AFT-11 by Stichting Alde Fryske Tsjerken

*: I I

.. "

! t+'i

r :.:

I JAN M EESTER

Het Lourdes van de doopsgezinden Píngjum en witmorsum ols dopers bedevaottsootd

ALBERT RÉINSTRA Papegaaien in Dedgum

KoEN ZoN DAC

It Frysk wierspegele op grêfstiennen

Opgedcht 9 september r97o Dagelijks bestuur en directie Drs. J. Kersbergen,

voorzitter

ll Stichtingsnieuws

I.. JD. Niemeijer, secretaris Drs. H. Oosterhof{ pennilrgmeesteÍ Drs. H.T Algra, vicevoorzitter

Drs.J-M. Postma GA. Bakker, directeur

Adres Postbus r37 89oo .rc Ieeuwarden Bezoekadres: Emmatade 59

KEES KUIKEN

Herdenken in de kerk van Hommerts:

vóór en na de Hervorming

TeI: o58-2496óó

E-mail info@aldefryskets jerken.nl Rabobankrr: l.ll,8r rer o orTz 4t61 82

rNc: m,o7 rxcn oooo 73o7

Donateurschap Minimaal per jaar € r75o Opzegging vóór r novembeÍ via info@aldefrysketsjerken.nl of schriftelijk naar

ERIK BETTEN

bovenstaand adres

Het Noordeliike parochiewezen

Redactie

ontrafeld - Otto Roemeling over zijn

H. Willems, voorzitter Drs. L. Dijkstra, secretaris Drs. H.T Algra DrJE.A. Kroesen Dr. H. Nijdarn Drs. M. Stoter Dr. O. Vries

corpus clericorum

Redactieadres Postbus rj7 89oo ec Leeuwarden

Twee preekstoelen voor de

E-mail louwdijksira@hetnet.nl

van Dokkum

5YT5E TEN HOEVE

Deze uitgave wordt mede mogelijk gemaakt door:

provinsie fryslàn provincie ftyslàn

toto voorzijde: de kerk van Dedgum. Fotoi cerhod Bakket

crote Kerk

In r536 trad Menno Simons (r496-r56r), pastoor in uit de rooms-katholieke kerk omdat hij het niet eens was met de koers van de kerk in ziltt ti1tJ,. Ziln volgelingen, mennonieten, menisten, of doopsgezinden genoemd, zouden zich ovcr alle werelddelen verspteiden. Zij zijn de Friese dorpen 'Witmarsum.

waar het allernaal begon nog niet vergeten. MNNNO SIMONS EN DE DOOPSGEZINDEN Menno Simons was de enige hervomer van Nederlandse aÍkomst. Menno ging verder dan critici als Luther, Calvijn en Z'rwryl| hij wenste narnelijk een fundamentele hervorming. Volgens Menno is er maar één fundament in het geloo{ namelijk Jezus Christus (overeenkomstig r

Korinthièrs 3:rr). Geloof is volgens Menno een zaak van innerlijke overtuiging, en die moet gebaseerd zijn op een persoonlijke belijdenis en niet op het onderschriryen van door de kerk vastgestelde leefregels. Ook om deze reden kon Menno Simons niet instemmen met de kinderdoop. Op grond van de onder zijn volgelingen gangbare vol wassenendoop (immers in de Bijbel wordt nergens de

kinderdoop vermeld), stonden zij ook wel bekend als de wederdopers of herdopers, wat oorspronkelijk een scheldwoord was. In reactie op het machtsmisbruik en de belangenverstrengeling die wrjd verbreid waren in de

kerL (en de staat) van de zestiende eeuw legde Menno een grote nadruk op de strikte scheiding tussen kerk en staat. Daarnaast hechtte hij grote \n'aáÍde aalr vrede en geweldloosheid, mede uit teleurstelling en afgrijzen over de geweldsuitbarsting in Miinster in r53y, waar de radicale wederdopers onder leiding van de geloofsfanaatJal Beukelszoon va-n Leiden (Jantje var Leiden') het Hemels Jeruzalem hadden uitgeroepen. Deze uitgangspunren van

Menno Simons zijn nog altijd richtinggevend voor men nonieten overal ter wereld. Menno Simons bracht zijn boodschap in een begrijpelijke vorm, in de taal van het volk. Daarbij stond de ethische boodschap centraal dat

ieder mens leeft naar zijn geweten en te allen tijde veranrwoording draagt voor het eigen doen en laten. Dat is de reden dat de doopsgezinde vergaderplaatsen ook wel 'vermaningen' worden genoemd. Hieruit ontstond een integere, bescheiden gemeenschap die door de gevestigde kerk met argusogen werd bekeken. Al snel werd de beweging van Menno Simons door oveÍheden overal in Europa verboden en door kerkleiders bovendien als een eÍnstige ketterij betiteld. In de zestiende eeuw werden de doopsgezinden overal in Europa streng vervolgd. Vele duizenden vluchtten naaÍ gebieden waar ze minder acuut bedreigd werden. De drang naar vrijheid om het ergen geloof te belijden, de weigering om eden af te leggen en de principiële aÁvijzing van geweld zou de doopsgezinden steeds weer verder drijven. In de zeventiende en de De

victoriuskerk van Pingjum, Foto Cerhord Eokker

Amsterdam en keuwarden bood de vermaning plaats aan meer dan 5oo gelovigen. Soberheid was niet alleen noodzaak, maar werd ook als een deugd beschouwd. Pas na 1796 mochten de doopsgezinden openlijk kerken bou-

wen: kerkgebouwen die enerzijds de principiële eenvoud van de doopsgezinden laten zien, maar tegelijk aantonen dat deze bevolkingsgroep inmiddels een aanzienlijke rijk-

dom had ontwikkeld. De doopsgezinde kerken vandaag zijn, op een enlele uitzondering na, te groot geworden voor de kleine gemeenschappen. ïèlde Nederlaad in 1947 nog zo't 67.42o doopsgezinden, nu zijn het er nog ca. 8.5oo. Vele gebouwen moeten worden afgestoten, waaÍbij steeds wordt gezocht naar een passend alternatief In veel plaatsen in Friesland is voor kerkgebouwen een andere culturele functie gevonden.

Door de combinatie van soberheid en discipline wer-

achttiende eeuw tÍokken ze naar Pruisen en later naar Rusland en Oekraine, steeds op zoek naar plekken waar

men met e€n schoon geweten zichzelf kon gevaar voor vervolging.

zijt, zotder

DOOPSGEZINDEN IN NEDERLAND EN \X/ERELD'WIJD

Vanuit Zwitserland, Frankrijk, \4aanderen en Zuid

in de zestiende en zeventiende eeuw vele geloofwluchtelingen naar de Republiek der Verenigde Nederlanden, waÉr een zekeÍe mate van godsdienswrijheid bestond. In de Republiek met haar Duitsland kwamen

publieke Gereformeerde Kerk werden de doopsgezinden oogluikend toegestaan, zoals men dat ook deed met katholieken, remonstranten en joden. Ze konden zich niet openlijk manifesteren, maar kwamen bijeen in schuil of schuurkerken, In Pingjum was de schuilkerk met vijftig mensen al geruld, maar in l{aarlem, De'fermanjê' in Pingjum. Foto RegnerusSteensmo

den sommige Friese doopsgezinden zeer succesvol. In Hindeloopen ontwikkelde zich een grote gemeenschap van wel rooo leden (op een totale bevolking van maximaal 3ooo), met veel welgestelde reders. Ook Harlingen telde meer dan zooo doopsgezinden op een bevolking van 6ooo. Hun reputatie Íeikte tot over de grenzen. Op verzoek van het stadsbestuur van Da-ntzig (nu Gdansk) legde Wiebe Adam uit Harlingen rcr'd 16z5 een gÍoot deel van de Weichseldelta droog, mogelijk gemaakt door zijn uitvinding, de kabelbaan! Zijn roem kende ook de Russische tsarina Catharina de Grote, die uit de omge ving van Dantzig stamde en die in 1768 zijn volgelingen l'roeg om naar het zuiden van Oekrarne te gaan om daar de moerassen leeÍbaar te maken in ruil voor rrijheid van godsdienst en rdjstelling van militaire dienst. De doopsgezinde boeren waren zeer ijverig en bedreven in het cultiveren van moerassen en steppen tot vruchtbaar landbouwgebied, waardoor ze steeds meer grond in eigendom verwierven. Hun succes leidde soms tot jaloezie onder de oorspronlelijke bevolking; na de Russische revolutie van r9r7 werden hun boerderijen onteigend en

de doopsgezinden vervolgd. Honderdduizenden trokken naar Noord en Zuid-Amerika, waaÍ ze zich veÍspreid over de continenten vestigden in Pennsylvania

"lnkijkje in een onbekende wereld"

De sÍeeÍvolle opkamer van

de'fermanje'. Foto R€gnerusSleensmo

HYTKE AtG RA ln de opkamer op een ronde tafel ligt het gastenboek vàn het doopsgezinde schuilkerkje van Pingjum waaraan de bovenstaànde titel i5 ontleend. De kamer gren5t aan de stille dorpsstraet. Het ga5tenboek biedt een inkijkje in de reacties van de bezoekers van deze kerk of 'vermaning' ('fermanje') . De bezoekers ziin gewone toeristen en pelgrimeÍende volgelingen van Menno, Sommige pelgrims hebben schematisch stambomen getekend met de namen en plaatsen van hun vogrouders.

Naast Nederland bezoeken de pelgrims op hun tour door Europà vaak Menno-plaatsen in Duitsland, Frankrijk en zwitserlànd. sommige groepen bezoeken ook Polen en Oekraïne. Hun gedachten gaan vooral uit naar het geloof en de praktisering daarvan. ze steken blijken5 de aantekeningen de plaatselijke doopsgezinden graàg een hart onder de riem: (de citaten zijn exact overgenomen zoals ze in het boek genoteerd zijn) Als Nochfolger )esu Chtisti schAtzen wir die Lebenskenntnis

frcm my countty come ond visit herc.l om ptivilloged. Hoe goed dot deze bijzondete histotie von Menno Simonsz b

ew o

ootv ertel d.

isto ti e=H is-sto ri e.

deli(àat onderscheid tussen een pelgrimage en een bedevaaÍt, Bij een bedevaart gaat het om een totaalgebeuren, een devotionele tocht die primair religieus van aard is en waàr de nadruk ligt op het reisdoel, meestal een heilige plaats. Bij een pelgrimage is de reis zélf het belangrUkst, Het kan bovendien een zoektocht zijn naar de eigen religieuze overt!iging en gevoelens, Een paar Íeacties in het boek doen denken aan een bedevaart: Er is een

onttoetend om te zien en te horcn dot God gisteten en heden dezelfde is. Een plek om te beworcn. Bijzondet om (voor het eerct) te zien en tevoelen.

und cloubensmut unset geistlichen VoryAnger Ubet die lohthundette Kosochston

ist

Polen, Pteussen, Russlond, Sowjetunion,

der Gloube bis ouÍ uns weitergebrccht.

My wife ond I 1te missionaies in GhanoWest Aftico with out fout childrcn Lily, Rochel,lulia and )oshuo. Moy the name of out Lod )esos be lifted up throug the Mennonite people ond

moy we honour

ou spititual

mothers and fothe$.

Thank you fot a wondetfull chonce to visit this holy ploce.

We'rc touched grcot spitit of etenity, peoce in the soul ond the blessing of 6od!

Terwiil de pelgrims speuren naar hun roots in het eenvoudige en sobere kerkje waar

grijstinten overheetsen en daarvan uit-

drukking geven in het boek, is het voor de'wereldse' toeristen vooral een verrassende ervaring;

was gteot to be herc. A vety nice sutptise indeed! I am o mennonite church membet in Tonzonië, being herc is somethi ng very speciaMt is o Pilgtimoge! I hove to tell much to my people,where I go bock home!vety few mennonite members

Donk voot

dit inkijkje in een voot mijonbekende wercld!

Ilylhe AIgm it redaaie- en bestuurslid St ic ht ing Al de Frys ke Tij erhen

r.tan de

lnterieur vàn de 'fermanje' Foto RegneÍus steensmo

en Mexico en in afgelegen stÍeken zoals de Canadese prairies en de wildernis val de Grarr Chaco in Paraguay Anderen vestigden zich in Duitsland oftrokken naar het oosten, naar Kirgizië en Siberië. Het isolement waarin veel gemeenschappen leefden, waar ook ter wereld, leid de tot het opmerkelijke behoud van hun omgangstaal, het 'plaudietscli (doopsgezind Plat-Duits), dat sterk lijkt op het Gronings-Noord-Duits plat.

PaÍaguq, één uit Mexico, één uit Pennsylvania (JSA), één uit Manitoba (Canada) en twee groepen uit Bielefeld @uitsland). De groepen kenden elkaar niet, ook niet de twee groepen uit Duitsland, wat een illustÍatie is van het

PINGJUM EN WITII{ARSUM: IIET DOPERSE LOURDES

bleek dezelfde achternaam te hebben, namelijk'Dijk', die

Naar schatting zijn er vandaag de dag ongeveer één miljoen'historische' doopsgezinden en nog eens êên

op verschillende manieren was verbastetd tot Dyk, Dik, Dueck of Duuk. Namen die in wijwel iedere doopsgezinde gemeenschap waar ook ter wereld voorkomen zijn

miljoen door zendelingen bekeerde doopsgezinden, de laatste vooral in Afrika, India en Indonesië. Vanuit de hele wereld worden Pingjum enWitmarsum door doops gezinden bezocht, als ware het een bedevaaÍtsoord. Mensen willen met eigen ogen de plaatsen zien waat Menno werd geboren en waar hij de rooms-katholieke kerk vaarwel zegde. Dat betekent een bezoek aan het schuilkerkje van rond 16oo en de middeleeuwse dorpskerk in Pingjum, waar Menno zijn kerkelijke carrière was begonnen als kapelaan, en aaa Witmarsum, waar hij priesterwerd. De middeleeuwse kerk ald aar werd it 1633 vervangen door de huidige 'Koepelkerk'. Voor velen is de reis de verwezenlijking vaa een lang gekoesterde droom. De straten waar 'huri Menno zelf heeft rondgelopen worden bijna beschouwd als heilige grond. In Witmarsum worden het Menno Simonsmonument bezocht en het metalen 'contourenkerkje' uit zoo8 als moderne replica van een in 1879 afgebroken kerk op de plaats waar de doopsgezinden voor het eetst bij elkaar kwamen en als s)'rnbool van de doperse trans paÍantie. Een vast onderdeel is ook een bezoek aan de doopsgezinde schuilkerk, de'fermanje', in Pingjum. Als rondleider en gastheer heb ik in de afgelopen jaren geloofsgenotenuit alle windstreken op deze plaats mogen verwelkomen. Ik vertel ze iets over de geschiedenis van het gebouwuit ca. 16oo en toon een frlm over het leven en gedachtegoed van Menno Simons. Soms zijn er groepenuit verschillendi werelddeten tegelijk op bezoek en ontstaan eÍ onvergetelijke ontmoetingen en discussies. Bij toelal waren er op een dag eind 2orj zes groepen tegelijkertijd in Witmarsum en Pingjum: een groep uit

isolement waarin velen van hen hebben geleefd. Al snel bleek dat ze elkaar konden verstaan: wereldwijd waren ze door hun omgangstaal, het 'plaudietsctf met elkaar

verbonden. Farnilienamen zijn belangrijke punten van herkenning. De leider van elk van de zes groepen ieder

onder anrlere de achternamen Klassen en Friesen. Onlangs waren er mennonieten op bezoek in Pingjum uit Emmental-Pennsylvania, die hun oorsprong hadden in het Emmental in Zwitserland. Vermoedelijk waren zij

Mack, "Schwatzenauers' via Duitsland en België naar Kampen gevlucht, en vandaar doorgetÍokken via SuÍhuisterveen, Sappemeer en Àmsterdam naar Pennsylvania. Een aantal heeft zich destijds door Mack laten dopen, door onderdompeling, in "een dóbbe op it Swartfearf'. Na hun be zoek aan Pingjum en WiÍmaÍsun lrjr' deze nakomelingen doorgereisd naar het Emmental, waar ze een week zijn gebleven. Het vasthouden aan tradities bleek wel uit het feit dat ze hun kaas nog steeds maLen afstammelingenvanAlexander

of "Tunkers". Zij zijt rndertrld uit Zwitserland

volgens een oeroud recept. Jan Meeter uat gedurende zijx uerhzame leaen goothandelddr ih (naald)hout. Een oan zijn bobby! is het óebern ex be$uderen van bet doopsgezinde erfgoed in Pingjum en'Vitmarcum.

