin trdrag de drg g( heelop.n /rln. /tn ltq in her modplmJqe, halÉop.n hekre.(cÍ in '<ne\ sanceÍijl te zien. Dc hekken in
de bogen
lblrs
en rechts
zijn ononderbroken, teffijl her middendeel als twce deuren lijkt te kunncn worden g€opend. De enige denkbde fun tie die dcze hekker zouden kdnnen hcbber, is die vaa afs.h€iding tussen schip en koor In veel niddclccuwse kerkeí was hct kooÍ 46iek vd het schip gescheiden, zodat de leken de s.crale ,Ierrum,e ni(r konden hc',eden Len ryêedê tunc(ic van een dcrgelijke koorafscheiding was dat dcze een
Dê
"krààk" (het doksàl) vàn rasieÍein, omstÍeeks
door Arbeit MaÍtln (coile.r,e
r,stir!ft
1B5o
voót chtistetijk
getekend
cuttutel
d€zc nog diende als àfs.heiding van de àltàdÍuimte ia hct koo. Uit de
zclfde tiid bleefeen hotrrc. doks@l
in Rcn{issancestiil bewxard in dc dorpskerk v La Roche-À4dui.e, in Brctagne (Frankrijk). VooÍzover de schaarsc b.onnen dàt roclatc\ ctr afgunde op Íiil en signering, kd het wórLzaFc leven
vd
Hcin(Íich) Hagàrth
in
Srote
liinên woÍden geÍ€cons.ruee.d tus sc! Àntwc.pen, EàsteÍein, JcÍcr cn
lmsbÍuck. l.iict ailcen betekent dit dar hii
we.kzm
was
in cen scosr.
lisch uitgestrckt gcbied, ook werkre hij voor op.lrà.htgeve6 un uiteen lop€nde religicuzc sign.tuur Wren dc Ncderlanden en oostenijk nog
injocr oad hij de vdr eeo lutheFe heeÍ
volop kàtholiek,
opdÍaclr
aan
nu ecmul darr veÍkzam wor zich de IlEkt be vond. D€ sprekende sclijkenis
t$en
hcr doksal id Er-*erein en hct.cÍcf inJever lijkr h€r opkonende zelÍbe wstzijn \e de individuele ktrnstc
noÍ ió
de
tii.l vd d€
Remissance
te
wecrspicgclcn: kennelijk was Hasarth z, tereden over zijn rerk il Easterenr dat hii het in J€veÍ ia
Houtên dokàálin rênaksàn.estijluit hetmiddên vàn dèzêstiendeeeuw ln dêkêÍkvàn tà Roche-Mauri.e, BÍetàsne (rrankÍijk). Hêt gêdê€ltê onder detrlbunê vêÍtoont in stijlen opbouw gelijkenis met dev€rdsenên hêkken ondêr het doksaal vàn Eàst€rcin Foto:luÍin Krcesen en Reqnetus
Dr _ïdín EÁ . Ktu6d
, i
vtu
stee sno
geschikte àchtergro bood voor zijaltaren, die vaat vóóÍ het koor werden opgcricht. Van eventuele altaren is in hct .cliël in Jever evenwel niets t€ zicni zodàt de tun tie vxn de hekk€n hicr tot dic vnn afs.heiding bcpc.kt lijkt tc zijn gebleven.h dit veÍband is het vàn belang om op rc mcrkcn dat bii opgràving€n in het schip van Easterein op eniee afsrmd ren vcstcn vrn het
dokaal de rcstcn
unga,oifrn. s:r
Gadgle lhei.l n Godnliê toÍnvhdP tun d. Ribuni",títun Gr/ningen zin de í"i.8 b|tunr'.te i"terese gddt th
"dat k*Ígèbau@u k d. Middeleêruó d d. waag norír". njd.
tkgn httgabruíku
r
rm tnrc altartuDdrm€ften verdcn lijlr re *ruen dat ,1.2, ht r niet
Hct is niet geheel uit te sluiten dàt de hckkcn zich Íog in de negentiende eeuw nr E.stcrein bevonden en daarom in de kopie werden overgenomen, naa. erg wadschijnliikis darniet. OnsÍccks r85o was er inieder gcval gccn sprake (meer) van heklen. Rond dat tijd stip mahie Albert Marti. in opdracht van het lriesch G€nootschàp een tekening var de kraaL, va.op d€ boso schccl opcn zijn cic aflr. p. e ond€Íaan). qdnêmcnde dar hê, É|,èt op hr, I'drmununpl, ,n zestiende eeuwse bcstud tot hct oorspronkelijke Jcvcr veÍschàft het ons een uni€ke hdruk van de behoort, kÍaát van Eastereh n zijn laacniddeleeurvse opzet, tocn
ilogelijL *as dezelfde Lnnsênu ó.,k rerdtuoordeliiL voor in rtrd gcdaieerde gebeel{thotrwrle gÍrÍzdl in de keÍL te
de
Ir,
Fg.ngr.c,ndou.c' n1".'lT' ró Z'.h.ro\..
'.'n.,1, DJ va {1e. À{ccr, Lursenaar
vd
2
cc nÈ en opdrnchtgeve* nunenren in O.stcrcnd', ir D. /rJ? hier 67 íI93t), pp. zi-1o. Vgl. PCJ A. Bo.lcs, Dc Lráak te OoÍeÍe.d en net E,lo VÀd-
I
ken DentmJ tejcvcl, in&//art hr"dige Bdl 1i9ót \9at,pp.1 4. n RobcÍ Hedicke, C,r*/,!
er op
op de koorgÍens srondeo.6
A.è d hn$e"@tu& L"ioxlsnab dnení Ktansscbi.denn bèt Cbiit.nda"t an dc Fatulteit
l/ ri
.ft nicdrl;kttu.h n Bdlijn
!d2xtr.ht"
re
de
Ondbèid-
d di Fla^./.&ovra Stulbd
Ka
t
t'
r9r:r, deel r, p. 13z.
a IIc$d NÍicden.,'De bijb.ls.
lk&ían&.bz
xw :Í!hftu,|en,2
l]Ja.,
v Me nonunen hct gÍafnonunenr ar
ikono*raÁc
tcn: dc "kr.at" te OoÍer.nd (Fr)
o
Jevel, ií Ar4drt aa" de Ko"i,lhÉ' Ne/2rLtulre Bml ((r8), pp. ót As,hict 65Ándrr Bar€selBÉd, Gtubd.th,"ihr tudeunldrhr Fiirt,n bnAtr inZeitdlblbrR ditund rtto idto, K,el zooT I,p.3ó 9t Edo vltemken
re
O"dbci,1k""t/íge
r
ó Zic Hugo Kngmans, rtu, , O,rtu4 Lcuwdden 1986, p. ,2. 7 Ik.LnkHorÍRado\6ti\oorÍimnlêrend.disctssicsinJeveren rii{lens c.n bczoek
en FiÍeÍein op 16 rusNtus 2o!.
Devan HárcnskeÍkin sint Annápábchie. Foto:GeÍhdrd sokket
Van het bestuur uELErDsPrÀN 2or3-2or6
De Stichtina Álde FrysLe ]Èjerken veIwcht de konende jden twee kerkgebou{en per jàd over te nenen. Dar .rdar rn hcr BeleidElan n zutt dat der nnt s ' ingediend bij d€ provincie Fryslán. De provincie is de bcla,a.ijkstc subsidieversrÍekter voor dc Stichting. De jMtijkse bijdrage is echteÍ niet groot genoeg om alle appamatskostcn tc dcklcn. Dc Stichting vr@gt in het Beleidsplan om de pÍovin iale sÍbsidie mee te làten 'ademen met hct amtal ovcrgenoncn kerkebouwen. D€ Stichting is nonenteel met een tiental kerkelijke gemeenten in gesprek oveÍ de eveftuele oErlrdc vd een kerks€bow "Derselijkc crijecten du.en doo.grins neerdcre iden', lest voorzitterJd Kersbe.go uir. "wc
kerk leent zi.h voor multitunctioneel gebruik. Ii.e[icht /itn ( r ouk anJ(,c ,ÍJn , uÍru'(l< l'('tcmmiÍgen rê den. ln pen
r
'in
nogd, ia.r]rr,rtcn Voorhet ambreryenvao dezevoorzieningen is.ogveel ral k.rken onrbreken
geld rodig.
Dc Sdchting vil de Plaatselijke Comnissies de kc nende jden neer dmslag gever Dit zal de lokalc actiebereidhed en de binding ftet de plààtselijke kerk doen toenenen. De RijksbijdÍage vooÍ de iNtandhou ding vm kcr$cbouwcn wordt vcrlaasd
ve
65
nu
5o
Dit
betekent dat de Stichti.g ne€r tigen geld nodig heeft om de kosten t€ kÍmen beraler Dc procent.
konende jaren moeten alle zeilen worden biigezet om
krijsen sreds neer gebou{rn aingeboden. Dat zorst
het hogere eigen aande€l bij€er te brengen.
voor €en zvzar{ere belasting var de orgaisatie. Het lijkt ons dd ook red€liik dat de provincie ons ddbijhelpt."
