AFT-10 by Stichting Alde Fryske Tsjerken

KEEs KU IKEN

sint Jacobiparochie: nieuwe vondsten van oude graven

MARLIES SToTER

Veilig achter de kerkmuren

SYTSE TEN HoEvE

Preekstoelbekleding als oude traditie

Opgericht 9 september r97o Dagelijks bestuur en directie Drs. J Kersbergen, voorzitter Ir. JD. Niemeijer, secretaris Drs. H, T Algra, vicevoorzitter Drs.J-M. Postma GA. Bakker, directeur

Adres Postbus r37 89oo e.c Leeuwarden Bezoekadres: Emrnakade 59 Tel: o58-249666 E-mail info@aldefrysketsjerken.nl Frieslandbank nr. z9.8r,oo.7o3 rNc: zz.o7.6oo

Donateurschap Minimaal per iaa-r

€ r75o

Opzegging vóór r november. Redactie

llans \X4llems, voorzitter

Drs. L. Dijkstra, secretaris Drs. H.T Álgra DrJ.E.A. Kroesen Dr H. Nijdam Drs. M. Stoter

O. Vries

Stichtingsnieuws

usrrN

Een

KRoESEN

toekomst voor de Friese kerken:

creatieve ideeën van RUG-studenten

JUsTIN E.A. KROEsEN Het interieurensemble van de Huizumer dorpskerk voorgoed beschermd

Redactieadres Postbus r37 89oo ec Leeuwarden

ELLEKE MAKKES VAN DER DEI,L

E-mail louwdijkstra@hetnet.nl

Feiitzma

Vormgwing tn opmaak Martha Kalma eq Robert Seton

Foto voorzijde: wàpenbord en tiengebodenbord in

De zerk van Hessel J elgerszoon

de kerk vàn Burgwerd Foto otchlef Regnetus Steensmd

Portret vàn Jan Sems (1572-1635)met het hoeÍijzerwàpen (uit Wiersmà,.rohon sems).

Relatief moderne kerken herbergen soms laatmiddeleeuwse elitegraven. In zoro-zorr kwam in de Groate Kerk var^ Sint Jacobiparochie (1844) het oudste tot nu toe bekende grafmonumcnt uit de drie Bildtse 'parochiedorpen' aan het licht.' ELITDGRÁVEN IN EDN I'/ROEGMODERN POLDERDORP

Blijkens een kaart uit r5z4 waren er in dat jaaÍ nog geen kerken in het in r5o5 bedijkte Bildt. Het grootste deel van deze polder werd toen nog geëxploiteerd door een paar dozijn investeerders: voornamelijk particulieren

uit

Holland en Friesland. In het westen van Het Bildt was ooL de stad Franeker een grote landeigenaar. ïben de exploitatiecontracten uit r5o5 in 15z6 afliepen, kwam de meeste Bildtgrond in exploitatie bij de rentmeester van de Friese dorneinen, want op de Franeker landen na was

Het Bildt eigendom van de landsheer: in dit geval keizer Bildtkàart uit

1545

Karel V Met steun van de keizer zelfwerden nu drie paro-

chiekerken gebouwd, waarvan de meest westelijke werd

gewljd aán de apostel Jacobus. De keizer kon daarmee niet voorkomen dat verschrllende protestantse groepen, waáÍonder vooral doopsgezinden (van 'Lutherije' is hier nergens sprake), al r.roeg in Het Bildt tot bloei kwamen. Vanaf r58o was de 'parochie varr Sint Jacob' officieel een calvinistische gemeente. Het dorp heeft zelfs enige tijd een neutrale, niet-katholieke naam gedragen. Deze alternatieve naam 'Wijngaarden sÍaat op een kaart uit r57o, maar vanaf de zeventiende eeuw heette het in alle bronnen weer'SintJacobskerlf of 'SintJacobiparochie'.' Een van de oudste kaarten waarop het dorp staat, is vanJakob van Deventer.; Hij gaf kerken op zijn kaarten vrij natuurgetrourtr weer. Op zijn Bildtkaart uit 1545 heeft de kerktoren van s iacobs een uivormige bekroíing (tipel). In de westhoek van de polder tekende Van

dooriàkob vàn Dêventeí (Not Árchlef, Den Hoog, aoll. Hingfion). Links van de kerk ven

'S.

Ja@b'de grote boerderij van jakob Sixmà

Deventer één rÍiistaand gebouw Het lijkt een grote boerenschuur met een dwarshuis ervoor+ Volgens de Bildtse gemeentearchivaris Douwe Zwart was dit het huis varr Jakob Sixma uit Franeker, die tientallen hectares Bildts dorneinland pachtte en handelde in rogge, tarwe en lal<en.t Sixma was in 1578 een van de rijkste inwoners van het dorp.6 Hij had regelmatig zitting in het dorpsbestuurr De 'rijkdom' varr SintJacobiparochie liet in de dorpskerk fraaie familiegraven aanleggen. Tot vooÍ kort'waren de oudste hier bekende zerken die van het echtpaarJoris

Ariens (1 rlgo en Martjen Àrjens (t 16oó) en die van Lamke Offes (t tlSq).8 Op beide stenen stonden wapens, maar deze zijn in rTg5vernield tijdens de'Bataafse Revolutie' die alle statuss)rrnbolen var die aard verbood. Een veel ouder familiegraf kwam in 2oro 2orr aan het licht. De varr huis uit Franeker elitefamilie die hierin is begraven, was verzwzgerd met Jalob Sixma. We zullen deze familie en de eigenaars vaÍr een andeÍe 'nieuwe' zestiende-eeuwse zerk hieronder bespreken.

Dê'Semszerk'uit

r541. Foto Hessel

dewolle

parochie, maar ook de oudste gedateeÍde zerk in de drie Bildtse 'parochies', I In deze familie, die in de zestiende eeuw nog geen achternaam had, valt het gebruik van de

zeldzame voomaam 'Seni op. In de zeventiende eeuw noemden verschillende taLken zich Van Brienen, Mellinga (naar een boerderij of buitenplaats bij Stiens) en Hoeflinga (naar de drie hoefijzers op het famfiewapen).ro

De drie Éguren in het gehavende wapen op het fami.lie graf in Sint Jacobiparochie zijn waarschiinlijk ook hoefijzers.r! De twee oudste geneÍaties waren schepenen van Franeker: IJsbrand Sems (r499-r5oó) en Sem IJsbrands

ft5o6-r9o)"

in r54r

begraven

in Sint

Jacobiparochie, waar hij in de W'esthoek vanaf :5z7 tujr,l' 16o hectare Bildts domeinland exploiteerde als opvolger

l'al

men van der Does (rjo7-r587), die tot omstreeks r55o

de Amsterdamse burgemeester Siemen Klases.'l

Hadingen woonde en daarna in Den l{aag. Lijsbet is daar in 1558 begraven onder de naam 'Elisabeth van Brieneri.'+ Zoon IJsbrand Sems nam in r54z een deel van zijn vaders

Bildtland over. Blijkens zijn $afschrift uit r55r op de 'Semszerk' in SintJacobiparochie was hij tevens schout van Vlieland. Zijn weduwe Berber Jans Kuik is tussen 452 en ry66 hertrouwd met de hierboven genoemde Jakob Sirna. Een kleinzoon van IJsbrand en Berber was de cartograafJan Sems, bijgenaamd Hoeflinga.rj

MARIA LOURDNS EN IIÀAR FAMILIE De 'Semszerk' is na de ontdekking beschreven, gefotogra feerd en weer toegedekt. Een ander zestiende-eeuws ilarniliegrafis bijde restauratie n de kerkvloerwel inhet zicht gebleven.'6

Het iaaÍ vaÍr

vermoedel.ijk oudste bijzetting,

althans van de oudste generatie, is niet leesbaar, maar ka.n

De zerk ven Mària Lourens €n

DE'sEMszERK' Dit is niet alleen de oudste (wapen)zerk in Sint Jacobi-

Sem IJsbrands is

Gezien zijn FraaekeÍ achtergrond zal hij ook wel een stut

van de Franeker laaden hebben uitgebaat. Sem huwde zijn dochter Lijsbet uit aan de keizerlijke ambtenaar Sie-

haarÍàmilie.

Foto Hessel

dewalle

niet vroeger zijn darr

1578. Toen werd Marytgin Bartzutt (ees: Maria, weduwe van Barteld) nog in Sint Jacobipa-

rochie aangeslagen voor de weeldebelasting. l{aaÍ Ínán Barteld W-rllems was e en van de vier'Willernszonen uit het Zuid-Hollandse Sassenleim dre vanaf ry27 in de Bildtse rentmeestersrekeningen voorkomen. Hul nakomeLingen heten in de literatuur 'de Friese Wassenaars'. llun wapen vertoont drie maarsikteltjes (\rassenaars) en de helm bovenop het schild draagt met een kuip met struisveren.rT

Op de zerk van Maria Lourens, zoals Bartelds weduwe

voluit heette, zijn de wapens gehavend, maar de kuip met veren is nog zichtbaar. Tvee kinderen van Maria en

Barteld zijn in dit familiegrafbegraven: Grietje (t rt86) en Barteld

ft 16zó). In de achttiende eeuw werd in de familie verteld dat Barteld Bartelds tot driemaal toe een bruid uit

zerkhouwers Tot dusver stond alleen van de zeventiende-eeuwse Leeuwarder zerkhouwer Krijn stoffels vast dàt hij voor Bildtse opdrachtgevers heeft gewerkt. Hij signeerde onder meeÍ stenen voor de'Friese Wassenaars'.'?9 De opgra ving in Sint Jacobiparochie heeft twee nieuwe signatuÍen opgeleverd. De steen van de vóór of in 1585 begraven Kornelis Dominicus(cornelis Mynyckus) is gesigneerd'AR'

en die van de in 1647 in de kerk begraven'timmerman' (àànnemer) Louw Arjens met vier letters, te lezen àls 'ww PL'of 'WP WL'.ro Ze zíjn niet aan te sluiten bij de tot nu toe bekende Friese zerkhouwersfamilies uit deze tijd.

Zuid-Holland had gehaald: de derde keer zelfs per arÍenslee over de bevroren Ztiderzee. Dit verhaal zegt iets over de levensstijl van deze migrant van de riveede generatie. Net zoals nu had je toen 'impoÍtbruideÍi.

We kennen de namen van twee van de dÍie.'8 Beiden lsvamen uit Koudekerk aan den Rijn. Van één van hen is het graf in de kerk gevonden: ïiijntje Gerrits, met wie Barteld Bartelds in 1577 in Leiden huwelijksvoor-

Sixma. \4a BerberJans

I(rik

waren zij ook verzwagerd

met de familie van Barteld Willems. Hij was een aangetÍouwde oom van een zuster van Berber, die met haar man in het buurdorp Sint Annaparochie woonde." Daar zijn ze in 1578 aangeslagen voor 6 gulden, dus in dezelfde welstandsklasse als Berber en haar mal. De rijkdom wn dit

Bildtse familienerwerk, waarin zowel Friese als van ooÍ sprong Zuid-Hollandse families deelnamen, werd duurzaam verbeeld in de vorm van kostbare wap erzetkeÍ.,2z

.,.8N OP DD I<ÀART

llanneer we de zestiende-eeuwse graÍbezitters in Sint Jacobiparochie opzoeken op de kaart uit rj7o, dan is de familie van IJsbrand Sems op het eerste gezicht onvindbaar. Bedenken we echter dat de weduwe van Sem

IJsbrands

r57o al enige jaren was hertrouwd met

Jakob Sixrna, darr kunnen we deze familie thuisbrengen in Jakobs grote boerderij aan de Oude Bildtdijk. De namen van Marrie Bartouts Qeesi Maria Lourens) en haar zoon Bdrtout Bdrtoutiz staan bij twee boerderijen

-Lch t

'íàita,

ry.

& s4:t:;t ttt::.

wapen van de 'Friese wàssenààrs' (wàpênÍêgistêí Centraal Bureàu voor Genealogie, Den Haeg).

'*"

d}}.'r*:.44' ,

Í'i.,&r,-'

t'à,-:

l8'.*flre

waarden opmaakte.'e De zerk van Tiijntje GeÍdts is zo zwaar beschadigd dat haar naam, sterfaar en wapen (ze stamde

uit

\4J. d!,

6v{"t'r' I

een bastaardtak van de adellijke familie Van

Poelgeest) bijna onherLenbaar ziln. De tekstbrokken: [...]ts dr de buisírou l. ..] Bartout Bdrtoutz laten echter weinig ruimte voor rwijfel.'o DE 'RI.JKDoM' rN GDTAL... Evenals Jakob Sir<ma en zijn verwa-nten behoorden ook de nakomelingen van Barteld V4llems tot de 'djkdom' van SintJacobiparochie. Weduwe Maria Lourens en zoon Barteld Bartelds werden beiden in 1578 in de weeldebelasting aangeslagen voor 6 gulden, hetzelfde bedrag dat

Er waren twee hogere aanslagen in het dorp: Tjalling Ándringa en Sikle van Hemminga, die als edelen elk rz gulden betaalden. Ardringa was een zwager Si.<ma betaalde.

tw lr,. De boerderiien van Marià Lourens en Barteld Battelds ten noorden vàn Sint Jacobipàrochie (àlies 'WÍngaardên') op de Bildtkàart uit r57o (Nat. Archieí Den Hàeg, coll. Hingmàn)

aan weerszijden

lan de huidige Kadal. De boerderij ran

Barteld Bartelds grensde aan de Franeker landen, waarvan hij volgens ziin tridse huwelilkscontÍact uit 1577 een gedeelte pachtte. KJaas Bartelds, een broer van Barteld,

boerde aan de Koudeweg. De gevelsteen die hij daar in 1574 liet aarrbrengen, is nog altijd te zien.'3 EÍ zïjn geeÍr aanwijzingen dat hij in het famfiegraf is bijgezet.

Deze families leefden niet alleen op grote voet, maar waren ook erg mobiel. De familie van IJsbrand Sems waaierde in de zestiende eeuw vanuit Franeker uit naar Het Bildt, Harlingen, Leeuwarden, Den Flaag en Leiden,

Barteld Bartelds haalde in die laatste stad zijn bruiden, maar hij bezat tot 1566 ook nog land bij Delft.'+ Zeleidden voor hun tijd een nogal jachtig bestaan. IIun stenen gedenkplaatsen in deze kerk vormden in meer dan één opzicht een rustpunt.

cevelsteên van (lààs Bàrtelds en NeeltjeJans uit t574 Foto Foppe-Eftit de wles

lan em oroepTrodeflrc lolder in l,riesknd (Gron:nger et WzHERDENKINGSCULTUUR

De katholieke geloofspraktijk bloeide in SintJacobiparoctue tussen r5z5 en r58o. Op de nu bekende elitegraven

uit deze halve eeuw zijn mogelijk ook gebedsdiensten in de katholieke traditie gehouden, maar daarvan zijn

In de kathol.ieke tijd werd gebeden voor het zielenleil val overledenen, soms door de pastoor, soms door een vanwege de famfie aangestelde priester'i Na de Reformatie droegen elitegraven vooral de eet (fama) van de familie uit. Het onderhoud van deze kostbare graven was toen een prestigekwesti€. De stichtersfaÍnfie van het 'Semsgraf', die omstreeks 16oo uit Het Bildt verdween, heeft dit gÍaf daarna kennelijk

geen gegevens bewaard.

