AFT-13 by Stichting Alde Fryske Tsjerken

^t:.*,"

SYTs! TEN HOEVÊ De preekstoel van Menaldum

r6Z2

4 PETER VAN DAEL

Vaten van Genade schildetingen in de colileërketk te Leeuwoden en de Potvus cotechismus von De

Petrus Canísius

MAR IE ANNE

HARDER

De celileërkerk in Leeuwàrden:

van kloosterkapel tot Wijngaard Opgericht 9 september r97o Dagelijks bestuur en directie Drs. J. Kersbergen, voorzitter h J.D. Niemeijer, secretaris Drs. H. Oosterhof{ penningmeester Drs.

J-M.

Postrna,

stichtingsnieuws

vicevoorzitteÍ

E.L.Veerman

G.A. Bakker, directeur Adres Postbus r37 89oo lc Leeuwarden Bezoekadres: Emmakade 59

IèL ot8-2\9666 E-mail: iofo@aldefrysketsjerken.nl Rabobanknr: Nr,8r nqno oqz 4r65 8z

TATK. VAN

POPTA

De pronkkerk van de cracks De

ïerbantster Tsierke

ING: NLOT rNGB OOOO 7307 89 Doaateurschap

Minimaal per jaar € r7,jo Opzegging vóór r november via

info@aldefrysketsjerken.nl of scfuiftelijk naar bovenstaand adres G

Redactie

JH. WI \I4llems, voorzitter Drs. L. Diikstra, secretaris

ETKO

LA ST

Toer op tafel - De bijzondere

redding van een kerktoÍen

Drs. H.T Algra DrJ.E.A. Kroesen Drs. M.E. Stoter

O. Vries

Redactieadres Postbus r37 89oo rc Leeuwarden

E-mail lourvdijkstra@hetnet.nl

Nieuw leven voor oude kerken

Deze uitgave wordt rnede rnogelijk gemaal<t door:

provinsie fryslán provincie fryslán

AI"EXANDER DE RIDDÊR

Foto voorzijde: De calileërkerk in Leeuwàrden in 1939

Íoto ch.1onbaud/HcL

-, .

11,,

Êig{iíl}r'

t,,",,,'0"'{+

IIet rijke familic-archief Thoe

Schrvarzenberg en Hohenlansberg op'Ilesoar bevat veel stukken ovel kerkelijke zaken, vooral in Beetgum en À{enaldum. Daardoor zijn et zelózarne zeventiende eeurvse gegevens beschikbaar over kerlbout, en inrichting, bijvoorbecld betreffcnde de preekstoel die omstreeks r67z in de kerk val Menaldum werd geplaatst. Een tekening en de kwitantic van de leveranciers, de kistenmal<ers Gerrit Ypes en

Ype Gerrlts Nijhoff bleven bewaard.' De tekening is het zelclzame ontwerp voor de preekstoel. Opva.llend is dat het huidige deurpancel (Ínet een

lrret een eveneens zcshockig klankbord. De kuip is toegankclijk via een trap, die in r874 verv:rngen is door een exemplaar in dc stijlr,an dic tijd. De kuip, die een sàmerrstel vormt van gcproÊlccrcl lijso'crk cn pancicn. hecft enig ebbenhouten inleglverk en is op de hoeken r_oor-zien van forse 6letordeerde (kur

kentrckkcrlormigc), omranktc kolommcn net Ionische kapitelen.

De Irnelerr heLrben bno$ormrFe \(r\rcringcn cn daaÍbolcn sniju,'crk dat in r98r zv'art is geschiltlerd. (lndcr <lc bogen zijn oncler schelpornarnenten alle

voor het bordes tussen trap en preekstoelkuip. 'We zien dit wel vater Blijkbaar rvas er behoefte het met snijwerk versierde vijfde paneel goed uit

gorische hguren gcsneden naar bcschrijvingen uit cle Iconohgia ran Cesare Ripa. namelijk volgcns dc ondcrschriften FIET CELOF (met het bijbelboek en de hand op dc borst), DIE IIOPE (met anker), DIE LIEFDI (rnet kinderen), GERIICIITIGI IEIT (met zu,aard en

te laten komen.

weegschaal) en

allegorie op het Geloofl is getekend als balustra<Ie

STÀNT\ASTIGHEIT (met

een zuil).'

Het ruggenschot vertoont op het paneel onder

Dr pnrrrsrorr-

een

De vonn en de tlecoratie van de preekstoel zijn barok van stijl en kaÍakteristiek voor de tweede helft van de zeventiende eeu'"Í De zeshoekige, aan de muur han-

drapcrie de gekroonde alliantiewapens Cammingha (afgesneclen) en Donia binnen kwabornament, dat teruggaat op kraaLbeenachtiÉie vormen. IJet paneel wordt geflankecrd door omslingcrtle, gctordcerde pilasters met

gcndc kuip $.orclt door een ruggenschot vcrbondcn

Ionische kapitelen en bijzondere vleugelstuhken. Het

Panelen. Van links naaÍ rechts: Het Celoi Die Hope, Die Liefde, Cerechtigheit, Stantvàstigheit. Foto s Th€o Hop

Keimpe van Donia (1593-166o) had bij zijn leven de schenking van de preekstoel toegezegd.r Zijn dochter Rixt (r6zo-r68r), gehuwd met de vrijheer van Àmeland, Valerius flVatse) van Cammingha (16ol-1668) en wonend op Graldastate in Menaldum, moest het legaat uiwoeren. STij kennen haar uit de kerk van Tjerkwerd, waar haar portret in marmer is uitgehouwen op haar grafmonument. Watse wachtte blijkbaar behoorlijk lang met de uitvoering van het legaat, namelijk tot de jaren t669 167r, toen de kerk van Menaldum geheel werd vernieuwd en heringericht.

Dr Mlxsns De Leeurvarder kistenmaker GerritYpes nam de levenn-

Het ruggenschot. Foto Theo Hop

tie van de preekstoel aaí. Zrií zooÍ,ype Gerrits Nijhoff bracht hem na zijn vaders overlijden in ró69 in rekening.6 Van Ype Gerrits is nauwelijks werk bekend, terwijl zijn vader Gerrit Ypes, die landschapskistenrnaker was, in de jaren Á49 1669 wel veel en belangrijk werk leverde,

forse klankbord heeft een rand van lijstwerk met verkroppingen op de hoeken, zoals de kuip ook heeft. De onderzijde is door lijstwerk in vakken verdeeld. Het bijbehorende doophek, in de zeventiende eeuw con:isroricsrocl genoemd. i< in r8-4 vergroot en uir gebreid met gekoppelde kolommen met Korintische kapitelen. Het oorspronkelijke hek is opgebouwd uit

vooral aan provinciale gebouwen. Uit de kwitantie voor de preekstoel blijLt dat er in het werk een belangrijke rol

panelen, gewrongen balusters en een boogfries.

Jansen als onderaannemer aangenomen.

Hn'r nuccpuscrtor

\) erk van HendrikJansen kennen we in de Lerk van Beetgum, waar hij op 9 aprilÁ73 fl.9 o o betaald kreeg voor 'het heentge' aan de preekstoel (wat dat ook maar

Bijzondere en voor Friesland unieke elementen aan het ruggenschot zijn de vleugelstukken. Het zijn bladvolu-

wasvoorde knechtJacob Cornelisz., die later als zelfstan dig mr kistenmaler belangrijke werken in Friesland uitvoerde. Volgens strenge gildebepalingen mochten kisten

malers geen houtsnijwerk uitvoeren. Daarvoor werd, ook al weer blijkens de kwitantie, de antieksnijder HendriL

mag zijn geweest).

Kort

daarna leverde hij de kapitelen

ten, waaruit vrouwelijke halffiguren voortkomen. De

en piÍaren aan de preekstoel en Íambrisering.

ene draagt een kelk en de andere heeft in haar hand een

Op r.1 september 167r werd Ê.. 7z-9-9 betaald aan 'mr Pyur Anticqsnijder...aoor mijden voor de herch'. Dit is PieterTjeerds (begraven in Leeuwarden op 7 juti t692.),

dang. Dergelijke figuren komen ookvoor op twee kasten die in bezit zijnvan het Fdes Museum (onder andere opgesteld op Dekemastate inJelsum), maar die altomstig zouden zijn uit de Fraeijlemaborg in Slochteren. Ook worden ze bijvoorbeeld aangetroffen op preekstoelen in Groningerland in de kerken van Eenum, Sappemeer, Tinallinge en Zeerijp.r Het lijkt erop dat devoorbeelden

die onder andere in 167o voor fl. 96-3-o in de kerk van Beetgum het houtsnijwerk aan preeLstoel en kerkban ken leverde en werkte aan de orgelkassen van Dronrijp G65z-1656) en Anjum (672).8

voor de vleugelstukken om decoratieve redenen zijn

Gerrit Ypes was behalve kistenmaker ook houtkoper

gekozen en niet vanwege hun betekenis. De halffiguren met kelk en slang symboliseren de Sanitas (gezondheid).