donateurs sÍeeft de Stichting tor ruim boven de vierduizend. Op lr oktober 2oo9 telde de Stichting 33oo donators. Op dit moment zijn dat eÍ l8jo. Domteun zijn beldgrijk voor de Stichtiry ondat zij nct hu biidragcÀ gift€n
Dc Stichtingllde Fryske Gierketr is er ten dimstc vaD de hele lries€ samenleving, benadrukt hij. "Nienand vil toch dat de monumentale kerken uit het lddschap verdwijnen? Danast ziin wc ook sociml naatschap pdijk een belmeÍijke sp€ler op het platteland: onze plàatselijke Comnissi€s zorgen enoor dat de kerken
gebruikt bliiren voÍden in het midden van de dorps geneenschappen. Ook economisch is de Stichting een
ve bctckenis: met de € 2oo.ooo sxbsidie dic wc d€ pÍovinci€ kriÈ€n, senereren wii €en onzet
ÍactoÍ
vd
cnca
vd
€ 600.()0o pcrjaar"
De Stichring wil de komende jden nog €ens grondig kijken oaar de scbNiksnoselijkneden en dc monuncn tale wadden vrn de v€rschillende kerk€n. Net iede.e
Iíat bet.eft het dtàl
nád
en
eetr gÍoei
nrlatens.happen het werk van de Stichting financieel
jd
m"", óic rc. taurades: de opleve.ing mn De Groate Kerk te Sint Jacobipdochie, de Íarr vm de resta!.atie te Wier en de rcrzurrtie rr hrt o,geÍ (( Rul.um. De,nar{ n begometr met de ondeÍhoudserkzaaÍ red€n in het kader vao de }rtn, waroor het Rijk 6j% subsidi€ beschikbe stelt. De konende peÍiode tot 2or7 staat bijzoÍde,
me,
^nder
7
on de ond€Íhoud$ veenig g€bouwn uit te vo€ onze
EN LEGATEN
dc Stichting voor de grore uitdaging
weÍkzaaflhedcn m .en- Het is d€ Stichtiag gelukt de eigen bijdrage \d 3t% voor €€n belrngriik deel te 6mcicrcn door bijdmgcn vrn een tientil, v@rnmeliik FÍiese, cdtuurfondsen. In ,orr is de dorpskerk te Rottcmle oveÍgenomen, als 39ste k€Ík ia eigendom. De Stichting zi€t dat het aadbod \m kerken toeneent- Itn belmgrik ddachtspÍ.t is de exploitatie vd de overgeronen keÍkgebowen. In ,ou i\ deÍ<yr', in geln\e\reerd. door dc /,nneling@
€ €
i5o
€
too
irn. ttrbíom €
7so
Ver'rfdàssseld R. Bounà If,etrwddetr VerjmdagsgeldJ. de Haan,Amstelveer
Giít GB. Fokkem, Leeulmdcn LijfÍente
F.
lddne,
Bàarn
lijfrente M. Veninga, kewdden Gebaksgeld W wcstm, Oudeg
LiifÍent€ Y BliFtÍa, Sneek LijÍrcnte A. Oostra, Den Haag
een impresdio die beniddelt tusen dtiestcn €n oMe
N-N. Gift Fryske Krite, Bussun
Plaatseli jke
LijfÍentc T Blok I loekstra, Voorschoten
Comissies.
Om te kumen voldoen ain het toenemende ambod vm keÍkgebo$en en de subsidieverplichtiryen die de nn ru m. r zrch mr(b,rng. /J ve.der wordrn gelnvP\ teerd in pro{essionalisering. Het resultaat in ,or r bedrangt € r2.ooo positief (tegen € 27.ooo negàtief in 2oro)- De positi€ve bate is tocgevoegd m de algenene reserves. De baten ziin gestegen als gevolg vd een to€nme a"n don,rics. Het adtál donateus is met 5% toegenomen .ot 38to. Dc budgetsubsidie vm de provircie bedraagt € r97ooo,
net € ró.ooo
net als in 2oro. De lasten zijn gedaald ten opzichte vd ,oro vrnw€ge extÍa beaitugingen. Door de toenmc v:r het amtal gcbouwen en een gelijkblitrende pÍovin iale sbsidie neent de drÍt op d€ eaploitatie toe. Het vemogen vm dc Stichting b gezond. Meegeef sommeo die we ontvmgen bij kerkoreÍDanes. woÍdcn geoomerkt o tocgooegd aan de resere neegeef
De Rijkbiidragc staat onder druk en daaom ver weht€n wii dàt in de toekonst de cigen bijdrage vm
en onde.houdspro,ecten zal m@ten to€ nenen. Om findcieel gezord te blijren zal de vemogenspositie vm de Stichting verhoogd moctcn vorder teDeinde ad de toekomstige vcr?lichtingen t€ kumen voldoen. Het bcstuu heeft zich dm ook ter docl g€steld dat de hoogte vin het vemogen ia lijn no€t blijven net de toekonstig€ verplichtiagen. Dc Stichting is door de liscus angewezen als een Àlgeme€n Nut Beogenclc Instelling (rrgt) onder de cat€gorie 'cnltuu'. Deze status hccft rls voordeel dat shenLingen m de StichtiÍg zijn uiigesteld van belas tingen. ËÍ is nog een voorde€l voor u aan veÍhón.]ên U mg metjk r,:5 kcer het bedrag dat u schenkt aftrekken 1':n de belasting, tot mimaal € t.ooo. Als u bijvoorbeeld € roo schenkt, nag u € r2t aftrekï€n. \Xtlt u meeÍ infornatie2 Neem gerust contact met ons op. De jmekening zor vd de Stichting Alde Frlske Tjcrken is opgesteld door Accountd.skmtoo. Ëpem uit If,euwdden en gecontoleerd door Vestegen accountants en adviseus te DoÍdrecht. D$.J de G' "r " ^ up,r van dat kmtoor heeft een goedk€uende rcrkla.ing de Sti.hting
N.N. Verkoop kerkenkalendcr Nalatenschap H. Ba,rsm PERSONELE AÁNGELECINIIEDDN
Ad
het bcgin
Hidílin&
lmingn $t
vd
de
zonemkantie heeft de Stichting
afsche genonen vm de se$etdesse, Elisabeth Pen ning larte$ach, die een betrckking elden (dichtcr bij huid heeÊt mvadd. In de vàcatu€ is p€r r algustus ,or2 vooÍzien dooÍ de benoeming He ide Groenqoud uit Bugrm.
vo
Ronnie
va
dcr
Van de Emmakade De Stichting heeft donderdag 6 septembeÍ de geÍestau reeÍde kerk ve ïl4er ofÊ.ieel hcopend. De ofÊciële op€ningshandeling wrd veÍicht dooÍ toeÍÍElig denis sionair Íaatssecretaris llalbe Ziilstra, in snnenverking met g€deputeerde Jmcwietske de Vries. D€ wijwilige.s
vd
de Plaatseliikc
Comnirsie vd Wier
hcbben iarenl,is .ctic sevo€rd on de Lerk gercstaureerd te krijgen. Dcresta ntiewerd nede mogelijk door de di
snbestrijdingsmetregclo 1{n het Kabinei Balkmende rv. Ooh de gemeente Mememdiel en een aantal cd ruuriondseo hebbeÍ hijgedngeoandc,e{auÍaric. De Plratselijke Comissie wil de kerk vooral gebrui-
ken voor olturele doeleinden. Tiidens de Íestauatie ziin diveM voorzie ngen dsebÍa.ht ten behone vd de nieure functie als 'thcatcrkerk . Er is ed Iicht cn geluidsinst,Iatic dgeschaft en er zijn tmc toiletten gecreëerd in het btuhokie tegen dc tored arn. De be gÍaf€Divereniging
un vter
heeft een
nieN bdhokje
gehoNd op her ke,kÍ^|. De PlaJr'cLile aommn'iê hccft zelf€en nieuw keuken ingebowd. De Uetselijke Comissi€ he€ft een stichting op gericht, de Stiíting Frconen fan Terp en 'IÈjerLe Vt€r, die de kprk gar e$l^ire.en onder dc nao 'ToJmi. lhca,eÍ'icrle w,e. Z,t /ien lo.mi' 03uo m. /ijn ' twee gezichten oach en tran) als h€t zinnebeeld lm het theatêr De openingshnndeling bestond dtuom ook uit het onthullen
f.lbtr
ro5
vd
€€n gestilccrde Jmuskop door staats
secretaÍisZiilstÍa, dieveNolgeNeenslokje'lercselixer"
Bovên: Na de onthulling vrn hÊt astÍonomkch
uuBêrkdoorgedê
puteerdê Dêvriês (in blàuwejurk) en c€oÍÍÍey Bruin ímd Ímen om dochter gèsÍàgen) vëÍtêlr vooÍzifter Marcel Heldermàn (gêh€êt tinks) van de Plààtsêlijkê Commissiëwàtdê plannen zijn. Foto: W't ed d.
Links: spontànê vrclijkheid om dero6pÍaakvan Rients cràtàmà blj de openins vàn de loànnk rheàiêÍtíeÍke, met vàn rêchtr naar links: wethoudd vàn ÁspeÍen, buBem€eíeÍ van MouÍik gedeputèêde De vries, stáarssêcÍetàÍis Hàlbê ztkÍa, voorzítteÍ Ke6ber gèn en dne.teur Bákkei Foto: r.o"s ÁndriDg,
Redts: sDài5secrëràris Hàtbezrjhra poost mêt Riênts craram. bannh rnêatertsjeÍke. Foto: Frdrr Árdíin9o
op de opening van de
Gedeputcerde De Vries onthulde ev€n lat€r h€r ge rcstauÍeeÍde astronomis.he uuruerk m de gevel van de toÍen, sanen met c€offrey Btuijn, een voltc neef vd ondcrduiker Frcd Bruiin die het uwcrk in 1946 tit
danlbadheid zdWier scho*. Tijdeos de op€ning vertelde de gedeputeerde dat de klcurkeuze van het inteÍieur tot stevige discÍssies hecft geleid. Mct de uiteinddiike keuze, di€ dichr bij de meest r3
rec€nt€ klcurstelling uit de 'sobere ven. is
imidd€ls
iedereeD
jftn
vijÊrig" n geble
teredên.