ïben de bouwvallige

zestiende-eeuwse kerk

1844

werd vervangen doo r de hfidrge Groate Kerh, zijr, al deze oude graven onder de vloer verdwenen. Daardoor kwamen ze, afgezien

wn de in

1795 aangerichte beschadigingen,

zoro-zorr betrekkelijk ongeschonden te voorschijn.

Ktiken (Leeawardcn ry54) promooeerde in zoq op dr cuhuur Ifut Bildt. Hij uerkt nu aan Yan Broedertrouw tot bildtweb.Íl, een boeA ooer Het Bildt in de twintigste eeuzo.

Kees

geschiedmis oan

Noten

Over de Groate Kerk is eerder bericht in lde Fryshe Tijerhel nr r (zoro) rl-r4 en nr. 4 (zort ó-ro en r4-rt. Dit opstel is een aanr:lling op K. Kuiken, '"Denl<end aan Holland": grafcultuur varr immigranten iÍr H€t Bildt GÍies-

land\ ry47-r649', in: P Bitter e.a., rcd, Gutun EreAen. Poqeaieten op grafcahxar in de middeleeuane m omegnoderne

Nedalaaden (F{ilversurn zor3) zzr47 De nieuwe vondsten staan op de sit€ van drs. Hessel de Walle (walmar.nl). Nationaal Árchief, Den Haag, kaartcollectie Hingman, nr. lo+j;K.Kuiken,IIet Bildt ir geen eiknd. Capita tultturgetcbie.lntis

Á Qoor) 4-r7; Y. BrclwleÉ, Gescbiedenis oan dz verscbilhnde fanilies Andringa I @Àoo tg8+\ z9 nr. 632. ÁIle welstandsgegevens van inwoners van Sint Jacobiparochie naar het weeldebelastingkohier uit 1578 (ed. PL.G. van der Meet e.^., Adnhtistratix,e m ftskale boantn oangeande Fry:íin de ier-modente tiid Q,eeuwardelr ry%) 26 .

Kerken

t 6

IIet Bildt 1I €\aíeket l9fi) j46. Gmfscbriftm tÍ.6sen FIie en Lóu|een ll. Het Bildt (keuwarden rqlz) nrs. G:t, G:6; nu verdwenen. Het dorp Minnertsga is in 1983 1984 bij Het Bildt gevoegd. In de niddeleeuwse dorpskerk is een famili€graf beschreven waarin de r:roegste bijzeningen volgens het grafschrift dateren uit r4f en 482 (D€ W'alle nr. 4559). J Vsser, 'Genea.logie Mellinga, Genealogytk JierboeÉje G9ó) 35-46, (Í968) 97-99. De W'alle nr 8"78. A. de Vries, 'Voorouders vanJohan Sems HoeÍlinga' (ongepu-

H. Sannes,

Gescbiedenis van

H. Snrcs,

overgedragen aan aaaverwanten, wart in 1683 is de eerste 'Friese \['assenaar' hierin bijgezet.'6 Deze familie W'assenaar nam vóór of in 1788 ook het grafvanJoris Árjens uit 1596 over. De eerste bijzetting (1788) betrof Klaas Boiens Wassenaar. Als kerkvoogd had hij al in q6r ziinfama vetzekerd door de kerk een gebrandschilderd ruitje aan te bieden met daarop zijn farniliewapen.'r Het W'assenaargraf van Maria Lourens cum suisbleef nogtenminste tot rTrr in de familie.'s

geningen zor) 65. De naam !(Tijngaarden is zeer waarschijn lijk afgeleid van de Hollandse investeerdersfamilie die hier tot r5z7 grote kavels land exploiteerde. HingÍnan nr. jo44. IrI dit opstel zijn namen vaÍI vóór rSrr gespeld volgens de namenthesaurus op wwqrtr€soarnl. HJ. Versfelt, 'De kerken van het Oldambt in r 545' , Groninger

blj,ceerde \eziry Frytke Akadrn!, Í988). H. Sarlnes, Gescbieden^ van Het Bildt I (FÍaneket tg;t\ 460. r4 'Yan der Does', Nede andl A&kboeh 82 G992) 2 3. t5 F.Westr a, fuhan S ens (orgegtbliceerde doctoraalscriptie, Groningen r98o); M. Schroor, 'De SemskaaÍt van Ireu!Íarderf, in: S. llnl, rcd,., De C'oudzn Eeua in Fry itt g-,ee1l'l/,aÍdeí 2o4) 6z-6j. De W'alle nr 8260. D€ze zerk Iigt in het midden van de huidige kerk en is zichtbaar onder een glazen plaat. Í3

Schutte en

parcntelei

Brouwers, 'Kwartierstaat Van der Mey in Qoog) 265-267.

, Genealogy:É Jierboeh

Schutte en Brouwers, 'KwartieÉt^ t' 267. t9 Regionaal Archief Leiden, notaris S.L. van der Woerd, m. 6, r8

d.d. jo-9-r577 (met danh aan Áleid van Poelgeest). De W'all€ nr 8372 2t K!&en. Het Bildt k gcen pikní z6s schena t. Vergelijk Sanrres, GaaftcbriÍn nr. Gn (laas Steffens de 16rr, buiten de kerk, helmteken zoals de Friese Jonge, Vassenaars). Ziin vader Steffen Klases werd in 1578 in Sint JacobipaÍochie aangeslagen voor 6 gulden. 23 Tot en met z7 september zor4 ook op de fototentoonstelling 'Gevelstenerl in de Van Éïarenskerk te Sint Arrnaparochie. 24 Schutte en BÍouw€Ís, 'KwartieÍsta t' 266. 25 Onder meer T van Buer en, Letpn na d.e dood. Gedexken in de hte Miáleleeuwen (hrnhott en Utrecht rg99) 59-62. 26 De 65-jaÍige Steff€n Bartelds W.T.Vleet De F'riere W'armaars (Drachten 196l) nr VII-r6t).

Y'leeÍ, Va$efi aart ítÍ. X-7 42. z4i. Beert Abes, smid in Dr orrljp (Y1ee4 Vassenaars ^Í.VII 29 Sannes, Grufscbrifen nrs. Gr5 (1617), G37 en G39 (16rr en 27 28

De \!'all€ nrs. 8262, 8261.

Begin iuni 2or4 verschiint op initiatief van de Ottema-Kingma Stichting een driedelige publicatie over Fries zilvcr: een deel met inleidende hoofdstukken over de Friese edelsmeedkunst en twee delen met uitgebreide beschriivingen van meer dan

vierhonderd stukken zilver. Biina twintig procent daarvan heeft een kerkelijke of religieuze context.

uit de collecties van (Friese) uit het bezit van verschillende overheden en particulieren en uit de eigendommen van vele De keuze is gemaakt musca,

kerken en kerkjes in Friesland. Het hoofdstuk over kerkeliik zilver is geschreven door }Iugo ter Avest (directeur-conservator van Museum llet llannemahuis in Harlingen). ONDERZOEK VAN lr'ROEGER EN VAN NU

Om het kerkelijk zilver te laten fotograferen voor de nieuwe boeken zijn veel stukhen een dagje op reis geweest en deze logistieke operatie riep herinneringen op aan het jaar Í927. Notaris Nanne Ottema, zelf een

verii'oed verzamelaaÍ en prominent lid van het Fries Genootschap, was in dat jaar de stuwende kracht achter de grote zilvertentoonstelling in het Fries Museum in Leeuwarden. Meer dan duizend stukken zilver waren daar te zien. Zestig protestantse kerken gaven hun avondmaalsgerei voor de duur van ruim een maand

in bruiLleen. Het

aandeel van de katholieke kerken veel was kleiner: slechts uit acht kerken werd een deel

van de kerkschatten aan het tentoonstellingscomité toevertÍouwd. In de teÍltoonstellingscatalogus wordt aangegeven dat her boekje ook als een soort in\ enrari\

fungeert van het avondmaalszilver bij de 'Protestantsche Kerkgenootschappen in Friesland'. r Helaas staat er slechts een enkele foto in de catalogus,

terwijl er wel degelijk veel documentatiefoto's gemaakt

Avondmaalsbekers op voet, Harmenrecobs Raapivêlt, teeuwarden 1659, FÍies Museum Leeuwardên - bruikleen Ottêma-Kingma

zijn. Om de klus hanteerbaar te houden, zette de fotograaf var destijds steeds groepjes van vergelijkbare

voorre+en

naast elkaar op een

Avondmaálsschotêlvàn Ytens, Clàes Bàerdt, Bolsward r68r

tries

stichting

wit tafelkleed.

Nog sreeds is het danJ<zij deze oude foto's mogelijk om het uiterlijk van voorwerpen te achterhalen die na r9z7 tooit meer te zien ziiÍr geweest. Onmisbaar dus voor later onderzoek, net zoals het uitgevoerde plan om met vereende krachten wasafdrukjes te maken van de merken op de tentoongestelde voorwerpen.

Het resultaat ligt nog altijd in een la in de kluis van het Fries Museum: honderden ronde pillendoosjes rnet een keurig tentoonstellingsnummer erop. In elk doosje gewikkeld in vloeipapier één tot vier piepkleine wasbolletjes. Nanne Ottema zorgde ewoor, dat al deze ztlvemerkjes samen met de foto's terechtkwamen bij Elias Voet (t874-tg4o) in Bloemendaal. Deze zilversmid en merkenexpert was al jaren bezig met zijn boek over Friese zilvermerken en door de zending kreeg hij ineens enorm veel extra materiaal in de schoot geworpen. In r93z verscheen dan ook de langverwachte eerste druk van het Friese merken boek, dat door zilverliefhebbers kort weg de 'Friese Voet' werd gedoopt.' Inmiddels is deze uitgave ver beterd en uitgebreid door de 'Friese Voet' van 1974, maar ook dit merkenboek is inmiddels niet meer helemaal up-to-date. Voortscfuijdend hzicht en nieuw onderzoek, ook gedaaÍr ter voorbereiding van de uitgave Fries Goud en Zikter hebben onder andere geleid tot de koppeling van veel nieuwe namen van zilver smeden aan tot nu toe onbekende meestertekens en een andere duiding van weer andere meestertekens en jaarletters. MerkenexpertJan Schipper heeft hier aan een belangrijke bijdrage geleverd. Dit betekent, dat er van somrnige stukken eindelijk bekend is wie de vervaardiger is. Of dat het toch om een andere zilversmid ofjaar van vewaardiging gaat dan tot nu toe is gedacht. Zo is pas sinds een paaÍ jaar bekend, dat de twee avondmaalsbekers op hoge voet, die in 1659 door de Staten van Friesland aan de Waalse Gemeente in keuwarden werden geschonken, gemaakt zijn door HarmenJacobs Raapwelt en niet door Alger Hotses, zoals bii de aankoop door de OKS nog gedacht werd.

Andere aspecten, waar de verschillende auteurs van het boek de aandacht op richten, zijn de herkomstgeschiedenis, de functie rran een voorwerp en de duiding van de inscripties en wapens op het -petite histoire' en zilver. Ztlver als drager van de als drager rran de Friese cultuurgeschiedenis. Als voorproefe op het boek worden hieronder twee voorbeelden gegeven van voorwerpen met een religieuze context. YERBONDENIIEID In de zeventiende eeuw zijn avondmaalsbekers het eer-

ste zilver in de gereformeerde kerken. Qua uitediik verschillen deze bekers niet wezenlijk van \rereldse' bekers. De scheiding daam:ssen is wij dun, want op huwelijksbekers zijn net zo vaak Bijbelse voorstellingen te vinden als op bekers, die rechtstreeks gemaakt zijn op bestelling van de kerkenraad ofvar de diaconie. Vaak gaat het om drie cartouches, waarin bekende en geliefde verhalen uir zowel her oude als het nieuwe testarnent

worden verbeeld. Jarr Saagman

uit

Stavoren graveert

voot zichzelf en zíinvrouw Áruratie llendrickx de Lange een beker met alle lotgevallen vaaJozef, vanaf het moment datJozef in de put wordt gegooid tot het 'happy end', de omhelzing van vaderJacob enJozef Ook per sonificaties van Geloo{ Hoop en Liefde zijn populair Aangezien op avondmaalsbekers frequent initialen

en alliantiewapens worden aangetroffen, lijkt het erop dat huwetjksbekers vaak een tweede leven in de kerk kregen. Voor kerkbekers met liefdespaartjes op de buitenzijde zal dat zeker het geval geweest ziin.