Uit archiefsruklen valt na te

Neurenberg uitgegeyet Neues Ziratenbuch den Scbreinern,

gaan dat hij behalve aan provinciale gebouwen her en der in Friesland werk leverde, zoals het doophek in de kerk van Suwàld G6:;), een orgelkas in Stiens (1646), wijzerplaat, banken en portaal in de kerk van Dronrijp G65r), betimmeringen in de Leeuwarder Kanselarij (165r) en meubilair in de Leeuwarder W'aalse Kerk G6fg). De preekstoelen van

Tiscblern oder Kiinstlen and Bildhauern sehr diensticb van Friedrich Unteutsch (circa r6oo-r67o), de stadsschrijn weÍkervan FrankfuÍt am Main.'1

Boksum (r66r) enVrouwenparochie (r6ó9), die welhaast identiek zijn aan die in de Waalse kerk, zouden ook van zijn hand kunnen zijn.

Dn opole.cg,tcnve*s

Van leven en \4erk van Ype Gerrits is nauwelijks iets bekend. Hij werd in Leeuwarden gedoopt op zz apÀl r649 en huwde er in r67r, in de tijd dat de preekstoelvan

De kelk en de slang behoren ook tot de attributen van de apostelJohannes, maar daarmee is inMenaldumgeen verbinding vast te stellen. De voluten zijn geïnspireerd door prenten uit het in

De kwitantie voor de betaling van de preeLstoel voor Rixt van Donia is door een nota s opgemaakt op 3r december r672, mogelijk om voor de jaarwisseling schoon schip te maken. De totstandkoming van de preekstoel was ook lang in de molen geweest.

Menaldum werd gemaakt, met AgnietaJans Fenema van Harlingen. Zijn scheiding van haar in 1678 is misschien een aanwijzing voor een niet voorbeeldige levenswijze.9

Hop

Boksum. Foto fheo Hop

wààlsê keÍk, Leeuwàrden, Foto Theo Hop

Burgum. Foto Regn.steensmo

Op 8 februari 1689 werd hij in Leeuwarden begraven. Mogelijk worden Ype Gerrits enJacob Cornelisz sa

door de vrijvrouwe van Ameland, Rixt van Donia, die hcn in Mc naldum cn Becrgum wcrk licr uiwoc rcn.

men bedoeld in posten in het rekeningboekvan de kerk-

voogdijran Menaldum. Op betaald aan

'de Aistemaechers'

fl. 76o-ro-o "toor nieuude herckeo,erh.

mei 1669wordt 11.3oo

et op r december

167r nog

de'meesters hiÍe?toechers aan bet aersa

ordinair als extra ordinair'. De teke

ningenvoor bankwerk, die in het Schwarzenbcrgarchicf opgenomen zijn in een dossier betreffende de kerk van Beetgum, zullen dit werk voor Menaldum betreffen. Een restant van het werk zijn de herenbanL en de ei-

Ongetwijfeld zal er van het bewaard geblevel zeventiende eeuwse meubilair van Friese kerLen meer vervaardigd zijn door de kistenmakers Gerrit Ypes en Ype Gerrits Nijhoff en doorJacob Cornelisz, al of niet met beeldhouwwerk van de anticksnijders Hendrik Jansen en Pyter Tjaerds. In elk geval is er nu uit cen tijd, waar over weinig bronnen zijn. iets bekend over hun werk.

kenhouten pei met panelen, gewrongen balusters cn een boogfries onder het orgel. Jacob Cornelisz , die omstreeks 163o in Leeuwardcn geboren werd, heeft in de archieven rneer sporen van

zijn rverk achtergelaten. Na zijn rvcrk als knecht in Men:Lldum, kwam hij er als mr. kisrenmakeÍ terug. In ró77 onwing hij er 7 ro o'irnn't repdrcre i'an de freeÉ

itlel'e\\ \í\

1679 r'og

fl. 9 ri-o ter

cdutd arbeijttloon aen

hij zelfstandig meester Listenmaker was geworden, leverde hij overal in Friesland uerk. Van wat daarvan bevrardgebÍeren i\ nocmen rte

predichstoel'.'" Nadat

onderdelen van de preekstoel van Idaerd, de orgelkas

van Dronrijp en ander werL (r652-r6j), het orgel en kerkmeubilair in Tèrnaard (r66o en r667), het orgel van Àrum (r665), het orgel en de orgeltrapler.rning in Anjum (I668), de preekstoel van Hollum op Ameland (r678),de preekstoel van Burgum (r685), de orgelkas in Dokkum

Sftft ten Hoe.E (t9ql .itat z,an r97S tot zoo6 lirecteur oan het [ries.\cheepzuart ]Íusettn te.\neek. ILj publiceen op het gebied ".)nn Fiesc rtreek . k nst e kerhguchiedeni:. Zijn studies en publicaties richte :idr Dtet u.r Í ap onderu,erpen a/s lzerhbomt cn Éerkinricb ti g. í'oanculttlt ambachtskunst (beeldhaautoerk, lecoratiescbillerÉunst. tegeL et aardeterk en zilz,e nter&). ( sthoez'e@x4all.nl ).

Noten

r ,

orgelkas in Ried (r7o8)." Dr is een duide lijke overeenkomst tussen de preekstoelenvan enerzijds Menaldum en anderzijds die van Burgurn (geheel kisten r713) en de

nakerswerk) en die van Hollum (mogelijk met snijwerk van PlterTjaerds) en Kollum (met snijwerk van een an dere hand als die van HendrikJansen of Plter Tjaerds). Dat in Hollum op Ameland de preekstoel gemaakt weÍd door ambachtslieden. die ook in de kerken vao Menaldum cn Beetgum werLten, zal bewerkstelligd zijn

nomen onder 'bouwtekeningen kerk Beetgtm'r tekeningen vc.zamcling n.. 642. Dirck PicteÍsz- Pcrs. Cesare RifdS lcono/ogia (^n]sterdàm, r6+,t).

(r688), de preekstoel van Kollum (r692) , de preekstoel van Oosterbierum (r7o5, met snijwerkvanJaan Oenema

uit

Tiesoar, Familic aÍchicfThoc SchwaÍzcnbcrg cn Hohcnlans berg (Toegangsnr lró). nr 2rl en n.. 1893 (ontcrccbt opge-

Io n

J.F.N. van Flarrevelt en Regn. Sreensma, 'De preekstoel van Tinallinge en aanr-eru'ante open', in: Oade Groninger Kcrken I, blz. rr; rzo Vriendelijkc mcdcdcling van drs. Fenke SpeelbeÍg te 1,\cí' York. Ticsoar, Schwarzcnberg nrror3 Historisch Centrum Lecurvardcn, ArchicÉ stadsbcstuur, nr 217ó. Vriendelijke mededcling \ll Dolk. Tiesoàr, Schs arzenbcrgarc hicf n.. 1996 Tiesoar, Schrvarzenbe rgarchicf nrs- 4o cn 3996 HCL, Arc hic f stadbestu ur nr ?t76. Vriendeliike rnededeling vao líl Dolk. Tiesoêr, Schrarzenbcrgarchicínr.4o. DouÍ,eJ. vnn der Meea Jacob Cornclis (Co ringh) , in Freone ott ds. JJ. Kalna h;nne, (Lccuryardcn, re82), b1z. r4o-r.+7. De auteur verwart soms dc kistenrnakerJacob Cornelisz mcr dc

antieksnijrler Jacob Cornclisz. Coningh, dic altomstig uit Flaadem, h ró4; in Leeu{,ardcn hul\dc mct Àntic Jurrvens van.,\ldeboaÍn, die in ró;o burgcrvan Groningcnrvas en daar in 16óo overleed. Hijlcvcrde onder andere snij$erk aan orgels in Rinsumagecst (r647) cn Koudun (rr,jr).

r. tucharistie en biecht, fÍagment vàn

Bladerend

in het boek Verbeeld

oert"ouwen var.

Regnerus Steensma (Baarn 1975), kwam

een

mcrkwaardige voorsreÍling tegen: twee prie\lers met een enorm vat in de hand en daarnaast een knielende man die de communie ontvangt en een andere knielende man die aan het biechten is.' (afb. r) Het gaat hier om een fragment van een grote schildering uit de iaren '7o van de zestiende eeuw uit de vroegere Galileërkerk te Leeuwarden, Toen ik later bezig was met de bestudering van de catechismussen van Petrus Canisius (r5zr-r597),' kwam ik in ziin Parow catechismas die in 1578 in

muurschildeíin' Diï

afkomstig uit de Galileêrkerk te Leeuwarden.