Het orgcl van mer is nog det geÍestaueerd. Dar is op dit noment ook er mogelijk, veÍrcld€ dchitect Vàn Seijen. "Ecn orsel hee& baat bij een stabiet bin ncnklimat. Dat noet nog gecÍeèerd vorden. FIet orgel moet dàar m vennen. Pas dauna, en,Is ergeld n, kan het orgel worden
:nsepakt.'
rRrM. In,o! werden de torens \m Boksum, Rlessum eD Britswert gercstauree - ln de latste mmden \m dit jd is dc toren mn Beas gcrcs tau.eerd en is €Í ondeÍhoÍd gepleegd ad de kerken vd de Rijks subsidieregeling
Jomr., Lichturd, Tcrbaod e o Uitmllingcrga Bove ndien turê róuwborden ur dc lryk \r TTêgehcm,um "o,Jen gerestaureerd. Dc m*zaamhcdcn worden nogclijk gc
mekt dankzij de RijksbijdJàce (6j procent) en de Íeun \m een tienral voormclijk Ricsc culrtru{ondsen (zie AIde F./ske'Êjerk€í tu r, de.enbe'o!, l,lz Í)Het eoÍdijn'k bij de reíàuÍàtiê s.hoongêmààkt. Foto: wi,,én
, TTAS(ERDIJXEN
de
De Stichtirg heeft op naàndag rr juni De Knpelle in O.gelborlwr Pels & Van Leeuwen uit ! Hertogenbosch heefr medio de.ember het geÍestaureerde orgel vd Boksum spccllJu opgcloerd. De ofÊciële ingcbÍuik nde staàt gepl,nd voor uii&g 8 februa.i ,or3 met een mddrgroororpclleÍhebbe^ nI' /a'"rd,go rcbrudi zor I. Ar,le l{iêênlom{ "u, J' ondr mc.' m.ir sc.Ling !ílc.n.l dooro[.ladvi\eurAd, vr Bccl. lrmeN de Stichting heeft tregele id.
De restaurati€ heeft biina
€
die de
Ê{du"ne
2oo.ooo gekost. Tvcc
derde van dai bedrag werd beschikbàr gesteld door het
Rijk via een speciilc rcgeling voor de l7
Flaskerdijken overg€nonen vm de PÍorestants€ Ge meente Heerenveen. De :kte werd door notuis Pieier de Boer vm kdroor Gloenevegen gepasseeÍd tiidens ccn fceÍclijke biie€nkonst i. het k€rkje. D€ Kapelle is de veertigste kerk
vd
de Stichting Alde FÍyske
ï\jerken.
De Lerk vcrd sinds fcbruari zor vcrhuurd aan beel dend kuDstenààr Tineke lischer uit He€renveen. Ook na de oveÍdlacht blijft zij ic. kcrkjc gebruikcn als itclicr en er?ositietuimte en vooÍ concerier. Vià hM kan het kcrkje ook gehuurd worden voor rouv- en trouvdiensten. Bovendien zxlen eÍ acht keeÍ per jad eredien stcn wordcn gehouden van tle Protcscmtse Gcmeentc
OÍga saties voor Monumentenbehoud, ^anlFwzcn waarvan de Stichtiog cr éón is. BeÍd€r kon vià deze r€geling ook al de d,truiteÍ vd Korteryaag gcrcstaurccrd wordcn. Onde.dccl vaD de restalràtie eàs het 'retoÍcheÍen' (biiwerken) vd de kas door de restauratieschiitlers Vcldman & Vcltman uir h€t Dr€ntse OÍdemolen. Ir varer voldoende niddelen besch;kbaar om ook het uit ,798 dacc.eodc c. op hoÍt geschilderde gordiin'
De Stichting hccÍt ccn aantal inwoneÍs van Ilasker dijken bereid gevonder smen een Plaatselijke Com nissie te vomen, dic zal functioncÍen naast de hr uÍd€r I)e Plaatselijke Commissie kd in overleg net de huur der welichr zclf ook actNitcitcn o.gmiseren.
De Srichtilg hccrt op zatc.dig I3 okrober de Vd HareN kerk in Sint Annàpdochie overgenomeD van d€ Protes-
r{u net de kerk Im wier de laatste ingrijpe tie heeft pldtsgevonden, ka dc Stichtng zich
e
reÍaua
de
koncn
dc jarcD concentreren op het ondeÍhoud in het kade.
K
in vèldmàn wêrkt de oÍgelkas van Boksum
bijmet soudveí.
vd
rrr\e
(,Fmeen,i
rr
rpla,v.
De atre scrd door
nore,
m.
Sicbc Swart gepasseerd. Dc Van HarcnsLcrL is de 4rste kerk die in eigendon vd de Stichting komt. Bêêldênd kunst€nàar Tinekê tischér vêf êlt tildens dê óveÍdÍacht vàn Dê Kàpêllê over het kunstwerk dat zijmààktê voor hêt dopsbosvàn Hàskerdijken, wàaÍin de plattearond vàn Hàtkê ànd
veÍwetuÍ is
Foto:
ceàod
Bokkqr
Bijzolder m deze overnde is de fimciële steun die de burgerliike geneente het Bildt heeft gegsen ten
vd
het instddhoudingsÍonds dar voor de Vd Burgeneester Gerit Krol overhddigde tiidcns d€ overdncht een symbolischc cheque
behoqc
Hdeskerh
is gecreëc.d.
wdde vd € lo.ooo. De Stichring Bildtse Belrngen/ Bdk heeft ook ccn duit in het zatje sedd en ovcrha Ède een cheque !"n € ,o.ooo. lijd(h de bijecnlom{ i\een PLldr\clitle Commi.!e tcr
Bildtse BmlrFÍiesl,nd
geinstaleerd die hct bchceÍ vd de i.€rk op zich neemt, onder vooÍzitteFchàp vd ?ake B.adsma. Dc Vd Ildenskerk Íerd in 168, gebouvd. Dadvoor noest een oude.c kerk vijken. In die oudere ke* zijn Renb.mdt en Saskia getrcurd. Dar was in 1614. Dit
Rulm hondeÍd mênsênwàÍen àànwêzig bt dê offlcrèle oveÍdracht van dê vàn HaÍÊn5kerk, di€ muzikààlwêrd opgêluktêrd dooÍ AIdên
cuperus €n Àndri€s Bosma bêgeleid door Pid PoêktE op à.coÍdêon.
jad is d€ geboo.tc vd buÍgeneestersdochte. Saskia va UylenburghheÍdacht,preciesvicrho erd jadgeled€n(, augctus r6J2). In de Vd FlaftnikeÍk wàs deze zoner ccn expositie over har te zien. De Stióring speelr met de gÈ dachte oD dic er?ositie op termijn t€ profe$ionaliser€r
vRrJvÍr.Lrl}ERs cEzocFr De Stichring ontvaDgt geregcld .o ecties Íit d€ nalaten s.hap vd liefhcbbersÁ'erzmelàds v1n kerkeo. Een bii zonde.e schenïing wJ! de oalatcnschap vd de heeÍ \v Siege6ma. Deze bcsraat uit tuim viiftig multomappcn
met fo.ot, brochures, krotcnloipsels er oveÍige verzmelde informrie vd wiiwel alle kcrkcn in friesland, keurig peÍ kerk geo.defld. De veraneting is een devolle aewling vd ons eige! a.chicf
Bfgeme6teÍ cqÍit KÍol {rcchts) vàn dê gêmeente het sildt over hàndtgt èen symbollschê cfieque ààn vi.€-voonidêr K.G, Stokvan dê kêrkênráàd van Slnt Annaparo.hie, die de chêquè doorgêeft aan voorzittdJán Kêtsb€rgen van de stichring alde tryske ríeÍken,
uar-
De Stichting is op zoek naar een oí meer lrijwilligeÍs die de huidige beheerder van h€t
dchict de heeÍ
Àrnoud Klokle, willen helpen m€r het oÍd€nen
vnD
êerder nnhJng(n roUê, he\ en orfl,Ce rr.turfmareri àleo. \vc midmaàl êen dagdeel per week beschikbaar is, voÍdt uitgenodigd om te nailen nar j o@aldcfrys ketsj€rkcn.Í oftijdens kantooÍrijden re bellen mer het secÍetdiààt (ots 2119ó66 op maandag tot cÍ mct don derdag tussen o9.oo en 15.oo uu). IXÀe een co e.ti€ net kerkematcnaal en-/ofboeken wil overdragen àd de Stichting, kd ook contacr opnemen met het secrettuiaat. h pnncip€ nemen ve aleen mte rial in onwmgst dat betÍetking h€eft op Friese kerken. Helaas kunnen wí her niet konen halen. We srello het derhalve op prijs als het op de EtuDalGde woÍdt b€zorgd.