Literatuur S. Groenveld, JP Jacobszoon & S.L. Verheus (red), Wbde oqen, Menirten, Dooptgezinden in Nederldnd r Bo-r98o, ZÉpheí\ r98o

A.G

Hoekema

& H. Jecker (red.\, Geloof m trudide beproefd. ca. oo-zooo,'\(trt'J.ar*mÍzorz)

Geschiedenir aafi dopen Europa

J.T Nielsen, 'Friese vermeniÍgen achteraf', in KqpelttoÉ ó G996), Pp.3-2t PVlsseÍ, Sporefi aan ltÍenno. Het peranderende beeldvan Men

o Simons

Nederlat^e Memiten, Amsterdam r99ó S. Zlilstra, On de ware genente en de oade grondm. Gescbedeni van de dopenen in de Nederlanden r B r-167 t, }{lllveísrm 2oao N. van der Ztpp, Gescbiedenir der Doopsg*iwíen in Nederland, Amsterdam r98o en de

Hij

Precies rz5 iaargeledenwerd in Dedgurn een nieuwe kerk in gebruik genomen. IIet gebouwwas rnet veel ambitie en uit een ruime beurs tot stand gekomen

te documenteren. Op r7 mei was Mulder ter plaatse.

met als doel een impuls te geven aan het geloofsleven in de kleine gemeenschap. Het heeft niet mogen baten, tiiden veranderen en meer dan een eeuwlater blijkt een overdracht aan de Stichting Alde Fryske

poortje dat de omlijsting vormde van de entree aan de noordzijde. De foto van het poortje uit 1889 hangt nog altijd ingelijst onder het orgel. Mulders bezoek bleef niet zonder gevolgen zo blijkt uit het kerkvoogdij archief Hierin bevindt zich name lijk een briefvanVictor de Stuers, 'Referendaris van het ministerie van Binnenlandsche Zaken'. De briefis geda teerd op zo mei 1889 en bevat behalve een beschrijving van het kerkpoortje uit r7o7 ookhetvolgende dringende advies: 'Onder dit pooÍtje zijn sinds bijna twee eeuwen de bewoners van Dedgum tot het gebed en den doop

tierken de beste oplossing om het voortbestaat van dit Godshuis te garanderen. Dat de stichting hiermee eigenares is geworden van een interessant gebouw met een boeiende historie zal hieronder worden toegelicht.

"r In

rs uÀr, cIEN, DÁT srz rraJo'

viel het doek voor de oude middeleeuwse kerk. Het bakstenen gebouw verkeerde, hoewel het tien jaar eerder nog was opgeknapt, in een slechte staat en de onderhoudskosten bleven maar stijgen.rOp rr maart dat jaar kwamen de kerkvoogden en notabelen van de Hervormde Gemeente Dedgum daarom bijeen en in de vergadering werd besloten tot de bouw van een

maakte een opmeting en twee foto's: éénvanuit het wes

ten met daarop de toren en de zuidmuur en één van het

1889

nieuwe toren.' In een buitengewone vergadering twee

weken later ging men nog een stap verder Ook de kerk moest worden vervangerr en voor de nieuwbouw werd fl. r3.ooo,- op de begroting gezet. Architect Jan van Reeflen en de kerkvoogden handelden vervolgens voorwarend, want op r3 mei volgde een aankondiging in de Leeuwarder Courant waarin 'Het afbreken var de bestaande kerk en toren aldaar en het bouwen van een nieuwe kerk met toren' rverden aanbesteed. Bekendheid over de voorgenomen sloop ván de middeleeuwse kerk bleefhierdoor niet beperkt tot FÍiesland; ook in Den Haag kreeg men er lucht van. Het was

\4ctor de Stuers zel{ de grondlegger van de monumentenzoÍg in Nederland, die zich ermee ging bernoeien. Hij stuurde rijksarchitect Àdolph Mulder op pad om polshoogte te nemen en de kerk en haar bijzonderheden

zicht op het orgel en de peiwand. onder het orgel de foto van het poortje uit r889. Foto RcE

De zuidzijde van keÍk en toren op het verhoogd gelegen keíkhoí. Foto Á. Reinstro, RCE

Hêt liturgisch centrum uit 1889 met de achttiende-eeuwsê prêêkstoel. Foto Á, Reinstro, RcE

ter keÍke gegaan. Het ware diep te betreuren indien in Friesland, waar terecht zoveel belangstelling getoond wordtvoor de oude geschiedenisvan dit gewest, dit monumentje verdween. Met aandrang meen ik derhalve U te mogen aanraden om bij den bouw der nieuwe kerk dit momrmentje van de a{braak uit te zonderen en wederom op te rechten als een document van den kunstzin der vaderen en van de geschiedenis van Dedgurn. De aandrang van De Stuers zal tot het beraad op z5 mei hebben geleid, waar volgens de notulen besloten werd tot handhaving vart het poortje op dezelfde plaats. Merkwaardig genoeg kwam hier ook een discussie op gang over de plaats van de nieuwe toren, aan de oost- of de westzijde, Zevet pe$onen waren voorstander van de oude plaats, terwijl twee mensen liever een toren aan de

oostkant zagen.

De toren kwam op de plek waar hij vaaouds stond, maar met de herplaatsing van het poortje liep het toch anders.

Dit werd

overgedragen aan het Fries Museum, ver-

moedelijk vanwege de interesse die conservator C. H. F A. Corbelijn Battaerd had getoond tijdens een bezoek aan het dorp.: I1g1 p...,je werd opgesteld tegen een muur op de binnenplaats van het museum en later verwerkt in het

Het poortje van Arjlvà uit 1707 werd in 1889 gedemonteerd ên vêryolgens opgesteld in het Fri€s Museum te Leeuwarden. Folo Cethottl Bokket

achtzijdige spits. De kerk is vier vensterÍaveeën lang, met aan de oostkaat een driezijdige sluiting waarvan alleen het middelste muurvlak geen venster heeft omdat hier de preekstoel staat. De muren met gepleisterde plint zijn opgetrokken in bruine baksteen en per travee voorzien van een rechthoekig spaaÍveld met Íondboogvenster waarin een houten koziin met gietijzeren raam, Bijzonder is de dakbedekking. Deze bestaat, op het noordoostelijke dakschild na, uit ongeglazuurde Lucas lJsbrandspannen. De toren is opgebouwd uit drie geledingen, per laag versierd met rechthoekige en rondboogvormige spaarvelden. De middelste geleding is de hoogste, hier is in het bovendeel aan drie zijden een cirkelvormige wijzerplaat aanwezig in een speciaal hiervoor gemetselde uitsparing. De wijzerplaat is gekoppeld aal het gemechaniseerde, smeedijzeren torenuurwerk dat van omstreeks Á25 dateett, Kenmerkend aan de laatste bouwlaag zijn de beide smalle rondboogvormige galmgaten die per gevelvlak het beeld bepalen. \4a deze gaten vindt het geluid van de klok doorA.II. van Bergen uit r89o zijn weg. Volgens de kerkvoogden tene eerste

kwaliteit torenluidklok, die uitmunt door netten vorm, zuiveren toon en gemakkelijke beweeglijkleid.'r

inmiddels voormalige museumgebouw in de Koningstraat te Leeuwarden, waar het zich nog altijd bwindt.

INTERIDUR

De cultuurhistorische waardering voor de binnenlant van de oude kerk was gering, zeker als we ene 'Nurks' mogen geloven, die door Hepkema wordt aangehaald.a Hij verhaalt: 'De moaye besniene banken binne om sa te sizzen weismiten, krekt as se gjin waerde hienen, 't is mál gien, dat siz ik jo'. Slechts de preekstoel en enkele stukjes snijwerk bleven behouden, de rest werd als afbraakmateriaa.l aangeboden in de Leeuwarder Courant van 18 juni 1889.

De Lerk is op twee manieren toeganlelijk, via het torenportaal in de westgevel of via de hoofdentree in de eerste travee van de noordmuur. Het interieuÍ kent

karalteristieke laat negentiende-eeuwse inrichting. Deze bestaat uit een kerkzaal en een voorportaal onder de orgelgalerij, var elkaar gescheiden door een peiwand. een

In het zuidelijke deel van het voorportaal zijn de consistoriekamer en de trapopgang gesitueerd, De kerkzaal is ingericht met een lambrisering van kraalschrootjes en een lalge

IIET I(ERI'GEBOU.w Op 13 juli 1889 werd de eerste steen gelegd voor de kerk zoals die is overgeleverd. Een gedenlsteen in de noordmuur van de toren vermeldt de gebeurtenis, alsmede de kerkvoogden als opdrachtgevers, Jan van Reenen uit WitmaÍsum als architect en A. R. Posthumus uit Tjerkwerd

als

aannemel

Val Reenen ontwierp een zaalkerk met

aan de west-

kant een rante, hoge toren voorzien van een ingesnoerde,

íj

banken aan weerskanten van een centraal

middenpad, dat eindigt tegen het doophek met balusters. Àchter het hek bevindt zich het liturgisch centrum met de kerkenraadsbanten en de preekstoel. De ruimte zelf is overdekt met een boogvormig stucgewelf voorziet van gietijzeten sierroosters. Tiekstaagen voorkomen dat de muren uit elkaar worden gedrukt. Een van de bijzonderheden aan het interieur is de oorspronkelijke gaaÍheid van de kleurstelling. De donkerbruine eikenhoutimitaties op de banken, peiwand

Een ván de ÍÊài gesneden pánelen dê preekstoel vooÊlen ván êen geaia.htige vogel. Foto Á. Reinstrd,

uit

Prent van Daniël Màrot gebruikt voor

Een

RcE

hêt ontwerp vàn de preekstoelpánelen. Foto Rijksmuseun Arnstercldm

derde tekstborden uit de eeuw' Foto Á. Reinstro,

pape-

en lambÍisering zijn samen met de roodbruine kleuren van het orgel en de onderdelen van de orgelgalerij vrijwel

ongewijzigd. Slechts de vloer is aangepast, van roodbruin naar blauwgrijs, vermoedelijk in 1956 toen enkele wijzigingen plaatsvonden. PRONKSTUI{KEN Blikvanger en topstuk in het interieur is de achttiendeeeuwse preekstoel afkomstig uit de oude kerk. Deze

zeshoekige kansel is net als het ruggeschot en het klanlbord uitbundig gedecoreerd. Het prachtige houtsnijwerk is zorgmldig versierd met ornarnenten, bloe men, wuchten en vogels. De motieven zijn ontleend aan de prenten van hofarchitect Daniël Marot G6órr75z). De maker van de preekstoel is onbekend, maar op basis van stilistische

vergelijkingen met houtsnijwerk in

de kerk en het stadhuis van het naburige Workum

van de twêê primitief

ges(hilechttiende

RCE

Het toegangshek met de gebrllkêlijke doodssymboliek aan de oostkant vàn het kerkhof. Foto A. Relnstrd, RcE

het orgel gereed. Het werd geleverd door L. van Dam ett Zoten en feestelijk in gebruik genornen. Het orgel was van begin af aan onderdeel van de bouwplannen, zo

blijkt uit de kerkeraadsnotulen en een boze briefvan de Firma Balker & Timmenga, wiens bestek en tekening voor een nieuw orgel werd afgewezen. Van Dam leverde een orgel met een hoofdwerk, dwarswerk en aangehangen pedaal, van het twee toÍentype met een vlak middenveld en hol zijveld. In de decoratieve elementen zijn veel plantaardige en bloemmotieven toegepast. Interessant zijn twee achttiende-eeuwse psalmborden

beschilderd met bazuinspelende putti. De primitief geschilderde stukLen zijn vermoedelijk ook afkomstig

uit de oude kerk en sterk vergelijkbaar met voorbeelden in de regio, zoals de exemplaren uit r73z in de kerk van Hieslum of de borden in Parrega.

lijkt

een toeschrijving aan Gerbrandus van der Haven gerechwaardigd. Een datering rond 1739, zoals een deels gereconstrueerd jaartal toont op oud snijwerk in het voorportaal, behoort tot de mogelijkheden. De preekstoel is zorgvr.rldig vormgegeven. \Àjf versierde panelen worden afgewisseld door consoles. Er is een duidelijke hiërarchie in de panelen. Het fraaiste stuk is het centrale ftofltpaneel. Dit paneel is versierd

met twee papegaaiachtige vogels aan weerskanten van een bloemvaas met een gÍote variëteit aan bloemen. Links en rechts van dit paneel vinden we vergelijkbare panelen, maar dan met een centrale papegaai geplaatst op een boeket aan r.ruchten en omringd door bladornament en bloemenkransen. De minst zichtbare panelen aansluitend op de muur bestaan uit zogenaamd sewet-

werk binnen een kader varr bladornament. De kuip van de preekstoel is bereikbaar via een ei kenhouten trap uit 1889. Aan deze trap is een koperen doopbektenhouder bevestigd, in 1767 vewaardigd door

Klinkhamer Deze sierlijke en scharnierbare draagarm mondt uit in drie pooties met daarop de ring waarin het koperen doopbekken ligt. De vorm van de houder is opvallend en bijna idefltiek aan het exemplaar in de kerk van Tjerkwerd, dat geziet de signatuur EEV het werk S.

zal zijn van de vermaarde Àmsterdamse geelgieter Elias Eliasz. van\4iet.6

Drie jaar na de oplevering van het gebouw kwam

TOT SLOT

In hoeverre er in de kerk nog oude grafzerken onder de houten vloer zijn verstopt is onduidelijk. Al in de negentiende eeuw was de oude vloer aan het zicht ont trokken zo blijkt uit de notities vafl Mulder. Ook het schoolmeestersboekje uit r8t8 maakt er geen rnelding van.7 Het kerkhof daarentegen toont verschillende zerkenbinnen het prachtige, gietijzeren toegangshek dat in 1874 werd aangebracht voor fl. zo5o,-.

Dtl Á. Reinstrd

(a.feiwtra@cultweelerfgoed.nl)

ak boazab*tori-

cut en qecialit herAelijke bouakunst @erhzaam hij de RijkJdienst voor bet Cultureel Erfgoed te AnerfooTÍ.

Noten

r r

L.C. o9 o8 1878. Bijdeze wiLik S)ase ten Hoere bedanken voor zijn notiries urt het kerkarchief Zie 6rste verslag der handelingen van het Friesch Genootschap vaa geschied-, oudheid- en taalkunde te Leeuwarden, over het jaar 1888-1889, uitgebracht in de vergadering van den I sten Oct. r889 Dedgum, pr9. ZieJ. Hepkema, Eenvoudige memories en bemerkingen, De Tille, keuwarden 1955, p.zro. 'Nurks' staat hier voor de onaangename, qnische penoon die de zaken recht voot zijÍ Ía:'p benoemt. Het is de personage ontleend aan het boeL Camera Obscura van schriiver Nicolaas B€ets (pseudodem Hildebrand). L.C. zs-o4-r89o. Vriendelijke mededeling Sy'tse ten Hoeve. 7'Iiesoar, digicollectie, onderwijze$boekj€s Friesland, líonseradeel, Dedgum.

3 4

t 6

'Wat oer in tsjerkhóf dwaalt, falt fan alles op: de foarm fan de grêfstienneÍr, de nammen fan de ferstoarÍren, de bysfrndere teksten dy't der sorns op oanbrocht binne. Yn Fryslán is der noch wat oars dat de oandacht lirkt: de taal fan de grêfskriften. Meastal is dy ek yn Fryslán it Nederlánsk, mar Fryske grêfskriften komme ek foar. Nuvergendch ha de àldere stiennen altiten in Nederlánske tekst, Hoe komt dat sa? Om te begjinnen moat fêststeld wurde dat yn Fryslàn al sirnt de lette midsieuwen it Nederláask (neist earst ek noch it Laqn) de taal fan de grêfskriften west hat. Ek fóáÍ 1498, doet it Frysk in navenant sterke posysje as skiuwtaal hie. Dat kaam lykwols, op in hiel intelde ítsrindering nei, yn de grêfskiften net ta utering. Dêrnei, yn de tiid oant r8oo, waard it Frysk allinnich by ítstrndering skreaun en boppedat hast iokeld yn it gefal fan literêre en kluchtige of boartlike teksten. Ut de santjinde en achttjinde ieu is net mear as ien grêfstien bewarre bleaun dêÍ't wat Fr it FÍ]sk op stiet. Dat is in stien op it hóffan de SintVtustsjerke fan Stiens, dêrt PyterJurjens, stoarn 13

novimber r75o, tnder begroeven leit. It grêfskift

crêÍstiennen fàn de walta's yn wytgaard. Foto Ábe de vri€s

sels

is Nederlánsk, mar

dêónder fine wy in nijsgjirrige óÍbyl-

ding fan trije firgels, folge troch de wurder: Een Liep, Een Schie, een Tjirh / san op dere Zierh (In ljip, in skries, in

tjirk,

steane op dizze sark).

as taal fan

Frysk wurdt hjiÍ dus

brtkt

in boartlik rlnderskift by in foar in grêfstien

nngebrnHike óÍbylding. Dat past alhiel by dy tiid. En grif ek by PJterJurjens, dy't wol wat in apaÍtenien west ha sil.