R. Ste

1573/1578,

enstnà, Verbeeld

veftrouwen, Baarn ]975, plaet 53.

Na de beeldenstorm volgden maatregelen waardoor vele pÍotestanten zich genoodzaakt zagen

uit tc wijken naar elders. De kerken en kloosters die schade hadden geleden moesten worden hersteld. Dit betekende voor de Galileërkerk dat deze zelfs werd uitgebreid en van schilderingen voorzien. De noordelijke muur van het lekengedeelte van de kerk werd afgebroken, zodat een zijbeuk konworden aangebouwd, gescheidenvan de rest van de Lerk door vier kolommen. Deze werden versierd met schilderingen van de twaalf apostelen. Op de zuid muur van het lekengedeelte werd een grote schildering

Antwerpen gedrukt was, vergelijkbare geesteliiken met grote vaten in de hand tegen..t Ik wilde weten wat de vaten op de schildering uit Leeuwarden en de vaten in de catechismus van Canisius met elkaar te maken zouden kunnen hebben. In deze bijdrage heb ik miin bevindingen weergegeven.

Toen de Galileërkerk in r94o werd afgebroken, wer den fragmenten ran de schilderingen onrdekr en overgebracht naar het Fries Museum in Leeuwarden. De

De scurr-prtrrcE\ utr DE GelrreËnrrnr

de kolommen die het schip scheiddenvande zijbeuk. Ver-

TE LEEUWARDEN In 1498 verhuisden de franciscanen, die zich in r47u in Leeuwarden hadden gevestigd, naar een nieuwe locatie,

der een aantal figuren, aÍkomstig van de zuidmuur van het schip: bovenaan een aantal engeleí en heiligen, daaronder

aangebracht van lvel zes meter hoog.

fragmenren laten een apost el zien. afl<oms g r an een van

de kerkelijke huwelijkssluiting, die plaatsvindt voor een altaar, en een priester met een groor vat in de hand (afb. z),

aan de oostzijde van de huidige Tweebaksmarkt. Zij bouwden daar een kerk en aan de zuidzijde daarvan een klooster Het was een eenvoudige eenbeukige kerk, die

riaaronder de rwee taferelen en de iwee priesler:) met va ten zoals afgebeeld in het hierboven geciteerde boek van

door een scheidingsmuur, doksaal geheten, in tweeên

Steensma (afb.

was gedeeld. Het westelijk gedeehe, tussen de ingang van de kerk en het doksaal. was bestemd voor leken. Het doksaal had een doorgang die naar de oostelijke

drie sacramenten huwelijk, eucharistie en biecht. Het is

helft van de kerk leidde. Verder bevonden zich tegen

staan ten gevolge van de politieke ontwikkelingen en de reformatie. Onder het stadhouderlijk bewind van

het doksaal twee altaren, aan iedere kant van de doorgang één. Achter het doksaal lag de ruimte die voor de kloosterlingen bestemd was met het koorgesroelte en, in de apsis, het hoogaltaarl In 1566 vond een beelden storrn plaats in Leeuwarden, waarvan misschien ook de minderbroederskerk te lijden heeft gehad.;

r).'ife zien

dus van boven naar beneden de

opvallend dat er kettingen lopen naar de vaten.

De schilderingen hcbben het nodige moeten door,

Aremberg (r549-t5ó8), Karel van Brimeu (1568-1572) en Caspar de Robles ft572-1576) waren de katholie ken heer en meester. MaaÍ de situatie veranderde onder het stadhouderschap van George de Lalaing, graaf van Rennenberg, die katholieL was, maar tegelilkertijd

aanhanger van de PÍins van Oranje. Hij u,as genood zaakt de uitgeÍ'eken protestanten te laten terugkeren. Op r3 augustus r578 konden zij hun eerste dienst houden in het schip van cie clominicanenkerk, terv'ijl de paters

het koor bleven behouden. ÀIaar het hek was nu van de dam. Op 8 oktober 1578 werd het koor van de domini canenkerk bestormd en geplunderd. Daarna trokken de stormers en plunderaaÍs naar de parochiekerken en de kerL van de minderbroeders. Op rj ohtober vond in de (lalileërkerk de eerste gereformeerde ercdienst plaats. Op 8 fcbruari 1579 rverden de franciscancn de stad uitgezet. In r;8oA58r rverd hun Lerh door de stedeiiike ovcrhcid r.oor de gereformeerde eredienst bcstemd. De schilderingen hebben dit alles niet overleefcl. Eerst 't'erden ze witgckalkt. Op cen later tijdstip werd een nieuu,\'enster aangebracht aan de zuidzijde van de kerk, waardoor het rnidden- en het linkergedeelte van de u.eg gcu rr re w hildering ruore,ord vrrloren giÍrgen.

Grscqrr-onnor

pÁNDLEN aN t,RL

2. Huwelijk, fragment van muurschildering

uit de Calileêrkerk te Leeuwarden.6€ioot

uit

r573/1578,

en sotire,

afkomstig

UtÍecht, cathà

rijneconvent, r98r, p. 22

lliN

V/at over is van tle schildering op de zuidr-and

van

de Galileërkerk is in r94r door I3. Knipping bcschre Hij wees erop dat het toenmalige Bisschoppelijk t\4useum Haarlem in het bezit u'as r.an een paneel $'aar op alles voorkomt rvat nog tc zicn is op clc schildering uit cle Galileêrkerk. I'Iet pancel - uaarschijnlijk NbordNederlands , dat zich thans in het (iatharijneconvent te Lltrecht bcvindt, wordt gcdatccrd ca. r;i; r;lio.- (afb. 3) Dit schildcrij geeft een iclee van cle complctc schilde ring in dc vrocgere Cialilcêrkerk. ln het middcn bo'indt zich een vrou$'enfiguur met ccn pausclijkc tiara op het hoofd: de personificatie van cle kerk van Rome. Zij is gezeten boven een bourwverk met twee rijen kàriati deachtige apostelcn. Dc onderstc apostclcn staan op 'voetstukken waarop profeten zijn *'eergegeven. Roncl de ccntralc Ecclesia woÍden de zeven sacramenten aaigecluid door scènes waain de betreffende sacràmenten worden toegediend en door vaten dic rvorden vastge houden door bisschoppen (priesterwijding cn vormsel) ven.6

en priesters (de overige sacramenten). Boverrin zien $-e

God de Vader, Christus aan het kruis en de duifvan de Heilige Geest. Verder op wolkcn cen aantal heiligcn. Vanuit de zijde van Christus vloeit via de Geestesduif cen bloedstroom naar de zeven vaten.'Iirce tekstcn on der de heiligen in de hemel geven de betekenis ann van de rode stroom. LinLs is een tekst van Augustinus te le zct ex latere Christi ostiztm vitde pd ditur ntde sacmme td eccletiae manannt (uit Christus' zijdc opent zich dc deur des levens, waaruit de sacramelten der kerk gevloeid zijn),s Rechts staat de volgende teLst. sdcntmentd "rdsa gratiae et meritorum Chzirr'(de sacramenten zijn dc vaten van de genade en van de verdiensten van Christus).

In de theologische literatuur werden sacramenten nlcer dirn ern\ aangcduitl als Lav grliae. \Jlen \.in genade. Een rode 'bloedlijn' r,erbindt de sacranenter dus met de zijde van ChÍistus aan het k .ris. Een ander soort verbinding komt tot stand door kettingen die lopcn van Ecclesia naar dc vazen. Ecclesia is op haar beurt weer met kettingen verbonden met de hemel, r-aar dc

3. 0e katholieke kerk en haàr genadeleer, peneel

museum cathàrijneconvent. ketterc Càtharijneconvent, r986, p. r20.

uit r575/158o, ll, utrecht,

en popen onder Filips

hemelbervoncrs de ketting vasthouden. Beneden het bou$,qrrk dat cle kerkverbeeidt clobbereo ketters in hct $rater: onder anderen À{aarten Luther, Thcodorus Bcza, Bretius (Guy de Brès),Johannes Calvijn, Ulrich Zwingli.

Het is een wpisch contrareformatorische voorstelling, u'aarin de sacramentenleeÍ van het Concilie van'Iiente (r54y-r;6;) in beeld wordt gebracht.