voorzitter kêÍsbe€ên nêemt êen symbolische .hequê têÍwaaÍde vàn 2o.ooo euro in ontvángst van p€nningmeêster piet Bakkêr ên vooÍzitteÍ cofte jensma van dê srichdng Bildtse Belangên-sitdttê Bànk FÍiêíand Bank, Fotoj rrn 8oD€fddr
NIJKI,!ÀSTER IN I'NRK JORVERT
Op zondag :8 oktob€Í h€€ft de Sri.hting Nijlleàster fccstelijk hM intrek gevierd in onze ke.k in JolmÍt. Nijldeaster is een ,ogenoende 'pioniersplek'vd de prctestantse Kerk in Nederland. Het nieurÉ klooster
wÍ
een
zich in ale ÍÍst kunen terugtretken on op adcm te konen, en tegelijk €€n plek vad ze elkàa. kumen oftmoeten in liturgie en eespÍek, studie etr rerk, plezie. en rccreatie. De Íi.hting neemt in ee6te instantie hd intÍek in de rco.ruimte er onze kerk inJoryeÍt, die ze voor eigen Íekening heeílvoornseD
z( n r5
vb
moJe'n,
Í, ilrcirên
Op de hngFÉ remijn
hoopt dc Sri.hting Niikleasrer een kloosrergemeenschap
Jan Xe6berg€n overhàndigtvooÍzltteÍT€ake BDndsmà van de Plaatsel0te comnissie sint ÁnnapaÍochie de vlàg die kan worden ultgêhangen àls de kerk geopênd it. FoÍo: ton BaneÍdos
Een volle keÍk
Bewaking onlangs ontstond er ops(huddlng door de rcofván enkele schilde{en uh een kunsttempel in RottêÍdàm- De diev€n kond€n blljkbaar vdj gemakkêlijk binnenkomen, want er warcn weinig sporen vàn b,aàkte bespeuren. Dê bewà kingscamera's toonden g€en beelden vàn snelhe€n en weêl lopende schimmige mannen mêtdebuit. Dê càmera's wárcn uitSêschakeld ofwerkten om een ofend€re ieden op Hoe anderswàs
d.t
in dêmiddeleeuwen bij onze kèrken.al woegbeschikten kêÍken ovêr bewàking. wie rcndktkt bt onder anderc de k€rkên in Kimswerd, 5wichum of Ee kan àan de buitenmur€n v.n dezr gebouwen menseliike kopjes
ondeEcheidên. weliswaar ln de loopván de tiid nogalafgesl€t€n, maaítoch,ln sommigekringen wordt beweerd dàt deze kopies diend€n om deduivelen dieven buiren dedeuÍ te houd€n.led€reen wist dàtàk men dekerknadetde, men dooídeze kopjes in degaten werd gehouden. wat was er te halen in de keiken?zi bes<hiken over muulschilderingen, maàr die kon je nier me€nemen. Mooie gesneden oÍge5childerde àltààrstutkenwáren ook in die tiid onveÍkoopbaàr Er b€stond nàuwelikseen markr voor, ookomdatde begippen kunsten kunsr€naaÍ zoak wij die kennen, niet bestonden. De ke(€n weden veuied dooÍ ambàchtslieden,lêden van een gilde. De cl€Íur beschikten over kosrbarc sewaden, mààr in deryeliike kledij vielje als dl€f mdeên door de mànd. zilvêíên voo.wepen zoàls d nk-
bekeEof r.halenwarcnnogweldemoeirewaard.Maar wie opent erzo gemakkelijk eên €lkenhouten kerkdeur mer izeÈeslas en ijzêrcn sloten, teMil de kopiês roekljken?
ten andere moseliikheid binnen de keÍk waren het brood en
wín vooí de mÈ. Het volk lêed ln die tijd som5 honger en kon zkh aàn dit voedsêlv€rgrljpen. Het kon de honger voor een ogeÍblikstillen. Maar eenmàa! binn€ng€komên zaten deze etenswaren achter tlot en grendel, in muuftástjes of in d€
ifgeslot€n kàíen in de sacÍistie, die têgênwoordig wetwoídt aanSêduid ah condstoie. sovendien beschlkten de ke*en over kerkEtten. wàà àn 8Êzegd wodt dàt zê àkijd à' m en, diê een fi,ne neur hadden voorde etenswarcn in de kerk. Hel looÍde dln ook náuweltks om voor dit doelinte brcken. De kopjes en de bêêldenvànde heiligenzouden een
w
inbrekerbinnen met diep àfgrÍzên aankUken. Hijkon het dàn verder ln zin leven welveryeten. En voohl nà ziin dood wachtte hen een straf die wí nàuwelÍk mer woordên uit ons hedendaàgs vocabulair kunnên besciíljven. De echte kerkràtten ziin verdwenen,
ervàltweinig eerbàars meer te hàlen. De modernedieven &ar h€r daaÍ ook niet om.ze hebb€n hêt vooràl voorien op her koperuêÍk. Oe, lukkig hebben de wetsdienaaÍs vàn tes€nwoordis de helêrs sterkêÍ àan banden gêlêgd. waardoor de dlevên váker tegen de (koperen) làmp lopen.
HIAlgrc, is bntuuttlid von
de
Sti.htinq Alde Ftyske Ísietken
bij dë openins van Niikleàstêr
Foro: NUkr.dste'
tc kumen vestigetr in een boerderij in of nabijJotrc.t. Nijkl€alter we.kt snmen met dc PÍoreÍdt* StreeftÈe meetrte \x/estetreÍt (Beds, Jellm, JoMrt, Wcidu.r. Nikl€6te. wil óiet cono.rercn net lokale kerkgeneen schappen, màd is amidlend bedoeld. Hct bicdt cen
m
goedc Selcgcrtrcid voor kcrkgangef om zichzelftoe te komen, om op aden te komen en nieuwe inspiratie op te doco. Ook de leden
vd
on mdcrc neN€n
t€
ontnoeten dan ,lleen TcgcliikcÍtijd
de eigen gemeente of pa.ochic.
wil Nijkleuter uitdrukkclijk plaars bieden
:d
ne8en
dic gcen plek meer vinden binnen de bestendc kcrkcn, en aa. i€dere pelsnq vm wc[<e $ir dm ook-
In samenwerking De Sti.hting Alde liyske 'Rjerkcn en de Stichting Orgoum lrisicum dclcn hun bel,ngstelling voor oudc keÍken- De Stichting Organuo Frisicum richt zi.h voor al op dc orgels in clie kerke4 teÍwijl de Stichtiog Aldc
FÍ)ske Gjerken zich voornamelijk om h€t geboÍv en
uitera.d ooL hct intcÍieuÍ (vMonder ook de
orgcls
Bcidc stichtingm hebben dus verschillendc raakvlak ei zijn e€n oeperktc) vorn vàn sanenw€rkins aangegád. In verbdd hiernee willo we U greg infoÍ me.en over de &tivi.citen vm de Stichting Orgatrum Frisicum in de e€Ísre helft vd ,o 13. Op znerdag 6 4ril vindt onze vooiadseÍursie plrats.
ken
Mcr moonentale kerken
en even zo vclc monumentale orgels word€n bezocht. Dc excuÍsie Í,n te lloazum. Dad is eenied€Í vdàf 09.,15 welkon, waum om ro.lo
bcspcliry vd het orgel begint. Dc volgcnde kerk is de pnchtig gerestau.ecrdc k€Ík vm Raerd, wa1.in zich ooL ecn intc.€ssdt orgel bevindt. Ni dc middag de uitleg cn
paue wordt en de dag
de excursie voortgczet
vo.dt bcëindigd in
in Sibrddàbuor.en,
de Martinikerk tc Srcek,
vad het
orgel bespeeld zal vordcn door Dirk Donke. De @derc orsels worden besp€€ld door Theo Jcllcm (orgdiÍ vm de Grote KeÍk t€ ]-cculmden). H! hee{ï deze excu.siedq ook de lcidi"s. Tijdens deze d.s zal ooL
ác Fríele Oryelutuqt
2ort
titkone\.
Op zat€rdag ,, juni orgaiseeÍt de Stichting Orgdum Frisicrn het iadlijLse orgelconccrt voor hàd donateurs. Op vcrzock zal dir concen in 2roj voor de eerste keer
op
i6
zaterdagmddag cn nict op uijdigavond plats vinden.
advdg is 16.rr uu. L.àtie en conceÍtgeverc) vo. den in een later stadium bckcnd gemakt. De donateurs \m de Stichting Alde lÍyske ]]ierk€n hebben gmtis toe De
gang, op vercoon van hct
nisazim t{dc F.}ske'Iiie.ken'.
NMeB Sti.hn"g Otg.tun Filitun, o n o Pr eIoít. n, ao ozi t tu t
Dc busen vertrekken om r2.oo uur vo het treinstation L€eu*dden en i<omen daàr rond r7.oo Íu weer teÍug.
bc'1'Js(n c,'.oo pc, p,,soon. rn"tuijqng ve genoend bedrag op rekeningnmer t.D.Í Excursiccomisic Aldc Fryskc ]Èjcrken 1690669 tc LeeuwaÍden o.w 'vooiersexcursie ,orl' en het d tal peÍsoneD. U ontmngt vd ons geer bcvcstigiry. Uw De
ko{.n
bij ontvdgÍ
betaling is uw bewiis
Van de excursiecommissre De ,L'ooiaanjaarsercbtlie s@t ot 16 naart 'aterdag ,orJ largs de kerhen ldi Be ihun, Stiefls d Wid
vd ins.hriiving
Inschriiven
drie keÍkbeschrijvingen kopen voor € l,oo-
De in ,779 in Irdcwijk
xvt
stijl gcbowdc achtziidigc Koepekerk staàt op de fmdànenten vd de r.r eeuvse kruiskerk. De ryarc houtcn Locpcl wordt gedragen dooÍ een vieÍkdt vd zuilen. De preekstoel heeft een opvdlend groot klekbord cn toont synbolen un de vicÍ jadserijden. len vd de sra{zerken behooÍt bij het graf van de noeder vm Pc.cr Stulacset, ia.enlary bestuuder var New YorL en wiens vader in d€ r7e eeÍw predikant ws in BeÍlikum.
De merendeels tufstênen kerk ddee.t uit het eind vd Fcu$ ( n hecÍr ,n de muur rondbog'8, .paarnr* n de 'r' cn versch ende sporen vd ingàngen. Het !e eelwse koor is smaller dm hct schp met in de muur cctr hagio scoop. D€ rdqeeuwse zadeidalto.€n heeft eengotische ingmg. Hct schip vm de keÍk wordt gedekt dooÍ een houten tongewelf en heeft ecn vcrhoogde niddenzonc.