Yn de njoggentlinde ieu waard der 0nder ynÍloed fan de opkommende Fryske Beweging folle mear Frysk skreaun. Tioch aksje fan it yn r9o8 oprjochte Kristlik

Frysk Selskip en de Jongfryske MiensLip (oprjochte

it Frysk síntsjes oan ek tagong ta domeinen dêr't it earder net talitten wie, lykas it inderwiis. Fan belang is dat de Fryske Beweging de hiele njoggentjinde ieu troch in saak wie far frijsinnige Friezen. It rjochtsinnige tsjerkefolk, dat grutbrocht wie by de Steatebibel fan r637 en de psalmberiming fat q73, seach it Frysk as de taal fan de herberge en fan skriuwers dy't r9r5) krige

crêfstien ían pateÍ Helvàrd Hettemà te trjentsjer. Ío\o )on

de Boer

de spot drcaunc mci har leauwe. Nei't ch G.A- Wumkes

vn r9r; yn Ti;jorn de earste oflisjele Fryske preck holden hie, krige it FrysL vn it religieuze domein einlings rvat romte. Yn rgz3 ferskvnde de psalmberiming fan A.M.

'!íybenga, mar dy u,aard amper brukt. Letter krige it tsjerkefolk meal ark ta syn foldwaan. Dc folsleine bibelocrsctting kaam Ét yn r943, it psalmboek vn r947. FRYSKE GRÊFSKRIFTEN

It áldstc folslcin Frysktalige grêfskrift datearret

Ít

r862.

Net tafallich giet it om tle stien fàn Harmen Sytstra, dc earste grutte foaroanman 1àn dc FrysLe Berveging, dv't begroeven leit op it tsjerkhóf fan Baard. Dérnei bliuwt de Frysktalige grêfstien noch lang u,at ótsirnderliks. As der al ris in sticn mci in Frysk opskrift Ít dy tiid te finen is, dan blykt dy te u.êzen fan in 'Bewegingsfries'. It gewoane folk die net mei. Stadichoan is dat lykrvols feroa re. Sa begirn yn de jierren rgzo it tal liysktalige teksten

ta te nimmen, al bleau in FrysLtalige grêfstien ek doe noch wat bysrinders. Earst nei de Twadde $íràldoarloch is it stadichoan in normaler ferskynsel wurden.

Yn r98z besocht ik mci in groep birtenlanners it tsjerkhóf Ían Hegebeintum. De ferncamde JoadskAmeriLaanske taalsosjoloochJ<lshua Fishman wie der ck by Hy rvoe graachwitte hoefollc persint fan de grêfstiennen in Frysktalige tekst hie. Dat wie foar mv de oantrÉn

<1êr sels

in irndersvL nei te begjinnen. Om in ferant

vurde antwurd jaan tc kinnen moast der teld

wurcle.

begun yn 1986 mei de gemeente Frjentsjerteradiel.' Mei elkoar wiene dêr 5825 stiennen; dêrfan hiene 3ro in Frysk opskrift, dat is 5,370. As wy dy sifers ritsplitse,

ilntstiet der in heldcrder b1'1d. Sa wiene fan de z7i9 sticnncn op it hóffan dc stêd Fijcntsjer, myn berteplak, mar 6ó, dat is 2,47o, Frysktalich. Lykas te ferwachtsjen skoarden de doarpen aardich heger. No binne der fanàlds rjochtsinnige en frijsinnige doarpen. Yn de rjochtsinnigc

GÍêÍstien PyterJurjensyn de tsjerke fàn stiens. roto Mattsjedelong

(Áchlum, Easterbierrum, FIitsum, Seisbierrum cnT!jom) wiene mei elkoar rToz stiennen; rrj (6,8tlr) hienc in frysk opsLrift. Yn de frijsinnige doarpen (Boer, Doanjum, Hjerbeam, Peins, Pitersbierrum, Rie, Skalsum en Sweins)

wiene 866 stiennen, dêrfan 88 io,z o/o) mei in Fryske tekst (T!jommearum, dat tsjerklik besjoen yn twalikcnse Grêfstien fan Harmen Sytstra te 8aard. Foto Ándrys stienstru/Ttesoot

paÍten ferdield is, is birten beskóging litten). \!'y sjogge dus yn de frijsinnige doarpen in positiver taalhàlding foar it Frysk oer as 1'n de rjochtsinnige. Dat is ek werom te finen yn it rlnderwiis: de fri.jsinnige doarpen hiene twataftge skoallen en de rjochtsinnige net. Utsirndering wie de grifformearde skoalle fan Seisbierrum, mar dy hat mar

koart twatalich west.

In pear jier letter ha ik besocht om noch wat mear materiaal te sammeljen foaÍ myn hypoteze fan in ferbán tusken de godstsjinstige 'lizzirg' far in plak en it tal Frysktalige stiennen dêr. Ik ha doe Ênder mear oan it tellen west op 'e hóven fan alve meast rjochtsinnige doarpen yn Dongeradiel en acht meast frijsinnige doarpen p de Greidhoeke (Boarnsterhim en Littenseradiel).' It die bliken dat yn de Dongeradielster doarpen fan de z7ór stiennen net meaÍ as 16o, dat is 6Vo, Frysktalích wie. It leechst skoarden de doarpen Eanjum en'Wierum mei mar 37o. Yn de Greidhoekster doarpen kaam in hiel oar byld nei foaren. Fan de ru oo stiennen wiene dêr 245 Frysktalich en dat is zoaa. Yn Muwert wie it persintaazje

it heechst (24).

B'ELIGIEUZE TEKSTEN Ynsjoch yn de dochs wol tanimmende populariteit fan it Frysk tnder de lochtsinnigen jout it opnimmen fan in religieuze tekst pr de foarm fan in bibelpart, psalm of gesang op 'e Frysktalige stiemen. Yn 1986 wie dat op it Frjentsjerter hófby minder as de helte it gefal. De stien

fan

álden fan de dichter Douu'e ïàmminga ít 1949 is in ier foarbyld fan in Frysktalige stien mei in religieuze ferwizing. Pas 1rr de sechtiger jierren begjinne de religieuze teksten ta te nimmen. Yn desimber zor3 ha ikl oan it tellen west op it nijste part fan it Frjentsjerter hóf It tal Hollánsktalige stiennen wi€ dêr roz, it tal Frysktalige 16 ft4Vo) . Fan de Hollánske hiene 64 in religieuze ferwíz:Lng, fan de Fryske 9. It tal stiennen mei in religieuze tekst is dus aardich grutter as dy sinder sa'n ferwizing, benammen by de Hollánsktalige. Dat hat stnder mis te krijen mei it feit dat net-tsjerklike minsken tsjintwurdich faker foar kremaasje

kieze. Mar ek is dddlik dat it Frysk op 'e hóven hyltiten gewoaner wurdt. By

op 'e nij neigean fan

de hóven yn Frjentsjer

crêfstien Ían Tony Feitsmayn Brentgum. Foto.ron

de Boer

Feanwálden (jannewaris zor4) foel op dat it ferskaat yn religieuze teksten lytser wurden is. Dat sil te krijen haw\re mei it minderjen fan de kennis fan Bibel en lieteboek. nía't mar in lytse foarie teksten ta syn foldwaan hat, falt al gau werom op 'e meast bekende. Dêrby is en 1977 ferskyrde Lieuboek bliuwt Psalm u3 favoryt. Ut it 'n is in làn fan kleare Liet z9o 'Dêr Tijerhen wvdt de foar

ljocht' gauris

tekst br0kt.

foargeande is dídlik wurden dat der in ferbàn is tusken de posysje fan de taal en de taal dy't op in stien komt. Pas doe't it Frysk in steÍker€ posysje krige, waarden Frysktalige grêfskiften mear en meíu normaal,

yn in letter stadium ek by it tsjerkefolL. Mar sels yn de meast Fryske doarpen bliuwe de Nederlánske teksten noch altiten fier 1'n de mearderheid. SAMENVATTING

Er is een verband tussen de positie van de taal en de taal die op een grafsteen wordt gebruikt. Pas toen het Fries een sterkere positie Lreeg, werden Friestalige grafschriften normaal, in een later stadium ook bij kerkelijke Friezen. Toch blijven de Nederlardstalige opschriften nog altijd ver in de meerderheid. Een Nederlandse vertaling van dit artikel is op aanvraag

beschikbaar bij het secretariaat van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. rytu ry69 yn it leger ánderToiis, eant baad.Tn 1969 u)aard er inder'@ii:begelieda bexeaningu beleidsmeiv,wrker tuataligew en naa'

Koex Zndag Q9j8) uurke fan as

ítndetwin4 dêntei

yx ry79 folge

syn

talich i.ndcrwiis. Begjin

bibliografy

oer

tahonjierfersblntía

bán in annotearre

it nwlerwiis ln it Fryrh t$hen Í8oo e ry80.

Noten crêfstien fàn de álden fan Douwe Íàmminga te Frjentsjer Íoïo Jon de Boer

Ituen Zondag, 'Op deese zirk', De Stim fan lryslán, nov 1986, P. t91-\97. Koen Zondag, 'Speurtocht op tsieÍkhóven', Friesch Dagblad, 22 Sept. r99O.

Ik ha by it tellen fan de stiennen de help krige fan m1'n frou Reinie Zondag Westra-

Kocn Zondag Het Fries weeÍspiegeld op grafsteÍen

Wie over een kerkhof dwaalt, valt van alles op: de vorm van de grafstenen, de namen van de overledenen, de bijzondere t€ksten die er soms op aangebracht zijÍL In Friesland is er nog ieti anders dat de aandacht treLl; de taal van de grafschriften. M€estal is die ook in Friesland het Nederlands, maar Fríese gafschrift€n komen ook voor. MerLÀ€árdigeMijs hebb€n d€ oudere stenen altijd een NederlaÍrds tekst. Wat is daarvan de reden? Om te beginneo moet worden vastgesteld dat in Friesland al sinds de late middel€euwen het Nederlands (naast eerst ook nog het Latijn) de taal van de grafschritleo is geweest. Ook vóór 1498, toen het Fries een .elatief sterke positie als schrijftaal had Dit kwam echter, op een heel enkele uitzondering a4 niet tot uiting in de grafsctriften. Daam4 in de tijd tot 1800, werd het Fries all€en bij uitzondering geschreven en bovendien wijwel alleen in het geval van liteÍaire en kluchtige of boertige teksten. Uit d€ zeventiende en achttiende eeuw is niet meer dan één gafsteen b€waard gebleven waar iets in hel Fries op staat Het gaat om een steen op het kerkhof van de Sint Vituskerk van Stiens, \taarcnder B/teÍ Jurjens, oveÍleden 13 oovember 1t50, begraven ligt. Het grafsclrift zelf is in het Nede ands, maar daaÍonder vinden wij een curieuze afbeelding van &ie vogels, gevolgd door de woorden: Een Liep, Fph Schtie, een

Tji*

/ stden op dese Zierk ('Eetr'kie1r'it, een gÍutto, een turcluul, staán

op deze zerk'). Het FriÊs wordt hier dus gebruikt als taal van een sp€els onderschrift bij een voor een gnfst€en ongebruikelijke afbeelding. Dit past geheel en al bij die tijd. En ongetwijfeld ook bij Pytr Jurjenq die wel wat een buitenbeentje zal zijn geweest. In de negentiende eeuw werd er oltder invloed van de opkomende Friese B€weging veel meer Fries geschreven. DooÍ actle van het in 1908 opgeiichte Kristlik Frysk Selskip en de Jongfryske Mienskip (opgericht 1915) laeeg het Fries gaandeweg ook toegang tot domeinen waarin het eerder niet was toegelaten, zoals het onderwijs.

Van belang is dat d€ Friese Beweging gedwende de gehele negentiende eeuw €en zaak was vaÍl vrijziimige Friezen. Het rechlzinnige kerkvolk, dat was opgebracht bij de Statenbijbel van 163? en de psalmberijmingvaa':' 1773, zagha Fries als de taal van de herberg en van sctrijvers die de spot drev€n met hwl geloof Nadat dr. G.A. Wumkes in l9l5 in Tzum de €ersle officiële Fries€ preek had gehouden, keeg het Fries in het religieuze domein eindeltik wat meer ruimte. In 1923 verscheen de psalmberijming van A.M. Wybenga, maar die werd naw!€lijks gebruikt. Laíer krceg het kerkvolk meer instrumenten aangereikt. De complete Bijbelvertaling kwam uit in 1943, het psalnboek in 1947. Friese gnfschriften

Het oudste compleet Frieslalige gafschrift dateert uit I 8ó2. Niet toevallig gaat het om de steen van Harmen SytstÍ4 de eerste grote vooÍman van de Friese Beweging, die begraven is op het kerkhof van Baard. Hiema blijft de Friestalige gïafsteen nog lang iets uitzonderltks. Wanneer eÍ toch eens een steen met een Fries opsóift uit die tijd te vinden is, blijkt die te zijn van een ,Bewegingsfries', De gewone metsen deden niet mee. Langzamerhand is dit evenw€l vera[derd. Zo begon in de jarcn 1920 het aanlal Friestalige tekst€n toe te nemen, al bleef een Friestalige grafsteen ook toen nog iets bijzonders. Pas na de Tweede Wereldoorlog is het langzamerhand een normaler verschijnsel geworden.

'ln

1982 bezocht ik met een groep buitenlanders het kerlihof van Hoogebeintum. De vooraanstaande Joods-Amerikaanse taalsocioloog Joshua Fishman was er ook bij. Hij wilde eÍaag welen hoeveel procent van de gÍafsteneÍr een Friestalige tekst had. Dit was voor mij de aanleiding om dir zelf te gaan onderzoeken. Om een adequaat antwooÍd te kunnen geven moest er geteid worden. Ik begon in 1986 met de gemeente Franekeradeel.iAlles bij elkaar'À"ren er 5825 stenen; hiervan hadden er 310 een Fries opsclriff, d,w.z. 5,3olo. Wanneer wij de cijfers uitsplitseq oítstaat er een duidelijker beeld. Zo uar€n er van de 21'lg steíeí op de begraalptaats van de stad Franeker, mijn geboorteplaats, slechts 66, d.w.z. 2,4Vo, Frieslalig. Zoals te

de dorpen tot een hogere score. Nu zijn er vanouds rechtzirmige er vrijzinnige dorp€n. In de (Achlum, Oosterbierum, Hitzum, Sexbierum en Tzum) waÍen sam€n 1702 stenen; I 15 (ó,87o) hadden een Fries rechtzinnig€ In wijzirmige dorpen (Boer, Dongium, Herbalum, Peins, Pietersbierum, fue4 Schalsum en Zweins) waren 866 opschrift. de stene4 $aaryan 88 (l0,2yo) met een Friese tekst (TzummaÍum, dal kerkelijk gezien in twee gelijke helften verdeeld is, is buiten beschouwiíg gelaten). Wij zien dus in de wlziÍrÍrig€ dorpen een positiever laalhouding teÍl opziohte van het Fries dan in de rechtzinnige. Dit is ook terug te vinden in het onderwijs: de vrijzirmige dorpen hadden tw€etalige scholen en de rechtzinnige niet. Uitzondering was de gereformeerde school van Sexbierum, maar die is maar koÍÍ tweetalig geweest. ver.wachten kwamen

Een paar jaar lateÍ heb ik geprobeerd nog wat m€er materiaal te verzamelen voor mijn h)?othese van een veÍband hrssen de

godsdiênstige 'ligging' van een plaats en het aantal FriesÍalige gÍafstenen daar. Ik heb toen onder anderen tellingen uitgevoerd op de begaafplaatsen van elf over*€gend rechtzinnige dorpen in Dongeradeel en acht overwegend lrijzirnige

Koen Zonda& Óp deese ziÍk', De Stim fan Fryslán, nov.1986, p. 194-197

i' dorpen in de Greidhoek (Boamsterhim en Littenseradiel), Hieruit kwam naar voren dat in d€ Dongeradeelsíer dorpen van de 2?61 stenfi er niet meer dan 160, d.w.z. ó7q Friestalig wmen. Het laagst scooÍden dc dorpen Anjum en WieÍum met lnaar 37a In de dorpen van de Crreidhoek kwam een heel ander beeld naar voren. Van d€ 1200 signen waren er daar 245 Friestalig er dat is 20olo. In Wieuwerd was het perc€ntage het hoogst (24).