Natuudijk kwam het ook voor dat lidmaten speciaal voor de kerk een beker lieten maken en daar hun naam of namen als herinnering op lieten graveren. Een bijzondere manier om de verbondenheid met de

kerk uit te drulken. Vooral na het midden van de zeventiende eeuw

verden er vanuit de kerkeliike gemeenschap ook schenkingen gedaan in de vorm van zilveren avondmaalsschotels, doopbekkens en wijnkannen met zilveren monteringen. Ook dan was er vaak sprake van wereldlijk zíver, dat binnen de kerk een

Doopbekken en detail (onder),sjouke Andries Wykkenga. Makkum r694. Fries Museum, bruikleen Protestantse Gemeente van Màkkum

andere functie kreeg. Een schotel van de hand van de

Bolswarder zilversmid Claas Baardt is daar een duidelijk voorbeeld van. Deze gelobde schotel met een rald van naturalistisch gedreven bloemen is gemaalt als fruitschotel, maar heeft eeuwenlang een rol gehad als broodschotcl in de kerk van Ytens. Helaas is niet bekend, wie deze schotel ooit aan de kerk geschonken hccft, maar de eigenaar zal tot de hoogste kringen behoord hebbcn.r Juist vanwege de verbondenheid met de oorspron kelijke schenkers en de grote waarde die er binnen de geloofsgemeenschap gehecht wordt aan continuïteit van de gebruiken rondom doop en avondmaal is het antieke zilver binnen de kerken eeuwenlang veilig bewaard gc'weest.

ttiv/DS

Zo zljn itt Makkum honderden jaren lang de protes tantse Linderen gedoopt uit hctzclfdc doopbekJ<en. Het is gemaakt als afschcidscadeau van Pieke Lieuwes, een jongcman uit Makkum. Een ontroerende gedachte, dat Pieke er voor gezorgd heeft dat hij er bij elke doop toch een beetje bij is. De volle, overdadig aandoende versiering op dc randvan het doopbeLken van de protestantse kerk van lMal<l<um

vormt een opvallcnd contrast met de eenvoudige kom voor het doopwater Lange teksten in kapitalen cn in schuine schrij{letters zijn opgenomen te midden van voorstcllingen en motietes. Om alles te kunnen zien en lezen, moet het bekkcn vanuit diverse richtingen

W;o'oà-:

op rz juni

1729, doopte hii .,ijn dochtertie in ziin eigen kerk. Ze werd daarbij vastgehouden door zijn moeder Johanna de le Beek en door zijn zwagerJoost varr Veen, die met Aletta Mor getrouwd was. FIet zoutvat zal een pillegift geweest zijn, een doopgeschenl van zilver. Vast en zeker geschonken door een

van de doopheffers, zoals ze in ofÊciële akten genoemd worden. Meestalwaren het familieleden ofgoede rtienden val de vader en moeder van de boreling en vaak is de baby naar een van hen vernoemd. Blijkbaar kwamen ook zij, net zoals rooms-katholieke peters en meters,

met een goed cadeau voor de dag. Tot voor kort was er ook onduidelijLheid over de maker van het zoutvat. Na bestudering van de merken op het stuk, meent Jan Schipper dat het meesterteken op de pillegift het merk var de zilversmid Fongerus Sipkes Domna is. (Leeuwarden r699-Stavoren 1776). Schipper

denkt, dat Domna zich na zijn huwelijk in Stavoren zoutvát, Fongerus Sipkês Domna, Lêeuwárden, U29

bekeken worden. En dan blijkt zich een heel verhaal af te rollen. Het doopbekken is gemaakt als herinnering aan de jonggestorven Pieke Lieuwes Rommerda (róó8169z). Pieke wist van zijn naderende dood en daarom beloofde hij de dominee een doopbekken om altijd te gebruiken in de pas gebouwde protestantse kerk in uijn woonplaars. Zijn moeder [er zijn wens uiwoeren door een plaatselijke zilversmid. Deze Sjouke Andries WlkLenga was zo trots op het resultaat, dat hii te midden van de teksten en voorstellingen op de rand ook zijn eigen naarn en de toevoeging 'fecit' (heeft gemaakt) toevoegde, terwijl de meeste zilversmeden volsÍaan met

heeft gevestigd. De scheoter heeft het stuk dus waarschijnlijk bij hem besteld. Áangezien er sinds het einde van de zeventiende eeuw geen zilver meer gekeurd kon worden in Stavoren, moest Domfla elders laten keuren. Het lijkt niet meer dan logisch, dat hij dit in zijn plaats van herkomst heeft laten doen. Dit verklaaÍt de aanwezigheid van het Leeuwarder stadsmerk op het zoutvat.

Marlies Stour Moenlen, 196o) is corcervator oude kunrt efi paste kuntt in het

Noten

het slaan van hun meesterteken.

De eerste dopeling is Pieke's neefie, Albert Hylkes; de moeder van Pieke houdt hem op r8 september 169z ten doop. De uitvoerige teksten op het doopbekten geven nog extra details pdjs, zoals de namen van de betrokken predikanten ds. Andala (tweede predikant te Maklum t69o 169) en ds. Reen (eerste predikant van Makkum van l69z-173r). De voorstellingen stellen Bijbelse verhalefl voor waaÍil water van grote betekenis is en daarmee

wordt de functie van het voorwerp onderstreept:

deJordaar (Mattheiis 3:r-r7), Mozes die water uit de rots slaat voor de dorstige Israëlieten (Numeri zo) en de voetwassing doop van Christus doorJohannes de Doper in

van de discipelen doorJezus flohannes r3:r 3o).

HET ZOUTVAT VAN JOHANNA HANCOCK Op de onderkant van een strak vormgegeven zilveren zoutvat staat een eenvoudige geboorte inscriptie:'5. Jluníi, \729, is, Geboren, Iohanna Hancok'. De klei ne Johanna was het oudste kind van ds. Henricus of

Hendrik Harcock (ró87-r75o) enJohaana Mor ft 1733), die beiden uit Amsterdam krvamen. Vanaf r december

tot aan zijlr dood ir r75o was haar vader predikant in de kerk van Stavoren. Ál een week na haar geboote, t7z6

toege-

Fier Murean. (m.aowrQ'fiunusmm.nl)

Zie: Catalogus der Tèntoonstelling varl Antieke goud- en zilverq.erken. Leeuwarden : s.n., r9z7 Uitgave ter gelegenheid van het hondeÍd jarig bestaan van het Friesch Genootschap varr Geschied , Oudheid , enTaalkunde, voorwoord Zi€ M. StoteÍ,'voet en Otterna, een kijkje achter Bloemendaalse en Leeuwarder karnerschermen.' ted.lJean Pierre Van Rijen. De Stavetj in zilver. z5 jaar zilverclub. s.l. : s.n., zooo, pp.37r-38o. Deze avondmaalschotel is sarnen met een beLer geruild tegen een compleet avondmaalstel. Nanne Ottema heeft zijn best gedaan orn na afloop van de zilvertentoonstelliígvan ry27 in Leeuwarden deze ruil tot stand te brengen. een contract m€t de volgende strekking:

Dit resulteerde in

Tjeerd Hoekstra, werkman, Sybrandusj. Hiemstra, landbou-

wer en Tiete Goslinga, hoofd der school, allen wonende te Ytens, t€zamen uitmakende Het College varr Kerkvoogden der Ned. Hervormde Gemeente te Ytens sluiten een overeenkomst met Márius WouterMeweg, directeur varr het Fries Museum en Daniel Draaisma, amanuensis tot ruil van de avondmaalschotel van Claas Baardt te Bolsward in ó60 (j^at t^ Alopt niet, MS) ei eeí daarbij behorende zilveren beker van r 6t8 tegen een zilveren avondmaalstel bestaande uit een grote schotel, twee kleineÍe schotels, een schenkkan en twee bekers 't€ doen vervaardigen door een fabrikant varr zilverwerken ter keuze varr meergenoemde Kerkvoogdij'. Aldus getekend 14 november 1928. (Bron: Collectiedocumentatie FÍies Museum) De kerkenraad heeft gekozen voor Van Kenpen en Begeer en op het avondmaalstel is een inscriptie aangebracht, die aan deze ruil hetinnert-

SYTSE TEN HoEVE.

Preekstoelbekleding als oude traditie

Totaal interieur van de

ke* van

foto's orchiefRegnerus Steensma tenzij anders vermeld

Burgwerd

Met een klein, maar opvallend detail in monumentale kerkgebouwen wordt bii restauraties zelden zorgrrrldig omgegaan: de bekleding val de bovenzijde van de preekstoelkuip met laken en franie. Bii veel restauraties in de tweede helft van de twintigste eeuw zijn dergelijke bekledingen verdwenen. In Burgwerd ging de bekleding van de preekstoel teloor bij de kerkrestauratie onder leiding van architect A. Baart ir. in r97o, teÍwiil zij in oorsprong dateerde uit 17z6 en zeer goed gedocumenteerd was. HET REKENINGBOEK VAN DE KERITI/OOGDIJ De kerkvoogden van Burgwerd namen de volgende pos ten oveÍ de preekstoel op in hun rekeningboek:

r7z7 Den zz

Juniu

aen

Douae fuimers betaaldt rr'ellen

blau laken tot bekleden oak

lindt

pftdichstoel en tien ellen

vmen tien guldenfeftuiverq dusfl. rc1-0. Den u dito aan Jan Henlih oan Koten foor 6 r' ellen ólauto Franiën tot bedt se/,1,e gebbruick, somma seven to

gulden settien

sÍuiverfl. t7-r6

Dito betaaldt aan Poulur Getitt l!)ijf uytgelcboten geldt For

fer

bondert meshen nageltjes tot het selve gebruick.

Somma twee gulden, tien staioer1

Den

Janius

ram medt gulden

een

saxdloper Daere in en

llef stuivers folgens

ry29 Den

fl. z-ro-o. tan een hoper ar-

weegens een Rehening

hoÍ

to samen acbtien

reheninge dus

f . d-t t-0.

febrazoaris betaaldt aen Sietse Meintes bet arbeytsloon oan de pryhstoel van stEpen en doppen aan 8

dien, somma acht gulden, 9 stuivers, quitantie mit nom. z9 dusfl. 8-9-14.'

penningen

luit

Preekstoelkuip in de kerk van Burgwerd; in r97o ontdaàn van zijn bekleding. op het pàneêl een allegorie op de Liefde, ge5neden door de beeldhouwer Jean oeneme

HET LEGAAT VAN DS.VAN THOON

Ds. Henricus van Thoon, die op 6 december

1673

in op en is niet toevallig, zo blijkt uit nagelaten archiefstuk

En-khuizen geboren werd, studeerde theologie in Franeker en werd in 1647 Candidaat tot de Heilige Dienst (Sanctum Ministerium Candidatus) in de classis

ken van ds. Henricus van Thoon van Burgwerd.'

Franeker In rTor volgde zijn bevestiging tot predikant

Deze gedetailleerde verantwoording van de uitgaven valt

in Burgwerd. Bijzonderheden over zichzelf en zijn ge zins- en familieledcn noteerde hij in handschriften die bewaard bleven op verschillende plaatsen inTiesoaÍ. Hij huwde in rTor in Franeker met Tjecrdje Stel'ndam, de weduwe van Hobbe Cristianus Schotanus à Sterrringa. Na haar overlijden (in het kraambed?) in rToz hertrouwde hij in rTrz met Catharina Geroltsma, die hem

in r7z5 voorging in de dood. Hun enig dochtertje, Ànna Àlbartina, leefde van r7t3 tot Í724. De predikant zelf overleed op zo maart 1727. De wapens van ds.Van Thoon en die van vier kerkvoogden stonden (en staan) in de kerk van Burgwerd afgebeeld op een tiengebodeÍrbord dat in qz6 werd vernieuwd. Het weezijdig beschilderde bord was op de pei boven de kerkdeuren geplaatst met de tekst en een MozesÊguur naar de kerk toe en de wapens gericht naar de voorkerk. In 1735 bij de bouw van een nieuw orgel verhuisde het tiengeboden- en wapenbord naar het koor van de kerk en rverd de zijdevan het bord met de wapens onzichtbaar. Mogelijk in 1816 zijn de wetstafelen van de achterkant varr het wapenbord genomen. Ze kwamen op een nieuw bord, waarboven weer een Mozesfrguur werd geschilderd. Het wapenbord (met op de achterzijde nog de oude Mozes) kwam er naast te hangen.l Er staat een rijm van ds. Van Thoon op geschilderd, evenals een ver-

Wapenbord en tiengebodenbord in de kerk vàn Burgw€rd

melding van de herinrichting van de kerk in 1726. De timmerbaas Claas Bockes Balck (beLend als archirect ran her Leeuwarder stadhui,') onrwicrp toen een nieulv kerkinterieur en de beeld- en steenhouwerJaan Oencma maakte het sniju.erk aan de westelijke peiwand en aan de nieuwe preekstoel.+ Ook ds. Van Thoon leverde een bijdrage aarr de her-

inrichting van de kerL. Op ró maart r7z7 legde hij in een codicil bij zijn testament een aantal legaten vast. Daarvan was éénvan r5o gulden bestemdvoor de diaconie van Burgwerd, zes legaten waren aan dorpelingen en tenslotte bestemde hij een legaat van roo gulden voor de kerkvoogden 'onder dese voorwaarde dat sij de predick Stoel in de kerck sullen bekleeden met groen laaken en mesken nagelenvast gemaakt daar bij op de prediLstoel sullen maaken en

stellen een armwerk waar in een Sandloper sal in kunnen staan en op de kant met let-

teren te stellen dit vereert door Dominus H. vanThoon, welke legaat niet eerder sal worden ontvangen voor dat gestelde werk ren haren lasr rullen hebben gemaakt. Opvallend is dat hij groen laken op de preekstoel wilde laten aanbrengen,

terwijl het volgens de afrekening blauw laken werd. Ook de gewenste inscriptie op de zandloperhouder is niet aangebracht. zandloperhouder Foto fheo Hop

vervolg pagina 19

Bouwkundige willem de Craaf toont d€ Poolse koperen torenhàen dlê de Stlchting van een particulieÍ de erpositie in het NàtuuÍmuseum Fry9lán. Foto 6erhad Bokker

uit Leeuwerden geschonken krcegvoor

Van het bestuur SAMEN'WERKING MET NATUURMUSEUM

tot stand te brengen. Dit project leent zich

De Stichting Alde Fryske Tsierken gaat inhoude, liik samenwerken met Natuurmuseum Fryslán in Leeuwarden. Doel is om in de zomeÍ van 2or5, ter

kend voor.'

gelegenheid van het 45-jarige bestaan van de Stichting, een grote expositie in het Natuurmuseum in te richten over het thema kerk en natuur, Samenwerking

ligt zeer voor de haad, zegt directeur

Gerk Koopmans van het Natuurmuseum Fryslàn. 'Kerken behoren tot het pNa van het Friese landschap. Ze bepalen het aanzien van natuurlijk Fry-slán. Bovendien

tref je in en rond de kerken allerlei bijzondere planten en dieren aan: vleermuizen (learmtts), korstmossen (Éoarstmaas), steeÍÍnarters 6timmurd), ketktíer. (waar rilz). Alle reden om daar eens flink mee uit te pakken.' De Stichting Álde Fryske Gjerken hoopt via de sarnenwerking met het Natuurmuseum bij meeÍ mensen inte resse te wekken voor de monumentale kerken in Frlslàn. 'Het is goed als ook nieuwe generaties met dit werk in aanraking komeri, zegt directeur Gerhard Bakker 'Onze donateurs zijn gemiddeld 65 plus. Daar zijn we op zich geweldig blij mee, want er zit bij die generaties een grote liefde voor de oude kerken. Voor de langere termijn is het duidelijk dat we een brug moeten zien te slaaa naar jongere generaties. Het Natuurmuseum weet die al iaÍenlang te bereiken. Daar willen we graag in samenwerken.'

Museurn en Stichting hebben samen een'bidboolC gemaakt ten behoeve van de fondswerving. Ba.kker heeft goede hoop dat het geld dat nodig is toege zegd za|, wor den, 'Het is voor iedereen duideliik dat onze Stichting voor een grote uitdaging staat om een generatiewisseling

daaÍ uitste-

De expositie in het Natuurmuseum Fr/slàn is één van de onderdelen van de iubileumplannen. Wat eÍ nog meer in het vat zit, zal later bekend worden gemaakt.

I8 OKTOBER Op zatetdag r8 oktober vindt in Nijland de jaarlijkse donateursbijeenkomst plaats. De bijeenkomst begint DONATEURSBIJEENKOMST

om r4.oo uur in multifunctioneel centrum De Mande

(lramstrjitte z1^,877r xs Nijland). Inloop vanaÍ 3.3o uur. Na de officiële jaarvergadering gaan we lopend (of met de auto) naar de Nicolaaskerk. Een belangrijke aanleiding om de donateursbijeenkomst dit jaar in Nijland te houden is de recente verschijning van het boek De Nicolaaske* ttdn Nij/and, geschreven door bestuurslid Sytse ten Hoeve. De kerk van Nijland werd omstreeks rz75 gebouwd. Onder in vloed van adellijke families onderging het gebouw in de jaren r5o8-r528 een spectaculaire verbouwing in gotische stijl.