Dc
aan Johames d€ Doper gewijde
keÍk dateert uit
d€ r2e €eÍw en is n:r €en restauFti€ ifl septedbeÍ 2oJz
officieel heropcnd. Dc keÍk is opgetrokten ia groot formaat kloostemoppen. Het inte.ieur heeft een bijzondcre klcur: rppclbloc scm'rosc. In het halfÍonde koor zien w€ een unieke op stelling var de avondmalstafcl uit 1876- Buitcn am dc toÍcn hangt ad de zuidzijde een astÍononisch uu.weÍk
17
dat h gemekt door een ondeÍdulker
kd tot
9 maa.t 2or3; dm.na loopt u hct r;ico ilat u niet meer net de bos mee kÍnt. Dat geldt ook vooÍ ho die zich zondcr rcscFeren bij dc busscn mcldcn. U kunt dc desbetreffendekerkbeschrijvingentoegestuurdkrijgen.looÍ ovemaking vá € 1,75 ( inclÍsiefportokosten). Bezoekers met eigen veryoer kunóên ter pl@tse het boekje met de
.,1
'fien
jtu ldg
zat Ame
Mdie Adema
(68) in hcr
bestuur
dat de Sti.htiog e. is
oft
de kerken te behouden cn ccn
verlat ze her bestuur, per r januàri. Haar passie voor morumenrcn cn de sti.hring blijft. "Dc Srichtina doer ongelooflijk goed wèrk. Jê noet êr toch niet ààn denten dàt de prachtig€
nicuve bestemming te geven."
silhoucncn uit hct Fricsc lmdschap verdwijnen?" Adena is vm hÍis lit juiste. Ze werkte ondcr mee. bij een vcrzckcringsmaatschappij. "Daar werd ik aLs eelste getoÍsde lrouw mgenomen Dat was banbrckend," rcrtelt ze net eeo glinlach. Haar hele leven ldg heeÍt ze actieíd€elgemmen ad het natschappelijk lcve!. Ze
Plaatsclijke Comissies echt e€n heel bclansrijke .ol. Zonler hen ,ouden $( un/e | !l niêr lrnnen u,hoe rcn. we tloen het echt net elkad, als Stichting en als
van dc Stichtiog Aldc fryske Tsjerk€n. Nu
deed veel bestuurswerk. "Soms wel dertig uur per week."
Het bestuurslid spreekt vol passie over de Stichting. TieDjaargeleden rm ze zittrg in hct bestuur nanens de Provinciale Kerkvoogdij Conmissie. Dxt men haar koos ws nict tooallig; haar licfdc voor nonumenten wàs àIom bekeÍd. 'Ik heb àltijd beldgsteliry gchad voor mooumenten," ye.telt ze. "Ik vind het behoud van ons erfgoed enoÍn
betdgrijk."
ja heeft z€ de Stichting sterk zien "Dr i. Êen goêde /"a1. TTFr i. voo,
Dc afgelopen ticn
p,ofe*ionJi'cÍen.
onze rclatics rcals de provincic, dc oltuurfondsed en onze donateurs behng.ijk on één goed adspÍeekpurt te
hebber Het
is ook van belang dat
m
onzc boodschap
goed nàar buiten kunnen brengen."
Ádcma zict nicuwc ontwittclingcn in de kerk snel op de Stichtins àÍkomen. 'íVe kijsen steeds meeÍ kerLcn
augcbodcn, vooral in dc dorp€( De anl€nling .làd voor is triest h€t betek€nt dat kerker det meeÍ in stut zijn om zelf de deuren op€n te houden. Het is wel mooi
hcÍadJuk, rlat h.t wc-l \.'n J( <ri, hring ni"t rnogclijk À zonrler de betrokhenÀeid van allc vrijvilligen. 'Bij her opc ouden van de ke.ker spelen de
,/r
vrijwilligers. Dat kan ik fliet genoeg benadrukken." Het bestuurslid is ook blij met het grocicnd mtal do nJreu,, d"r d. \r'.1-rng \L( unr. "H(r i' mo^ióm re /ien dat hct bes€f in lrieslmd groeit dat we samo vcÍotwoordelijk zijn voor oMc kerk€n. Het is zo belingrijk dat de bevolking enan doordrongen wordt dat we oue geschiedenis moeten behoud€n." Het ontrocrt haar, zegr ze, nls ze eer vd de oude
munumênrJc lerk.n brMcn t.p'. wau komt tlrr ont rocriry mndaan? "Ik ben geraalt als ik in zo'n gcbouw (om en he+Í dat al zo'c,l gcnc,drc\ vuu' miJ hie, /iin geweest cn van deze kerk hebben gehouden. Met nme in dorpen is de kerk dé plek \mr alles gcbcut, van row tot row Dc kcrk is echt het middelpunt vm het dory. Hct doet nij veel Àls ik bedenl welke Íol dc kcrL in zo'n geneenschap hccfc gespeeld." Ni tien jaa. bestuen vindt ze het prima om plaats tc nal<en "voor dc nicuw g€neratie." De Stichting zal aI tijd in h@hart blijv€n, vertelt ze. "Ik heb het aftijd mct heel veel plezicr gedaan, en vind het echt bijzonder on te zien hoeveel weÍk er voÍdr verzer door vrijwilliges, medeverkcrs. di.ectie e' bestuur"
r8
wheid eist dat 't rdtedijk vm een nomen kloostcr iÍ aánleg eÍ opbouv verschilt met dc bárzaar vm de mondainc wereld."1 Het monum€n tale kloostergebouv :m dê zuidkant van Drachten vo.mt eên treffend voorbe€ld vd een van de grondbeghsclcn ván de rchitectuur vm Árien \X4ttevêen. boume€ster vaÍ het Huis ván O.L. Vrouwvan de Zusters Oryeschoeide Kmelitesse n te Drachten. Over dc bouwgescliedenis, de rchitectuuÍ van het klooster en de boumeester zergaat deze biidlaAe. "De
EISTORIE EN PIIRSPDCTII]F Na dc Rcfo.natie in rtso vomdc hct gebied ten zuid ooste. vnn.le denkbeeldige lijn Hnrlingen lÉeuwadcnVolvega h€t tcritoi. van de k2tholieLe statiet er later dc parochies. De grondwettelijke vriiheid van godsdienst (1848) en het herstel vd de bisschopP€lijke hi e.ar.hie (r8jl) verandcrdcn veinig dn die Íuiotelijke encad.cÍing. \íel ziin eÍ sindsdietr 2r klooste6 gesticht ,n lrie.lJ.d. ln dc me.{c gc"Ílen hcrrol h.r \e'liq,n
vd congrcgaties die actiefwden op het gebied oude.enzorg, ziekeMoÍs en ordctrijs.
gen
rd
De vestiging van .ooms katholieke gccstelijken in Drachten werd dooi velen unvmkeliik vers€leken mct missieposten in dc buitengewest€r Zowcl in spiritueel als in ruinteiijk opzicht zat da.r ookweleen kcrn vd
vaarheid in.
ImcÍs,
de
veen enheidcgcbieden wder
decemialdg vrijwel ontocgmkelijke, woeste grondcn. De kcrkclijke gemeenten conceotÍec.den zich in de In deze omstnndigheden
nm
dc buitenkerkelijkheid
in grot€ g€deelten van dc WoudsÍeek toe. Pubticatie 19
van dc volkstellingsgegevens, die een tcruglopende keÍ kelijke gezindheid lieten zien, vekten verontÍustirg io
confessionelc kringen. De positieve vcNachtingen van .le mteriële en màarschappclijke ontwilkeÍngeo na de L.r{ê ',)íêreldoo.log gavrn eên impul. un nc Linnên landse
zc
mg en ftissie.
Bchouden' enlel. vo" urhrige plmtn n de uen twirtig wcrd in 1934 in Drachrcn dc eerste stap gezct m.r Jê LÀrigjng \an I'an!,\Ljncn Jdrrr Dc/r J.riê\e
.ommu,iteit voel.le echter spocdig
de b€hoefre aao de
gccsteliike ondersrcuring vnó een biddcndc gedeer schap. Hct verzoek vd de FÉnciscan€n spoorde mct ecrdere id€eên om ccn Ka.melldooster te stichted- Op 2r jud r93a ve.d het besluit senomcn om in DÍachtcn ecn docht€rklooster vm de Rossche Kdmcl tc stichten. Een groepjc va! zes zusters v€Íigde zich
tijd€lijkinhc.
veÍbouvd€ woonhris slot am dc Stationsweg 6t, dat oP 7
feb'rfti rgtr
kon vorden beÍokken.
In Dov€mber r9l.r w€Íd een flink perceel veruorven ten aiden van DrachteD. Nu konden de planneo voor de bow mn een heus slotklooster voor de asters Kamclircss€n veÍd€Í vorden uitgoe.kt. In het rotaalconcept Witteveen reke van het klooster doest d.hitect uitvoering: realisatie ning houden met een gefasccrde^JjeD vad'het slot'in één keer w.5 te kostbaar Op ,9 jd@i rglt zond Mtt€veen een schetsontw€rp lh€schc "6.Í hct rouwenkloosteÍ d de 'Provinciale Àdviescomisie ter vcring mn inhreuL op de schoon hêid vdn .ratl cn l,Íd, d" Lárer. \xcl.rand'comni'.tr.
rcg(n"oordg Hu. cn H,em Dc,cnrie @\ v.'niêri gend: "lets goeds kd dtuuit aÍccn ontstd indicn dit pld nog eeff goed wordt doorwerkt cD mct zorg en toNijdins wordt sed€taixeerd cn verfijnd."r Medio oktober rgtr wÍen de defiairioe tekening€n voltooid cn rcrder ze gocdgckcurd door de bugerlijke ovcrheid, de
Het gêhêlê
kloonêÍ:zuid €n oostzijde.