Religieuze teksten

Inzicht in de toch wel toenemende populaÍitÊit yan het Fries onder de rechuirrnigen geeft het opnemen van een religieuze tekst in de vomr van een bijbeltekst, psahn of g€zang op de Friestalige stenen. In 1986 was dit op de Franeker be$aafplaats bij minder dan d€ h€Iff van die stenen het geval. De grafsteen vaí de ouders van de dichter Dou$€ Tamminga uir 1949 is €en woeg voorbeeld van €en Friestalige steen met een religieuze veíwijzing. Pas in de zestiger jarcn begirmen de religieuze teksten toe te nemen. In decenber 2013 heb ik een telling uitgevoerd op hst nieuwste gedeelte van de FBneker begraafplaats, Het aantal Nederlandstalig€ síenen bedroeg daar 102, het aantal Friestalige 16 (147o). Van de Nederlandstalige hadden er 64 een religieuze v€rwijzing, van de Friestalige 9. Het aantal sten€n met een .eligieuze tekst is dus behoorlijk groteÍ dan die zonder zo'n verwijzin& vooral bï de Nederlandstalige. Dit heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat buitenkerketijken tegenwoordig vaker voor cÍematie kiezen. Maar het is ook duidelijk dat het Fries op de begraafplaatsen steeds gewoner wordt. de begraa&laatsen vaÍr Franeker en veenwouden fanuari 2014) viel op dat de verscheidenheid gewordeÍ. Dit zal íe maken hebb€n met het vermindercn van de kennis van de Bijbel en het kleiner is in religieuze teksten is klein aanta.l teksten ta zijn beschikking heefr, valt al gauw terug op de meest bêkende. Daarbij wie slechts een Liedboekkl€are ís in lán faÍ en blijft Psalm 23 favoriet. uit het in l9?? verschenen Lieteboek íoal de Tsiefken |,totdl Lied 290 'D& ljocht' ('Er is een land van lout€Í licht') diL:wijls als t€kst gebruikt.

Bij het opnieuw nagaan van

wordt In het voorgaande is duidelijk geworden dat er een verband is tussen de positie van de taal eÍ de taal die op een st€en normaal' in een later aangebrachi. pas toen het Fdes een sterke positie 1ceeg werden Friestalige grafschrifteu meer en meer nog altijd vel in de stadium ook bij kerkelijke mensen. Maar zelfs in de me€st Friese dorp€n blijven de Nederlandse teksten meerderheid.

1961-1969 bii het lager onderariis, eerst als ondetwijzer, daarna als hoofd- In 1969 werd hii geyolgd door zijn betoemíng toí beleídshtedewerket tueetali?heid en tweetalig onderwis IgZg ondewijsbigelerder, in een geahnoíeefde bibliografe owr het onderviis in het Fríes lussen 1800 en jaar zijn hand wrschijtí,ra\ Begíh ,olgend

Koen Zowlag

(t9j8) tterlAe van

I980.

BijscMften bij foio's Grafstenen vafl de Epema's op h€t keÁ4lofvan ldaard. CÍafstenen van de Walta's in Wijtgaard. Grafsteen van pater Halvard Hettema te Franeker. GÍafst€en

PÍer

Jurjens in de kerk van Stiens.

Grafsken van Hatmen SltstÍa te Baard. Grafsteen van de ouders van Douwe Tamminga te Franek€r. Crrafsteen van Tony Feitsma in Brsntgum.

Koen zondag, 'Speurtocht op

tii

lk heb bij hettellen van de stenen de hulpgekÍe8en van mijn vrouw Relnle ZondaS-WestÍa'

tsje*hóven', Friesch Dagblád,22 sept.1990

.j I

trffiff

Tekening ván de kerk-op-schaal die ln het atrium vàn het Natuurmuseum

komt te steàn. Tekening: Notuwmuseun

Frystên

Van het bestuur JUBILEUMVI ERING IN

wordt aan het thema kerk en natuu. Dc redactie heeft prachtige serie artiLelen in voorbereiding.

De Stichting Alde Fryske Tijerken grijpt de viering van

een

het 4y jarige bestaan in zor5 aan om een brug te slaan naar nieuu,e generaties. Er komt een bijzondcre expositie in

NIEUWE WEtsS ITË DN JITBII,EU]\TLOGO

het Natuurmuseum Fryslàn over het thema 'kerk en na tuur'. Daarnaast rvorden in de zomermaanden tien klci ncrc cxposities georganisccrd in kcrkcn van de Stichting. Bovendien kornt er een speciale jubileumvoorstelling over kerk en natuur ran de Friese zarger Piter Wilkens, die op tourncc gaat langs vijfvan onze kerken. À{et deze mooie activiteiten viert de Stichting het feit dat ze zich al zo lang mag bezighouclen rnet het bcschcrmen en bewaren van kerken in friesland. De activiteiten zijn er ook op gericht om meer mensen te betrekken biionze missie.

De exposirie in het Natur.rrmuseum Frvslàn krijgt als titcl 'Goddelijk Groen'. In hct atrium van het Natuurmuseum rvordt een kerkje op een terp nage bouwd. In het kerkje wachten spannendc verrassingen voor de kinderen die naar binnen gaan. [n frvee zalen naast het atrium Í-orclen exposities i[gericht over flora cn fauna in en rond de kerk, en over dc Stichting Akle Fryske TijerLen zelf Alle bezoekers van de tentoonstel ling krijgen een foldcr mcc mct een uitnodigiog om de tien 'satellietkerken'te bezoeken waarin ook exposities over kerk en natuur te bezichtigen zijn. Wie liever een kerk in rust en stiltc, en in zijn volle pracht en glorie l'il bezoeken, kan natuurlijk gewoon een van de overige kerken van de Stichting bezoeken. De tentoonstclling uorclt 6;eopeod op i juni 2or5. Dan verschijnt ook het jubileumnummer van dit magazine, dat geheel ge*ijd

Onder hartelijkc dankzegging aan IIenk Nauta uit Kollum, die jarenJaog als vrijwilliger de website heeft verzorgtl, heeft het bestuur deze zomer bcslotcn om een nieu*'e rvcbsite te laten bou$'en. Dit u,ordt uitgevoerd

door communicatiebureau Tèrp ro in Oosterbierum. Op de nieuwe website wordt het nog gcmakkclijker om te zicn welke kelken voor huwelijken en andere bijeen komsten gchuurd kunnen worden en u,elke activiteitcn georganiseerd rvorden door de Plaatsclijkc Commissies.

(lok wordt het mogelijk vanuit de website digitale nieuwsbrieven te lersturen. Op dit moment hebben zo'n vierhondercl mensen zich aangemeld voor de di gitale nicuwsbricl In deccmber hebben zolr r5o donateurs gereagceÍd op dc oprocp om hun e mail adres ill te leveren. Deze zullen in de nicuwc wcbsitc worden ingevoerd, zodat er een steeds grotere groep ontstaat die digitalc nicuwsbricvcn kan onn'an€ien- IIet is de bcdoeling orn minirnaal nvee Leer per jaar (april en scp tember), maar mogelijk vaker een digitale nier.ru'sbrief te gaan vetstuten.

Natuudijk hoort er bij

een

jubileum ook een feestelijk

tintje a.rn her logo. De :ri, hring he"Ír rormg-efster Annemarijke Haaima uit Bears gevraagd cen onrwerp te maken. Dat zult u volgend jaar bij alle activjteiten van dc Stichting en haar PlaatselijLe Commissies teélenkomen. Graag wensen *ij u veel plezier in en bij onze kerkenl

legaat syrnbolisch overhardigd aan de Stichting Alde Fryske Tljerken.

Voorzitter Jan Kersbergen nam het legaat

ont-

vangst. Hij veÍtelde dat het legaat zal worden gebruikt voor toekomstig onderhoud. 'Met het rendement ervan kunnen wij een Ílin! deel van ons eigen aandeel in de kosten betalen. Het Rijk stelt de helft van de kosten aan subsidie beschikbaar. De rest moeten we als eigenaar zelf opbrengen.

der erkentelijk. aan de

Vijzijn mewouwVan derHeide bijzonDit legaat betekent dat het onderhoud

KloosteÍkapel nu grotendeels is veiliggesteld.'

LEGAÁT VAN EMIGRÁNT UIT CANADA Katinka Grijpstrà ontvengt uit hànden van directeur Cerherd Bàkker een feestelijke bos bloemen. Foloi Romnie von det Heide

De Stichting heeft in de vergadering van het algemeen bestuur op zz mei in dankbaarheid afscheid genomen van penningrreester Elbert Hidding. Hij heeÍt vlak voor de zomer een functie aanvaard bii c c I A R, een internationaal opererend onderzoeksinstituut op het gebied van voedselzekerheid, met hoofdkantooÍ in Montpellier (Zuid Frankrijk). In de vacature is inmiddels voorzien door de benoeming van Hendrik Oosterhof{ die laatstelijk con-

troller was bij de Friesland Banl< en tevens kerkrentmeester is bij de Protestantse Gemeente HeeÍenveen. De Stichting heeft z oktober stilgestaan bij het jubile-

val fi nancieel-administratief medewerkster Katinka Griipsta. Zri werkt z5 jaar voor de Stichting. Tijdens

kantoor is teÍuggeblikt oP die periode. ïben ze begon, was er nog geen computeÍ! Anno zor4 houdt ze de volledige boekhouding en donateursadministratie bij, bijgestaan door controller l,eo Groen. Een felicitatie waard. een gezellig samenzijn op het

Íjitske schapink-Bêkius bij het grafvan haar broêÍ op het kerkhoÍ LEGAÁT UILKJE I/AN DER HEIDE

van Britsum. Foto: Cerhord Sokker

De Stichting heeft vlak voor de zomer een legaat van bijna vijftigduizend euÍo ontvangen voor de instandhou-

De Stichting heeft een donatie van vijfduizend euro

ding van de Kloosterkapel in Sibrandahrls. Het bedrag is nagelaten door mevrouw Uilkje van der Heide (ró februari r9r8 rz december zorz) uit lleerenveen. Op donderdag zz mei zor4 hebben haar nabestaanden het

onwangen uit de nalatenschap van Otto Bekius, een naar Canada geèmigreerde Rotterdammer met FÍiese wortels. Het bedrag is bestemdvoor de instandhouding van de Johanneskerk in Britsum. Otto Bekius @e Bildt I9z5 - Victoria zor4) trad in 1944 op rg-jarige leeftijd toe tot het verzet. Na een carrière in het leger emigreerde hij in 19 56 naar Catada om bij een transportbedriif van een familielid te gaan werken. Het was de wens van zijn echtgenote dat de urn met zijn as zou worden bijgezet in Britsum, vertelt neef Martijn Schapinl. Woensdag r5 oktober plaatste hij de urn in een grafop het kerkhof, in aanwezigheidvar' zijn moeder Tjitske, een zus van Otto. 'Dit doet me veel. Otto had zelfgeen kinderen. Daarmee is die tak varr de

voorzitterJàn KersbeÍgen toont de cheque die hêm namens defamilie door Ytsje Hettinga-ven der Heide (links)is overhandigd. Foto: Jerne Hout5tro

familie uitgestorven', aldus Schapi nl. Otto Bekius was een rechtstreekse afstammeling van ds. Benjamin Bekius Q656 ry), díe ÁBritsurnvoorganger is geweest en in de kerk begraven ligt.

NALÀTENSCHAPPEN EN LEGATEN 2013 De heer F.R. Bouma, HilveÍsum (nalatenschap)

€ 20o.ooo

De heer D.J. van Diik, Wapenveld (legaat)

€ €

De heer dr. M.j. van Es,

De Bildt (legaat)

10.000 8.168

Mevrouw 1E. de Craal Bilthoven (legaat)

€

2o.ooo

MevÍouw S.Y Hofstrà, Êelderwolde ínalatenschaD)

€

225.000

6ebÍoeders H. en M. Kuipers, surhuisterveen ílesaat)

€

ro.ooo KerkrentmeesteÍ Ad HalÍha oveÍhandigt de sleutelvan de Voorhof aan vooÍzitteí ren Keísberyen. Íotot Gethotd Bdkket

GIFÍEN EN LUFRENTES (van 5oo euro of meer) De heer W. Langbroek ten behoeve van

€

5o.ooo

saskia-project vàn Hàrenskerk sint-AnnaDarochie íiuni-actie donateursl

€

13.218

Stichting Praalgraf Menno baron Van Coehoorn (Fonds Adelliik Erfsoed) Pilot energie zuinig màken kerk Bears íHerbert Duintierfonds)

1.592

€

to.ooo

Gift NN

€

5.OO0

cift

€

sDecifieke herbestemmine

500

De heer F.C. Drost en mevÍouw j.E. Wagner

€

2.500

De heer Ë Boschma

€

2.OOO

lJ.

€

r.ooo

€

1.OOO

De heer

Holwerda

Lijfrente de heer

Blijstrà

Lijfrente NN

500

€

2.ooo

Lijfrente de heer A. Oostra

€

t.ooo

rendement daarvan kunnen we jaarlijks enig onderhoud plegen',legt directeur Gerhard Bakkeruit.'De PC heeft het onderhoud op zichgenomen, maar zal toch zo nu en dan enige ondersteuning nodig hebben.'

500

DERTIENDUIZEND EURO YOOR FOUDGUM De Stichting is alle donateurs erkentelijk die deze zomer een extra bijdrage hebben overgemaakt vooÍ de restauÍatie van de kerk van Foudgum. In totaal is er maar liefst 13.5o o

binnengekomen. Dit bedrag is aan de Plaatselijke

Commissie beschikbaar gesteld voor de plannen rond Frangois Haverschmidt (Piet Paaltjens) en het gebruik van de kerk als dorpshuis. Mede namens de Plaatselijke Comrnissie willen wij u haÍtelijk bedanten. Zodra de pla-trnen zijn gerealiseerd, komt er (net a.ls vorig jaar) opnieuw een specia.le bijeenkomst voor alle gulle gevers om te laten zien wat er met het geld gebeurd is.

Van de Emmakade OvnnNeuB Voonqor oN rBnruor }lurzvu De Stichting heeft op 5 juli het (in 1979 gesloten) kerkhof rond de Dorpskerk van }luizum en het even verderop gelegen gebouu' De Voorhof overgenomen van

feli(i-

Lijfrente mevrouw T' Blok-Hoekstra

Lijf rente Brenninkmeijer

€

De akte van Bááium is gepàsseerd. Kerkrentmeester Hoitema

teert voorzitteÍ Jan KeÍ5bergen met de'aanwinst'. FoÍoi

de Protestantse Gemeente Leeuwarden-Huizum. Het dagelijkse beheer komt in harden van de vrijwilligers van de Plaatselijke Commissie Huizum. Het kerkhofvan Huizum zou overvijftien jaar in theorie volledig geruimd kunnenworden. Voor de Stichting is dat geen optie, omdat zij Dorpskerk en Lerkhof als een cultuurhistorische eenheid beschouwt. 'Vandaar dat we een meegeefsom bedongen hebben. Met het

Frcns Andtingo

De meegeefsom bijhet kerkhofis precies even groot als het bedrag dat de Stichting betaald heeft voor het gebouw

De Voorhof 'Voor de PC is het prettig dat De Voorhof beschikbaar blijft, met daadn een professionele keuken en toiletten. Zo lang die op minder dan vijftig meter loopafstand

var de kerk beschikbaar zijn, hoeven we dergelijke

voorzieningen niet in de kerk zelf aan te brengen.' OYERNÁME BAAIUM

De Stichting heeft op zo juni de hervormde kerk van Baaium overgenomen. De akte werd gepasseerd door notaris Van der Hem uitJorwert. Daarna overhandigde voorzitter Hoitema van het college van kerkrentmees ters van ïíjelsryp-Baaium de sleutel van de kerk aan voorzitterJan Kersbergen van de Stichting, in ruil voor de s]'rnbolische euro.

De kerk is in beheer bij een Plaatselijke Commissie. \4a deze vrijwilligers kan het kerkje worden gehuurd voor Íouw en trouwdiensten, concerten en (familie! bijeenkomsten. Bovendien zullen er minimaal twaalf keer per jaar kerkdiensten worden gehouden van de Hervormde Gemeente Wjelsryp Baaium, vertelde Auke Deinum. 'Op die manier zorgt de hervormde gemeeflte voor een stevige bodem in de 'kleine erploitatie' (gas, water, elektra)', complimenteerde directeur Gerhard Bakler de overdragende partij. Hij tekende samen met Hoitema e€n tienjarige huurovereenlomst.

Voorzitterran Kêrsbergen betaalt één elrÍo aàn kerkrentmeesteÍ Jurjen Koehooín, en kriigt in Íuil dàervoor de sleutelvan de keÍk van Dedgum. ln het midden notàíis Fo\o:willem de Crcof

De kerk van Dedgum.

siebe swart.

tolo: cethdtd Bokket

funderirgsherstel plaats bij de toren van Hegebeintum (zie dc folder die bij dit blad is ingestoken). Bovendien wordt de toren zelf onderhanden genomen. Verder wor den ook nog de orgels van de Dorpskerk in LeeuwardenI Iuizum (met een jaar vertraging) en van de Radboudkerk

De Stichting hccft op zr november de helvormde kerk

Jorwert gerestaureerd. Daarnaast vinden er nog diverse andere onderhoudswerkzaamhedeo plaats. U zult de on-

van Dedgum overgenomen. Het is op de drempel van de

derhoudsvlag kornend jaar op veel plaatsen aan de steigers

viering van het 45-jarige bestaan in 2or5 de 4iste kerk van de Stichting. De akte werd gepasseerd door notaÍis Swart uit Stiens. De sleutel van de kerk werd overhandigd door voorzitter Jurjen Koehoorn van het college van kerkrentmeesters van Tjerkwerd-Dedgum. Opmerkelijk is dat de kerkelijke gemeenschap onvoldoende middelen beschikbaar had om de gevraagde meegeefsom te kunnen betalen. 'Deze kerk is zo bij zonder dat we er graag een uitzondering voor maken', aldus voorzitter Jan Kersbergen. 'We hebben een stevige Plaatselijke Commissie Lunnen installeren, maar zij weten dat we niet onmiddellijk tot restauntie kunnen overgaan. De subsidieregeling van het Rijk is daarvoor te zeer versoberd. Het dorp wil de kerk gebruiken als dorpshuis; mogelijk dat we langs die weg een deelvan de benodigde middelen bijeen kunnen krijgen. We gaan wel

tegenkomen!