In de zestiende eeuw kwamen er grafzerken,

die tot de fraaiste van W'est-Europa behoren. De ver maarde schilder Maarten van Heemskerck uit Haarlem leverde in 156o een altaarstuk voor de kerk. In ró5o kwam er een nietrwe kerkirnichting tot stand. V/illem ran Gruisen plaatste in r84o een orgel in de kerk. Van de rijkdom van de kerk in de negentiende eeuw getuigt een rijk gedecoreerd stucinterieur uit 1872. De eeuwen door onderging het kerkgebouw veel veranderingen. In r98z en zooS vonden ingrijpende restauraties plaats. De middeleeuwse koomrimte werd in ere hersteld.

De kerk is het centrale punt in één van de fraaiste,

.. ':'

zicht op Niland mêt de Nicolaaskerk. s(hildert von ldswie$mo, cico

van rijkswege beschermde dorpsgezichten van Fryslàn. Daartoe behoren ook nog een pastorie en een vica-

rishuis uit de zestiende eeurv Kerkho{ omgrachting, beplanting en de grote pastorietuin, fraai onderhouden door vrijwilligers, zijn een schitterende efltourage van

verijdbare en demontabele e>,positiepanelen en een plasmascherm met laptop aangeschaft. 'Daarmee kunnen we bilvoorbeeld de ovo laten zien valr de het huwelijk van Saskia en Rembrandt dat we een paar jaar geleden hier

het dorp hebben nagespeeld', vertelde voorzitter Tèake Brandsma van de Plaatselijke Commis.ie.

de gebouwen.

Op de donateursbijeenkomst woÍdt één onderdeel van het boek aan de orde gesteld. Verder is er gelegenheid de kerk en de ruimten in het koor te bezichtigen, te wandelen in het beschermde dorpsgezicht en toelich-

ting te krijgen. Wie het boek van ïèn Floeve wil bestellen, kan gebruik maken var de bon in de folder van uitgeverij Bornrneer die bij dit blad is ingestoken. Onze donateurs betalen geen verzendkosten. T'WAALFDUIZEND EURO I/OOR SASKIÀ

mei 2ot4 in de Van Harenskerk in Sint-Arnaparochie een bijeenkomst gehouden voor de donateurs die vorig jaar iets extra's

De Stichting heeft donderdag

1936

gaven voor het Saskiaproject.

De oproep om een extra donatie over te maken voor de plannen rond Saskia en Rembrandt leverde ruim rz.5oo euro op. Deze rniddelen zijn beschikbaar gesteld aan de Plaatselijke Commissie. Inmiddels zijn onder meer

De Plaatselijke Commissie had een avondmllendpro gramma samengesteld onder het motto 'donateurs doen ertoe'. Brandsma uitte namens de PlaatselijLe Commissie diepe dantbaarheid voor de extragiften. ,,Zonderuw steun hadden we deze investeringen in nog geen jaren

kunnen doen."

De expositiepanelen zijn multifunctioneel bruikbaar, legde Brandsma uit. 'Bij een rouwdienst kunnen we ze uit elkaar halen en elders opslaan. Nu hangen er foto's op van Saskia en Rembrandt, rnaar we kumen nu ook vaker een expositie organiseÍen. Dit voorjaar hadden we een beeldententoonstelling die ruim tweehonderd bezoekers trok in vier weekeinden. Zoiets rvillen we vaker doen.' Het plasmascherm dat is aalgeschaft, kan tevens ing€zet worden bij de kerkdiensten van de Protestantse Gemeente van Sint-Annaparochie. 'Die huren de Van llarenskerk óít iaaÍ 26 keer, Ze zijr' in hun eigen ge-

bouq de Gideonskerk, ook gewend om van

schermen

te zingen.' De Plaatselijke Comrnissie heeft bovendien

geinvesteeÍd in een nieuwe website, en er is nog een plan om het oude torenuunverk van zolder te halen. 'Elders worden oude torenuurwerken pontificaa.l opgesteld, bij

lezing met behulp van een powerpoin t presen l atie op het nieuwe beeldscherm over 'Saskia uit de schaduw van Rembrandt'..Mooi dat dit materiaal er nu is", com-

ons staat het op zolder. We hebben de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk ingeschakeld om het naar beneden te halen. Zij zouden het liefst zieÍr dat v/e het uurwerk weer werkend in de toren zouden maken, maar dat is een te kostbaar veÍhaal. Nu gaan we het op-

plimenteerde zijde Plaatselijke Commissie. ,,Dat maakt het verzorgen van lezingen veel gemaklelijker. Je wilt er toch vark wat plaatjes bij laten zien.'

knappen en kunnen vre het aarr de bezoekers laten zien,' Na de uitleg van Braldsma verzorgden Aldert CupeÍus en Klaske Kampen een m\tzíkail iÍLtermezzo, begeleid

doorJack Peters op gitaar. Vewolgens was er een lezing van

Aldert Cuperus over de bijzondere geschiedenis van

de Van Harenskerk.

Volgens Cuperus

is de bijzondere preekstoel niet

gesneden door Gerrit Thomas Payaar, zoals Sltse ten Hoeve denlt. In het aarr de Van Harenskerk gewijde juninummer van zor3 noemt ïèn Hoeve het 'aannemelijk' dat de preekstoel van Sint-Annaparochie door deze steenhouwer en houtsnijder gemaakt is, op grond varr

stijlveÍgeliikingen met snijwerk van Payaar dat wel bewaard is, zoals de preekstoel van Weidum en de ltoedschapsbank in de Sneker Martinikerk. Cuperus wijst erop dat de trap van de pÍeekstoel aan de rechter kant zit. ,,Dat komt in Nederland nooit voor, maar wel in de LutheÍse traditie. Ik denk dat de preek stoel uit Duitsland gehaald is. Het houtsnijrverk is zo rijk, dat het mijns inziens on-Nederlands te noemen is." Cuperus treedt vaak op als rondleider als de kerk geopend is. 'Maar ook als er groepen lalgskomen. Dit jaár komen er zeker acht bussen met Vlamingen op bezoek. Naast onze Rembrandtkerk bezoeken ze dan ook van het Planetarium in Franeker en soms ook Hegebeintum.' Na een korte patze gaÍ Froukje de Jong-Krap een

In een half uurtje schetste ze de levensgeschiedenis van Saskia, die geboren weÍd in LeeuwaÍden, in Sint-Arnaparochie trouwde met Rembrandt van Rijn, en begraven ligt in de Oude Kerk van Amsterdam. 'Daar wordt ieder jaar een herdenking georganiseerd, die steeds meer bezoekers trekt. Zoiets kunnen we hier in de Van Harenskerk ook doen. Saskia en Rembrandt vormen een prachtig aanknopingspunt om het verhaal van de Van Harenskerk uit de doeken te doen.' Het bestuur van de Stichting heeft besloten om ook

dit jaar weer een extra bijdrage van de donateuÍs te vragen, nu voor de Mariakerk van Foudgum. Die moet dringend gerestaureerd worden, en aaJrgepast worden

voor het gebruik als dorpshuis.'In Foudgum is geen dorpshuis', legt directeur Gerhard Bakler uit. 'Nu de Stichting de kerk onder handen gaat nemen, willen ze het interieur aanpassen zodat ze er wat gemakkelii ker met gÍoepen bijeen kunnen zijn. Bovendien willen ze de expositie over ds. Francois Haverschmidt (Piet Paaltjens) wat meer professionaliseren.'

De Stichting is druk bezig om fondsen te werven vooÍ de restauratie. 'Die moet voor r december beginnen om een toegezegde provinciale subsidie niet te verlie zen. Jammer genoeg is de aarrraag in het kader van de BRIM tot nu toe steeds afgewezen omdat er te weinig

Rijksbudget beschikbaar was. Hopeliik lukt het dit jaar wel', aldus Bakker Na de zomer hoopt de Stichting

meer duidelijkheid te krijgen over de nrrM-aaÍrvÍaag.

De genodigden lul5têrên naaÍ de lezing van Aldert Cuperus. Op de achtergrond de nieuwe expositiepenelen. Foto

cerhod Bokket

Van de Emmakade De Stichting Alde Fryske ïljerken heeft op 4 december zor3 het torenuurwerk uit de kerk val Iens teruggegeven aan de gemeente Littenseradiel. De geschiedenis van het uurwerk is bijzonder. Tijdens de restauratie van de kerk val Iens werd in 1989 besloten een elektrisch uurwerk aan te schaffen. De gemeente maakte dat mogelijk met een subsidie, in ruil waarvoor het oude uurvrerk in de hal van het gemeentehuis kwam te staan. Op enig noment is het echter op straat beland. Een voorbijganger heeft zich eÍ oveÍ ontf€Ímd en het

uurwerk overgedragen aan de Stichting. Die heeft het jarenlang in depot gehouden. l{et uurwerk kwarn weer in beeld door onderzoek van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk, die alle torenuurwerken aan het inventariseren is. ïben de gemeente Littenseradiel aan nemelijk had gemaatt dat het om het uurwerk van Iens moest ga:rn, stond niets de overdracht meer in de weg. Het uurwerk wordt beschikbaar gesteld aan de Stichting Begraafolaats Easterwierrum, voor opstelling in de solitaiÍe toÍen van Easterwierrum.

Directeur Gerhard Bakker roemt het werk van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk. 'Torenuur-

oud-voorzitteÍ ir. L.A.A. Romeyn (links)van de stichtingtot Behoud ven hetTorenuuÍwerk legt ult hoe bijzondêr hêt uurwerkvan lêns is Foto cethotd Bakket

In samenwerking

werken krijgen lang niet de aandacht die ze verdienen. W'e zijn blij dat dit uurwerk nu rveer thuis is in de gemeente Littenseradiel en dat het een goede plek krijgt.' Zelflaat de Stichting maar zelden een torenuurwerk ÍestaureÍen, aldus Bakker. Het is voor het laatst gebeuÍd bij de restau-

Nergens ter wereld vind je op korte afstand zoveel kerken bij elkaar als in Friesland. Kerken zijn een belangrijk onderdeel van de Friese geschiedenis en cultuur. Juist in

ratie van de kerken in Boer (zoo8) en Wier (zou).

een tijd van afnemende kerkelijke betrokkenheid is het

BLESSUM VOERT ACTIE VOOR KERK

zaak om ons gezarnenlijk in te zetten voor het behoud van ons kerkelijk erfgoed. Vaak gaat het om prachtige monumentale gebouwen met unieke interieurs \ÀaaÍazn

De Plaatselijke Commissie van Blessum heeft rz.ooo euro gespaard voor de ÍestauÍatie van de dorpskerk. Een hele prestatie voor een dorp met 87 inwoners,

zitterJan Mennema. Maandag

vindt voor

april zor4 overhandigde

hij een cheque ter waarde van dit bedrag aaa directeur Gerhard Bakker van de Stichting Alde Fq.ske Tbjerken. De eigen bijdrage van de Blessumers is bijeen gespaard over een periode van negen jaar. Vooral met de

verhuur van de kerk haalde de Plaatselijke Commissie veel geld binnen. De Mariakerk is enorm belangrijk voor het dorp. Er is geen dorpshuis. Als mensen een feestje willen geven dat thuis niet past, houden ze het in de kerk.

Directeur Bakker is diep onder de indruk van de bijdrage van het dorp. 'Voor de Stichting zijn de inkomsten meeÍ dan vrelkom. ïfe krijgen natuurlijk subsidie

van het Rijk, maaÍ dat moet je als eigenaar aanr,rrllen met een flink deel aan eigen middelen. Op dit moment helpt een aantal cultuurfondsen ons daarbij, maar in de toekomst zal er meer geld moeten komen vanuit het gebruik. Blessum laat zien dat het kan.' De Plaatselijke Commissie haalde ook nog eens r.too euro op voor de restauratie vaÍr de kanselbijbel.

TSJERKEPAAD 2OI4

eeuwenlang de grootste zorg is gegeven, dat alleen al verplicht ons om dat te blijven doen. Kerken zijn gemaakt als huizen van gebed en ontmoeting. Die functie moeten ze zoveel mogelijk behouden. Mensen hebben in hun drukle bestaan behoefte aan plekken, waar ze op adem komen en bemoedigd worden door verhalen van herinnering en van hoop. De kerken kunnen daarnaast een nieuwe maatschap-

pelijke betekenis kijgen door het aanbod van alle ei interessaate activiteiten. Ze kunnen plaats bieden aan maatschappelijke organisaties, verenigingen en peÍsonen die een gescbikte ruimte zoeken. In het proces varr openstelling en herbestemming spelen onze beide Stichtingen een eigen rol en kunnen ze elkaar versterken. Het is verheugend dat ze dit steeds meer doen en dat is ook met het oog op Culturele Hoofdstad zor8 een gewenste ontwikkeling. Ve willen graag aan iedereen laten zien hoe mooi en waardevol onze kerken zijn en kunnen blijven. Ds. Gerrit Groeneveld, oooniner StichtingTljerhepaad 14

Een groot spàndoêk geeft áán dat Nijklêastêr àctie voert voor een extra veÍdieping in de Voorkerk. foto Henk Kroes

De Màriàkerk van Blessum stond eind 2or3 wekenlang in de steigêrs.

samenwerking met Stichting ïi;jerkepaad vindt op zaterdag 12 juli een bijzonder evenement plaats in Kultureel Sintrum De Groate Kerk te Sint-Jacobiparochie. Een aantal enthousiaste danseÍs van de Flamencoschool Rosa

rio uit Groningen zal samen met flamenco-gitarist BeÍtie Kooistra een temperamentvolle show laten zien met strak voetenwerk, ritmische palmas (dappen), prachtlge jurken en een trotse houding! Het programma bestaat uit een aantal Spaanse dansen waaronder de Sevillanas, Fan-

daagos,Zapateado en Bulerías. Een beleving voor het oor en het oog, die veel herkenning biedt voor iedereen die

TOUR DES ORGUES In samenwerking met organist Eeuwe Zijlstra enArnette Steenhuisen biedt $í'out BÍiÍlhuis dit iaar vooÍ het eerst ook excumies aalr laags orgels in de noordelijke pror,incies. Voor zaterdag zo september staat een excursie geplaad in de Friese zuidwesthoek, met medev/erLing van Johan Sjoukema van Organum Frisicum. Bezocht

worden de kerken en orgels vafl Sloten, Hindeloopen en Workum. Hou voor meer infoÍmatie de website van

wel eens naar Santiago de Compostella is gepelgrimeerd. Hiermee wordt aangesloten op het jaarthema 'pelgri

Arriva ïburing in de gaten.

merenl van de Stichting Gjerkepaad. De zomerexpositie

NIJKLEASTER

in De Groate Kerk gaat daar dit jaar ook over. In het voor-

De monumentale Redbadtsjerke in Jorwert wordt veíbouwd. In de Voorkerk komt een tweede verdieping. De huurder, Stichting Nijkleaster, is blij met de extÍa mimte die deze zomer gecreëerd wordt. De ruimte is nodig om

portaal van De Groate Kerk is sinds zorr een pelgrimsinformatiecentrum gevestigd van het Nederlands Genootsóap van SintJacob en de StichtingJabikspaad Frtslán. De ílamencoshow begint rtr.oo uur. Entree: gratis.