In latere publicaticse wordt gewezen op een ander schil derij dat dc hicrboven beschreven cornpositie laat zien, namelijk een paneel in het Dom Museum te Hildesheim (aib. .1). IIct is het ccntrale deel van een drieluik. dat

den een prent ten grondslag ligt, uitgegeven door Luca

Bertelli O/enetië, Ít7à í:.fu. i). De titel van de prent, 'l1pus ecclesim catholicae ad instar brevis laicorum catechhmi

(aÍbeeldingvan de katholieke kerk als een korte catechis rnus voor leken), maakt de catechetische bedoelingen van cle cornpositie duidelijk. Poolse onderzoekers hebben gewezen op een schilderij

met dezelfde compositie uit rti7, dat zich bevindt in de parochiekerk van Skolity in Ermland (voormalig OostPruisen, thans Polen) (alb. 6). Het is het rniddenstuk van

triptiek dat is gesticht door kanunniLJan Hanorl die zich waarschijnlijk heeft laten adviseren door Stanislaus Hosius." Deze uit Ermland aftomstrge Hosius is tussen een

en rt79 als kardinaal in Rome werkzaam gerveest. Hij heeft de compositie uit Skolity overal verspreid via prenten, uitgegever ir Rome (1573) enVenetiê (Bertelli).'' 1569

4. Johànnes Hopffer, De kàtholieke kerk en haàr genadeleer, middefpeneel ven díieluik uit 1585/r590, Hildesheim, Oom-lÍuseum. wikime-

dia/ <ommons / 4/4b / Hildesheim Wrisberg-Epitaph líitteltaf el.jpg.

DE PÁRÍ,us cnrlcrrrsrlÍus l'AN PETRUS Celrstus De geestelijken met de ïaten, die op de prent, de ge noemde pallelen en in Leeuu.arden voorkomen, treffen u.e ook aan in de PzrLlus cdtechtmus vaíPetrus Canisius Cj2r-ri9f).'r De catechismussen van Petrus Canisius (r5:r-r;97)'+ hadden een succes dat vergelijkbaar was met dat van de catechismussel \,an Luther. Een verzoek van koning Ferdinand I (r;o3-r;64, keizer vanaf ry6r) lag aan de oorsprong van de eerste cate chismus van Canisius. Ferdinand verlangde dat er in zijn

rijk een handboek van de christelijke leer zou komen \.oor de priesters en het volk. Hij vroeg in r55r aan de unil'ersiteit van lJí'enen zo'n catechismus te schrijven. Dc opdracht Lrvam uiteindelijk terecht bij de jezuïet Petrus Canisius (r;zr r;97), dic sinds r;;z in $íenen theologic doceerde. In het r.oorjaar lan r;55 verschcen in lWenen anoniem de Summa doctinae christianae (de 'grote catechismus').rj llet rvas bedoeld als handboeL voor geestelijken, universiteitsstudcnten, de leerlingen van de hogere klassen van colleges, en onrwikkelde le ken. In r5y6 verscheen in Keulen een nieuwe, verbeterde uitgave, die definitiefzou zijn. In deze uitgavc waren de uitspraken van het concilie van Trente verwerkt. In de laatste maandenvan r557 begon Canisius, hiertoe aangespoord door Leuvense theologen, tr:r behoeve van

ecclesioe otholicde, pÍent uitgegeven door Lucà BeÍtelli, 1574.jelaof en satie, Utíecht, càtherijneconvênt, r98r, p,23

5.Iypus

glmnasiumleerlingen van de lagere klassen een Latijns excerpt te maken van zijn Summt. Hij voltooide het werk in de eerste maanden van r;58. Op het einde van dit jaar verscheen het boek in Keulen onder de naam Partus catecbismu dxÍholicorum.tb De Par,,us cdÍechismut catholicorum werd later ook wel Institutiones Christianae pietatii of Catechismus catholicu| geÍoemd. firssen het jaarvan verschijnen en de dood van Canisius worden rzz

fungeerde als epitaafvan kanunnik Ernst von Wrisberg. Het is in r;85-r59o geschilderd door Johannes Hopffer (gestorven in r6r5) uit Hildesheim. Op het rechter luik is

uitgaven geteld.'i

Hertog Albrecht V bepaalde in de Schul Odnung der Fiitstenthttmp Oben cnnd Nidern Bayerlanls van 1569 dat

llet linker luik is

de leerlingen iedere zon- en feestdag vóór de mis onder

dc gewijd aan de Opstanding van Christus, gadegeslagen

door de knielende kanunnik in de rechter benedenhoek. Verderwerd opgemerkt'o dat aan de compositie van de

cht moesten krijgen al naargelang hun leeftijd uit de grote ofde kleine catechismus van Canisius.'8 Dit soort onderricht vond plaats in de kerk en ging gepaard met

genoemde schilderijen en van de schildering in Leeuwar

gezangen cn gebeden.'e

de Geboortevan Christus weergegeven.

Het sacràment van het huwelíjk, Parvus cdtechismus van Petrus Cànisius (Antwerper r578). F. stÍeicheÍ, S. Perri Conisji cdtechismi, deel r, Rome/Milnchen 1933 Z,

6. Drieluik in de parochiekerk van skolity (Polen), wordpress.com/tag^ouncil-oÊtrent.

r557. touÍpolànd.

het beeltl bij hct woord- In de zestrende eeu*'gebeurde dit nog steeds, bij Luther en latcr ook bij Canisius. l)at dc katholieken positief stonden tegenor.er het beeltl spreekt haast van zclf Op de laatste zitting \-an het concilie \-a[ Trcntc, op 3 dcccnbcl r563, u,erd ondcr andcrc hctvolgcmle gestcld: 'Dc bisschoppcn dienen het volgende tc onderrich rcI: door de gc.chiedenis'en rarr de mr'tctrc. rln onzc cle ÀIiddeleeuwen voegde men vaak

vcrlossing, gcschildcrd ofop ccn andere manier in beeld gebracht, u,'ordt het volk onderrvezcn en bevestigd il het gelool-...'"

C)ok

in dc

8. Het sacÍament van de eucharistie, prentje in de Pdrvus.dt€ .hismus vàn PetÍus cànisius (Antwerpen r5Z8). F.streícher. 5. PeÍi

Co.;'.

I p, hI.ri,

deel r, Ro-ne/Mijncl-en rgJl

catcchismusscn vao Canisius heeft het

beeld een plaats gekregen. Reeds de \íccrse Sumrna vrn r55y heeft enkele illustr.aties.'' In 1578 gafJan llcllèrc tc Ànlwcrpcn ecn gcïllustrccrdc Paraat catechismus .uit, ge-

drukt door Gerharcl Smits." À{en treft er í6 houtsneden aan.rrTien prerrttes illustreren clc bchandcling van de zeven sàcramenten.'l De verschillende prentjes in de cate

chismus maken een heterogene indmk.I{et ziet ernaaruit dat bestaandc afbccldingen uit verschillende bronnen zijn samengevoegd. Xlat betreft de illustratie v:rn de sacramen

ten is de door kardinaal Hosius verspr-eide compositie, de Typus ecclesiae catholicae ad instar bret:is ltticontm catechii

tii

een bron geweest,:í niet de compositie in zijn geheel, rvel

onderdelen ervan zoals de geestelijken met devaten, en de personificatie van de kcrk met aan wccrszijden het boek met cie zeven zegels cr dc zcvenarl'lligc kaldelaar'b

Corcr,usrr IL Lom terug op de in het

begin gestelde vraag: is er

een l,erband tussen cle geestelijken met de vazcn in de

Galileërkerk en de illustraties in de Antwerpse editie van 1578 van dc Prrrclls cdtechi uls \àÍ(aànisius? Hetverband bestaat hielin dat de schilderingen in Leeunarclen en de illustraties in dc catcchismus van Canisius terug gaan op dezeJide compositie, die rond r;73lr574 vanuit

Romc is verspreid. De compositie in zijn geheel is niet te vinden in de catechismus van Canisius, wel otrderdelen crvan zoals cle geestelijken met de vaten (alb. 7 9), en de personificatie van de kerk met aan \l,eerszijclen het

9. Het sàcÍament vàn de biecht, Porvus cdtechismus van Petrus Cànisius (Antwerpen r578). F. streicheí, s. Petri con isii co tech irm i, deelr,

Rome/Miinchen r933

boek mct dc zcven zcgels en dc zevenarmige kandelaar (alb. ro).