Olr'ERNAME DEDGUM

metee n aan de slag met een restaumtieplan, maar de uitvoering zal misschien enige tijd op zich laten wachten.'

ONDERHOUD IN 2OI5

De Stichting heeft in het jubileumjaar een bijzonder in tensief onderhoudsprograrnma voor de boeg. Zo wor den onder meer de kerken van Allingawieg Foudgum, Holwerd en Haltumhuizen gerestaureerd, met subsidies van Rijk en Provincie. Verder vindt in de eerste helft van zor5, dank zij een grote gift van een inwoner van Den Haag met Friese wortels, eindelijk het lang verwachte

ARCHIET JOHANNES VAN DER VEEN Een donateur van het eerste uur van de Stichting,Johan nes van der Veen uit Drachten, heeft op 2i septem-

ber zijn complete knipsclarchief over Friese kerken Johannes van der Veen ov€rhandigt symbolisch één ven de zestig ordneÍs aàn diÍêcteur cerhard Bakker. Rechts de vrijwilligers die het àrchief van de Sti(hting ordenen: Arnoud Klokke en Henk veenstrà.

Fotoi Rommie van det Heide

overgedÍagen. De zestig ordners worden in eerste instantie opgeslagen in het depot in Dokkum. Eerder ontving de Stichting al de volledige verzameling foto's en knipsels uit de nalatenschap van een overleden donateur. die aan de bibliotheek van het bureau aan de Emmakade is toegevoegd. De Stichting is met Tiesoar

door een programma in de Groate Kerk. Zet de datum alvast maar in de agenda! Ge n it Gro n e z, Id, t o orz i tt e r St i c h t itig Tij e rhep a d d e

ORGANUM FRISICUM

in gesprek om te onderzoeken in hoeverre het materiaal gedigitaliseerd en publiekelijk toegankelijk gemaakt

Orgaaum Frisicum organiseert in het eerste hallaar van zor5 vier activiteiten. Voor de jongeren is er een speciale Jeugdvoorstelling: Marijke Meu' (overleden 1765). Data en

kan worden via het project Digitalisering Erfgoed,

plaatsen : ro april, r mei en rz juni in Leeuwarden (Waalse

€ 5 miljoen beschikbaar heeft gesteld, naar aanleiding van eefl motie vafl de FNII in het kader van 'I7urkje foar Fryslán'.

Kerk) en op ro april op Ameland, z4 april in Dokkum en

waarvoor de Provincie Fryslán

In samenwerking TSJERKEPAAD

Op rz juli organiseerden de Stichting Álde Fryske Gjerken en Stichting Gjerkepaad een tocht over het

op 22 mei in l{eerenveen. Locaties nog nader te bepalen.

Op zaterdag rr april is de Voorjaarsexcursie. Start: ro.3o uur te Koarnjum. De excuÍsie \À.ordt voortgezet in Bliie, terwijl 's middags orgels in Marn.rm en Hallum worden bezocht. Alle orgels zijn onlangs gercstaureerd. Orgalisten deze dag: TheoJellema en Peter var der Zwaag. Op vrijdag 5 juni vindt het Openingsconcert van het Friese orgelseizoen plaats in de Grote Kerk te Harlingen (zo.oo uur). Zie ook: wv,^&oÍganumfÍisicum.nl

Jabikspaad (Jabiksrrlntsje) gevolgd door een optreden van Ílamencogroep Rosario in de Groate Kerk van Sint-

Otto Roelofien, z'oorzitter Stichting Oryanum Frisicum

Jacobiparochie. Aan de'pylgertocht' (pelgrimstocht) onder leiding van Jan Romkes van der 'Wal deden 33 deelnemers mee. Zij verzamelden zich eerst in de kerk voor een kop kofÊe en een korte viering. Daarna volgde

'rnno;rterrvc' rN DE KERK vAN JoRvERT

de voettocht van 15 kilometer over het Jabikspaad, gedeeltelijk over de dijk, naar Zwarte Haan en vandaar langs een andere route rreer terug na.u St. Jabik. ïèrug in de kerL volgde om 16.oo uur een wervelende shorv van de famencogroep, met muziek, dans en zang. Hier waren nog eens honderd mensen op af gekomen. Het progÍamma leidde tot enthousiaste reacties. Volgend jaar wordt er opnieuw een activiteit gehouden op de tweede zaterdag van juli, met eenJabiksrfrntsje gevolgd

KLAAR

De Radboudkerk in Jorwert wordt sinds zorz gebruikt door Stifting Nijkleaster De activiteiten van deze pioniersplek van de Protestantse Kerk groeien sterk. Daarom was er behoefte aan extra ruimte waar bezoekers kunnen worden ontvangefl. Deze zomer is de voorkerk verbouwd. Er is een tweede verdieping in gekomen. Nijkleaster is bijzonder blij rnet de nieuwe ruimte. Het is een prachtige plek geworden, die via glazen wanden in verbinding staat met de kerkzaal. De verbouwing is

mede mogelijk gemaakt door de provincie Fryslán én door de stipers enfreazez van NijLleaster, die ruimhartig gegeven hebben.

Danseressen vàn Rosario wervelen door De Croàte Kerk. Foto:,/dn Romkes vdn der WdJ

Genum

ln september was ik in cenum. tn het kerkje was een expositie ter gelegenheid van het 450-jarig bestaan van het GenumeÍ torenuuÍwerk. Een bijzonder jubileum: meestal is bii oude toÍenuurweÍken het bouwjaar niet bekend. Het uuÍweÍk regelt de tiidsaanduiding op de twee wijzerplaten aan de noorden zuidgevelven de toÍen en het slaan van de klok. De keÍk heeft twee klokken, de kleinste uit 1344 - een van de oudste in Friesland - en de grote uit r49o. De klok uit 1344 doet dienst àls slagklok op de hele uren. De eerste keer dat ik de kerk van binnen zag was omstreeks 1946/47. lk was een iongen van een iaar of 15. lk was tlt fon hos op een pleots vlak bii de kerk - sate Noordam - en op zondagmorgen ging ik naàÍ de dorpskeÍk. De kerk was goed bczet, af en toe kwamen er nog mensen binnen en het was heel stil. Het orgelspeelde niet. De kerkenraad kwam binnen Ên de dienst begon. Toen de dominee de aanvangspsalm had voorgelezen zette het oigel nog niet in. MaaÍ wat gebeurde? Een man ging voor de lezenaar in het hek staan en zette de psalm in die onmiddellijk door de gemeente weÍd oveÍgenomen, Er wás dus geen oÍgel. Er was een voorzangeÍ. Det ik dat nog mag beleveo, dacht ik. Na de invoering van de protestantse eredienst in r58o was het oÍgelspel tiidens de dienst verboden. Pas rond 1630 deed de orgelbegeleiding haar intÍede. Het was de tijd vàn de voorzàngers. ln de gÍotere plaatsen werden daarvoor bekwame muslcl aangetÍokken. ln de crote Kerk in Leeuwarden was dat de begaafde rà(ques vÍedeman en in de waalse kerk de veelzudige Michel Noé, die op de loonlijst van het stadhouderliik hoÍ stond. veel doÍpskerken kregen pàs in de achttiende en negentiende eeuw een orgel. Elders had men een harmonium of een pààr blazels. DaaÍmee werd de voorzanger overbodig. lk hàd misschien welde laatste voolzanger in Friesland meegemaakt. ln 995 kwam ikopnieurrí in cenum. Daarwerktevan 1993 tot 2006 de beeldend kunstenaaÍ cerritTerpstra. ceÍrit had in de ke* een tentoonstelling ingericht die op het middeleeuwse keÍkinteÍieur was geihspiÍeerd. Regnerus steensma, zelf geboeid doqr de wisselwerking van oude kerken en moderne kunst, had de bisschop van cÍoningen, de gellefde mgr. Bernard Móller, bereid gevonden de tentoonstelling te openen. De bisschop hield een bevlogen toespÍaak over de relatie tussen kerk en kunst. Het was een biizondeÍ moment in de geschle-

denisvan de kerk.ln de Middeleeuwen kwam de bisschop van het verÍe utrecht vooÍ de kerkinwiiding naaÍ het noorden. ve.derzàl cenum wel nooiteen bisschop hebben gezien, De Genumer kerk is al meer dan veertigiaar ondeÍ de hoede van de Stichting Alde Fryske Tsjerken, De plaatsellike commissie heeft ook aandacht voor kunst in de kerk. Een voorzangeÍ is niet meer nodig. Een orgel zal er wel nooit meer komen. tn een bisschop ook niet. Maar over viiftigiaar kàn de plaatseliike commissie het 5oo-jarig bestaan van het torenuurweÍk vieren. Dat it sa wêze mei! Om persoonlike en historische redenen geef ik de vootkeut oon de eeuwenouile noom Genum boven de nieuw-Ftiese

Ginnum.

vom

De eerste bezoekeÍs kijken rond op De Ferdjipping, de niêuwe bovenzaalvan Nijkleester in de voorkeík vàn Jorwêrt. Foto: Niki€ost€r

Het werk is in nauw overleg uitgevoerd met

Stichting Alde Fryske Gjerken. Samen is onder meer gekeken naar het gebruik van de passende kleuren. Daarvoor is een uitgebreid kleurenonderzoek gedaan. Architect Romke Lemstra uit lleerenveen was veÍantwoordelijk voor de plannen.

Van de excursiecommlssre De excursiecommissie organiseert op zaterdag zr maart de voorjaarsexcursie naar drie kerken rond Heerenveen, de Kapelle in Haskerdijken, de Rotondekerk inTèrband

en de Thomaskerk in Katlijk. Deze kerken, die alle drie eigendom zijn van de Stichting, liggen geografisch gezien opvallend in een rechte lijn. Dit zou volgens sommige bronnen kunnen wijzen op drie energetische plaatsen, de zogenaamde'leycentra'.

De Rotondekerk in ïèrband werd in

1843 gebouwd

naar ontwerp van architect Thomas Rornein uit Leeu warden. Deze waterstaatskerk heeft een zaldsteenkleurig gepleisterd front in neoclassicistische bouwstijl en

een kleine, opvallende toren. De voorgevel laat drie sierlijke rondbogen zien, gedragen door pilasters en met twee blinde nissen.

De eikenhouten preekstoel dateert uit de zeventiende In de vloer van de kerk zien we een rijk gebeeldhouwde zerk uit 1653 van de familie Crack met wapens van Crack en Lycklama à Nijholt. In zoo3 is de restau eeuw:

ratie van het Van Dam-orgel voltooid. In r99z was deze kerk monument val de maand. In Haskerdijken staat, omgeven door enkele boerderijen, de voormalig hervormde zaalkerk De Kapelle. De

kerk is gelegen aan het Jabikspaad, de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella. Opvallend zijn de grote rondboogvensters en de geveltoren met ingesnoerde

spits. De kerkruimte wordt gedekt door een houten tongewelf en in de met donl(eÍgÍijze estriklen bedekte vloer zien we zes grafstenen uit de zeventiende en achttiende eeu$r De geïsoleerde ligging van de kerk voert ons terug naar het verhaal over de dertiende-eeuwse kloosterling Dodo, die regelmatig naar deze plek werd geÍoepen met als gevolg dat eÍ na ziin dood hier een

lnterieur vàn de Rotondekerk in T€rband. Foto: wiebe Komminga

kloosterLapel is gebouwd. In r8r8 verving de huidige kerk deze kapel. DeThomaskerL in KatliiL dateert uit rt25. Hct torcn loze, laatgotische zaalkerkje is opgetrokken uit kloos termoppen. IIet exterieur heeft met zijn cooserverend karakter een lcvcndig aanzicn: stcunbcren, hoekpenant, fries en een met beitelingen afgerverktc geveltop. De eikenhouten preekstoel staat sinds de restauratie in r978 weer op zijn oorspronkclijke plaats tcgen de zuidger-el.

Áan de zuidzijde zieD we Íestanten vàn de oorspronke lijke vloerbedekking. Onder de orgelgalerij staan tivee overhuifdc cn door driehoekige frontons bekroonde kerkbanken. Naast de sterk staat een klokkenstoel. Tiaditiegetrouw worden de klokken op oudjaar gcluid: het Sint Thomasluiden. In één van de kerhen zal tijdens de rondleiding een (hort) co cert plddttL|inder.

lnterieur van De Kapelle in Haskerdijken. Foto: 6ethord Bokker

De kosten bedragen

€

r5,oo per persoon. Inschrijving

bij onwangst van genoemd bedrag op rekeningnummer N L9z r\L, rí oooJ o9o oo9 r.n.v Lrcur.rccommr..ic Alde Fryske'IÈjerken te Leeuwarden o.vv 'voorjaarsex cursie u or5' en het aantal personen. U ontvanÉit ván ons geen bevestiging. LTw betaling is uw bewijs van inschrii ving. Inschrijven kan tot r4 maart zor5; daarna loopt u het risico dat u niet meer met de bus mee Lunt. Dat[ieldt ook voor hen die zich zonder reserveren bij de bussen melden. kunt dc desbetrcfiènde kerkbeschrijvingen toegestuurd Lrijgen door overmakingvan € r,5o extra. Bezoekers met cigen ven'oer kunnen ter plaatsc hct boekje mct de drie Li

DE ORGANISATIE De busscn vertrekken om r2.oo uur van het trciostation Leeuwarden en Lomen daaÍ rond r7.oo uur weer terug. lnterieur van de ThomaskeÍk in Kàtlijk. Foto: Cerhord Edkker

LerLbeschrrjvingen kopen

loor

C 3.oo.

Gepassioneerde oud-notarissen als waagbaak JAAP VAN DER BOON

De Lange enVeerman zijn bij uitstek de mannen die advies kunnen geven bij nalatenschappen en andere financiële schenkingen aar Alde Fryske ïàjerken. De Stichting biedt daartoe diverse mogelijkheden. $?ie monumentale bedehuizen een warm hart toe draagt en nu al finalciële steun willen geven, kan gewoon donateur worden. Men kan ook een eenmalige gift geven, ofeen periodieke schenking, Belangstellenden kunnen zelfs een specifiek doel binnen de Stichting financieel steunen. As men it foar it oargel yn in bepaalde tsjerke jaan wol, kin dat ek', legt Veerman uit. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om een Fonds op Naam op te richten. De schenker bepaalt zelf de naam en het doel van het fonds, zolang het aansluit bij het werk van de Stichting. De Lange noemt het voorbeeld Mr. Ernest de lange en mr. Eabe Veerrnan vool de kerk van Britswert

van een man die van deze mogelijkheid gebruik maakte.

Foto: Frans Andringa

'Dy man

De regen striemt de Friese Greidhoek en

een stevige wind doet de rest, als mr. Ernest de Lange

de deur van de middeleeuwse kerk van Britswert opent. In het bedehuis klinkt prachtige muziek van De Lange's collega Eabe Veerman, die de toetsen van het monumentale orgel bedient. Niet veel later komen twee verdwaalde toeristen binnen om te schuilen. De weemdelingen bekiiken er meteen de grote foto's van de Noorderlicht-expositie. Deze kerk van de Stichting Àlde Fryske Tsierken wordt net als de andere kerken volop gebruikt als een biizondere plek voor culturele en godsdienstige

activiteiten. Het lijkt vanzelfsprekend dat de twee oud-notarissen De Lange en Veerman bestuurslid zijn van de Stichting Alde FrJ-ske Gjerken. Notarissen zijn immers bij uitstek notabelen die gevraagd worden om in een stichting of vereniging plaats te nemen. Maar bij mr. De Lange en mr Veerman valt vooral de passie op waarmee zij zich voor de Stichting inzetten. Veerman is gefascineerd door de onafzienbare hoeveel heid rniddeleewse kerkeq die er tussen de Àfsluitdijk en het Duitse Oost-Friesland staan. Bovendien heeft hij als grote hobby het orgelspel. De Lange is persoonlijk vooral geihteresseerd in kerkinterieurs en daarnaast in antiek. l{ij kÍeeg de liefde voor de kerk met de paplepel ingegoten. Zijn vader vertelde hem dat als je ergens in de gemeente Littenseradiel op een bruggetje ging staan en in

het rond keek, je maar liefst 36 kerken kon zien.

sei:

is ta oartinken fan

mln frou.'