Meer informatie op de pagina 'Uitgelicht', achterin dit magazine. TottR DEs cturrrÈnns Onder leiding van Wout B nkhuis vindt eÍ op dinsdag rz augustus een Tour des Cimitières (excursie lalgs bijzondeÍe kerkhoven) plaats langs de kerken van Comjum, Hegebeintum, Janum en Sibrandahts. Deelname aart deze 'Frieslard Tèrpentocht' kost € j2,5o per persoon inclusief koffie en thee, en een lunch in Hegebeintum. Meer informatie is te vinden in de Nieuwsbdefvan Tour des Cimitières. Aaamelden kan per e-mail via touring. groningen@arriva.nl of tijdens kantooruren telefonisch r5

Foto 5erhofu Bokker

oto

52ó0268.

de groepen meruen die tijdens de vieringen en biieenkomsten van Nijkleaster komen een goede plek te bieden. Nijkleaster heeft de afgelopen periode intensiefactie gevoerd om de verbouwing te kunnen fnancieÍen. Er is een bijdrage onwangen van de provincie Fryslán, van diveÍse vermogeflsfondsen en varr een grote groep mensen die NijLleaster eenwarmhart toedragen. Daarvoor is de

actie 'De Ferdjipping' gestart. Betroklenen is gewaagd om r.ooo euro te schenken (of5 maa.l zoo euro) om de

verbouwing mede mogelijk te maken. Hierop is door velen positiefgereageerd. Ook de StichtingAlde Fryske TSjerken deed mee en doneerde € z.ooo. Meer over de actie is te vinden op: www ni jkleaster.nl/hetverhaalgaatdoor

Van de excursiecoÍunsste zaterdag 4 oktober vindt de najaarsexcursie plaats. Deze keer wordt een bijzonder arrangement aangebo-

Klok dorpskerkwerd opnieuw ln de verf gezet. De schlldeÍ en zijn knecht waÍen dan ook met de nodlge ultrusting en mateÍialen de keÍk binnengetÍokken, De kosteÍ zag dit De

alles met l€de ogen aan. Hli herinnerde zich van de voÍige schilderbeun, iaÍen geleden, het ongeÍief dat dit voor hem meebÍacht. Niet alleen waren eÍ steigers en ladders ln de kerk geplaatst, maàr oveÍal ln het Íond stonden oÍ lagen schildersbenodigdheden. Bovendienwas het interieurbedekt met een lààg stof. Dlt alles doorkruiste ziin normale gang vaÍr werken. Hi was trots op zijn keÍk. Het gebouw en het

keÍkhofzagen eÍ altijd veÍzorgd uit. Meestàlwas hii dageliiks bii de kerk te vinden. Maar nu doodgedwongen ni€t meer geduÍende een groot aantal dagen, hÍ meed de kerk bewust. De sqhilders voelden intui'tiefdat ze door de kosteÍ gedoogd weÍden. ÍeÍwiilze hun dageliiks weÍk deden, kwam de koster teí ore dat de klok ván slag was. Toen hij rond noen aan de maaltiid zat, meende hii te hoÍen dat de klok dertien sloeg in plaats van twaalf. Hii klompke oveÍ de rtÍaatklinkers nàar de kerk, maar vond geen afwijking in het luidmechanisme. De schildeÍ was naaÍ huis gegaan voor de maaltlid en aan de lituÍgietafel in het kooÍ zat de knecht, die in een andeÍ dorp woonde, ziin brood te eten. Op een vÍaag van de koster bleek de knecht geen afwijkend aantal slagen te hebben gehoord. Mogelijk had de kosteÍ zich vergist. Hij keerde huiswaaÍts. E€n paar dagen later telde hii opnieuw dertien slagen. Bii de keÍk gekomen, bleek de knecht het ook te hebben gehooÍd: twaalf plus één slag. Eigenlljk vond de kne(ht het niet zo vreemd, want na twaalf komt dertien. De koster was het er niet mee eens. Hij reallseerde zich dat hii de dorpellngen den êên uuÍ tekoÍt zou doen. De knecht vond dat dit verschil om twaalf uuÍ 's nachts weeÍ werd recht getrokken. De dertien slagen lieten de knecht niet los, HÍ zei het toch al vÍeemd te vinden dat de klok peÍ etmaal twee keer hetzelfde uur oveÍ het doÍp luidde, De dienstregelingen van treinen en bussen en de tiidveÍmelding op de parkeeÍbonnen in de stad liepen tot 24.oo uur. WaaÍom dan de kerkklok niet? De kosteÍ vond dit niet zo'n vÍeemde gedachte; de dorpelingen zouden daardoor beter bii de tlid worden gebÍacht. lnmiddels nam de spànning in het dorp toe, vooÍaltoen de kosteÍ voor de derde keeÍ naar de kerk ging en opnieuw geen afwijking vond. Hii besloot naaÍ de pÍesidentkerkvoogd te gaan, die inmiddels ook op de hoogte was, De koster vond dat eÍ een repàÍat€ur naaÍ de klok moest komen kliken en oppeÍde het idee om het àantal klokslagen tot 24 per etmaal te laten oplopen.

den, waarbij niet alleen de kerken van Rottevalle en Oudega (S) bezochtworden, maar ook het Karmelklooster in Drachten. In het centrum van het pas in de zeventiende eeuw als veenLolonie ontstane dorp Rottevalle staat de voormalige hervormde zaalkerk uit r7z5 op een verhoogd

kerkhof In 1968 is de kerk gerestaureerd. Door de grote lichtinval komt de heldere kleurstelling van de kerkruimte heel goed tot zijn recht. In de preekstoel !ít tj24 zie\\ we de in hout ingesneden 'handtekening' van de maker: Korneeles Meins. Hii was vart beroep kastenmaker Het orgel is aÍkomstig uit het 'armen of schipperskerkje' te Leeuwarden. De dorpskerk van Rotttevalle werd op 26 mei 2ort overgenomen door de Stichting Alde Fryske ïSjerken en wordt nu beheerd door een Plaatselijke Commissie. De twaalfde-eeuwse romaanse Sint Àgathakerk van Oudega (S) laat ons. ondanJcs de restaurátie in rqzr. een rijke bouwstijl zien. In de veertiende eeuw is de kerk met een rechtgesloten koor verlengd. De romaanse toren heeft

prachtige gewelven en een houten blok vooÍ gevangenen. De preekstoel dateert uit de zeventiende eeuw De heren-

bant, eveneens uit de zeventiende eeu\q was van de familie llaersma. Decoratieve schilderingen in art déco stijl in het tongewelf zullen vast en zeker uw aandacht trekken. Sinds r93ó staat in Drachten het door architect A.

Witteveen ontworpen carrévormige Karmelklooster rondom eengesloten kloostertuin. In 1993 werd Karmel kiooster ecn open centrum vooÍ cultuur en onrmoel ing. Het klooster is in verschillende fasen gebouwd, maar laat in de architectonische vormgeving een grote eenheid zien. Het gehele muurwerk bestaat uit roodbruine bakstenen en op het dak liggen bruin-zwarte, verglaasde, Romaanse

pannen. Het gehele complex is op historiserende vijze De píeekstoelvan Rottêvelle dàteert

uit U24

Foto wiebe Kornmingo

Eeide voorstellen werden resoluut verworp€n. De president-

keÍkvoogd kende de gevoeligheden in het dorpi sommigen hadden al moeite met het huidige aantal klokslagen 's nachts. Als ze hun eerste slaap te pakken hadden en de klok zou om tien uuÍ 22 slagen làten vallen, dan zou het doÍp in opstand komen. Bovendlen kon ie de schildersknecht moeÈ liik voor altiid ieder uur laten komen vooÍ al die extra slagen, De reparateuÍ kon thuis blljven, de koster en de klok waren weerop slag en het dorp ontspand€ zich. H.Í.Algto ls bestuutslid von de stichting Alde Ftyske TsJe*en

ingericht. De kloostergang heeft kleine troggewelven, met spitsboogvormige vensteÍs. In de fraaie gastentamer zijn de wanden betegeld met Makkumer 'stientsjes' waarop vogels zijn afgebeeld. De icoon 'Maria van de Sevenwouded, het topstuk van de kunstzinnige bewoonster van het Karmelklooste! zusteÍ Martina van der Meer, is sinds zoor hier te bewonderen. Tèvens zien we prachtige glas-inJood vensters van o.a. glazenierJoep Nicolas: 'Maria met Christuskind en maansikkel', waarbij gebruik is gemaakt van donl<er strooisel , zoals wij dat kennen uit de ramen van Marc Chagall. De rondleiding geeft een beeld van het leven van de karrnelietessen en voert u naar het museum op zolder en naar de kluis van zuster Martira,waat ze iaren in afzondering verbleef

DE ORGANISATIE

De bussen vertrekken om ro.3o uur vanaf station Leeuwarden, Eerst wordt een bezoek gebracht aan de dorps-

kerk van Rottevalle. Daarna is er een lunchbuffet in het Karmelklooster in Drachten, waarna een rondleiding door het klooster en de kloostertuin plaatsvindt. ïbt slot wordt de Sint Àgathakerk in Oudega (S) bezocht. De bus arriveert om rToo uur bij het rvs station te LeeuwaÍden. De kosten'v"an deze bijzondere excursie bedragen € 35.

lntêrleur vàn de kepêl in het Kàrmêlklooster

foto drahieÍ

Regnerus Steensmo

doorlopend lezingen verzorgd. De brochure met de

Inschriiving bij onwangst van genoemd bedrag op rekeningnummer nr,gzrrcno o o36 9o 669 t.n.v Excursiecommissie Álde Fryske Gjerken te Leeuwarden o.w 'najaarsexcursie zor4'en het aantal peÍsonen. U ont-

kerkbeschrijvingen is teÍ plaatse verkrijgbaaÍ voor € 3. Viie op eigen gelegenheid deelneemt aan de najaars-

vangt van ons geen bevestiging. Uw betaling is uw bewijs

€ 2,jo peÍ pe$oon.

excursie, kan desgewenst om r3.jo uur aansluiten bij de rondleiding in het Karmelklooster te Drachten. Kosten:

van inschrijving. Inschrijven kan tot zo september. Wees er snel bij, want "vol

vol". $íilt u de brochure met informatie over de betreffende locaties van tevorefl per post ontvangen, dan maakt u € 35,75 over op bovenstaand rekeningnummer Vergeet daarbij uw adresgegevens niet te vermelden. Bezoekers die de kerken op eigen gelegenheid willen bezoeken, kunnen tussen rr.oo en r7.oo uur terecht in de kerken vart Oudega (S) en Rottevalle, Er worden =

DE ADRESSEN

Voor belangstellenden die de kerken op ergen gelegerheid willen bezoeken, vermelden we de adressen: - Dorpskerk Rottevalle: Buorren r8, gzzr rB Rottevalle - Sint Agathakerk Buorren r, 9z16 wr Oudega (S) - Karmelklooster (et op: alleen rondleiding om r3.3o uur à € z,5o per persoon): Burgemeester'Wuiteweg 16z, 9zo3 rr Drachten

lntêriêur van de Slnt Agalhakerk in oudega (S). Foto ot<hlef Regnerus steensmd

Hanneke Hofman betrekt ieugd bij oude kerken ,AAP VAN DER BOON Om belangstelling te hebben voor oude kerken hoef ie geen gnize haren te hebben. Dat bewiist Hanneke Hofman (1987) uit Leeuwarden, die als kind al interesse kreeg in deze oude gebouwen en de omrin-

gende terreinen. Als nieuwe educatiemedewerker van de Stichting Alde Fryske Tsjerken probeert ze die liefde voor de oude bedehuizen over te brengen op kinderen en hun leerkrachten. Op de woegere zondagse fiets- en autotochten varruit Koarnjum stopte het gezin Hofman onderweg regelma tig om een oude kerk te bekijken. Zo wekten de ouders - beiden werkzaam iÍr het onderwijs - al interesse bij hun dochter Harneke. Zij zagde gebotwen toen nog niet als belangwekkend monurnent, maar als leuke plekten. De kerkhoven vond ze aanvankelijk nog wel wat eng, maar ze kon er heerlijk vanafde terp naar beneden rollen. Later las ze de namen op de gafstenen, die vaak heel anders waren dan tegenwoordig. Ook de symbolen spraken haar aan, zoals de adelïjke wapens. Op joodse begraafplaatsen leerde ze de joodse jaartelling te vergelijken met de Europese jaartel-

ling. Met houtskool trok ze de letter- en aadere tekens over op papier. Bovendien bezocht ze regelmatig met haar beppe het grafvaa haar groowader inJelsum. Vanaf dat hoge kerkhof op de terp had ze een prachtig uitzicht over de omgeving. En de ouderdom van de kerk sprak haar ook aan. Als puber raakte ze de belangstelling voor oude kerken niet kwijt. 'Ook in de rniddelbare schooltijd ging ik altijd wel even een kerk binnen.Je leert dan heel goed de verschílen tussen kerken zien. In Iralië zijn de k€rken heel anders: dm zie je ook dat zo'n gebouw heel veel zegt over de cultuur van een land.'

Het wekte in haar omgeving dan ook geen verbazing dat ze geschiedenis ging studeren aarr de Rijksuniversiteit Groningen. 'Dan kijk je naar kerken historisch object, terwijl je ze r.roeger meer spannend en leut vond.' Naast de master Geschiedenis Vandaag behaalde ze ook de master Leraar Voorbereidend Hoger Onderwijs Geschiedenis en Staatsinrichting. Zo kreeg ze net als haar ouders een link met het onderwijs. Bij het Historisch Centrum Leeuwarden zette ze een smartphone project op voor de bovenbouw van de basisscholen en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Ze zorgde er ookvoor de begeleiding. Voor de Stichting Alde Fryske lirjerken heeft ze samen met Lriiwilligers een pilot-project uitgevoerd rond de Van Harenskerk in als

Hanneke Hofmen voot de van HaÍenske* in sint-Annapatochie. Foto: Frcns Andtingo

'Het idee is om de kinderen wat vaker een kerk te laten bezoeken', legt llanneke Hofman uit. 'ïfant een kerk is niet alleen een gebouw voor het geloof, maar ook onderdeel vaa onze cultuur, die moet blijven bestaan voor de toekomst en als het nodig is in een nieuwe functie.' Kinderen van beide basisscholen in het dorp werden in groepjes verdeeld met elk een eigen onderwerp en opdrachtenboekje: de Van Harens, kerk en omgeving, kerk en frrnctie, kerk en kunst en kerk en geloof De verschillende groepjes moesten elkaar onderwijzen en vÍagen stellen over elkaars specialiteit. Daarna volgde nog een eindopdracht, die de kinderen moesten presenteren. De leerkrachten ontdngen daarbij een handleiding.