De Leeuwarder schildering moet tot stand zijn geko men tussen r;71ry7q kle uitgave van de prent) en 1578 (becldenstorm en plundering van de Galileërkerk). In de Antverpse editie van r;78 is drie maal een plaatje ingevoegd met een prediker op de prcekstoel in een kerk. met een aantal mannen en vrouwcn die

zittcnd

of staand de prediLing aanholen (afb. rr).'- Het is niet onmogelijk dat ooit in de Galilcërkerk cen prcdikende mindcrbroeder in zijn prcck hecft gelrezen op de schil deling rvanneer hij een van de sacrarncnten u'ilcle toe lichtenl dit in het Ladervan dc katholieke reformatie als gevolgvan het concilie van'lrente en zrls antvoord op tle

Zwol1e zooz, rz6: Realhxikon zur Dat:chcn Knitgucbiht, deel 8, kolom 13y8, ca. r58o. Op het paneel komt paus Gregorius

XIII

voor, die regeerde van r57z tot 1585. aleruit: ut illi quodnmmodo x,itde ortium

fd deretut unde sacramenta k.leside ndnduerunt (^ugustinus, Tra./dlrJ

Latu!

etus. .

en pdpen oltler Filip! II (1986\, 12ti De schilderien Ldn Mu:eun Catbarijnetom'e t (2oo2). r27. Serrr.rs Gieben, Christían scrdnent antl dez,otíon, Lel.der., ÈJ. Br1l, rySo, ;; Geloof en satire an n0 r 6oa (.\98Í), 20 z4i Kettefi en

Ketters

pdpen G986\, Í2ri De Jthilderijenun Museun Catbdrr ÊanaEnt (2aa2), 126-127. D. Bouv,v had al eerder opgemerkt dat de

lo. PersoniÍicàtiê vàn de kàtholiekê kerk, Petrus cánisius (AníÀerpên r578).

Leeuwarder schildeÍingen en het Ilaarlemse paneel op een gemecnschappelijk voorbeeld terug moesten gaan: D.PR.À. Bowy, Kerlzelijke hunst t . Schilderkunst, Blrs*m ryó5, 63. Janusz I Iochleitner, 'Ikonogra6a Íeligijna \!-aÍmiakóv w dobie reformy Tivdcnckiej', St dia Wdmi tl'iex){)(vl[ (zaaa),3qt. Van de prent van Bertelli uir 157.1 bestaat een eerdere, Romeins€, veÍsie uit rj7l. Zie Gra4'naJurkowlaniec, ''l-he crucilied Chrisr as the source ofthe seven sacraments. Patterns of reception oí a sixteenth-century image on both sides of the Alps and on both sides of the Atlantic Ocean', in: Zuzanna Sarnecka en Àlcksandra Fedororvics Jackowska (eds.), Ániric 7ï.h /ttio$ bet@'u fourteenth .nd rixteentb ce t,r4y, Institure ofÀrr Hisrorn Universiw of $íarsarq \Varsaw 2ot3. r%. Dc

Pdrvus aotechismus van

stíeicher,

S. Petti

Conisiicatechi-

smi, deelr, Rome/M0nchen r933

Venetiaanse versic van Luca Bcrtclli aÍgebeeld op p. zo9. Redllexikon zur Deutscber kutstgescbicbte, Band 8, 'Firmung', kolom rltT rlt8i Grazyna JurkoÍ4àniec. 'Tvpus Ecclesiae ca

rholrcae rrvden, kr wi,,i:r Koi, iol". jcj 8enez,, i r(cep.ja. Sznda po Trydenci, Krakau zor.1, 38: 'The engravings be came models for a numbcr of pancl paintings (Hildesheim, UtÍecht...), wall paintings (Leeuwarden) andprints (Peter CaD;si.ur's PdtÍit!.! catechimar published byJeanBellère in r575...).' '!í: Nastainczyk, Die Katechismen des Petrus Canisius Ein t\rfbÍrch'

bet

protestantse reformatie. Het zou niet lang duren, want

rond rtSo kregen de gereformeerden de Galileèrkerk door de stedelijke overheid toegewezeo en werd de schildering onder een laag witkalk bedekt.

PC.J. r,an Dael, kunsthiitoicur, xaal boofddocent aatx de Urije Uniaertiteit te Ámsterdam m gaÍdacent aan de Pontifcid Unix'ersità

Gregoriana te Rome.

N-oten

Regnerus Steensma, Verbeeld urtroaoel, Baarn, Bosch & Keuning, r975, plaat 53. Peter van Dael,'Two illustrated catechisms from Àntwerp by PetÍus Canisius', inr Koen Goudriaan,Jaap van Moolenbroek en Ad Tèrvoort (eds), -Ela tion and learning in the Naherlan*,

4oo óoo.

Essay: in bonour of Hílde de Ridder Slnoens,

Boston, BÍill, 2aa4,

Petrus Canisius,

277

-297.

Ina?z

ones

6 7

am 2r Dezen

F. Streicher S.I. (ed.). S. Petri Canilii drctois ecclet;de cdtecbitni et gentunii, pars prina, ntechnni ldtini (Rom€-Mnnchen

Leidenl

r824.

c9ir, 2, r, 49, 7i. Bibliothera utholica neerlandica inprexa rsoo-r727, Den StÍeicher

llaag

r954,m.3682. cbistianae pietatir

seu

Pan)us Cate

catboliorun, Lrtwerpen,J. Bellerus, r578. B.Yerbeek, Oul en Nieuu Galílea. De Éloosters der Minderbroederr in Leeuludrle , Jorre r95r (reeks Friria cdthalicd nÍ. 4r, )o-32.

loa. mdettag

siuí, tentoonstellingscatalogns Petru! Ca ih6 r r97'r997, Fíi bourg, Àlusóe d'art et d'histoire, r997, 49-6t, aldaàr 67. r6 Over dc 'kleine catechismus' van Canisius zie Paul Beghevn SJ, Pettur Can^iur en zïn hatechisna D: gescbí:dnn un een ártrel/rr, Nijmegen. À,Iuseum Het Valkhor, zooi, 50 it. Strei ch€r (r9ll), 218 26r, geeft de tekst van de ParL,us catechirmur cdtholiorun naàÍ é.e editie van plantijn (Antwerpen rj74). 17 Streicher (1933), 97* roz". R. BaumstaÍk. Ran r, Balen. KuNt .l Spiritualitàt der ersten '8 Jeta;t2n, Katakg nr Au$telang des BayiÍhen Natianalmuseum Miinchcn, Mnochcn ry9j, rt. t8o. 'Ièntoonstellingscatalogus Die Jesuhen in Balen r i49-r7B, Mnn chen, Bayerisches Hauptstaatsarchiv. Weissenhorn r99r, 99, ror; E. Paul, 'Petrus Canisius als IQtechet und Pàdagoge', in: (.e<ls.), Petrus Canísirs Refuner der J. Oswald SJ en P Rumnel Knche. Futschrif zun 4aj. mdestàg let z1reiten Afort2b Deutrcb la ds, A.ugsblurgr996, r9q :or, aldaar r98. 'lllud vero diligenter doceant episcopi, per historias myste riorum nostrac redemptionis, picturis vcl aliis similitudinibus expressas, erudiri et conÊrmari populum in articulis frdei...' H. Det\zingei En.biidion rynbolorun , Frcib]JJg 1B. enz. r99 r,

chisnus

Petrus Cdnisiut. Zu teinem zb|ur 1997, 49 -7 a.

r933), 3-7;; R. Flaub, 'Le Grand Catéchisme de Pierre Cani

stÍeicher, 5. Perri con,st, cotechi5mi, deel r,

Rome/Miinchen r933

W nÍ

latiní

rr. Verkondiging in een keÍk, Porvus cotechismus van Petrus Cani-

sius (Antw€rpen 1578).

Í 9 97,

Over Leeuwarden tussen rt66 en rtsr zie Verbeek

(rgtt,

5r.

B. Knipping,'De muurschilderingen in de Galileërkerk te Leewarderl , De Unje Fries 36 (r9 4t), j2-7 o. Gehofen satire anna 1600, Utrecht, Rijksmuseum Het Càtharitneconvent, r98r,rr:ca. r58o;Catalogus tentoonstellingKe/ ten etl paletl oltder Filipr 11, Rijksmuseum Het Catharijneconvent 1986, r2r: ca. r57jiJ. Dijkstra, PPW:M. Dirkse , À.E.M. Smits, De scbilderijen z,an Mrceum Catharijneconrert, Utrecht/

De houtsneden ziin gereproduceerd in Streicher $y3\, 48-26t. Streicher (93j, p. z5r-254. De priesters met de vaten die verwijzen naarhet huwelijk, de eucharistie en de biecht, afgebeeld in de catechismus van Ca nisius, kijken naar rechts, terwijl die op de prent van Bertclli naar links kijken. Dit duidt er op dat de houtsnijder van de prentjes in de catechismus terugging op de door Hosius via prenten verspreide compositie. Dezelíde illustraties komen ook tooÍ in Catbolicum Preca' tiotun Se/ectirsindrun Encbiridion van SimonYerrept, in rj88 doorJean Bellère te Antwerpen uitgeg€v€n (p. ,rl, ,14, ,j8, zqo, 342, 365, 396): Gekof en Satire anno óoo G98t), zz-25.