Een Fonds op Naam kan jarenlaag blijven bestaan en de naam van de gever blijft eraan verbonden. De Srichting Alde Fryske Tiierken heeít overigens een speciale status voor de Belastingdienst, namelijk die varr cuburele ÁNBI. Dat betekent dat maar iefst a25Eo vaí het geschonken geld van de inlomstenbelasting mag worden afgetrokken, Ook na hun leven kunnen mensen nog wat betekenen voor het behoud van de oude Friese kerkgebouwen. Zij kunnen daartoe een legaat geven of de Stichting Alde Fryske Gjerken benoemen tot (mede)-eÍfgenaam in hun testament. Bij een legaat leggen begunstigers een bepaald goed (biioorbeeld een woning, weiland of aandelenportefeuille) vast voor de Stichting, bij een erfstelling gaat het om een percentage van de na-latenschap. Bijzonder is dat geen cent belasting (successierechten) hoeft te worden betaald.

Mensen die over een schenking of nalatenschap na-

denlen, kunnen via het kantoor varr de Alde Fryske Gjerken - maandags t/m donderdags geopend - de hulp inroepen varr mr. De Lange en mr Veerman. Zij kunnen advies geven vóór de notaris in beeld komt. Intussen \À/eten steeds meer mensen vooÍ dit doel de Stichting te vinden. De Lange: '\l'y krigen altiten wol skinkingen, mar de lêste pear jier krije wy dochs behoarlike neilittenskippen.' De Lange en Veerman verzekeren dat het geld goed terecht kom bij de Stichting Alde Fryske 'Bjerken, die slechts een handvol betaalde Lrachten in dienst heeft en vele vakkundige bestuursleden en andere vrijwilligers. 'ByÍs bliuwt neat oan de strykstók hingjen.' Jaap van der Boon h journalist

veelal een soort verjaarskalender met de feestdagen van

heiligen. Daarbij schreef de pastoor de námen van op die dagen te herdenken parochianen. Uit het misboek van Hommerts zijn negen perkamenten bladen van zo'n memoriekalender bewaard.'Ze bestrijken de eerste vieÍ maanden van het kerkelijk jaar. De hele kalender heeft dus misschien een stuk

Bii oude Friese kerken denk je niet direct Ilornmcrts

aan

Jutriip. Dc middeleeurse kerken in dit tweelingdorp, tot r580 treidc gerr'itd aanJolr.rnnes en

tle Doper, zijn in r74i respectievelijk r8r8 vervangen

door nicuwbouw. Jutrijp heeft sinds 1976 zelfs helemaal geen kerk meer. Uit een voor Friesland tniek handschrift, dat op tesoar wordt bewaard, krijgen u'e een indruk van het kerkclijke leven in Homrnerts in de viiftiende en zestiende eeuw. de katholieke tijd (vóór r58o) werden in de kerk van Hommerts niet alleen op zon- en feestdagen missen opgedragen, maar ook op de sterfdagen van gegoede

ofdertig bladen geteld.

Dit is het enige bekende exemplaarvan zo'n kalender uit een Friese dorpsparochie. Uit het Groningse dorp Leermens en uit het dorp Herwen in de Betuwe zijn volledige misboeken bewaard. Ook in de kalenders van deze boeken staan memorieaantekeningen.t Het misboek van het vroegere dorp Sloten bij Amsterdam erin stonden, zijn wel in afschrift bewaard.r In de volgende paragrafen krijgt u een indruk van de middeleeuwse zielmispraktijk in l{ommerts, onder meer in vergelijLing met die in de drie bovengenoemde dorpen. Tevens zullen we zien hoe deze herdenLingscultuur veranderde na de Hervorming. is verloren gegaan, maar de memories die

parochianen. Zulke rnemorie- ofzielmissen dienden een dubbel doel: het levend houden van de nagedachtenis van overledenen en het bespoedigen van hun hemel-

vaaÍt, zodaÍ hun ziel zo kort mogelijk in het vagemur hoefde te worden gelouterd. Wie dit wilde regelen, kon een afspraal maken met de pastoor Heel rijke families konden hiervoor een eiget ptester Qrebendariut) aanstellen. Zo'n familiestichting werd meestal bij testament opgericht. Grote, rijke kerken hielden vaak een speciaal 'memorieboek' bij van alle afgesproken zielmissen en van de afgesproken vergoedingen, In 19

veel dorpskerken ging het simpeler toe. Daar schreef de pastoor een en andeÍ in zijn misboek. Dat bevatte

}II]RËN IN HOMMIRTS

De kerk in Hommerts stond onder leiding van

Jansheren ofJohannieters, een ridderlijke kloosterorde ofgeestelijke ridderorde die in het nabije Sneek een hospitaal (Sint Jansberg') beheerde en die tot r58o zowel de pastoors van de Sneker Martinikerk leverde als de pastoors in Flommerts.+ De kerk in het buuÍdorpJutrijp was eveneens gewijd aan SintJan en had een eigen pas-

toor In

heette deze 'heer Otto'.i Van een band met de SnekerJansheren is niets bekend. 1543

In Hommerts maaLten de Jansheren niet alleen de dienst uit. Er waren vóór r58o twee paÍticuliere stich tingen actief In rt43 staan ze Íespectieveliik te boek als de prebende Onr

Lieoe Vroutoe et Sincte Katherinen prooen.

InJutrijp was toen geen sprake van zulke stichtingen.6

Hêt St.Jans-hospitàel in Sneek. Tekening ra(obus Stêllingwerf. Collectie: fiies Museum

Een aanlvijzing dat deze beide prebenden waren gevestigd op zijaltaren aan weerzijden van het koor is te vinden op een tekening van de middeleeuwse kerk uit ry24. Daatop is te zien dat de koorsluiting smaller was dan het schip van dit kerkgebouw In de noorden zuidoosthoek van het schip was dus ruimte voor een altaarT Op een tekening riÍ rTzz var, dezelfde hand (Iacobus Stellingwerfl is het middeleeuwse zaalkerkje vanJutrijp afgebeeld.E Dit was heel simpel rechttoe rechtaan gebouwd. Il ier lijkt op her eerste gezicht geen ruimte voor zijaltaren. Misschien is die er (veel) vroeger wel geweest, maar uit de tekening (en uit de gegevens uit 1543) blijkt

dit dus niet. Het zou mooi zijn als we rvisten wie de beide prebenden in Hommerts hebben gesticht en wat er na de Hervorming van is geworden. Waren de stichters adellilke heerschappen en zijn hun stichtingen ÍIa r58o De middeleeuwse kerken vàn Hommerts (anno 1724) en Jutrijp (ànno r722), getekend dooÍ Jácobus Stellingwerí Collectie: Fries Museum.

misschien omgezet in studiebeurzen ('lenen), zoals dat ook elders gebeurde? In llommerts zijn de namen van twee middeleeuwse stinzen bekend: Hettinga en Ekama. Homme Iepes Hettinga stond in r5o5 te boek als edelman en in I5rr als hoofdeling te Hommerts. De eigenaars var Ekam astate (of Ehamaguedt) waren in r5rr geen edelen maar eigenerfden. Ze ginget zich pas enkele generaties later naar hun stamgoed in Hommerts tF,knma' noemen.9

Maar het stichten van een prebende is nooit een exclusief adellijk voorrecht geweest. Zo stichtte in r45I een eigenerfde inwoter (parocbianus) van Sloten bij Amsterdam een prebende in de dorpskerk aldaar. Deze familiestichting is in r597 door de protestantse overheid ontbonden. Ook de geestelijke die in r5o5 een prebende in de kerk van Leermens stichtte, was niet van adel. Zijn familie steeg later wel zover op de maatschappelijke ladder dat ze het predicaat 'jonker' ging voeren. Toen Leermens in 1594 protestants werd, werd hun prebende

een pÍivé-studiefonds.'o Het is dus voorstelbaar dat beide voorname huizen in Hommerts e1k een eigen prebende onderhielden, ongeacht ofde bewoneÍs nu of6cieel van adel waren ofer dicht tegenaan hingen. Zeker weten we dit niet, want er zijn geen stichtiflgsakten van deze twee prebenden bewaard." \fle weten evenmin wat eÍ na rtSo met het kapitaal van deze stichtingen is gebeurd. Wel heeft IepeTietes, heerschap in Hommerts en vader van Homme Iepes Hettinga, voor r8 stuivers perjaar zielmissen besteld bijeenprebende in het nabije Uitwellingerga. Misschien is die prebende door hemzelf gesticht. Iepe Tietes Hettinga staat echter ook voor 3 stuivers per jaar op de lijst val 'eeuwige memories' van de pastoor in Hommerts. Dat was een stuk voordeliger Mogelijk is dit de reden waarom lepes nazaat Pieter Hommes tussen Iepes overlijden en 1543 de jaarlijkse betalingen aan de prebende in Uitwellingerga (de naam ervan is onbekend) heeft stopgezet." Í{ER DÁ(]HT OP IJET Ê(}OGÀí,'TAAR

Daarmee zijn we terug bij de memoriekelender die vanaf 1468 door de pastoors van Hommerts is bijgehouden.

Het oudste doodsbericht is uit ditzelfde jaar Op de dag na Maria Boodschap (25 maart) ovedeed Rinse Baukes. Voor zijn eeuwige memorie kreeg de pastoor jaarlijks een deel van de inlomsten uit het land van de Catharinaprebende. Rinse mocht hierover kennelijk beschiklen. Dit lijkt een aanwijzing dat hij de stichter val deze prebende was, of althans een naaste verwaflt. Overigens was Catharina na Johannes de Doper de

tweede beschermheilige van de Jansheren.'l De doodsberichten vallen uiteen in drie klassen. Van de meeste parochianen zijn alleen naam en sterfdatum genoteerd. Dit betekent vermoedelijk dat hun namen

op die dag vanaf de kansel werden afgeroepen in het kader van een voorbede: een van de simpelste (en goedkoopste) vormen van memodezoÍg die een dorpspastoor kon aanbieden. Alleen een anonieme voorbede op

Allerzielen was nog goedkoper Een 'eeuwige memorie' was bewerkelijker en dus duurder dan eenvoorbede. Als

onderpand konden de nabestaanden een stuk land aan de pastorie schenken dat voldoende pacht opbracht om de pastoor jaar in jaar uit een zielmis te laten opdragen.

De familie van Rinse Baukes voldeed aan deze verplichting door een deel van de inkomsten van hun prebende niet aan de daarop benoemde privépriester uit te keren, maar aan de pastoor, 'Víie

nog sneller in de hemelwilde komen en voldoende bemiddeld was, kon zo'n eeuwige memorie uitbreiden met een liefdadige bepaling ten bate van de armen. In Hommets had die een vaste vorm: een jaarlijkse

brood enboter (perpetua memoria cun pdne et butyro) . Dríe dagen na Maria Boodschap werd zo bijvoorbeeld de in r5o8 overleden Ette Siebes herdacht. De kosten voor deze zielmissen met uitdeling kwamen uit de pachtinkomsten van Ekamastate. Zo'n combinatie van vroomheid Q ietas) en liefdadigheid (caritat) werd gezien als een snelweg naar de hemel. Maar het kon nog uitdeling

va,tr

ten keurige domineê en een ond€ugende príesteÍ De memoriekalendeÍ uit Hommerts is voor het eerst gepubliceeíd in 1885 door de predikant C.H. van Borssum Waalkes (1829-1910). voor het FÍies cenootschàp deed hij jaÍenlang onderzoek naar l(lokopschriften,Is Hi.i vond

het Latijn vàn de aantekeningen op de memoriekalen-

der'tÍeurig', Volgens hem sprongen de pastoors onder meer slordig om met de Latijnse naamvallen. ln één g€val heeft dit waalkes op het verkeerde b€en gezet. onderaan het tweede kalenderblad staàt namelijk: wybrandy aggeus huius e.clesie prebendorius Anno t561 puet onnis /. ln 156r was dus het 7-iarige zoontje ven de pÍebendepriester wiebren Ages gestowen. De door en door keurige Waalkes maakte hiervan: 'WibÍandus Aggeui wàs prebendaris der kerk in 156r, als knaap van zeven jer€n'. Dát heel wat priesters vóór de HervoÍming gewoon een gezin met kinderen hadden, kwam niet bij hem op.re Een

sti.ive dominee was Waalkes overigen! niet. voor het cenootschap liet hij eens een timmerman uit zijn eigen gemeente (Huizum) opt.eden m€t een verhaal over tÍaditionele Friese houtverbindingen. De timmerman kreeg de lachers op zijn hand toen hij vertelde dat Waalkes deze in zijn eigen kerk nooit had opgemerkt in al dieiaren dat hij er preekte. Enkele aanwezigen vonden dit vrijpostig, maar Waalkes kon er hartelijk om meelachen,'zo

uitgebreider. Op z maart r5r3 was Sietske Bennertsma gestoÍven. Haar moeder, die in hetzelfde jaar overleed, regelde roor Sietske nier alleen een eeuwige memorie met brood- en boteruitdeling, maar bepaalde ook dat heer Àrend, de toenmalige pastoor, rj jaar lang op de sterfdag van haar dochter op het hoogaltaar twee pond kaarsen moest braaden. ÁJs vergoeding mocht hij gedurende dre tijd 9 eijwen (-o,3 hectare) lard van de familie gebruiken. Naast pietal et caritas zíer. we hier dus een opzichtig vertoon van sociale status (in het Latijr,: fana). Ook bij de memoriemissen in de Zuid Hollandse dorpsparochie Koudekerk werd delÉazra van gestorvenen en hun nabestaanden uitgedrukt door het ontsteken van grote, dure kaarsen: negenvoor de hogere adel, zes voor de lagere adel en drie voor niet adellijke doden.'a

In Hommerts waren de Bennertsmal (en niet

plaatselijke adellijke familie, de Hettinga's) voor zover bekend de enigen die hun herdenkingsmissen met zoveel vertoon opluisterden. Daarbij moeten we opmer ken dat de memoriekalender uit deze parochie niet volledig bewaard is. Àlleen de bladen voor de eerste vier maanden van het kerkelijk jaar hebben de Hervorming overleefd. De kans is dus reëel dat later in het jaar nog meer van zulke'belichte' zielmissen plaatsvonden. Dankzij deze memoriekalender hebben l'e nu wel een

Deze is blijkens enige latere aantekeningen van ïèekes hand (vraaronder een beeldende beschrijving van zijn huwelijksnacht in 16oz) nog tientallen jaren in het bezit van deze familie Scheltinga geweest.'7 Omstreeks r88o is het negen bladen tellende handschrift door de Àchlumer verzekeringsdirecteur en politicus A. Draisma de Vries (843-1936) geschonten aan het Fries Genootschap. Het vormt het enige bekende restant van het rijke roomse leven in de kerk van l{ommerts vóór r58o.

en sinoloog Kees Kuiken, in zorj gepromooeerd op de culaurgucbiedenit rtax Ifut Bildt, doet onderzoek naar middeleeuute memoiecultuur in Nederlan^e plattelanáparochies.

Histoicur

Noten 'Iiesoar, Leeuwarden, Hs 1649, digicollectie nr. jz4;gedeelte lijke vertaling in G.H. van Borssum \Vaalkes, 'Uit een oud kalendarium valr de Homm erts en jtttíip' , Friucbe Volkwlnanah , G88t) 43-g (wwvrwumkes.nl). In de nu volgende paragraíen worden alle middeleeurvse eigennámen gespeld volgens de namenthesaurus op v'*wrtresoar.nl,

http://memodatabase.hum.ul.nl, MeMO uxï canier ID ffs. (llommert$, 437 ft{erwen). Stadsarchief Àmsterdam, archief Hervormde Gemeente Sloten, inv nr. z5o fol. i4 vergeliik PM. Grijpink, 'Betreffende de kerk te Sloten Noord-}{ollar.d', Bijíragm aoor de guchiedeni:

Arjan Draisma d€ vries

375 Geermens), 378

indruï welke kerkelijke feestdagen van 1468 tot r58o in Hommerts zijn gevierd, althans gedurende de eerste

lrdn het bisdor Haarlem 3t (r9a8)

vier maanden van het jaar: in januari Besnijdenis des

Heren, Driekoningen en het octaaf daarna, Pontianus,

Agnes, en Bekering van Paulus;

februari Maria

Lichtmis, Agatha, Àpollonia, Valentijndag, Petrus Stoel, en Mattheiis; in maart Perpetua en Felicitas, Gregorius, Gertrudis, Benedictus, en Maria Boodschap; en tenslotte in april Àmbrosius, Vitalis en Valeria, Joris, en Marcus. Aan het feest van Johannes de Doper, de patroonheilige van de kerL (24 juni), komt het bewaarde kalendergedeelte niet toe.

6 7

NA DE HERVORMING

Vanaf r58o was het in Friesland officieel afgelopen met 'paapse' praktijken zoals heiligenfeesten en zielmissen. De Jansheren in Sneek gingen met pensioen en de pa-

rochie Hommerts werd met Jutrijp samengevoegd tot één 'gereformeerde' gemeente, Vermoedelijk is toen het overbodig geworden misboek verkocht of vernietigd, op het katern met de memoriekalender na. Dit laatste bevatte immeÍs niet alleen gegevens over dode dorpelingen, maar ook over de goederen die zij aan de pastorie hadden nagelaten. Deze 'pastorielanderl en andere 'geestelijke goedereri kwarnen in r58o aan de Friese provinciale overheid, Het grietenijbestuur van \ifmbritseradeel, waarin

$7-442.