Hanneke kijkt met veel plezier terug op deze pilot, die de naam KerKennis heeft gekregen: 'De kinderen waren allemaal heel enthousiast oveÍ deze proef en er waren ook leuke reacties van de leerkrachten over de eindopdracht.' De opzet van dit project is zo breed gemaakt dat deze educatieopdrachten ook voor andere kerken van toepassing kunnen zijn. De Stichting Álde Fryske Tsjerken gaat voor elk van haar kerken een eigen boekje uitgeven. Bovendien zet de Stichting het KerKennis-project op haar website, zodat het voor iedereen te downloaden is. Zo treedt Hanneke Hofman in de voetsporen van haar ouders: kinderen enthousiast maken voor oude kerken. En voor de Stichting Alde Fryske TSjerken is het educatieproject een maÍrier om nieuwe generaties te betrekken bij de toekomst van het Friese erfgoed.

Sint Anlraparochie,

r8 Jdap var. der Boon

ir joxrnalist

lnterieur van de kerk van Burgwerd

(vervolg van blz. ro) VERMELDINGEN Doordat preekstoelbekleding aan slijtage en verkleuring onderhevig is, moet het regelmatig worden vervangen.

Daardoor ontstond bij restauratie-architecten als A, Baart

jr,

S. W'alinga enJ.

Vegter onterecht de opvat-

ting dat het bekleden van preekstoelen pas sinds

negentiende eeuw in zwang is. De geringe belangstelling voor elementen uit die eeuw deed hen dikwijls bij de restauratie van preekstoelen de bekleding verwijderen,

terwijl die niet zelden een oude oorsprong had.

Uit de schaars bewaard gebleven zeventiende-eeuwse Friese kerkvoogdijrekeningen is (nog) niet iets geblekeÍr over zulke bekledingen in die tijd. Ookuit zeventiende eeuwse schíderijen van kerkinterieurs blijkt dienaangaande niets. Uit de achttiende eeuw is er dan eerst

de uiwoerige documentatie over Burgwerd uit 1727. Daaruit blijkt dat de plaatselijke predikarrt gÍoot belang hechtte aan de bekleding. Misschien kwam de preekstoelbekleding op doorverandering in de preekstijl, bijvoorbeeld met veel gesticulatie, Er zijn legio anekdotes over prediLarten die met hun luisten op de preekstoelrand sloegen en soms tot ongepaste woordkeus kamen door het toedoen van grapjassen, die daar scherpe voorwerpen hadden neergelegd.

Uit archieven kan de situatie te Burgwerd worden aanger''uld met vermeldingen van andere bekledingen

uit de achttiende eeuvl Áls de kerk van Oostrum in 1768 een nieuwe preekstoel krijgt met snijwerk van Dirk Embderveld, wordt er'tot r9

fl. 5-rr-4 betaald boor

het behleden aan de stoel'

laahen en nageh'. De preekstoel

in de kerk van Sexbierum met exuberant snijwerk var Joham George Hempel werd in

1768 vervaardigd. De kerkvoogden betaalden in 1769 een bedrag van f. r5-r8-o '\Y'eegens behleedcn oan dc predihstael ntet groenTïijp' . h t777 ontving Koopman Tèn Cate van de kerkvoogden van

Cornjum fl. 6-16-o laken op de preekstoel, die een halve eeuw eeÍdeÍ zal zijn gemaakt.t

In de negentiende eeuw komen in veel kerkvoogdijadministÍaties betalingen van preekstoelbekledingen vooL Ze betreffeÍ al of niet vervanging van oudere stofferingen. Als voorbeeld nemen we Achlum, waar de preekstoel rnogelijk uit r653 dateert. Daar ontving H. var der Meulen uit Harlingen in 1854 fl. 9r,r5h voor 'behleding der Éussew en preeÉstoel'. In 1887 was vernieuwing nodig. B. O. Ensink te Franeker leverde toen voor

fl. r85,8o J8 el groen sdai en rc el koord en franje' et H. Brit kreeg f. 9,r5 betaald voor'reparatie van de k4nsel enI mahen oanl gordijn'. In 1854 betaalden de kerkvoogden van Nijland voor hun preekstoel uit 1659 aan de Mettinger'lapkepoep' G Stockmann te Sneek fl. 8 voor 'franje aan de hansel' et aan Arjen Buwalda van Haga voor laken fl. 7,5o. In Raerd werd it t87t fl, zzz,zt aat À. Gramsma te Leeuwarden betaald voor 'saai, hoord, fratle voor gordijten in de herh, behleeden (van) de predikstoel en hussens enz. en arbeidsloon' et lt 1886 fl. zo 'uegent ba dekstud van de preekstoel'. De preekstoelvan Kimswerd uit 1695was in de negentiende eeuw ook bekleed. Hier onwingen de 'lapkepoepen Flacke en Schweigmann, in r858 van de kerkvoogden van Kimswerd A. 8,55 'wegens geleoerd lahen en fraie aan de bet opnieuu bekledzn aan

Horlotehouder op de preekstoelvan Raerd. Foto: lvillen Honsma

prediLxoel'. P.R.ufiaheeg fl..29,75betaald voor zijn werk han de kleeden in de herh m het behleeden dcr predikstoel'. Deze voorbeelden zouden met een groot aaotal andere kunnen worden uitgebreid.ó Er rnoge uit blijken dat de bekJeding van de bovenzijde van een preekstoelkuip met laken en fÍaÍrte een oude tra-

ditie is. Bij de restauratie lzn preekstoelen is in de tweede helft van de twintigste eeu\r te lichwaardig overgegaan

tot verwijdering. Er lijkt nu rreer wat meer respect en waardering te zijn voor dit kaÍakteristieke element van het kerkinterieur, maar bij de recente restauntie van het kerkinterieuÍ van Raerd in zorz verloor de preekstoel daar toch nog zijn bekleding. Er waren weliswaar geefl aanÍ1jzingen voor dat de preekstoel die il de achttiende eeuw bij zijn ontstaan had gehad, maáÍ het kerkinterieur (in clusief de kleustelling) werden gereconstrueerd naar de situatie van r9o9 en toen was de bekleding wéI aawvezig.

De verwijdering van de bekleding bracht in Raerd overigens wel een bijzonder detail aan het licht: een houten vorm, waarin de predikant zijn zakhorloge veilig neer kon leggen om opmerkzaam te blijven op de tijdsduur van de preek.T

Zit en knielkussen Beetgum.

Sltse te IIoeT.,e (ttboeve@n4all.nl) uas oan ry75 tot 2006 directe r oan het Fria Scheepvaan Mweum te Sneeb. Hij pabliceert op het gebied aan Friese xruk-, kunst- en herhgeschiedtniJ. njk ttudier en pxblicaties ricbtetl zicb ,net n4me op otuleneerpen als kerkboau en h erk i nri cbting u oo nc u lt uu1, am bac bts kunst (bee Idh ouz!@ e rk, de coratiacbildtrbaut, ugels en aardeuerk en zih,enoerh). Van zijn hand is ook het boek FÁese pteekstoelen (Leeuoarden, ry8o)

Noten

GORDI.JNEN EN KUSSENS

In de negentiende eeuw kwam het steeds meeÍ voor dat preekstoelen aan weerszijden van het ruggeschot

werden voorzien van gordijntjes, meestal van groen laken. Soms vraren ze bedoeld om te voorkomen dat de

predikaat last had van hinde ijke inval van zonlicht, maar meestal dienden ze ter tochtwering. Bij de verbetering val de verwarrning in kerkgebouwen verdwenen

de gordijntjes weer.

De wel of niet opklapbare preekstoelbankjes voor predikanten kregen in de negentiende eeuw dikwijls een bekleding. De meest bijzondere is te vinden in Beetgum, waar op de beLleding van het bantje in 1875 is geborduurd: 'Ocb, / of ih ienand badde, / die nij hoorde! / Job jt. vs. jy.'8 Gaat het hieÍ om een plagerijtje of om zelfspot van ds. I. E. van Iterson? Bij het Beetgumer zitkussen behoort een knielkussen, waarop tussen takken staat geborduurd: 'Geloof Hoop en Liefde / fi75' , alsmede een geopend

bijbelboek

net

't Kox

vs. r1.'

Foto s website von Kerk in Beeld

7 8

ïiesdar, (Toegangsm 244-5), nÍ. 25, KeÍkvoogdijrekeningboek Burgwerd 17z:-1776. Vergelijk Sltse ten Hoev€, .Flies pree hstoe len

o,eetwat den rgSo\, 8r

'IiesoaÍ, Collectie Handschriften Fries Geíootschap (To€gangsnr. 347), nrs. 1006,1009, to87 eí Ít46 en Leeuutarder cortptoit almanacb na dn nieuwen $ijl ooet 1726 Nitgave Gerrit Koumans), met handschÍiftelijke aantekeringen, nt. A-3233. Henricus Grevenstein, Naanlijtt der predihanten Clari Bohpen en lVorkum, G eeuwarden r7jt, Ruurd \Válirga, 'Dorp onder de indruk valr oude Mozes', n: F,riescb Dagblad 3 aprí zooo en Regnerus Steensma, 'Het principaalste ende noodichste funda ment.' , ift KMelstok tv. 60 (tuni 2ooo). Tiesoar , (Toegangs r. zq4-r) nr. 2.5,3 tovember qz4, ry er Á februari r72t en 8 januari 1728.

HistorischlnformatiecentnrmNoordoostFdesland,DotJum, (Ioegangsnr. o8r), nr 55, Kerlvoogdijrekeningboek Oostrum 1690-1789, ÀÍchief Protestants€ g€meente Sexbierum, Kerkvoogdijrekeningboek r74z-r79o en Tiesoar (foegangsnr. 244-rz) nr. zz8, lGrkvoogdijrekeningboek Cornium 1739-1821. Archief Prot€stantse gemeente Achlum, Kerkvoogdijrekening r8t4, archief Protestantse geme€nte Nijlánd, Kerkvoogdiirekening r8t4, Gemeente-archie{ archief Protestantse gemeente Raerd, Kerkvoogdijrek€ring r87r en Archief Protestartse gemeente Kimswerd, KeÍkvoogdijr€kening r8j8. Vriendeiijkernededelingvankerkrentmeester'Wiflemfïansma. Sytse ten Hoeve, Fzese preekwelen Q,eevwarder ry8o) 5.

JusrtN E.A.

KRoESEN

toekomst vooÍ de Friese kerken: Een

creatieve ideeën van RUG-studenten

Tijdens de excursie werd onder meer de kelk van Leermens (cr.)

Foto's otahlef Regnerus steensma, tenzij anderc vetmeld

bezochï. Foto Modelon Frcnssen

IÍr de laatste maanden van 2or3 hebben achttien

mensen ter plaatse onder woorden wat de kerk voor hen

studenten vaÍr de Riiksuniversiteit Groningen nagedacht over de oude Friese en Groninger kerken in verleden, heden en toekomst. In dit aÍtikel wordt kort verslag gedaan van een experimenteel project en worden enkele van de meest opmerkeliike voorstellen besproken.

betekent? Voelen ze zich met het oude gebouw verbon-

De cursus 'Religieus erfgoed in het Noorderl was georganiseerd aan het Honours College, een speciale leergang voor de beste studenten van de universiteit. ZewaÍen afkomstig wn zeer uiteenlopende opleidingen, van biologie tot American Studies en van sociologie tot rechtsgeleerdheid. De eerste rreken werden besteed aan een reeks colleges over de meer dan duizendjarige cultuurgeschiedenis varr de Friese en Groninger kerken, rznaf de opkomst van het christendom tot aan de ontkerkelijking en de 'herbesternrning' van kerkgebouwen. Voor velen betekende dat een kennismaLing met een geheel nieuwe wereld. Omdat niets leerzamer is dan een excursie in het wije veld werd op z4 november een tocht langs vier middeleeuwse kerken in de Groninger Ommelanden ondernomen.

den en zo ja, hoe? Bij de toekomstplannen ging het erom

de kerk een zo groot mogelijke rol in de dorpsgemeenschap te laten spelen. PLANNEN VOOR DRIE FRIES9 KERKEN

In Hantumluizen merkten Ronja Reijngoud, Petra Meelker en Gerald Hoekstra dat de culturele activiteiten die in de stichtingskerk georganiseerd worden maar matig worden bezocht, waardoor de functie als ontmoetingsplek beperkt is. Om hier verandering in te brengen werkten de studenten een aaÍrtal creatieve scenario's uit, waaronder die van museum, buuÍtcentrum, bibliotheek en kroeg. De laatste functie zou bij sommige dorpelingen zeker op verzet stuiten, gezien de religieuze geschiedenis

lan het

gebouvz Een geschiktere oplossing zou kunnen

ziin om een pop-up restaurant in de kerk te realiseren: een gemak.kelijk verwijderbare eetgelegenheid waar gas-

ten in het hoogseizoen in middeleeuwse sfeer kuuren genieten van eten, toneel en muziek. Bij deze optredens kan de geschiedenis van de kerk op een speelse manier

Vervolgens 'adopteerden' de srudenten in groepjes van

gepresenteerd worden aan bewoners van de streek en aan

trvee of drie een oude kerk in een kleine plattelaadsge-

toeristen. Uit een enquête onder de dorpelingen bleek dat vriiwel alle onderwaagden hier positief tegenover

meenschap en schreven ze dzlarvoot een 'cultureel toekomstplan'. De eerste stap v/as het in kaáÍt brengen van de materiële en imrnateriële waardenvan iedere kerk- als beeldbepalend en sfeervol monument, als een verzarne-

ling bijzonder meubilair, als een baken van geschiedenis en als een drager van persoonlijke herinneringen.

snel moesten de studenten de bibliotheek

uit en de

dorpen in om mensen te interviewen, lzn beheerders en kerkrentmeesters tot (oud)kerkgangers en atheïsten, en lan cultuurlieftrebbeÍs tot cultuuÍmijders. Hoe brengen

stonden, zowel de religieuze als niet-religieuze dorpsbewoners. Op de vraag of ze er ook zellf zotden gaan eten reageerde de meerderheid instemmend. Reinder Reinders, Laura van der Bijl en Patti Nijhuis

verdiepten zich in de achtziidige Van Harenskerk in Sint-Annaparochie, die in oktober zorz werd overgedragen aan de Stichting Álde Fryske Gjerken. Door de monumentaliteit van de zeventiende-eeuwse inrichting is de ruimte moeilijk voor andere doeleinden dan

lnterieur van de kerk van Hàntumhuizen met zijn buzondere gewelfconstructie

Het interieur vàn de kerk ven Hàntuimhuizen gezien vanàf de orgeltribune

kerkdiensten en conceÍten te gebruiken. Het feit dat in de kerk iedere maand een kerkdienst plaatsvindt, legt bovendien beperkingen op aan peÍmanente vormen van alternatief gebruik. Voor kortdurende evenementen