StÍeicheÍ Ggll),244

zio),247.

{)p ro scptcul;ct r{).1(} ritond er iq rlc Í.eeu1iarrler Oouratt het vclgcrr<1c tc hzer;:'llij ccI schoonrrlitêk it de Galileërli.erk 1c 1-eeu!,a.dn i!1 het begin van dit jaer bleek, dat l-:et gebou.,v aim l.erzalJiin{ie.! ltcd en nootiig aan tesarLr:ltie toe l1as.'Iirt dcze restàur'rlic .rcr.d ireslotcn, rXor:h een rada:r oDdcruoek r!-ers {it. .l.t restsuraiic eigeDlijk riea mccr rtrogelijl ir.ls .Í dri rieureborlli, ecu qeí radicale. doch nicttcrnil cenige opíossing lou ziin.' l)it bericht luidde de teloorgarrg r':rl de (]alilcirrkelk in, *.anr noggeer iílárlater lezertl'e irr de krant dxr het rnrt dc aÍ'braak in sncl tempo'naar het eindr' gart. i)e M1 o{}Íspro!l& laat r-ijítiende-ecrrrvse kerli was ooit onderdeel 1'al het kloo$íercompleÍ Galilca, dat beloond werd door <ie fralciscanen, L)e kerk viel in ryó6 ten prooi aan treeldcnstoÍrneÍs (zie ovcr tleze p*'iode het artikel ran triur l)oel). In rit{r} r.críIen Je francisc:rnel tloor de Lecuw'ar-der callinistcn uit de stad vtrdlcven. '

De Galileèrkerk bestond uit een hoofdbeuk en een noordelijke zijbeuk die rond r57o was aangebouwd.z De geopende oude noordmuur werd geleed door r.ier pilaren. Daar tegenover stond de eiken preekstoel, af komstig uit de Onze Lieve Vrouv'e of À4ariakerk, de voormalige parochieLerk van Nijehove . Op een albeelding uit 1597 is een orgeltje te zien aan

de noordwand. Het is de oudste afbeelding van

een

Fries orgel..l Het werd naar de gewoonte van de vroege

calvinisten alleen bespeeld voor en na de dienst of op doordeweekse dagen. In r8zTwerd duidelijk dat een nieuw orgel noodzakelijk was. Om aan het geld te komen werd van alle doople den een buitengewone hoofdelijke omslag naar inkom sten geheven. Na veel geharrewar kwam er uiteindelijk ro.ooo gulden binnen. In r83z kregen de gebroeders Van Darn de opdracht een nieuw instrument te bouwen.

Het oude orgel werd publiek geveild en door Van Dam aangekocht voor z5r gulden. Onderdelen van dit orgel zouden zijn geplaatst in de kerkvanJelsum.l Het nieu\r'e

PlattegÍond van [eeuwàrden uit ca. r85o. HCt

Plattegrond van de keÍk, eind achttiende eeuw

-r ïllll _--:=--t-- -

g.* Het interieur tijdens de sloop in r944. Foto Hcl

Daar werd het in r9;5 opnieul'in gebruik genomen. Zoals Van Dael in zijn artikel al meldt, zijn de schilderingen overgegaan naar het Fries À{useum, waar ze opgeslagen zijn in het depot.

Beschilderde zuil met een apostel uit de GàlileëÍkerk. Bewaard in depot Fries Museum. Foto RcE

drieklaviers orgel in de Galileërkerk werd'ingezongen op Donderdagavond den z6 April r83z door Ds. L. ValL' die een preek hield oveÍ Psalm Ioo vers 4.t f)e kosten voor het nieuwe orgel bedroegen rr.76; gulden.

lr r.\ !l i]tlll l)!!:,!.it!tilr Nadat de kerk in rj87 geheel was ontdaan van roomse elementen is er niet veel meer gebeurd, behalve dat er' regelrnatig onderhoud werd verricht. Aan de verfraaiing van dit onaanzienlijke bedehuis werd weinig gedacht'.6 In r83-r werd wel de spitse toren vervangen door een koe peltoren.- Pas in r844 vond er een ingrijpende rcstauratie plaats naar een planvanTh. Romein (I8rl-r88r) die in

llr

,:r!i.\l

rr ]lll.ll!

Spcciale vermelding verdienen de grafzerken

uit dc Ga

lileërkerk. Er lagen zoveel mensen begraven dat bijna het gehele kerkoppen4ak bedekt was met zerken, r92 in totaal. ïben het begraven in de kerk per r januari r8z9 verboden werd, betekende dat een enorme strop voor de

kerkvoogden. Zij konden het geld ongeveer 56 gulden per jaar - niet missen- Ze wenddcl zich tot het stadsbe\iuur órn \chJdcloos.rclling. ma.rr lrrgen pas ticn jaar later uiteindelijkvan cle minister van Binnenlandse Zaken een bedragvan

jooo gulden.q Ëcn deelvar

deze zerken is

na de sloopverhuiscl naar tle Meinardskerk in Minnertsga.

had de kerk geheel willen vernieuu'en, maar uitcindelijk besloten de kcrkvoogden de bestaande vorm te handha ven.3 De laatste restauratie was in Í899. 'Iben in r939 duidelijkwerd dat de kerk niet meer opge-

De grafzerL van Henricus Popta (r635-r7ru), laatstc prir-éeigenaarvan het Poptaslot, cn zijn ouders en oudere broer werd overgebracht naar de Pontianuskerk van Marssum. Daar hecft men de zerk geplaatst naast de Poptabank. De grafzerk van Ritske Boelema, de geldschieter van ïe

Lnapt kon worden, r,r'erd het besluit genomen de kerk te slopen en een nieuwe te bouwen.Verder dan de fundering is rnen echter niet gekomen. Op last van de bezetterwercl de bouw in r9:lo stopgezet. De aanwezige materialen

armen (lhristi te Leeuwarden' die bij zijn dood in 1547 behalve contanten ook een gasthuis naliet, staat nu op het binnenterrcin van het Boelcma gasthuis op deTurfmarkt. Tègenwoordig herinnert alleen nog de naam van de

voor de nieuwbouwwerden afgevoerd naar het vliegveld. Nade oorlogkonhet Rijk de ruimtc van de Galileërkerk gebruiken voor de uitbreiding varr het postkantoor. Daar op besloot de kerkvoogdij een kerk te bouwen in een van de nieuwe u'ijken van Leeuwarden. Dat is een \.erbouwing

Galileër Kerkstraat aan de oude (klooster)kerk.

r843 staclsarchitect van Leeuwarden $-as geworden.

Hij

geworden van Ons Huis aal de Bleeklaan tot Galileërkapel in de jaren 1948/49. Deze kapel was de eerste kerk buiten

trIearouu dx \Iarie Ánne de ÍIarder (ndgdeharder@chello.nl) pro' moteerde in zorr in G-oningot op hu proefschrif Albertinus van derHeide (r8tz rgfi). Rode doninee tussenfdttoftrdt enpirlement Isuerkzaam als zelfstandig hitaricus net een bijzondere belang,stel ling z'oor le Friese kerkguchiedenis.

de oude stad van Leeuwarden. Sinds zoog is de kapel eigendom var de Vrije Baptistengemeente 'De Wijngaard'.

\\.t.ria j

r a1ll

Nt a','1i.. l)!-t

l.!

í)!t)!:Èi)!t{:tt 1rr tttrt

tot tg4i. Het Van Dam orgel in

de sen en aT de Grate Kerk. Beelde herhge:chiederli. (Leeulvarden I987) I.t L. Valk, Voor Ziel et Zaligheid Voor Lijfen Leden. 7oo jaar boa

JJ. Katma, r\le

Lnruanlr

uen inl.eeuu,arden. (Leeuwrrdcn rsq:) z;

deze kerk door brand verwoest en opnieuw opgebouwd 1939

r :

1:r.\ l)!: !lÍr{!.;?

De preekstoel verd overgebracht naar de Hobbe van Baerdt Gjerke aan de Midstraat in Jourc. In 1939 was

in de jaren

Noten

cle

Galileêrkerk werd in r939 gedemonteerd door de Êrma Bakher en Timmenga en geschonken aan de hervormde gemeente in Doesburg. Door oorlogsgeweld was het or gel daar verloren gegaan. In r95r verlocht de gemeente van Doesburg het orgel aan de Grote Kerk van Tholen.