Pastoorslijst inJ.A. Mol, 'De Johanniters fan Snits: nammen, komóf en karrières', -Fr1,rÊe Narine/t rc (\996\ r52. PL.c. van deÍ Meer en J.A. Mol, ed., De Bm$ciaalboehen van Frialand, tszq G Êe]uwetrden 20r,8t9. Van der Meer en Mol, e d., Benefciaalboekn 854-86o. Fries Museum, keuwarden, PIA4r9-oo3 O Stellingwerí 'Gezicht op de kerk met stompe toren te Hommerts). Over zulke 'ingesnoerde' koren onder meer:J. Kroes en, SeitenaltàÍe in nittelalterl;chen Kirchez @egensburg zoro) 95. FÍies Museum, Leeuwarden, PTA42r-oor S. Stellingwer[ 'Gezicht op de kerk met stompe toren teJutrijp).

PN. Noomerl St r5e, i', middeleeu@t Fietlard: ee aoonopige inpefiairdtie (CD-PDF, Hilvelsum 2oo9) 4j8-44o. K. Kuiken en À. van Poelgeest, 'Memory ende hueghenisse: middeleeuwse memoriecultuur in een Hollands adelsdorp, Wtu$ rB (2ort\ í6; K. Kuiken, 'kermens herdacht: memoriecultuur in Fivelgo vóór 494', Groninger Kerben (zot4, teÍ perse). Van de prebende in Sloten bijAmsterdam en van de prebende in Leermens zijn deze ákten wel bewaard.

Van der Meer en MoL ed., tunefciaalboekn 8uó; Waajkes, 'KÈlendarium' 4t (Z'p fttu| Hettin&be\. Meet over deze adellijke farnilie Hettinga in: JR. H€ttinga, sam., IletÍinga, Friea fanilies @otterdam en Gronsveld zoro) rr 76. J.A. Mo| Ítóchten, bidden en verphgen. Op$elleft ooer dc ridderordm in de noordelijke Nederknden Gl:lversun zorr) 116. \4 Kuiken en Van Poelgeest, Memory ende hueghenisse' 5z 55, 13

63-64.

PL.G. van der Meer

e.a .,

Ádminitative

fsuale boamen

oat

tiid (,eeuwzrder ryy) 9. Grietman S. van Botdia, aangehaald in À. Algra, De bistaie

geande Fryslán yn

d.e

icr-nod.erne

gaat door het eigen dorp

lll

@taneker

ry5)

269-2.7o.

Hommerts lag, had hiervan al in 1578 de rekening opgemaakt, zoals in r58o ook elders in Friesland gebeurde,'5

Vaal*es, 'Kalendarium'

Volgens de grietman ging alleen de verdeling van de pas-

torielanden in Hommerts wat moeizaarn. De geschillen werden gladgestreken met veel voedsel en drank.'6

hes', Handelingn ex mededeelingen oan de Maa*cbappij der Nederlandiche Lette*unde te Leiden G9o6-r9o) rry-r3r (wwrxdbnt.

In het grietenijbestuur zat in die tijd Minne ïèekes Scheltingauit Hommerts. Zijn doodsbericht is in 1593 door ziin zoon'[eeke bijgeschreven op de memoriekalender

52;

W: !íijnaendts van Resaadt,

Gesrbiedenis en genealogie oan bet geiacht Van Scbehinga

I...) (2.p.

439, 46 L4o.

Slothouwer, 'Levensbericht van G.H. van Borssum !íaal

nl).

t9 Waalkes, 'Kalcndarium' 4t, 4ti Mol, Vecbten rc4 SnekerJansheer Hotse Harinxma). Slothouw€r,'Irvensbericht' rz9.

(xer

<le

ERIK BETTEN

Het Noordelijke parochiewezen ontrafeld - Otto Roemeling over ziin corPus clericorum

In december zor3 zag it Leiden een biizonder proefschrift het licht: Heiligen en Heren. Studies ooer bet parochieu)ezen in het Noorden ztan Nederland r,6ór fioo. IJet leidde niet tot grote media-aandacht, maar de op dat moment 76-jarige Otto Roemeling uit Hurdegaryp bekroonde daarmee wel ruim wiif decennia aan archiefrverk. Hii bracht een corpus aan gegevens biieen dat onze perceptie van de geesteliikheid in de late middeleeuwen in het Noorden heeft aangescherpt. Roemeling is econoomvan opleiding, en deels ookjurist. Vanwege zijn werk kwam hij in r9ó9 in Leeuwarden te

recht, waar hij directielid werd van het DialonessenÍruis, later opgegaan in het MCL. Geschiedenis was altijd a1

zijn hobby en ook tijdens de drukste perioden in zijn loopbaan wist hij het archief te vinden. "Het doen van een ofander onderzoek vormt een uitstekende afleiding van de sores van het werk. Ik kal het iedereen aaaraden."

Zijn voorliefde voor de archieven begon echter

negentig des te intensiever werd.

eerder, tijdens zijn studietijd in Groningen. "Het begon

Gegevens verzamelen is niet meteen hetzelfde als we-

met genealogie. Daar heb ik ook redelijkveel over gepubliceerd." Een ondeÍzoek naar de fweede wouw van een voorvader uit de zeventiende eeuq leidde Roemeling

gegevens.

in zijn

studiejaren naaÍ de stukken van gewestelijke gerechtshoven. "IL vond vdjwel niets over die vrourq maar wel veel aardige informatie over geestelijken. Dat was leuk registreren! Vervolgens ging ik naaÍ wat oudere bronnen kijken om daar op zoek te gaan naar namen. En zo ging het r an kwaad rol eÍger. Hel wa. puur registre ren op basis van mijn eigen nieuwsgieÍigheid, grenzend aan verzamelwoede." Door zijn werk in Leeuwarden verschoof zijn aan dacht van Groningen en Drenthe naar Friesland. 23

de verschillende kerken in kaart. Zrjt monnikenwerk bracht hem in contact met professionele wetenschappers als Hans Mol, Wiebe Bergsma en Paul Noomen, verbonden aan de Fryske Akademy Een contact dat door zijn bestuurswerk voor de Akademy in de jaren

tenschap bedrijven. "Dat vraagt om een analyse van die Het treklcen van conclusies. Nu zal het ook

met mijn opleiding te maken hebben - waarbij statistiek een rol speelde - dat ik daarbij toch geneigd was te zoeken naar systemen, met een kwantitatieve insteeL."

Het proefschrift begon niet met een centrale waagstelling. "Mijn motivatie was heel lang om mijn verzameling gegevens zo compleet mogelijk te maken. Maar in die jaren gingen bepaalde dingen natuurlijk wel opvallen." Zo komt Roemeling h Heiligen en Heren tot de cor'clusie dat de heiligen op de pastoorszegels in Groningen corresponderen met de patroonheiligen varr de kerk waat ze aaÍ verbonden waren. "Die stelling durf ik

Ook daarvan bracht hij gaandeweg de middeleeuw

aan omdat

se geestelijken en de patrocinia (schutspatronen) van

nagegaan. En in wijwel alle gevallen komen de heiligen

ik alle beschikbare

zegels systematisch ben

De kerk van oldebêrkoop

viií meest gebruiktê patrocinia in FÍiesland zoals Roemeling die heeft geihventariseeÍd: De

l.Nicolaas

2.Martinus 3.Maria 4.,ohannes de Doper 5.Gertrudis

oveÍeen. Neem de Martinikerk in Groningen, als de pastoors van die kerk een heilige in hun zegel hadden, dan was dat altijd Martinus." Het opmeÍkelijke is dat die lr.ristregel in Frieslaad juist niet werkt. "Dat intrigeeÍt me, zulke verschillen."

DRIE ONDDRDELEN Heiligen en Hetenbestrijkt drie terreinen binnen het parochiewezen tot r6oo. Naast de identiÊcatie van de juiste schutspatroon van een kerk (vooral voor Groningen heeft Roemeling veel nieuwe namen aan het licht gebracht), en de positie van de priester in Friesland, gaat het over de relatie tussen parochiekerken en Lloosters.

CORPUS

Roemeling schetst binnen dit thema ook het beleidvan

Het kloeke proefschrift maakt nu voor iedereen duidelijk dat Roemeling zijn weg weet in de Friese kerk-

de bisschoppen van Utrecht en Miinster, Arders dan in FrieslaÍrd btijkt in Groningen en Drenthe geen sprake

geschiedenis, maar onder sneupers was dat al heel lang bekend. "Dan werd ik weer eens opgebeld met de me-

van facilitering van kloostervorming door schenkingvan

dedeling: 'ik ben met een boekje over de kerk bezig'. En wat ik dan wist over die kerk. Voor deze geïnteresseerden met een heel speciÊeke lokale belangstelling heeft Roemeling bij zijn proefschrift een cd-rom laten opnemen. DaáÍop is per parochie alles te vinden wat hij in de ruirn vijftig jaar van archief werk heeft gevonden, compleet met bronverwijzing. "De

Roemeling is bescheiden over het werk dat hij heeft verricht. "Het is natuurlijk rtaar spielerei. Hoogstens

bijlage staat ook online, op de website van de Fryske Átademy dus iedereen kan erbij", aldus Roemeling, die hoopt dat deze royale ontsluiting aangegrepen zal worden voor breder gebruik. 'Je ziet in kerken wel lijsten met predikaaten. Voor de kerken die zover teruggaan, kan daar nu biivoorbeeld ook een lijst van rooms-katholieke

chiewezen tot róoo naaÍ voren. Zoals de constateriÍrg dat de geestelijkheid eigefllijk altijd uit de eigen grietenij aÍkomstig was, en van gewone aÍtomst. "Bij het vastleggen van alle geestelijken die ik in de bronnen tegen kwam, noteerde ik zo volledig mogetijk de naam. Een familienaam kwam ik daarbij hoogst zelden tegen, veel

geestelijken aan toe worden gevoegd."

vaker een patroniem. En dat wijst erop dat de priesters

de patronaatsrechten over kerken.

interessant voor een kleine groep die hier echt in geïnteresseerd is." De bescheidenheid kenmerkt Roemeling, maar die is niet nodig. Hij brengt met zijn proefschrift wel degelijk een aantal nieuwe inzichten over het noordelijke paro-

uit het volk afkomstig waren." Geestelijken van HARDNEI(KIGE JACOBUS Overigens isgebleken dat niet iedereen op dehistorische accuratesse van Roemeling zit te wachten. Het treffendste voorbeeld is wel de kerk van Uithuizen. 'Men heeft in de vorige eeuw bedacht dat daar hetJacobspad begint, maar het is geenJacobuskerk. 'Ibch houdt men vast aan het idee datJacobus de Meerdere daar de schutspatroon is. In een artikel in Gro ninger Kerhen heb rk ooit uitgelegd dat de kerk gewijd was aan Dionysius. De woegere pastoorvond dat niks, en dat liet hij meweten ook. De kerk bleef eenJacobuskerk heten." De kerk van Uithuizen werd een tijdje geleden over genomen door de Stichting Oude Groninger Kerken.

"Toen dacht ik: die kunnen het weten, nu zullen ze dat patroniem wel aanpassel. Maar nee, dat gebeurde niet. Zo hardneLldg is het soms." Ovedgens zijn daar ook Friese voorbeelden van. De 'Bonifatiuskerk' van Oldeberkoop zou eigenlijk een \.4tuskerk moeten zijn.

adel,

of zelfs het stadspatriciaat, zijn in de drie noordelijke provincies nauv/elijks aan te wijzen.

"Wat ook opvalt: de Stellingwerven vormen daarin een gesloten sysreem. Priesters

var buiren zie je er niet.

maar andersom gaan er ook geen pastoors vanuit de Stellingwerven naar andere gebieden." Roemeling is sinds januari gebonden aan een rolstoel, wat de gang naar de archieven lastig maakt. Gelukkig kan hij thuis nog veel doen met heÍ mateÍiaal dat hljheeftterzameld. Ook maakt de voortschrijdende digitalisering het werken vanuit huis gemakkelijker Al is Roemeling daar geen liefhebber van. 'Je kunt er veel aal hebben, maar er is geen donder aar." Hij herinnert zich de fietstochten van zijn ouderlijk huis in Beetsterzwaag naar het archief in Groningen. "42 kilometerheen, en 4z kilometer tentg. Een hele dag bezig, maar dat gaf niets. Je vónd wat. En dan ging je met een voldaan gevoel weer terug."

"(F.

r'*ï

Dokkum werd nog eerder, namelijk

r59o,

een nieuwe preekstoel opgesteld in de Grote Kerk. Deze preekstoel werd voorzien van teksten irr de Nederlandse taal (vooral ontleend aan de zogenaamde Deux Àesbijbel dt 156;-). Ze worden vermeld in het tweede deel van de handschriften van Claas Smedema. van't geene tot DocA m is aoorgeoal len....uit uerscheijdene oad.e scbrifien bijeenguteld, z delen t7r7, r7j6 .'DaatÁ staat genoteeÍd:

Eenige aanteheninge

Den rc Jant Sijn de Lexeren aan de Tidppen en

1748

dt Leuning oan de Predihnoel in de Aerh desr Stadt De pr€ekstoel met doophek, Foto Regnerus st€ensmd

uelh ooor dezen met Hout is OaerdeÉt geaeex, Door dien Dat het aangespijíert aas En dat d.e Spijhers nu velnoert sijr. En luijdet aan de Tèn aoorschijn gehomen;

Voor de Reformatie was het altaar in het koor het belangrijkste onderdeel van de kerkinrichting. De preekstoel stond opgesteld aan de zijkant, doorgaans tegen de zuidmuur bii de scheiding tussen het priesterkoor en het kerkschip. 'Iben de altaren uit de kerken werden verwiiderd, bleven

Leuningaldus:

de preekstoelen gehandhaafd. Soms werden ze iets

Ezechiel zz Capittel.

'Síie

V Hoert die Hoert mij. Wie V Verwerpt die Verwerpt mij. Luckas ro. Aan

de Scbering oan de Tiappen

Luidet aldas:

Ghi Minschenlint wilde niet straffen die moorders der Stadt ende haar foerhouden alle haar Gruwelen.

gewijzigd door er teksten op te schilderen EEN PREEKSTODL YAN I'9O MET TEI{STEN Een enkele zestiende-eeuwse preekstoel bleef bewaard, zoals die val Huizum ' Na de Reformatie werden er

al spoedig nieuwe preekstoelen gernaakt, doorgaans met grote klankborden om de verstaanbaarheid van

de predikant te bevorderen. Een vroeg bewaard exem plaar met rijk renaissance snijwerk is dat in de kerk van Ballum, in 16o4 vervaardigd door de beeldhouwer/ antieksnijder Claes Jelles en in r77r uit de Grote Kerk van Harlingen verhuisd naar Ameland.

De Dokkumer rnagistraat had op 7 december r59o op dracht gegeven de preekstoel, alsmede een doophek te mnkenr

Jan Claeszn. himaecÉer beef otdonn(antie)

de somma

van eenhondeft sessentachtkh cargld. tiefi íuiaert aoor het ,ueretten efide repdreren aan dè banchen in de herch ende bet ndecÉen van de predihstoel ende het aierhant om

d.e

predichstoel

orgel volgens

ijn

end.e mede

specifcatie.l

ooor bet gestoelte aax het

Paneel met pelikaan. Foto Regnerus Steensmo

Pàneel met valk. Foto negnerus Steensmo

Pànêêl met leeuw, sláng, Foto RegDerus steensmd

De kistenmaker Jan Claeszn, werkte in r59r aan de in richting van het vernieuwde stadhuis van Doklum.+ In 1593 vervaardigde hij drie v,urenhoutet bar'ker.'in? oost vandt kerche'. Toen in 16o5 de preekstoel alweer moest worden opgeknapt beurde zijn opvolger Huite Pijtter Moewus Kistemaker daar fl. z7-ro ro voor5

bladvormige ornamenten. Op het eenvoudige paneel van het ruggeschot is de knop voor de predikantssteek geplaatst op een bladrozet. Het paneel wordt gefankeerd door verdiepte lijsten met bladornamentjes en door grote vleugelsrukken, die gevormd worden door zware blad-

EEN NIEUWE PREEI<STOEL IN I7'T De preekstoel van r59o deed dienst tot r75r. Claas Smedema schreef er over in zijn eerder genoemd

bladornamentjes de symbolen van de vier jaargetijden zijn gesneden: bloemen (voorjaar), korenschoof (zomer), druiven (herfst) en hulst (winter).

handschrift:

Twee parelen, die het minst in zicht zijn, hebben een zwaar bladornament. De dÍie overige panelen zijn rijker versierd. Hier ook weer zwaar bladornarnent en daartussen allegorieën en symbolen. Op het voorpaneel (afb. links) is de zichzelfopofferende liefde van Christus

Den z4 May Is de oudc Predihstoel met bet oude'í4erhant

in dc Kerk afgeórohen. En d.e nieuute Predikstoel met bet nieuue ztierhant ueeder gemaaht. En aangenomen door Sjouhe Nooteboon, Arcbitek te Leeuuarden; en heeft geeost met alle oereischte

summa oan

Ses

motrialex mÁrbeijfuloon etc. Een

honderd agtien

C.11,

gl. En sevehtien strs.