Om de kerk een grotere rol in de lokale gemeenschap te geven dan nu het gwal is, bevelen ze aal om het

zoals een dorpsfeest, schoolmusical, muziekoptredens

en -repetities, sinterklaasvieÍiÍtg of kerstmarkt zijn de mogelijkheden groter De studenten stelden op basis van straatinteÍviews vast dat de gehechtheid aan het gebouw onder de dorpelingen groot is en dat velen wensen dat de kerk vaker

wordt opengesteld vooÍ geïnteÍes

seerde bezoekers. Op de vraag

"Vat weet u van de Van Harenskerk?" ántwoordde vrijwel iedere ondervraagde onmiddellijk met het verhaal dat Rembrandt er in 1634 zou zijn getrouwd met Saskia van Uylenburgh. De studenten raden daarom aan om bij toekomstige activiteiten waar mogelijk hierbij aar te knopen, bijvoorbeeld in de vorm van een jaarlijkse re-enactment in de voÍm van een toneeluiwoering door de dorpelingen zelf

Dieuwke val Iwaarden en Anna Gregorjeva (een stu, dente uit Rusland) togen naar de romaalse kerk van I7estergeest met haaÍ bijzondere beschilderde absis. In tegenstelling tot de vorige twee kerken is dit gebouw geen eigendom vaa de Stichting Alde Fryske Tèjerken, maar van de hervormde gemeente Oudwoude,rffestergeest.

gebouw vaker te gebruiken voor vergaderingen en voor activiteiten in de sfeer van muziek, lezingen, toneel, beurzen en kunstexposities. Om de kerk voor toeristen

aantreLlelijker te maken zou de toegankelijkheid verbeterd moeten worden, bijvoorbeeld door rniddel van een mobiele app met gegevens in verschillende talen over de

openingstijden en sleuteladressen en met achtergrond informatie over de kerk en haar schilderingen. Dieuwke en Alna benadrul<.1<en dat de kinderen van nu morgen verartwoordelijk zullen zijn voor het behoud van de kerk morgen. Hoewel ze vermoeden dat de lokale bevolking hier niet zonder meer akkoord mee zou gaan, stellen ze voor om kinderen de kerk te laten ontdekken aan de hald van een lasergamespel, vanuit de gedachte dar'r.rolijke en sparnende belevenissen een grotere betrokkenheid bij het monument tot stand zullen brengen. PLÁNNEN YOOR VIER GRONINGER KERKEN

In Groningen werden voor vier keÍken toekomstplaa nen uiti3ewerkt.

Feerwerd verspreidden Madelon

Franssen en Gwendol).n Hooijkaas een enquête) waar-

van er 87 inger,'r.rld terugkwamen. Daaruit bleek dat de

Door de monumentalê inrichting ven de van Hàrenskerk in sint Annaparochie zijn de mogêlijkheden voor cultureel gebruik beperkt

De kerk van Westergeest geziên

vanuit het wêsten

is met de actMteiten die er plaatsvinden, en minder met het gebour zelf. Ze doen de .uggestie om een

Fenneke Venema en Bregje Faasse dat de kerk vanaf het moment dat ze niet meer voor kerkdiensten werd gebruikt haar functie a1s ontmoetingsplek weer meer

Ievensbeschouwelijk pÍogrammá vooÍ jongeren te ont-

heeft teruggeLregen. Ze ruder. aan om een sterkere

wikkelen, om een gevoel van verbondenheid met de

verbinding te leggen met het nabije W'addengebied, en opperen een museum, een r.lw-kantoor en een eenvoudige bed & breaLfast als mogelijke nieuwe functies. In Oosterwijtwerd raakten Dorien van den Brink en Marjolein Kruithof onder de indruk van de vredige, verstilde sfeeÍ in en rond de kerk. Hoewel ze de bekendheid van het monument graag zouden wi11en vergroten, wijzeÍ ze eí ook op dat een teveel aan bezoekers de bijzondere charme van de lrerk teniet zou kumen doen. Bij de culrurele activiteiten is gebleken dat vooral e>rposities en toneelvoorstellingen door de dorpelingen zelf veel belangstellenden trekken.

hoge waardering voor de oude kerk vooral verbonden

oude kerk ook bij de jeugd aan te kweken. Ook Judith

Euwema, Maaike Anna Hempenius en Britt Tèrmes, die hun aandacht richtten op de kerk in Garmerwolde, adriseren om de verbinding re zoeken met jonge mensen. Zo zouden scholen een les over de Middeleeuwen kunnen maken, die ter plekke in de kerk gegeven Lan worden. Op straat konden ze vaststellen dat veel dorps bewoners de oude kerk beschouwen als een onmisbaaÍ ijkpunt en herkenningsteken voor het hele dorp. De plaatselijke commissie streeft vooral naar activiteiten die mensen onderling verbinden, zoals koffieochtenden en toneeluiwoeringen. In Hornhuizen ontdekten

TOT SLOT De uniekê middeleeuwse schilderingen in de romaanle absis vàn dê

keík in westergeesl verdienên meer áandàchL

Uit de zeven lokale onderzoeken in Friesland en Groningen is gebleken dat veel dorpelingen een grote betrok Lenheid bij de oude kerken voelen en de activiteiten die er georganiseerd worden zeer

waarderen of

ze er nu

aal

deelnemen ofniet. Op veel plaatsen worstelen de beheer ders met de v'raag hoe men meer mensen uit het dorp en van buiten over de drempel kan trekken. Ggelijk beseft

men dat juist de rust en de stilte belangrijke waarden zijn en dat activiteiten var een al te frivool karakter zich niet goed verhouden tot de Íeligieuze geschiedenis en de monumentale status varr het gebouw Aart de voorwaarde

van een goede toegankelijkheid wordt op steeds meer plaatsen voldaan, maar toch kan hier nog het een en ander verbeterd worden. In de meeste toekomstpannen doen de studenten de aanbeveling om verbindingen met scholen in de omgeving te leggen, zodat het brede draag vlak ook onder de toekomstige generaties blijft bestaan.

Dí Jurtin E.A. Kroesen

Q.e.a.kroercn@rugnl) is universitair docent Kunstgeschiedenis van bet Cbistendom aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdiensntetenschap pan de Rijksunijersiteit

Gro ingen.

De historische inrichting van de dorpskerk in Huizum hceft in de afgelopen jaren onder grote druk gestaan. Met de overdracht aan de Stichting Alde Fryske Tsierken in december zor3 is de toekomst ran één raI Erieslands mooiste interieurensembles nu geluklig voorgoed beschermd. Dit artikel beschrijft de biizondere waarde van een uniek kerkinterieur in een Leeuwarder buitenwiik.

De kerk van Huizum was in de Middeleeuwen gewijd aan Johannes de Doper Het schip dateert getuige enlele tufsteeniesten ten miflste voor een deel nog uit de twaalfde eeuur De bakstenen toren werd gebouwd in de dertiende eeurq en in de vijftiende eeuw werd de kerk voorzien van een vijfzijdig gesloten

koor In het zuidoostelijke muur-

gedeelte hiervan bevindt zich een piscinanis, die voor de

Reformatie werd gebruikt voor de rituele wassing van de

In januari zoog besloot de Protestantse

Gemeente Leeuwarden Huizum om het moderne kerLgebouw De

Oase te sluiten en de Kurioskerk en de middeleeu wse kerk (plaatselijL bekend als tle dorpskerk) aan te houden. Om aan de gefuseerde gemeente en het moderne kerkgebruik tegemoet te komen moest aan de oude kerk een reeks forse aanpassingen worden gedaan.

Het aantal zitplaatsen in de kerkzaal zou moeten worden uitgebreid en de inrichting diende flexibelgemaakt

te worden om voldoende plaats te bieden voor meer variatie in het gebruik. Áan de buitenLant wilde men een ruimte aanbouwen voor moderne faciliteiten. Ver schillende scenado\ en ontwerpen werden bestudeerd, maar het aanpassen van een eerbiedwaardige oude kerL bleek een kostbare en bovendien gevoelige zaak.' Men besloot De Oase voorlopig toch aan te houden en vanaf orr vonden in de dorpskerk geen reguliere kerkdienz.

sten meer plaats.

Op z9 november zor3 werd de laatstgenoemde kerk overgedragen aan de Stichting Alde Fryske Tijerken. Daarmee gafde protestattse gemeente een eeuwenoud en sfeervol Godshuis uit handen, en kreeg de Stichting één van Frieslands topinterieuÍs in bezit, met belangrijke onderdelen varr vóór de Reformatie en een deel uit de protestantse tijd.'

handen en het vaatwerk na het bedienen van de mis.l Het

water vloeide naar buiten via een gootje door de muur De nis wordt omlijst door een laatgotische spitsboog van gepro6leerde bakstenen en de bodem bestaat uit een zándstenen plaat met een opstaande rand waarvan het voorste gedeelte is afgeslagen. Middeleeuws zijn ooh de gebeeldhouwde schotels aan het houten tongewelfwaar op het IHS monogram, de Veronicadoek, het hoofd van Johannes de Doper op een schotel ('Johannes in disco) en een aantal lijdenswerktuigen te zien zijn: het kruis tussen zwaard en hysopstengel, een doornenlroon en twee gekruiste takken en een geselpaal tussen een roede en een

vijfwonden van Christus werd rond 1975 nagernaalt van eenvoorbeeld inJelsum.5 Uit de tijd voor de Reformatie dateert ook de eikenhouten preekstoel, als enige in heel Friesland.d De achtzijdige eikenhouten kuip in renaissancestijl rust op een gesneden gesel.a De vierde schotel met de

zuil die in sierlijke consoles uiteengaát. De waaden zijn versierd met een rceks Llassiek geschulpte nissen die van ellaar gescheiden worden door vrijstaande gecanneleerde (gegroefde) Korintische zuiltjes. Het onderste deel van de zuiltjes is voorzien van een gestileerde plantaardige versiering. Plaltenmotieven, ontspruiteod lit vazeí, zíjí ook aangebracht op de zuilbasementen en op de paneel

tjes daartussen; het voorste veld toont een grote vaas geflanLeerd door twee halffiguren. Deze kuipdecoraties

ií

r IjH

Dê

rÍke kêrkinrichting uit

dê zestiêndê en zeventiende eeuw gezien vanuit het zuidwesten.

Regnerus Steensmo

De zeltlende-eeuwse preekstoel is de enigevan voor de RefoÍmatie die in Friesland bewaard is gebleven. Foto./ustin Kroesen

Bankwangen in renaissancestijlin het westen van het schip

de stijl van de r,toege Renaissance duiden op een datering

pEccATA EoRUM, vertaald: "Roep luidkeels, houd niet in, verhefuw stem als een bazuin, en maak rnijn volk zijn overtreding bekend en het huis vanJakob zíjr' zor'deri',7 Vergelijkbare proÊelen in vroege renaissancestijl rondbogen steuneÍrd op gecanneleerde pilasters - zijn

rond r55o, enkele decennia voor de overgang naar het protestantisme. Het fries lalgs de bovenrand draagt een inscriptie in kapitalen die is ontleend aan de Latijnse Bijbel, de Vulgaat. Het betreft een citaat uitJesaja 58:r dat als een oproep gericht is aan het adres van de predikeÍ: cLAMÀ NE CBSSES QUÀSI TUBA DXÀLTÁ YOCEM TUÀM ET ANNUN-

foto orchieÍ

TIA POPULO MEO

SCELERÀ EORUM ET DOMUI JÁCOP

Foto lustin Krcesen

te zien aan acht bankwaagen aart weerszijden van het middenpad in het westen van het schip.8 Dergelijke bantonderdelen van voor de Reformatie zijn slechts

INRICTITING UIT DE PROTESTÀNTSE TIJD Bij de overgang naar het protestantisme verdween het altaar uit het koor, rnaar in het schip bleefde bestaande inrichting in grote lijnen gerespecteerd. In 16o4 werd een sierlijke messing arm met een koperen doopschaal aal de preekstoel bevestigd en rond het midden van de zeventiende eeuw werd het doophek met gedÍaaide balusters geplaatst met daarbinnen een bank voor de kerkenraad. Boven de pÍeekstoel werd toen ook een klankbord geplaatst. Van de lambrisering achter de preekstoel is een de el gedateerd in 1677, en rond dezelfde tijd werd ook de eikenhouten scheidingswand tussen het portaal en de kerkruimte (de 'pei) aangebracht. 'W'aarschijnlijk eveneens in de zeventiende eeuw werd de herenbank met de vootÍeformatodsche elementen vooÍzien van een vooÍhek met renaissancesnijwerk en gedraaide balusters. Ook werd mogelijk toen de overhuiving toegevoegd, die het volgende Latiinse opschÍift draagt: ennon Ex FRUcru) rr LEo Èx UNGUE, AGNoscITUR ('De boom kent men aan zijnwucht en de leeuw aan zijn klaurrd)." Het eerste deel is ontleend aan Matteiis rz:33 en drukt de gedachte uit dat iemands karakter aan zijn handelen is af te lezen. llet tqreede deel is een spreekwoord dat ook bij Erasmus vooÍkomt en dat zoveel wil zeggen als: "een meesterwerk herken je direct".'" De 'moderne' schreefloze vorm van veel van de letters lijkt te wiizen op een veel latere datering van het opschrift, mogelijk in de negentiende eeuw; waarschijnlijk werd het vernieuwd, mogelijk zelfs meer dan eens.'l De meest westeliike van de dÍie herenbanken, uit ca. r66o, heeft een overhuiving op rwee gelorsre zuiHerenbànk met êlemênten uit gotiek en Renaissànce Foto otchieÍ Regnerus Steensmo

in enkele Friese kerken bewaard gebleven.e Dezelfde stijlkenmerken keren terug in de zuiltjes ondeÍ de overhuiving van de meest oostelijke van de drie hereÍrbaÍIcn langs de noordwand tegenover de preekstoel.'o Àan de voorzijde van deze bank zijn enkele nog oudere elemen-

ten verwerkt, namelijk zes laatgotische briefparelen

uit het begin van de zestiende eeuw

Overblijfselen

van middeleeuwse herenbanlen zijn uitetst zeldzaam naast Huizum komen ze in het Noorden alleen nog voor in het Groningse Holwierde. Daar werden twee zestiende-eeuwse banken verzaagd en samengesmeed

tot

één nieuwe als onderdeel van een ingrijpende 'restauratie' in de jaren r945-5r onder leiding van architect À.R.