Adviescomissie en dc kcrkeliike àutoriteiten. Her ee. ste bouwblok zou later de oostelijke
Ílclgcl vd
een
vole
dlge cdrevomig kloostcrgcbotrw woÍ.len. lbch moesten
verschilcMe tun tionele ruimtc! Ím het ktooÍer er dire.t in worden ondergebÍà.ht, zoals dc kapcl, hct Looa de sacristicón, de l€uken, de rcftc4 de gxsreikmer, .le spÍeelhders en vccÍtio celen op de ve.diepiry. Dc eÍbestedins vond plxats op 4 novcmbe. r9'tt en werd gcgund aa de lÀ1gste inschijvea de firfta l)oed€ns en Schilde.uit hc. Noord Holl$dsc t Za.d. Een ooÍkonde, gedatcerd,4 jd@i r9j6 "in hd r4dc jàd.ler regcri.s van Paus pius xr, (...) toen de adtsbis schop van Utrecht Ms.J ser srerende w)s (...) toen noederJohama pÍiorin was (...) tocn in Duirsldd het Darionaal so.iilisme rcgccÍde en àls gevolg demtrhct node.trc hcidendon zich mccr cn neer lerbreidde" werd door de viceis g€ftÍáaI vin het adtsbisdom, Mgr 'l h. Huurdcmn, bijgelegenhcid qnde eerste steenleg de
ging in een gedenkstecn inAemetseld.a Die gedcnkstcctr is heden ten dagc nog zichtbaa. aan dc btrireMijde vàn
De opleveling Lon det op de contracrueel vastgeleg dc datum plaàtsvindcr TeNiil nog vier weker stug vc.d
lmen de zustcrs wcl alvasr hun intrek i. hct gebo!* Op , juni 1916 vord de plcchtige wijdiDg vd het voltooide boÍwdeel plaats net de eentê Hêilige Mis. Die verd gecelebrcÍd door p,stoor \(l Ovcrnccr lit Heeg, eerE. de beldgriiksre ioitiariefnemers àch
spidc nr d€ rFond kon zetten, werd dc gocdkcudng op làst vàn de Minister va WcdcropboÍw ingetrokken. Nad aadeiding vd veÍhitte rrudwergadci4en ow de
nouJdt,L,lÍc,d vr d. ulbrc,dins \rn h(r plets vd woningbouq renstc dc miaiÍer
lloor.'
m
àlsnog een
ondcrzock in tc stcllen mr de noodzaak cm. Na twce mddd"n ksn de g,,-,llnrrng al'nog ar. h mei rq.tq kon wordcn bcgonncn net het leggen van het tundamcnt sor d, tueêde \lcuCpl.,L. F.r Jtu, ldrcrop ro mêi ra(o werd ingewijd. Hct hocLblok vd de nieuwe vleugcl mrd de kapel, die ook dddelijk .ls ?oddig herkenbM werd-
Drarop unsluitcnd kwmer in de zddvleugel hct ^stcÍ koor, het vooÍkoor, de ziekenkmcr en trer novi.iàt. Op de verdieping wcrdcn
older meer nieuwe cellen irgcricht.
Dp derdê l'óuviJ.e l.un al qLr
r
rd l,'a h€nn-n
lnmiddck vàs dchirect ritteveen ovcrlcdcn, zodat ziin opvolgerJJ.\t: van Clcrlc hct ontwerp voor de noordvlcu gcl nuatle.
Amem€Í
Schilder b€gon dc verkzaaÍÍEden
in novenbêr r9r4. Al tijdc.s dc bouw werd besloten evcn eens de wcstvlcugcl te laten bouwen, hocwcl dit d€ 6nm ciële midd€1en te boven ging.5 werd op r9 n&irt 1916 het voltooidc caÍé vd de Kdnel, I@rd her concept
al,o jM
in noofdliincovastlag, opgeleverd.
doorgewe.kt,
tcr dc vcstiging vrn het klooster re Drachten. Na de ri,rcedc Wcreldoorlog b.al dc vokende fàse vm de
bow rm het klooster an. Mer het
tweede gedecltc
boÍdllrde Aieo YÀtt€veen voort op dc ccrder tot stmd gebrachtc vlcugel. Toen de bormon goeddeels wd sEwoF ontrc.ppl"men ingediend. In r9.í9 vden dc plamen goedgekcurd en het nog schmrsc bouma teriràl tocgsezen. Nog vooÍdar amemer Schikler cen
vcn,
rerden
.le
^RJEN
\Vie
VITTI]VEEN, 4BOUMASTER'
ms tu die d.hitect A.icn tlmens
G894 r9í2)? Wittevcco vokde zijn
\X/itteveeq
bou*rechdsch op
Icid;ng in Tilburg en vestigde zich vcn-olges in If,eu $r,lên. Lr ,1., rig-, rJ,i n $aren /iin n,uJud,rri'r pt n odc. Bimcn zijn oeuqe nenen boe.dcijen en katholiekê kerkelijke gebouwen een bclansrijke plààts in.6 Zijn deskundighcid op beide teÍeinen ontsploot det e.lel uir srudie, ndr ook uit ziin achrersrond: hijw6 innc$ aÍkomstig uit ccn katholiel boeremilicu uit F.iedand. ln de tijd tusscn de beide wereldoodogcn sronden positieve ideeèn ove. de modcÍne nutschapp ii, in casu
h*
ffffi
iÉ. halI
J-! i.
"
provi
I
i:
zietenÈamer
li..I
zieren
ll
uier.enk:mer
binnenplaats
q.. . . ...- -------++.----rÉ*--- --l+ ... .. --... --'---. - --'-----t begane grond
zlrdzijde vàn de kàpê|, ou&tê deêr van hetkloosteÍ
vd her srÍever naar een eigentijdsc 0<arholieke) esthetis.he uitdtuk kingvan de vcrloren tmditie. Het architcctonÀchc idi oom va Witteveeó km hcr best voÍden omschreven als ccn poginS om de streekeigen rraditics, die vcr den gedÈgen doo. cen collectiviteit, te cootinucren. Dar sold vooÍ boeÍ.leriien alsook voor kelker Mad in geen àndere opdracht dd het bouwen van een klooster kon dczc opvàtting trèffendcÍ wo.dcn verbeeld. IIer klooster zelf stut slmbool voor een colle.tiviteit, het c.r.é conccpr is de voÍn bij uitstek voor ccn gcdotcn, contemplatieve o.dc. Dc goriserende elemenren heb ben een .cpresentàtieve gepasthcid die veNijsr mar dc tradities, en tenslo.tc verbeeldt de toep{sing vàn trakstcen dc bij her ÍÍeekeigene aansluitcnde ambach telijkneid. Met dezc opvarring volgde Witteveen de dc katholieke gemeenschap, aao de basis
theorieën\d^J. Kropholle.
zoals die ze
inhet RooN
Katholiek Eouwblad uiteenzette. Dê
klo6teÍhofj link de ooswlêlgel en Íechts de zuidvleusel
Ook Arjen \XÀtteveen public!€.dc zij. idccên oveÍ de bouwkuflst. In zijn gesch ifto wees hij op het beldg vd rcsrauÍeÍen ten beloeve vd de kenois re dc .ladiric ctr de relatie tusscn landschap cn bebouving en het sfteekei gen€ dadin. Als leiden.le begiDselen zoudcnvokens hen moctcndicncn:warheid,ordeendeschitteringvafl
wa
.
heid en orde. De wurhcid vao ccn eeborw vordt gereali sccrd je
vzmeer
kmt
van hct
de
vom
de
tunctie volgt, dat
zien welke tunctie het
vil
zcggcn dat
gcbow heefr ofondeÍdel€n
scbow hcbbcn. Orde bet€kent een juiste rcrhou-
dnE, een ritneÍing en een hié.archischc ranaschikting en g€pastc Llcnr ctr dctaillcring, bij voorkeur met stre€keigerl
mterialen. "Len kerk moet nic. cnkel een bepaalde in houd hcbbcn cn ccn reker weestdóve.moseo (...) ccn , n hul,Ic bn ng en .rFer be/inpn tc,l m^c, u,'l
""r
ege,r rpmr l r \ tu .rnA vd wdheid en orde wordt bffclksrelligd .loor de bezieliqt vd de kÍBtend, het subicctioe element in de
'1,,
ror b,dd.n
.r o\.
d.hitectuur: .Mcc. cn meer woÍden de serken vd de bouwmecÍcrs hnÍwerken, als w.lt hii schept niet e .cl voldoet am het ttofrel;jle docl
h&r
als
hct toens
h
ai
,ijn
wNoor
dic cÍ dc elondsl,s
vd
her gemaaLt is,
delen het beeld en synbool
woÍdt, en een stemming m sfeer oproept
de geestelijke wcdcroplcving vm het kloosterleven in
vd
de gedàchte
Do{fu' Ve*{ Eí KlstSarbieddi
@rkt b4
da
GcÍaadpleegde liteÍatuur, bromen en
dchitectuu.historische zin geldt het ldooster als een voo.bccld vd het 'ri.IditionalisDc ;n navolging vd KJopholler Het Llooster is bovendien vm bijzon dere b€tckcnis binnen het oeuv.e van Wlttfleen. Hii heefr het ontwerp vokcN zijn eigen theoÍieèn kunnen voÍdgevcn, wadbij hij .ontinueriqs vo bowkmdae tradities nàstreeadc. Zo is d€ plattegrond vd het kloos ter traditioneel.dé vormig en zijn de vlcugcls gcgroe peerd rnnd -<a gr\lor.n lJoo.,eÍM. De vcn.ro, /ijn varimtcn op de gotische spitsboogvensten. De klooster gdg hÊeÊ uo8g(wFltF' /^J. ,Lir uul .uu,kuT(n r d( mc Llt ldpA \ d b,'ê,J<njcn. mcr .pr\boogromgê overbÍlggingên tusscn dc wanden. De f.@istc kameÍruimte is wel de gastcnkamcrj waar
wdden zijn bctcgcld mer M,tllm€r "stientsjes", die gesierd ziin net afteeldingcn lm \ogcls. Yàtteveens voorkeuÍ ging uit naar betegeling, eDerzijds omdat hcr ccn stÍeekeigen traditie was cn andelziids ondat in die ruimrc \<,ï hrlend óubtiêl luJn: "B,l,anC i. d.r Sau skurf cn bismorke, stientsjcs bime skiin en
hilmel."
Lêgàngtj,IN Nor
vd
hetzelfde bouwma.crialcn: roodbruine
matc oorspronkeliik gcblcven.