De oudc Praedihstoel met het oudc Vierhant it op Den z9 may bij Boelgoedt oerhogt en heeft opgebragt aan suhter geld Een summa oan

eax Gl.

stvs, tz penn.

De vorm van de preekstoel is traditioneel. Een zeshoekige kuip en een veel groter, eveneens zeshoekig klantbord worden met elkaar verbonden door een ruggeschot. De preekstoeltrap aan de oostzijde heeft een gebogen leuning, bestaande uit gedraaide balusters. Op de trapboom zijn onder de treden bladornamentjes gesneden.

De in trapeziumvormige vakken verdeelde onderzijde van het klankbord is in het rniddelpunt versierd met

krullen. De panelen van de kuip zijn van elkaar geschei. den door verdiepte veÍticáIe plinten, waarop behalve

uitgebeeld door een mannelijke pelikaan, die zijnjongen voedt met bloed uit zijn open gepikte borst. Een tweede paneel (afb. midden) draagt de aÍbeelding van een gekapte valk op een gehandschoende hand. De symboliek van deze albeelding is niet geheel duidelijk. De valk wordt wel als symbool geziefl van

wat de wereld te boven gaat; met zijn scherpe blik ziet en begrijpt hij alles. Hij is ook het symbool van om hoog gaan en van overwinning. De gekapte valk wordt wel afgebeeld met d e tekst 'Post tenebrat tpero lucem' Qla duisternis hoop ik op licht).ó Het derde paneel (aÍb. rechts) vertoont de aÍbeelding varr een leeuri die zich bevindt boven een slang met een vrucht, liggend onder eefl steen. Verder zijn een kruis, een scepteÍ en een boek weergegeven. Hier is

duidelijk sprake van Bijbelse motie ven. De heerschappij van Chrisrus over de zonde en het kwaad. zal ztjn uitgebeeld. De zonde, weergegeven door de slang met de vÍucht, die wordt vermorzeld onder een steen

(vergelijk Genesis 3). Bij de leeuw worden gedachten opgeÍoepen aan Openbaringen 5:5: zie, dc leeuto uit uortel Daoids, heefi ooerrgonne .... De betekenis van het

dcn stam

fuda,

kruis is duidelijk. Het boek is het teken van het evangelie. De scepter waarschijnlijk een verwijzing naar

de messiaanse profetie in Genesis 49:ro:'De scepter zal z,an Juda niet uijken, noch de heersenstaf tusxn zijn ztoeten,

totdat Silo homt,

de volÉen geboorzaam

en bem

zullen

zijn.'

Boven het voorpaneel rust de lezena Í op een console met zware

bladornamentiek.

Tiaditioneel bestaat het doophek uit panelen aan de onderzijde en gedraaide of getordeerde spijlen of balusters aan de bovenzijde. Voor Dokkum heeft de ontwerper, Sjouke Nooteboom daar ook voor gekozen maar het middendeel aan de voorzijde bestaat uit paleelwerk, 'waarboven tussen twee deurtjes een

gÍoot stuk snijwerk met bladÍocailles is geplaatst. Daarin opgenomen is het draagpunt voor een oudere koperen voorlezerslessenaar. JOHANNES LAASES :IAADENAERG Het sniiwerk aan preekstoel en doophek, vooral bestaande uit bladornament, is uitgevoerd in de a-s).rnmetrische Lodewijk XV-stijl, ook wel het Íococo genoemd. Dit snijwerk is zeker zwierig, passend bi1 de stijl van het rococo, zwiedg, maar het is ook zwaar en wat vlak.

Het v.iikt sterk af van het levendiger werk dat rond r75o door heel Friesland heen werd geleverd uit het grote Leeuwarder atelier van Dirk Embderveld, die

biioorbeeld de preekstoelen van Aldeboarn, Hallum, Oostrum en Raerd vervaardigde.T Het heeft niet het robuuste karakter van het werk van de keuwarder Jacob Sijdses Bruinsma (onder andere herenbaaken in Bolsward en Marrun of de orgelfronten in Burgwerd, Leeuwarden en líolvega). Het wiikt ook sterk afvan het flamboyarte werk van Yge Rintjes, die zich in 1758 vanuit Makkum in Doklum vestigde (onder andere preek-

stoelen te Dantumawoude, Hantumhuizen, Holwerd,

Nes en Oosternijkerk).8 Het eigen karakter van het sniiwerk maalt het ons mogelijk de vervaardiger aan te qzen, namelijkJohannes

De preekstoel vàn

wjelsryp

Laases Hardenberg, die steen- en beeldhouwer was

Leeuwarden. Duidelijk is de overeenkomst met snijwerk

dat archivalisch aan de beeldhouwer is toe te schrijven: een wapenstuk in de kerk van Jorwert, waarvoor Hardenberg op z3 mei

fl. 34-rz-o betaald kreeg.

Veel details in het bladornament op de Dokkumer preekstoel komen overeen met die aan de rijk gedecoreerde preekstoel, het doophek en de banken in de kerk van Wjelsr1p. Johannes Hardenberg leverde daar op 8 m aÍt VS9'blauue steen tot de Dronpel del herÉe'. Op ro april van dat jaar maakte zijn broer, de laadschapstimmerman Hendrik Lamberts Hardenberg, 'twee nieuwe borden in de kerke'en in 1759 onwing hij 'Tot affdoeninge oan het geen Hem Hard.enberg ooor d.e Kerhe ueghens Strijkgeld qaflgenonene conpeteerde' een bedrag

f. 1369-ro-o. e Het is waarschijnlijk dat de broers Hardenberg samen het monume[tale, met veel rococosnijwerk versierde meubilair voor de vernieuwde kerk van Wjelsryp vervaardigden. In de omgeving leverde Johannes Hardenberg steenhouwerswerk in de vorm van de grote wapensteen met van

opschdft voor de kerk varr Britswert. Daarvoor kreeg hij in 1753 een bedrag van fl. r94-o-o betaald'o. Ook het beeldhouwwerk aan de preekstoel varr WiuweÍt, dat met Britswert één kerkelijke gemeente voÍmt, lijkt van de hand te zijn vanJohannes Hardenberg. Op 2 augustus 1765 betaalden de kerkvoogden Fl. 4o4-7-o voor'bet vernieutoen oan dc predihstoel en Consistorij'." Namen van de timmerman en beeldhouwer worden niet vermeld. De rocailles op de preekstoel zijn verwant aan die we kennen uit Dokkum,Jorwert en Wjelsryp. Veel eerder, namelijk in 1736, leverde hij voor f. 1385r8-o het beeldhouwwerk in hardsteen aarr de toren van Aldeboarn, die door zijn vader Laas Hardenberg werd gebouwd.'" ÉIij kwam daaÍ in conflict met de kerkvoogden over de kwaliteit van het werk en de hoogte van de rekeningen. In de loop varr zijn leven zou hij meerdere malen zulke conflicten met opdrachtgevers en leveranciers hebben.'l Johannes Hardenberg leverde in llarlingen en Leeuwarden en ook in Dokkum steenhouwersweÍk voor projecten van de Leeuwarder architect Sjouke Nooteboom, die de hiervoor beschreven Dokkumer preekstoel ontwierp.la In Dokkum leverde hij in 1753 de hardsteen en het beeldhouwerswerk aan de waag, die door Sjouke Nooteboorn \ir'erd onfivorpen.rt ïben diens zoon Jan Nooteboom in 176r als architect de uitbreiding van het Dokkumer stadhuis leidde, leverde Johannes Hardenberg ook de hardsteen en het beeldhouwerswerk.'6 Er is in Dokkum van zijn hand veel werk aan te wijzen, onder andere in de vorm vaa geveldecoraties in steen en van interieurdecoraties in hout.'7 Johannes Hardenberg werd op ro augustus r7r4 in Sneek gedoopt als zoon van Laas Hardenberg en RichtjeJohannes Faber. Met zijn ouders trok hij naar Leeuwarden, waar hij in 1736 huwde en burger werd. In 1749 werd hij er lid van het gilde van metselaars en steenhouwers. Hij was gevestigd aar het Zaailand en later aan de Schrans onder Huizum. Hij overleed

ry78. Behalve het hiervoor genoemde werk kennen we ook

nog archivalisch aantoonbare werkstukken van hem in Tjerkwerd (gevelbekroning van de pastorie, 1748), in Jorwert (beeldhouwwerk aan de kerktoren, 1757 en 176o) en Leeuwarden (gevelbekroning St. Jacobstraat r). Verloren gegaan beeldhouwwerk var zijn hand: de wapenleeuw op de Leeuwarder geselpaal (1738), een letterkast op de Kanselarij G74o), wapenleeuwen op de jachtpalen van Het Bildt (1742), wapenleeuwen op de jachtpalen te Oranjewoud. (r75o) en werk aan het huis van Evert Nieuwenhuis in Harlingen

Het meeste werk

(76).

zal Johannes Hardenberg, evenals

zijn collega's hebben gelwerd aan huizen in Leeuwarden en states op het platteland. Dit werk is grotendeels verloren gegaan. Nader onderzoek zal wellicht meer werk

van hem opleveren, vooral grafzerken. Nu is al wel duidelijk dat hij in de eerste jaren in Leeuwarden de nodige

concuÍrentie had te duchten vanJacob Sijdses Bruinsma en in het derde kwart van de achttiende eeuw van Dirk Embderveld. In Dokkum en omgeving vond hij zeker werk, maar voor het beeldhouwen in hout werd daar vanaf 1758 de bekwamere Yge Rintjes de toonzrangeven de leverancier. Johannes Laases llardenberg heeft met zijn preekstoel in de Grote Kerk van Dokkum evenwel een uitstekend blijk van zijn bekwaamheid gegeven.

ten Hoeae (ttboex,e@xs4all.nl) zoat oan ry75 tot 2006 directeu.r het Fier Scheepl'ddlt Museam a Snuk. Hij p bliceert op hat gebied oan Friese sreek , bunst- en knbgescbiedmit Zijn sudies en pablicatiet ichtn zicb ,ttet name op onderuerpen als kerkboao ex h nhhri c h ting zo o on c u ln u4 a m b d ch ttkw st (b e e Idh ouaxo e rk, de co ratiescbilderbu*, ugels en aardewerk en zilt'enonb). Van zifu band

S!fie

is ook

boeh Friese Preekstoelm

Noten

r 2 3 4 5 6

Sltse ten Hoeve, Friese preekstoelen, (Leeuwarden r98o), blz. 7,r9,23, 24, 78, rc7 en tt6. Handschriít aanwezig in het Streekarchivariaat NooÍdoost Friesland. Archivaris TleerdJongsma *'as zo bereidwillig mij er inforinatie uit te verstrekken. Herman S.J Zandt , De orgelgescbiedeni van de Grcte of St. Mar tinusherk te Dokkun t 58q-ry79 @olJ:.m ry79\, blz. 5. Wim'I Keune,I{et ttadb is ldtt Dokhun (Dolkum, r98t), blz.

rt.

Y4mT

-K,/erha

geschiedcait oan dc Grou,KerË

(Dokkum,

Albert Reinstra van de Rijksdienst voor Cultugoed. S)'tse ten Hoeve,'Preekstoelen en doophekken r"n Dirk Emmderveld (1722 1799), in: Aldz Frytke TijerÊen 9, juni 2or4. Sltse ten Hoeve, P/reustoelen r98o,p ssi'J]; Stise ten Hoeve, Jacob Siidses BÍuinsma, meestet steen- en beeldhouwer te De UÍAe Fries 65 (Í974, blz. 49-6r en Strse LeeljJwaÁeÍ,i, ten Hoev€, 'Yge Rintjes, een maker van sierlijke krullen in: G.I.!(1 Dragt, Het herenhuis varr Helder (r73) aan de Dok68. kumer Ee (Dokkum, zoo),1:lz. GA LittenseÍadiel (Hennaarderadeel), KerkvoogdijÍekeningreel

7 8

Keune,

1968), blz. Ír. Met danlc aan

$ 9 boek Wjelsryp r75r-r792 (nr. Kv +z). ro GÀ. LittenseÍadi€l(BaarderadeeD, KerkvoogdiirekeningrT2tn

r7tt, (nr BÍ r). Archief voormalige Hervormde Gemeente Wieuwerd-Britswerd, Kerkvoogdijrekeningboek rzo-1769. F.J. de Zee, Tàrm oan Oldtboon r66-r9j6, (Oldeboom 1936)

Tiesoar,

blz.

r3.

ÁrchiefHofvan Friesland (foegangsnÍ. r4), Bijlagen Civiele Sententies, nrs r342ó, r46t6 en r4g37.Vooral zijn conflict in 1768 r77r met de vemaaÍde Arnsterdamse beeld- en steenhouwer Asmus Frauen over de natuurstenen gevel van koopman eper aan de Deinumer Zuupmarkt (Nieuwestad 53) in keuwarden liep hoog op. ïiesoar, Archief Hof mn Friesland Cfoegangsnr r{, Bijlage r46j6). Civiele Sententies G.LIfi Dragt, 'Over de waag te Dokkum', ift jdareerslag r98J odn StreeA?nutean Het Adniralheiabuit, blz. 34-35. Wim.T Keune,Ilei stadbuis oan DohAum $)ol{<um, rg8t), blz.

Dirk

14 15

ró

3t.

17 Sltse

ten Hoeve, 'Rococo uit Dokkum op paleis het I-oo', De Slte pe\ offcieel orgdan ldn de Hi$oricbe Vêrmiging Nnrdoox-Frie:land,ntrtmer ro9, blz. 8 13.

Drxso,Lc 3o

DEcEMBDR,

!ír NrrnennaNGrunNr

r3.jo - 18.3o uuR

It Fryske Gea en de StichtingAlde Fryske T\jerken organiseren in de kerstvalantie een \Xlnterarrangement. Het arrangement staÍt om r3,3o uur bij Huize Olterterp met een rondleiding door de bossen, verzorgd door It Fryske Gea. De rondleiding duurt ongeveer anderhalfuur Veryolgens is er koffie in de Hippolltuskerk van Olterterp met een rondleiding door de kerk en een muzikaal intermezzo.Ter afsluiting van het arrangement

serveert Sirnenz een maaltijd van biologische streekproducten in centrum Srlnenz te Drachten. Huize Olterterp en de Hippolytuskerk Olterterp, Centrum S0nenz Drachten Entree € 25,- àlles inclusief. Leden/donateurs van

Fryske cea en Stichting

Alde Fryske Tsjerken ontvangen € 2,50 korting. opgàve tot 27 december bij: impresariaat@)aldefÍysketsjerken.nl,

o6-34001636

.NJ$Ë-D "(] c:zt

"Ir rOp reN'e wJUKs LÀcH'), MUZIKAÀT THEÀTER DOOR VOCÀL GNOUP STTIT It ltd

fan'e wjukslach is een muzikaal theaterstuk over liefde, eenzaarn-

heid, verlangen, vertrouwen en hoop. Het stuk

geschreven door acteur,

regisseur en toneelschrijver Theo Smedes. Het is gebaseerd op de 'The Raven That Refused ïb Sing , de derde solo cd van multi instrumentalist Steven'Wilson van de groep PoÍcupine 'W'agenaar

ïee. Verteller van

het verhaal

Jelle

De kleding voor de voorstelling wordt ontworpen dooÍ Ameke Hoogeveen, die veel ervaring heeft met het 'aankleden'van toneelgezelschappen en theatergroepen. De première is op vritdag

t6janueri2or5 in Wergea, Daarna volgen zeven

voorstellingen in locaties van de Stichting Alde Fryske Tsjerken: Terband (7-2) , rorweÍt (8-3) , wier (28-3), uitwellingergà (r2-4), sibrandah0s (25-4), Rotteyalle (3r5) en Huizum (13-6). Entree € r2,50

www.vocalgroupstim.nl

ZoNo,rc u5 leNuaRr, rt.jo uuR BoB & ADRIÀN MET "ODE AAN EDE SrÀAL" Àdrian Farmer is een muzikaal snarenwonder uit East Sussex, Engeland en Bob Heidema, een Groninger in hart en nieren. Ze brengen samen een Gronings-, Iers-en American folk- programma. Ze spelen vooral liedjesvan Ede Staal, maarookvan Boudewijn de Groot, Gordon Lightfoot enJohnny Cash. En natuurlijk de liedjes die Bob

"Streets ofLonden'

tot"Nij

zelfheeft geschreven. Ze zingen van

Stoatenziel".

Entree € 1o,oo. Voorverkoop: wwwposthuistheateÍ.nl

Rotondekerk Terband, www.rotondekerk,nl

of oSil-619494.