'Wittop

Koning. Gelukkig bleefeen dergelijke ingreep in

de grote restauratiegolf van de jaÍen

vijftig en zestig

Huizumer dorpskerk bespaard. De restauratie in 196o-6r door architectJJM. Vegter was veel terughoudender; een aantal banken werd veÍvangen door losse stoelen, maar het monumentale totaalbeeld werd intact gelaten.

len versierd met uitbundig loofiverk. De middelste banl met barok snijwerk dateert vermoedelijk uit het tweede LwaÍt van de achttiende eeuw In het koor staan enkele banten val eenvoudiger makelij, die deels bij de restauratie in 196r zijn samengesteld. De antiek aandoende bolpoot-avondmaalstafel kreeg pas bij deze Íestauratie een plaats in de kerk. Het witgeschilderde orgel met bronskleurige ornamenten op de tribune aan de westzijde van het schip werd in 1849 gebouwd door

de firma L. van Dam en Zn. uit Leeuwarden. Daarbij werd gebruik gemaakt van veel ouder pijpwerk van onb€k€nde datum; in 1657 was er sprake van het herstel van een orgel in de kerk, wat suggereert dat dat toen al geruime tijd bestond.'4 In de eerste helft van de achttiende eeuw volgde een reparatie en uitbreiding onder leiding van M. Swartsburg. Tot de historische inventaris behoren verder twee achttiende-eeuwse statenbiibels en een psalmbord uit de eerste helft van diezelfde eeuw Aan zilverwerk bezit de kerk twee avondmaalsbekers (uit 16o5 en r8oz), een avondmaalsschaal uit 176r, een collecteschaal uit hetzelfde jaar en een kan uit 186o. Ook bleven een houten kist met dde sloten en een diaconiekistje uit de achttiende eeuw bewaard. -t

Huizumer dorpskerk sinds enkele maanden dan formeel een eind gekomen, dit unieke interieurensemble dat tot de top van Friesland behoort geniet nuvoorgoed de zorg en bescherming van de Stichting Alde Fryske Gjerken. Zo is geÍ aaÍboÍgd dat de kerl en de verhalen die zij vertelt ooL voor toekomstige generaties Huizumers (en niet Huizumers) beschikbaar bliiven.

Dr Justin E.A-

Kroesen (lz1roesen@ragnl) is unipersitair do-

cent Kunstgeschiedenis z'an het Cbrittendom aan de Faculteit Godgeleerdheid m Godsdierctutetenscbap x,an de Rijhruniversiteit Gtoningen. Zijn bijnndere interesse gaat uit naar de inichting en bet gebruiÉ van kerbgebomom in de Middeleeuom en de troeg modente

tijd.

Noten

ktlkel Á Refornatoriscb Dagblad, g fn zoro. Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: Harm A. Lassche, Huinner dorpsherh. Gebomt, functie, ongering, }{u;nm ry77, Elleke Maïkes van der Deijl en Tim Gta s,Inventarir un bet Kunst en Cultuurbezit door de Sticbting Kerkel|É Kantttezh in Nederland (SKKN) , ujtgevoerd. in ry95 en gepubliceerd in zooo, Ronald Stenvert (red.), Monunentn

Nederland:

Frflan/Frieíand, ZeistlZwolle 2ooo, p.

Àd€ma architecten, st Johannes en

neubilair,Dokktm zoaS

begrip",

}Iujnlr.

AerA te

Hui*n. AnaQ*

196, Aerk

en De Huizxzner darprkelA "ift AorÍ

zor3.

Vgl. Regnerus Steensma,'Het geheim van de lege ds: sporen van de katholieke eredienst in Fries€ kerken', i\ KryelstoA 68 (zoofi, pp. 4-45, bter pp. zr-37. Beschreven door J.D.Tb. Wassenaar,'De passievoorstellin gen in de Huizumer dorpskerk', in Keppelstok fo Gqqf), pp.

t 6

Lassche, Huizuner dorpsherk, p. óó. Vgl. Sltse ten Hoeve, -Fbarc preeastoelen,Lee.uwardeí \98o,pp.

24,78,to7. Citaat naar de NBG-vertaliog van r95r. Dezelfde tekst was aangebracht op de voorganger van de huidige kansel in de kerk 21

Herenbànk mêt overhuiving op getorste zuiltjes, ca. r660 Foto otchief Regnerus Steensma

TOT SI,O'T

De bijzondere atmosfeer in de kerk van Huizum wordt versterkt door de vloet die voor eefl groot deel bestaat uit historische grafzerken. Verschillende daarvan dateren nog uit de tijd voor de Reformatie, zoals de zerk van HesselJelgerszoon Feijtzma die elders in dit nummer van Alde Fryshe Tijerhen is uitgelicht door Elleke Makïes-van der Deijl. Ook de periode rond 16oo, de glorietijd van de Friese zerkbeeldhouwkunst, is goed vertegenwooÍdigd.16 De zerken herinneÍen aan pastoors en dominees, adellijke heren efl gewofle kerkgangers, bestuurders en militairen. Ook zijn erverschillende kin derzerkjes te zien.Aarr de hedendaagse bezoekervertelt

het interieur van de Huizurner dorpskerk in zijn totaliteit een boeiend verhaal over geloo[ sociale verhoudin gen en bijzondere personages in een dorp onder de rook vart Leeuwarden. Dit verhaal ligt besloten in het gebouw

en zijn inventaris, waarin ieder element zijn historisch bepaalde plaats heeft. Al is aan het kerkelijke leven in de

vaÍl Bears; op het tJankbord van de preekstoel in Sexbierum staat eenputto die een banderol draagt met daarop: Jes.58,r', zie'Íen Hoeve, Fiese preeksaelen, p. 78. Àdema architecten dateerden deze wangen "eind ró" of begin

koÍt na d€ Reformatie. In !íesteÍnijtsie . Gotisch), Jelsum Gotisch) en Schraard (renaissarce). Zie Regnerus Steensma, 'Lekenbarken in Friese 17' eeu{/', dus

n l<eppëlstoÉ 72 (2oo@, pp. 4 14. Deze zuiltjes sluiten niet natuurlijk aan bij de overhuiving, waarschijnlijk als gevolg van secundaire veranderingen. Steensmavermoedde dat dit opschrift al in de zestiende eeuw door een adellijke eig€naar werd aangebracht, maar \ranneer en doorwie is onbekend". VgL Steensma,'Lekenbad<en', p. 14. t2 Bij BÍasmus vinden we het iÍr zijn Adagia, U4. r3 Ik dank dr Lydia Wierda in croningen voor haar deskun digheid op het gebied van paleografre. t4 Lzssche, Huizuner dorpskerk, pp. 66- 68. t5 Zie de Im)enta* aan bet Kunst en Cultuurbezit door de SI(KN. r6 Zie Lassche, Iluizuner dorpskerA, pp. 87-roo en zeer recent Meindeít Timgerman, Grafzerhen in de Huizuner dorpsLert, gepubliceerd op de website van de Fryske Akademy (wwrv fryske akademyr , zie onder 'genealogysk wurkferbán). Over de Friese zerkhouwkunst in het algemeen: Rik Vos, Ckistien Diamaot en Elleke Malrkes-van der Detjl, Zerhen in Friesbnn rtjt-fi8o ,I ÊelrwaÍdefi \9g4. kerken vóór de Reform atie',

*. ?v__a."_?Írrf J-*Fa_ qlr,lt.lrltr'ElIrDt

m F

È)qÉ\-']Ér\tí't*i ít'l rl.rïilsíFlih$; llF!ffitÈ4

--*g

ffi

::il:,ï^KKEsvAN : ,DÊ 2erk van:Hessel

ffiffi$lffiRffil$ffiffi

Jelgerszoon Feijtzma

ffiËrimp;*,';r:.:.;.,,.,-:..,.ra

Hffi#HP,ffiË$fiffi1ffi ffiH,&/ffiB;i\*..fdffiw

Leeuwàrden, tuin voorm. Fries Museum, zeÍk vooÍ Hette Dekamà (1522) en Rinsck van càmminga (1549), H. Foto ch. Boons in opdrccht \/an de Rijksdienst voor het cultureel Etfgoed

takvonnige uiteinden van hct helmkleed. In aan hct hoof<leinde staal de initialen IIG

cle

baoderol van de

IIE

stccnhouwers. (nr: spcclt gccn rol in clit kortc bctoog.) De decoratie vertoont een grote gelijkenis met die van tle steen die in de tuin staat van het vroegere Fries -Nluseum (aÍb.u), bcstcmd voor

Hette Dekama $r5zz) en Rcisk Camstra (trl+q). De stcenhouwcr signccrdc mct de initiaal H. De aandacht gaat nu uit naar het gedeelte van tle decolatie dat tweedercle van het micldenvelcl be rleLt. Ook hicr zienrve weel de gotischc kenmcrken. Dc 'uicrpasscn cn dc gebruikte lettcrtckens zijn veel eenvou diger, rnaar vcrdcr zijn cr duidelijke overeenkomsten, zoals rlc Êgur:rtieve rancleo naast dc tekstrancl, dc hoc kig gcvormde cngclcn aan hct hoofdeinde en het helrnkleed. Hoervel deze steen anders is gesigneerd kan men cr van uitgaan dat het om dczclfdc stccnhouwcr gaat.

De decoratie aan het voeteneinde is van de hand Huizum, zerk voor Hessel lelgerz Feijtsma (1505) en

(?) (r527),

Fota Ch. Booms in opdtocht von de Rijksdienstvoor het Cultueel Ertgaed

In de Huizunerkerk ligt een fraai bewerLte zerk, be stcmd voor Hessel Jelgerszoon Fcijtzma (fr5o5) cn iernand die in r5z7 ovcrlccd. In de :rchttiende eeuw werd tlc stccn opnieuu- gebruiht rvaarbij <le vermel ding van het overlijdcn vao dc wedurven Fockeng(a) en líinhout gcdccltelijk over de oorspronkelijke telst wcrd gcplaatst. Gelukkig is de zestiendc ecuw.sc dcco ratic blijven bestaan. I)eze decoratie heeft duidelijk gotische kenmerken zoals het schrift, dc vicrpassen clie de hoeken lrlleo, de sierranden dic dc tekstland begeleklen en de stijve

van rle beLcnde steenhouwer- Bencdictus Gcrbrandtsz. Vccl zerkcn dic in Fricsc kcrken liggen zijn door hem bewerkt. Naal men àanneent is hij de zoon van mees ter (ierbren, die zeker vanaf r5rr zijn wcrkplaats in Leeuwartlcn hatl (noot r) en zoals nu blijkt, zijn wcrk signccrdc mct I

IG of H.

E//e/:e Makl:et pdn der

Deij/ Stan

sturleertle Kanxgesthielenis aun

dt Rt.t(]. Iladr bijzontfurc interÍsy gaat it tlt/drhet beeldbouunperk op grafzerken

Notcn

r wl Dolk: "Zestiende

eeurvse zerkhousers

Dc Vrije Frics 46. Lceuwarden r9ó.1, zo;-r13.

in Fricsland". In;

Ztrrsr.oec 12 JULI, r6.oo uuR, Gno,rrs KEnr Sr. Jlcorrre.nocr'r

Flàmencoshow door Flàmenco Crupo Rosario

In het kader van de sarnenwerking met Ti;ierkepaad organiseert de Stichting Àlde Fryske'Iljerken op zaterdag rz iuli om 16.00 uul in de Groate Kerk te St. Jacobiparochie een Ílamenco-optreden. Een aantal enthousiaste dansers van de Flamencoschool Rosario

uit Groningen zullen sarnen met flamenco-gitarist Bertie Kooistra een temperamentvolle flarnenco-show laten zien met sÍak voetenwerk, ritmische palmas (llappen), prachtige jurken en een trotse houdrng. Een

belevingvoorhet oor en voor het oog! De entree i5 gratis, aanmelden is niet nodig. zie ook www.aldefrysketsjerken.nl I www.tsierkepaad,nl I www.groatekerk.nl www.santiàgo.nl. Voor meer informatie over Grupo Flamenco Rosàrio: www.f lamencogroningen.nl I infoGJf làmencogroningen,nl

Zorsote 7 sEpTEMBER, r5.lo uuR, Rororoaronr Tonrauo crytsie Kingma, FÍyske tÍoubadour Grltsje KiÍlgna zingt met

gitaarbegeleiding haar eigen

DoNÁTDURSB IJEDNKOMST

Fryske teLsten en melodieën al

ZÀTERDAG

dan niet aangenrld met bekende

MFc DE MANDE EN DE NIcoLÁÁsKenx

r8 o(ToBER, 14.oo

r7.oo uuR

rr Nt.'Leno

Fdese liederen. Het ziin meest

Foto Grytsje Kingma

luisterliedjes over onderwelpen

Na de jaáÍvergadeÍing in De Mrnde vertelt bestuurslid

die dichtbij staan, voorzien van

Hoeve in de kerk van Nijland over zijn pas verschenen boek De

de nodige zelfspot of een gevoe-

Nho/aisheft aan

Nijla

S1'tse

lige snaar.

Meer info over de activiteiten in onze kerken: ReseÍveren: gÍytsie.kingma@)f

Vnr.1o,ro rr JULr!

ilternet,nl I zie ook www.grytsiekingma.nl

rt.oo - r7.oo uuR

www.àld€f rysketsieÍken.nyultagenda

t------------------l

Lezing over kerkeliik zilver + bezoek expositie "zilveren Herinneringen" in het Fries Museum, o.l.v. Hugo ter Avest Valr

juni t/m

augustus

vindt in het Fries Museum een expositie oveÍ

@ries) zilver plaats, getiteld 'Zilveren HeÍinneringerl. De expositie is ingerichtvolgens de therna's geboorte (doop), huwelijk en overlijden.

Een deel van het tentoongestelde zilver

van kerkelijke oorsprong. Hugo ter

Avest, directeur van het Hannemahuis HaÍlingen, is een expert op dit gebied en heeft een hoofdstuk over kerkelijk zilver geschreven in het prachtige

boek Friesgoud en zilvet dat op 2juni 2or4 ten doop zal worden gehouden.

Op vertoon van deze bon ontvangt u 20% korting op de entreeprijs van het Fries Museum (maximaal tweê personen). De korting is niet geldig in combinatie met andere acties. Geldig tot en met 17 augustus 2014.

tffi

Tijdens de lezing zal hijingaan op de hoofdlijnen die in de expositie aan bod komen en hij zal nader ingaan op een aantal interessante stukLen keÍkzilver die tijdens zijn onderzoek zijnbekeken. Na de lezing is er gelegenheid tot het bezichtigenvan de expositie, waarbij Hugo ter Àvest beschikbaar is voor een toelichting ofvragen. Entree: €

l5n inclusief bezoek van de expositie

'zilveren Herinneringen' en kofíi+hee. Donateurs van de Stichting Alde Fryske Tsjerken ontvangen € 2,50 korting, Aanmelden kan

tot vriidag4juli:

impresariaat@aldefryskets.ierken.nl Meer

info:

I o6

34oor636

www.àldefryskets.ierken.nl www.f riesmuseum.nl Llevet niet knippent Maok een kople of nee,, het gehele nogozine ne?.

ten