Het nonunent:le voormalige kloostcrgebourv van de Zusters Ka.nclitcsscn is uniek voor l.iieslafld cn vormt als zoddig de bouwkunstige dtdrulJ.iis van
janrli
Da.h.
' i^: Ddgbkr
a-,
t916.
r,,fiid
ri)l,r^4r
m btu* d6 nei nnnQ
ít lÍisia
RiAe
P.ovin.ie FiieslaM, I{onumcntcn Sd.rtÈ lnied. Àrchie r: en Documentáticccntnm voor it. liiesland. BolMrd.
i
kr ltt
EeÍdeÍe wecies .irel'Karmel in
àrtikel wer{len gepnbliceerd onder de
in.rnteÍ in: it dr'.a o.ir.ín "gdvèn'dèi iu r,i.ir1 ".-rer!'o!ob, mn .hn HoÊÍa Àeizen bI .n ,\r.Àitectuu van de Karnel in Drcntcn. r.hite.tunr
t)@nen
2
in: Kos.l geznhtu,6íjtut k6\el Dubte andet redadie vai J. Hof$n cn l. H{,fsÍaieJaser, p. 24 ,7 Witter€eÀ À. Ov.r de lricse llouwtunsr er wat hicrmcdc in ycrbaM Íaàt.' Ini ar;Jt,/, propaganda uitgavc (r94o), t. 7.
3 Iicsod, tocgdg r3i inv nr r72 speciicátic atóor2.Venlag b.sprcking ! febru.i rgrt
t) .bte r9n rgrt (DÉ.hrn q8t), p. 16. Dc bouwkdsten be.lÍoegen volgcs dc tck ningen i. ner rF .hicf vd de Povinci.le lricschc Ádvics.onnnsie vooÍ de ccstc fasc (r9$ van her tloostcr frTooó. In 1948 wÍlíle vcrbolw cn uitbftnling qn ner kloostc. gocdgckêuÍl door .le Iítddcpdtênenble Cammissic inzaLc V/.ddopbonsi aade lins R.ligcuzen net een bowson nàn f etooó.
4 OkLnliíHJ., Ktrnel
r
vd
bruin-ryut \erglasde Rondse pannen. Het gebouv is zovel uitvendig als inwcndig i. hoge
e,, 2t
AÍj€n \Mrtev€en,
stijl. Die eenheid voÍdt veÍsterkt door de coDsequentc baksteen €r
n^,172, r88, rró, cn t4.r.
'Her nieuve .rmelite$enkloostct dc
Iloewel het kloosrer in drie fases over een periodc jaar is gebouwd, bezit hct ccn grotc eenïeid
hÍelling€n
H.l.OLLn]lÍ'í,Kdmel Dd.bt , rgJt r93r, Dràchtcn r98t. 'lÍcsot, L.ewi<\en. ,!tui,f !t" & Pwin.ith FtisLhè 1n";s, d,hnJi íd at;ng Ddn i,tduk op do fioonbtil th Índ ln lbd.
\-an de
toepassing
nuted.
pnrkcie Fryíin.
was.'{
I.
qo ,o
t (1a{antue.èl,fren!@ptatutnt)
ddn de RUc en
6
kc.kclijke bonwrken van zijn hdd zijn o.n. de R.K. ^ndcrc kcrh tc Slótcn (r 9ll) en de R.K. DoninicuskcrL te LeeMrden G937,
net H.C.IÍ.van llees).
7 Vittcvccn,
,4. 'Ov€r de FÍiesc Bouwkunst
\crbfd staf.
8 \lTitte\cen, A
I
n:
Ar'etdl
'(le
c. *at
hieÍmede in
propàgdda nitg:ae (r94o), p.
8.
tucs. BóuvknnÍ en mi tternedc ln r€Íband $aat. ln: F,!Jz,1i propagrnda liig.ve {r94o), p. 8. dc
Ií het Karmelklooster te Drachten is nog beeldede kunst te zien die dateert uit de tijd dat het klooster bewoond werd door de Kdmclictcsscn (r9lt reer. D€zê kunst veerspiegelt het geestesleven \a de zustea en in bredere zin hct Larholiclte leven in Frieslánd, voor en na de oorlog.
De kmst in de
Kmel
vm Drachten bcgint al in het stichtingsjaaí r93t met de komst var de eente zuster, Martim vd deÍ Meer Als het Roomsk FÍ]sk Boun had dtistieke talenten b€speun, spoort pateÍ Halvdd Hettemao.Ín. h€t klooster m on eer broedplaats ran ongiaele Friese volkskunst ce vord€r Ma.tinà neemt deze uitdaging net plezieÍ aàn. Vele bidprertjes, trouwkerren en nieuwjaswensen met katholiek FÍiese mo tieven zdlen het Kllmelatelier verlaten. Op wens van Martim k€erde na haff overtijden in ,oor had topshrL de Mdtd un de Setenuouien m.ar de Kamel terug. Uit de bijgevo€gde beschÍijving vm haar
door de heÍvorndetr afgebroken klooster Thaboa de Hindelooper toÍen en op de Noordzee het schip, dat de e€rste gelooísverkordigcrs amvocrt. Ver weg op een
groter dan
"Door dc tused<omst vm deze Friese Lieve VroÍq lriese Krm€l in Drachten. Dauom hier vertcgcnwoordigd t€ midden van ka de
rakeristieke
FÍiese
en remnin€nue!. Onderaan rechts vao het beeld de roegeÍe Lieve VÍouwe kapel op de "DÍie posten brug", die gcsloopt werd. Men ziet er kerkgangers op de btug. Er bover het Poptadot te Mtrssum. Verder onhoog: het stadhuis van Franekea de oude MaJtinikerk vrn Bolsdd etr de Fnese zeilsporr. Lints o er: de kapel mn de karnel, opengeweÍkt. Men ziet er de Heilige Mis opgedragen
door pateÍ Hemicus Brddsma en rechts vm de traliês ónze .óhhunit€it mn toen- Derbóven h€t ooit
reens
nàd wrer smachteíde adde opnieuw zal drerLen ctr vaarin de Vaderetr hec slmbool hebben gezien vm de H. Maagd uit wie Gods genaderegen over dc wereld kqan in ChristusJezus. Iíant de Kdm€lorde is Èliàds en Mdaali beide in hoge mate. Boven linls: het vapen van Friesland; rechts: dat \m Snalingerland."
De praktijk vas ond€rtussen d1t het klooster zelfgeen kunstwcrken amsch:fte ook geen toegepaste kunst. De zusteÍs leefder in uiterstc soberheid. een kenmerk vd dc Ongeschoeide Kdmetietessen. Hun stichteres Theresa vm Avila vilde in de eeuw vin Luther en
CalviiÍ de Spadse kerk vm bimenuit hcnormen en dau hoorden umoede en drastische €envoÍd bij. Dat blijkt uit de Àchitectuu vm de Dnchtster karmel, da-ar ook
kwrm
begÍoet det nms hand' G Kon. r8:,Í4) - dat de
berg de profeet Elia, die het regenwolkje
rit
de
irichting. Iedcre Lloostercel was
ge
tooid met ecn eenvoudig kruis, zonder CnJistrsfuuur Zuster Manina laat in een rekeniry zien dat de zsteÍs in de rcfte. aanànkelijk op houten ksten vm De Grulrer en Albert Heijn zatcr
De begunstigers vd de Drachtster Kdmel gunden dc asr€Ís een beter lot. H€t neubilair werd a-ngepast en er kwm ook kunst in huis. Mad niet uit Friesldd. Hct begon J in rn rr rocn d. Heerbroer @ ru.Le' Mdtirr. de pricster €n latere hoogleÍàal christelijke kuNt FÍirs van der Mee!
au het Llooster een prachtigglarinJood uit het at€lier van de vernaude
roosvenster schonk
24
MaÍla vaí Sêvènwoud€n, icoon, Màniná ván dd Mê€Í, 193t
Limburgse glzeoier Jocp Nicolas. In rgto kreeg het veNtd een prominente plek in de nieure kapel. In de voorstelling vm het vensteÍ ziin drie themts
uic de christeliike bêeldtraditie dooÍ Van der Me€Í bijeengebmcht. Dc cctrtrile Êgur is Mdia als moedeÍ uet op hffi schoot hd kind Christus. Christus heêft in ziin rechtêrhod cm scepte. en ia ziin li.Ierhand de rijLsappel, t€kenen vrm zijn macht. Ma.ia zit verder op een zetel, als in een wolL gehdd, en heeft haar voeten
op dê mrrnsilk(1. Dar \cryrt.r nad Openba.rngFo
,':,-r rn E cco reken ff hu onhe\lckre OnrÈgen^. oÁ{el het Eij zijn van de e.fzonde. Zij vcrrrapt dc slms als teken va de ovemimiag op de zonde- In de deÍde plats is de DÍie eenhêid in beeld g€bÍacht, m€t liahsboveÍ de handvm God de Vadea Íechrsboven de drif \@ dc Heilige Geest en centE l de Zoon, als kind op de schoot van ÀtrTii. De schenkeÍ heeft stelig zelf de hand gchad
ir
het ontwerp- Joep Nicolas m&lkte hier ruin gebruik van grisai e (donker strooisel), dat we ook kennen vm de latere ranen van Chagall.
MaÍiá met
chrktrtkind
op de
ma.nsikt.l, slar in lood,Joep xi(olàs,
Àls in r94r de noeder m ÀÍien Wittev€en, ,rchitect van de Krmel, kornt te ovcrliidcn, gecÍt hii de veel zÍdig€ kustend Reré Sme€ts opdÍacht tot een glàs hue
nm
met een Klrmelietaus thema. Wc zien onde' dc bc.c]remg vm l\4rir de sile Jelu.
in lood
KdmeLmtel onÍrngt bij Sinon Stock, en va dc grondleggcrs \m de orde uit de rlde eeuv Bovenin strat de tekst '!'los CaÍmeli" (de bloem vd de Kmel) nad €en bekend Kllmeli€d. Roddon zijn de drie stcÍren uit het Karmelwpo cr een wÍis€ bloem .fsebeeldLirlsonder
is een kleine knielende gestalte te zicn m€t
vleugels ,Is van eed engel venc?