I 4

JongepieÍ,

be / n s ba ven.

njf

uuuen

Fríese argelbouza. Een schaone

uaarhk. (Leetwardcn zoo+) tr P Karstkarcl, Álh tr'Íidtlehuru:e kerhen. lLee.:.;r ar <[cn zo

Udn

Harlingen tot \Ytil

HCL Lccunarden,'lbeg. nr. rToo Hervormdc Lccuv'arden,

uarraad

Gcmeenre

inv nr.,6;9 Stukken betreffende het

orgcl,

r828 r8(r6.

un Lu uatul la r3{.Ib*de /ccl (Lccurvarden

\v Eekhofi

Gucbicdhundige b*cbrijting

den z,roegxen

tid

rsói)

tun ./en

jdre

Ibidem, z6s

Ibidcm,,68 Kalm4

Mensen in en

de Grote Kerk.

wij fàntastisch om te holen." Een interr,ieu,met Piter Níilkens vindt u op pagina r1 in clit katern. Hct tcrp kerkje uit hct atrium is na alloop van dc cxpositie in het Natuurmuscum overgebr'acht naar een aardappelloods in hct Biklt. Ilet kerkje krijgt in zorS een nicuw lcvcn in het projcct 'Patatoes goes u'ild'van dc Stichting Bildtsc

Van het bestuur TERUGBLIK JUB I LEUMvI ERI NG De Stichting Àlde Fryskc Gjcrkcn heeft

;\arclappehveken. PDRS

rlit jaar lnet

oNELE AANG ILEGENH EDEN

Nieuwc controller

een reeks van activiteiten het 4; jarigc bcstaan gcrit r,l. DanLzii gull, l'ii,lrag, n \.rn pÍo\'rcre. e(m.cnrc Leeuu a r,l-n en , ult uu r lorrJ.rn r, er,l een crpo. trc or cr

IIet bestuur hecit mct

'kerk en natuur' ingcricht in Natuurmuseum Frvslán in Leeurvarden, met als spcctaculaire blikvanger een op sciraal nagebouu'd kelkje in het atrium van het museum. De expositie 'Goddelilk Groen'trok maar liefst rr.176 bezoekers, onder li,ie een groot aantal kinderen. Zo heelt de Stichting een brug willen slaan naar nieurve

eigen

uJrrn eI ricn cxPo\rlre\ o!eÍ thema ingericht in evenzoveel Alde Fryske

ingang van r oktober een nieurl'c

controller kunnen aanstellen, in clc pcrsoon van drs. Dirk van der Bii RA. De heer Van dcr Bij heeft een

plaktijk

van de

en is docent aan de accountantsopleiding

NIIL in Leeurvarden.

Daarnaast is de heer Van

der Bij bestuurlijk actief bij een aantal stichtingen. We zijn bijzonder blij dat u-e de functie van controller \r'cer hebben kunncn inrullcn. om zo de organisatie r.erder te kunnen versterken.

g( neralie.. Daarnaart

hetzelfcle

Tàjerken in de provincie ert was eÍ van septcmber tot 'Wilkens november de tournee van Piter met het programma'Libbene stienncn' die tot volle kerken leidde. "\íc hcbbcn dit jaar ontzcttend vccl aandacht van de media gekregen, ook rond het funderingsherscel in

AfscheidJustin Kroesen Dc redactie \-an clit magazine heeft op donclerdag

oktober afschcid genomcn vanJustin Kroesen. I{ij emi

Ilegebeintum", zcgt directeur (lerhald Bakker "Dit

ÉÍeert begin 2oró naar Noorwegcn, waar hij een nieuwe baan heeft gevooden aan de Universiteit van Bergcn. Daar gaat hij aan de slag als onderzoeker bij het Bergen Museum. Dit museum hecft ecn van de grootste collec-

\ias cen jaar van zaaien, in de hoop dat vccl mensen be sluiten donateur te $.orclen. De eerste cijfèrs zijn hoopgevcnd. NIet name bij de concerten van Piter níilkens hebben we veel bezoekers getrokken die gecn donatcur

ties middeleeuwse kerkelijke kunst van Europa, die qua zeldzaamheid behoort tot de top 5 in Europa. Van het grotere publiek nan Kroesen op vrijdag r8 december al scheicl tijdens de derde Regnerus Steensmalezing die hij

zijn. In Schurega spraken \\-e rrrenserr uit Drenthe die

uitsprak in onze kcrk inJorrvert. De Stichting isJustin Kroescn vecl dank vcrschuldigd voor alles wat hij in de afgelopen vijf jaar heeft geclaan binnen en buiten de redactic, benadrukte voorzitterJan Kersbergen bij die

het concertbezoek aan vrienden cacleau hadden gedaan. Zij overwegen donateur te worden'omrlat er in de oude fricsc kcrkcn altijd zo vccl lcuks tc docn is'. Dat vindcn

JuNI -AcrrE vooR HANTUMHUTzEN De uitnodiging aan onze donateurs om een extra donatie over re maken voor her aanbrengen ran roorzieningen in

SintAnnakerkvan Hantumhuizen heeft het prachtge bedrag van € rr.9;o opgeleverd. Samen met het bedrag dat de StichtingAlde Fryske Tèjerken zelfal had gereser reerd i. er nu voldoende budger om rol uinoeÍingoreÍ te gaan. Alle donateurs die een extra bijdrage hebben overgemaakt, Lunnen in de loop van zo16 een uitnodi ging tegemoet zien voor een 'verantwoordingsbiieenkomst'waarinwe laten zien wat er met het geld gebeurd is. Namens de Plaatselijke Commissie Hantumhuizen willen u'e iedereen nu alvast hartelijk bedanLen. de

Bii zijn afscheid ván de redectie kreeg Justin Kíoesen (vierde van links) een kunstzinnig drieluik met de titel 'Migràtion' aang€boden.

AuroMATrscHE INcas so Het heeft nogal wat voeten in de aarde gehad om

Foto ierhord Bokker

massaal ingestuurde formríieren voor automatische in-

casso

te verwerken in de donateursadministratie en ING bank zo ver te krijgen dat zij tot incas

gelegenheid. "Met zijn vertrek naar Noorwegen raaLt kerLlieflrebbend Nederland een groot deskundige ku'ijt. Als opvolger van de in z.orz overleden dr Regnerus

daarna de

Steensma aan hct Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoecl van de Rijksuniversiteit Groningen heeft hij de afgelopen jaren ontzettend veel gedaan voor de kerken

bedanLen voor het opgebrachte geduld.

in het algemeen cn de Noord Nederlandse kerkinterieur in het bijzonder Wij wensen hem natuurlijk alle geluk."

administratief mcdewerkster om dat allemaal tot op de euro uit te zoekerr. Graag willen u'e iedereen verzoeken om een en ander zelf even na te lopen en eventueel te

ScrlENxT NGnN EN LEGATDN

reageren via dc e mail (info@aldefrvsketsjerken.nl).

NÀTATENSCHÀPPEN EN LE6ATEN 201

Mevrouw S.Y Hofstra, ÉlldglytgEq@14qrE E?) N.4evrouw P-M. DijkeÍna (!!l4!9! s!tr!È vgqfsc ho!) .

Mlvlq!]try M:

di lgJrg-Tillma

€

l95r99q

€

(rla

Mevrouw A.H. slu is (nalatenschap, voorsch De heer B-R Yetsenge

(eg2at)

Mevrouw U. van der Heide (legaat voor sibra M.A.N. BÍuckrnan FÍansz

€ 1.000

F.w.H. Batqrt

c'ft

W.H. van

và! llelnr4e4 G9!4: A4eliiLErfgqed ciftJ.s.A. sirtema van cloyegllt! fSlq!4q9!!i! E{eqgd) Riersdijk

(rlegebeintun)

rnedio oktober eindelijk lukte. Graagwillen wij iedereen

Er zijn donateurs die zelf alvast maar een bedrag Ilet \rraagt veel tijd van onze financieel

overmaakten.

$i/ilt

u in het vakje 'onder*-erp' s.vp. de woorden'inzaLe donatie 2o Í5' \'ermeldenT Als adresdrager bij dit blad treft u allemaal een acceptgi rokaart aan, dus ook degenen die 'donateur voor het leven' zijn, degenen die het blad om welke reden dan ook gratis onwangen en aI degenen die het formulier voor automarr.che inca.'o hebben toege.ruurd (met ingang van .zor;

ofzor6). Dit is voor ons verreweg de makkelijkste manier om het magazine te Lunnen vezenden. Wie inmiddels een opdrachtformulier voor automatische incasso heeft ingeleverd, kan deze acceptgiro rveggooien (of desgeu'enst

Giften ell liiÍrêntes (ven 5oo euro of meeÍ)

cift

sering or.erging. Ergingen velc weken overheenvoor het

, ,

l,ooo

€5oq €

ooo

gebtuiken voor ecn extra gift). De donateurs die noggeen opdracht tot automatischc incasso hebbenverstrekt, kun nen de acceptgiro gebruiken voor hun donatie over 20r6.