Dit ram
plats in
de
-
een roespeling op de gestor
LÍeeg bii de làatste bouw6re in rgr,' een
werkt
neÍ vm
de
priorh.
Tèr gelegcnhcid van de voltooiing van het klooster schonk het buÍeau van W:ittcvccn zelfvas hij in 1952 overlcdcn een glas inlood venster van hetzelfde
fo'm,ár mer c(n \oor.r.l]log rro Tiru\ B,Dd\m, de sevanserus. Her wrs \an J€ hand
vu lrd\
ií
Smeê6
1935
simon stoct ontvàngt de kaneldantel, gtas in lood, Rêné smeets, r94l
(r9rLr972), n€t als zijn jongere broer René ook een begàafd glazeni€r Het Lreeg ecn plaats vlàk nust het
qn
zijn broer, naar dan ,r het eind van de vest zijde en dÍs Íeeds voor allen zichcbau. !íe zier Titus
werk
net eêr medegevdgere. Beneden is de briesend€ muil vm hct kwad nfgebeeld, die hen dreigt te verrtinden. Het beeld refereert am hetvoord vu ChJi\ru.:'lk bcn rn dc gL\/n8eni{ gê$eesr en g,i Brandsna samen
hebt mij bezocht"- Het is een roerende veergave van de onversctuokkenheid va! Titus en vo de Íoost. die hij zelfs tot in Dachau aan veleÍ heeft geboden. 'l'itus Brddsnà was ook Krneliet er onder ander stimulato. nn d€ ÊetsbedevrÍt nàd Dokkm ter €Íe vd Boniíati$. Hii ws zee. insenomcn met de stich ting En de Krmel in Dràchten en staat in ziin vitte Krmelmrtel dm ook rrocs op de foto bii de inwijdiag.
Zijn broer Hdricus Ms FÍmciscàm in Drachten
jare
ang de geestelijke vcrzorseÍ
En
eÍ
de zusters.
cekuisigde chÍistus, tetracffá, Marie-rosé van dëÍ tee, 195t
terracorta Lruisbeeld à If,e va. de Àugustiftssen
zusrer Maric-José van der St. Monica te HilveÍsum. Het ws de zorg voor de anen die zuster Mdi€-José rot de Auglstiness€n had gcuokLer, mar toen hm dtistieke garen werden ontdekt, ooÍdeelde het kloos ter dat hàd IEe roep;ng in het kunstenmschap lag. Ihd beelden sieÍen vele kerken. De Christus van het te(acotta Lruisbeeld hecft m€t zijn gesloten ogen een Íirdruïking ntr int€Ís lijden. In 196,) vierde de Kmel har z5 jrig jubileuín. Uit dat jàd stmt het grote metal€n kruisbeeld dat am de zichtwand 1,r de kapel hdgt. Nu geen LiideDde, najr een ovesimcnde en z€genende Christus. Vd h€tzclfd€ mnteriàal is de tabeÍnaLel met het motiefvln "vijf brodd cn één vis'. Beide werk€n ziin teÍ gelegcnhcid %n het zilveÍer jubileun gcschonkeo door de ímiii€ vm dc ee.ste priorin, noederJosepha Bensdor?. HoogstwàaÍschij.lijk zijn ze afkomstig uit bet beÍoem
ve
de €delsmidatclier van Brom te
De zusters hdden niet ,Ieen goede verbindingen mer de l-rancsr anrn. mar ook mer de cugu',ijnen r. WitnaÉun- Zij given in rgtt opdracht tot een groot
UtÍecht.
26
lntêÍiêuÍvàn dê kapêl mêt tàbernàk€i,luchter€n kiui5b€eld. Hêt àlràaÍ is in 2or2veÍvàngen dooÍ een taÍ€l
Het is duideliik dat onze Karnelzoste6 dc scnesenheid opriepen vd een schde weldoctrcÍs, die hen niet alleen mct kunst vcNcnden. llij het jubileun werd in hct hele nooÍden een inzanelingsactic gchouden on de bouw schulden te verkleinen. Maàr er zouden nicuwe kosten aaltomen. Het tweedc Yiticaans con.ilie riep ook d€ lreschouwende kloosters op 6r dgg;atune"tot het htj de tijd brengen. Dat leidde in gcval ve de K,mel van Drachtcn h 1969 om te beginnen tot h€t afschaÍfcn van de ÍJies in de kàpel- Verdergaande herinrichting van de kapel leck evcr aantrckkclijk als onvermiidelijk. Op lr oktober 1969 toonden de BcrcdictijDen Van dcr Bicscn cn Van Heyster van klooster Slangenburg in Doetinchem hÍn plamen \oor hcriDrichting vd de kapel aan comnuniteit en bestuur At op 18 april r97o
is de verbolwing geÍeed op dc kroonluchter na, die op ro november arriveen, vier dàgen vooÍ dc plcchtige inwijding door de bisschop wn Groningen, MgÍ. Móll€r Het Jtaa.blok is gemàrkt naa een onrwerp Im dom I I. \m deÍ I?d, ook Bcnedicrijn én vclmajrd dchitect, u,r \dl\. Hit s(,lrr /ee, .ube, cÍ m^nm.nrail qnu,t 27
de plastische
maweÍhoudinsen. Dc do*ere aita-arsteen
Her àltàrrblok tijdêns een concên
KÍoonlucht€n HàÍry van HeysteÍ, r96t
is uit Belgische hddsreen. Ddboven zweeft de de Slangeflburg, we.h hct m;ddo ccn ByzantijN dndoend krlis hàngt net e€n Christlsliguu. in de vrcegchriste
imposdte lroonluchte. uit
aan
liiLc traditic: gcc. gckruisigde mer de voeten op
elker,
V
ndr
een staànde Christus. Tocn dc
Ilclstca gemagd w€Íd
nakca
lrd
de sldboliek van de notieven op de caod vm dc luchtca zci hij làcodek "\íelnee, joh, dat is gewoon versiennd'.
NietteDinw.en de bijzonderingenonen ^stcrs net het Íesdtat- Ook in de Slangenburgviel hcc ovcrigcns zo in dc snaak, dar ze vd I Ieyster vroe gen ofhij vooÍ de eigen kapel ook zo'n kroonluchterwilde malen. Die hangt dad ook nog steeds boven een rond alrxd.
Het stemt weenoedig om te bedenkcn dat dc kmst in dc Karmel net het verÍek van de as te.s in
1993
ontheemd À gcraakt. Gelukkig kun
ve tegelijk conchderen dat in de afgelopen (bijnt tvintig jaar tallozcn van dczc kunst en nen
architcctuur hebben kunnen genieten en dàt we
hierir nog stee.ls de àfglans mogcn zicn vm dc tocvid;ng, vaarncc de zlsten God en de sà nenleving hebben gediend.
Dt l. li.ó
IÍoíttld (ihoJrtrd@ÉMetktaolteÍnt) is th.otoae n
tl Ld,
het
Kdn.lblD.nl
2a
TheateÍ Rob HeiligeÍs m€t de íamilie_
vooÍstelling Koekoek! vogelp adijs
ItenÍagikomnche thcatcroorstelling t t Iodjar. Natuur
voor iedereenvrn ó
d
cnltxnr worden verbondcn in €en
associatief l€rhaal vol hlmor,vemssing
cnvesonderins, in een gcvcdcrdc
dend'.
combn,áti.v
lofz
goP'onze
De voostclling is ccn
spel,6lm cn
nlzick.
g€ihspircerd doorvogcls crvogelaa6,
Íit.h ifcn dertig, sir Dav Aitenh troÍgh\ natuurilms, het croonermu,iek fenomcen
bijznnde.e
^D
^ft
D,
bccldend rheater eÍ
Lm'rsc
atributen.
zondag2T januàÍi, r4.3o uur Meer jnfo: wwwrobheiligeÍs.nl KulruÍeel sintÍum
De
cÍoete Kerk, sintjacobipaÍo.hie
zondag rTfebruàri, 1t.30 uuÍ Enrree: €1o,oo voorvolwàssenen, klndeÍen
De voc,lc m'mcn€rcep
zoÍ
haar vijfdc
oosprong
i!
de
.
tot r6jààÍ€ 5,oo
Sálrlrd & Sikke presenteerde in hct najar nn titel'Dat Sadsu mde'- Sàman & Sikke vindt zijn
D mer dc
zuiilwcsthock vm Friesl'nd en is
al velê
jare! actief in de
dn,jekwer€ld net een brced Engels- .n Priest'lig rcpenoirc. Dc zcrcn namen laten zió ispireren door divcrsc muiei.stijlen, vd !ístcoat Fries€
tót bdb€shop, lcvert
eo
trar
zctten ook zelf(Fr'estalige) tekst.n op mntek.
gevdieerde meryelins
vd
stijlen op
webij
Dn
hct publiek niet dê
!.6
krijgl zich te vcryelen. Àls yeouds de duziêk prcscntercnd met een kwn*shg, staat Sáman €n Sj-khe wer borg voor €en plezicrige middag.
zondeS3 maart, r5.00 uur Meeí info: wwsjanmanensikke.nl
syrsevan deÍ l/ved en deTsjÍm€rei Srtse vàn dcr Wcríis €en hlisvÍiend van de
KlooÍdkapel Sijbrmd Nis.
Omdat hijsinds Lor niet neer zelf
gitad kan
spelen, wordt tuj bcScleid
door de band de
tijnncr.i.
KloosteÍkàpel sibr.ndah0s zondag2Z naaÍt, r5,to uuÍ