De rninimum bijdrage is nog steeds

€

r7,5o per jaar;

het

meerdere beschouwenwe als een extra donatie.

Van de Emrnakade RrsT

eunerrr

EN oNDERrrouD 20r5

Funderingsherstel Hegebeinturn Dankzij substantiêle bijdragen van met name mevrouw

Cift de heer en mevÍouw ceerts CiÍt mevrouw Y v.d. Cift de heer H.lM. Làmboov

Yke $íierda en de Provincie Fryslán heeft de Stichting dit werk kunnen maken van de verzakking van de kerk toren van Hegebeintum. De crowdfundingsactie leverde ruim € 28.ooo op. Vcrdcr kuamen er Ioe,,eggingen \an de gemeente Ferwerderadiel (€ 45oo) en de hervormde jaar

Cift de heer en_m€vrouw y?-l_qeJ CiÍt mevrouw t Niiholt-Kiestíà

de heer A

Brenin

Me1

gemeente Blije-Hegebeintum (€ Sooo). Alle mensen en organisaties die € roo of meer hebben bijgedragen

kunnen een uitnodiging tcgemoct zicn voor dc hcrope ning die gepland staat in het eerste kwafiaal van 2016. Een uitgcbreid verslagvan de u,erkzaamhcden vindt u op pagina z3 in dit blad.

Restauratie Allingawier

Bij de restauratic van de kcrk van Allingarvier blcek de toren in een slechtere cooditie dan verq'acht. Er rvas € 7o.ooo extra nodig bovenop het budget van

€

r8o.ooo. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoecl stemde er gelukkig mee in het funderingsherstel van Hegebeintum gedeeltelijk subsidiabel te stellen via het BRIÀ{, zodat daar geld r.rijviel om het probleem van Allinga*,ier op te lossen. Het startsein voor het funderingsheÍstel in Hegebeintum werd op

Restauratie Mariakerk Foudgum De restauratie van cle MariaLerk bleef keurig binnen bud get. Er deden zich geen onverrvachte tegenvallers voor Het interieur kreeg een nieuwe kleurstelling, op basisr,an kleurhistorisch onderzoek. Dankzijextra giften van onze

juni gegeven door gedeputeerde iohànnes KÍàmer in àànwezigheid vàn mêvrouw Ykê wiÊídà. FoÍo Rommie von det Heidp

donateurs en een aparte subsidicvan dc Provincie Fr-vslàn

kon er voor ruim € z5.ooo rvorcien geinvcstccrd om dc kerkgeschikt te naken als dorpshuis en bleefergeld over voor de plannen rond tls. lirancois Ilaverschmiclt (r83;r894) die als prcdikant bcgon in F'ouclgum cn als dichter bckend q'crd onder het pseudoniem Piet Paaltjcns.

Voorportaal Peins In hct voorportaal van Pcins zijn mct subsidic van de gemeente Franekeradeel, de provinciale afdeling Plattelandsprojecten en een eigen bijdrage van de Stichting Aldc ltvske 1!jerken gebruiksvoorzicningcn aangebracht ten behoevc van onze huurder, Studio ClaudvJongstra. De offi ciële heropening was op vrijdag 9 oktober mct een gezellige bijeenkomst, ecn Pop Lp (lalerie met recente kunstrverken van Claucly Jongstr:r en een toespraak van burgerrreester Frecl Veenstra. Hij sprak de hoop uit dat ClaudyJongstra nog lang van de kerk van Pcins gebruik zal r,illen blijven maken.

ONoEnrroup

Restauratie Van Harenskerk Sint-Annaparochie Begin december is begonnen met de restauratie van dc Van Harcnskerk in Sint Annaparochie. NIet narne de vioer die crnstig verzakte, rnoet u,orden opgeLnapt. Daarvoor moet het hele interieur gedemonteerd rr'or den. Orn een en andcr zo zorgr,r-rldig mogelijk te kunnen restauÍeren en tcrugplaatsen, heeft architectenbureau Grunstra uit Bolsward ooder meer 3D metingen laten veÍichten. Met de restauratie is een bedrag van circa € 3rz.ooo gemoeid. Via de website rvordt u op de hoog te gehouden van de laatste onrwikkelingcn.

De heÍopening van de CertrudiskeÍk vàn Peins ging gêpààrd met een tweedaàgse pop up gallery m€t viltwerkstukken van claudy JongstÍa. Íolo Ronmie van det Heide

extrà giften vàn onze donateurs heeft de Plaatselijke Commissie FoLrdgum ondeÍ meer nieuwe vitÍinetàfels kunnen aanschàffen l\,1et de

vooÍ de expositie over ds, Francois Haverschmidt, Foto ítytsjeTonio

uitbrengen van de

ekende Friese Orge/hrd t (mgt daaÍin

de frie.e Orgelagendr). het orgrnrseren \Jn ercursie\. opcn Spceldagen en het in stand houdcn van een web site (wr.ruorganumfrisicum.nl).

In de eerste helft van zo16 ziin er drie activitei ten gepland. Zaterdag 9 april is de traditionele voor jaarsexcursie. Deze voert langs de orgels in Lioessens (Gereformeerde Kerk), nvee kerken in Ee en de Ned.

llert Kerk

De Plàatselijke commissie van schurega vierde in oktober het

30o'jarig bestaan van het keÍkje. Foto Gerhdrd Edkker

Restauratie kerktoren Schalsum Een laatste Í at grotere klus in zo16 betreft de toren van Schalsum. Hier moet voor circa een ton aan onderhoud worden gepleegd. Alle werkzaamheden in 20ró samen veígen een investeÍilg van circa €] 8oo.ooo. Een deel daarvan wordt betaald door Rijk en Provincic. \íilt u ons hierbij helpen? Maak dan een extra gift over ondcr vermelding van'onderhoudsplan zor6'. 7oo iaar Tèrbantster Ts jerke -lèrbantster De Rotondekerk in Tèrband heet nu 1Èjerkc.

Tijdens een feestelijke bijeenkomst ter gelegeol.reid van '7oo jaar kerkelijke aanwezigheid in Grband' uerd op vrijdag rz juni zor5 de nieuwe naam onthuld dooÍ voorzitter Jelle de Jong van de Plaatselijke Commissie Tèrband en directeur Gerhard Bakker van de Stichting Alde Fr1'5ks Ts;q1p.r. Op pagina r9 in dit bladvindt u een uitgebreid artikel over deze kerk. 3oo jaar kerkje Schurega Over de geschiedenis van de kerk van Schurega is een prachtig boekje verschenen van de hand van Roel Visser Zondag 4 oktober werden de eerste exemplaren aange

boden aan directeur Gerhard Bakler van de Stichting Alde Fryske Tijerken en wethouder Hans Broekhuizen van de gemeente Heerenveen. Directeur Bert Looper van Tiesoar legde in een korte lezinguitwaarom SchuÍega thuishoort in de Canon van de Friese geschiedenis. Xíellicht u'ordt zijn bijdrage ooit nog eens nader uitge werkt en gepubliceerd? Het boekje is in eigen beheer uitgegeven en voor € 13,95 te koop bij de Plaatselijke Commissie Schurega.

In samenwerking C)nc,rNulr l'Rr srcu

van Engwierum. Leiding: Theo Jellema.

Start: ro.3o te Lioessens. Als tweede is er het openingsconcert van de Friese Orgelzomer op maandag 13 juni in de Martinikerk te Sneek. Organisten: in elk geval Dirk Donker en Theo Jellema. Aanvang: zo.oo uur Tènslotte het zomerconcert, speciaal voor onze do nateurs die evenals de donateurs van de Stichtilg Alde Frvske Tijerken (op vertoon van het nieu\('ste magazine) gratis toeÉiang hebben. Tègen betaling is dit concert ook voor anderen toegankelijk. De datum van dit concert is zateÍdag 18 juni, aanvang 16.oo uur. Locatie: nog niet bckcnd. Zie tc zijner r ijLi onze rreb.ire. Otta llo e l|fs e n, laart itt e r

Prt.cn t lt sttnon lt ÁTr EcENTRTIM Sr

xr Jlconr lanocrrre

De Groate Kerk in Sint Jacobiparochie herbergt sinds april zorr ecn informatiecentrum van het Nederlands Genootschap van Sint Jacobus. Elke tweede en vierde zaterdag van de maand zijn vrijwilligers van het Genootschap aanweziÉl om vÍagen van aspirant pelgrims cn andcrc geinteresseerden te beantwoorden. Ook de mensen die irfbrmatie willen hebben over hetJabikspaad, dat in SintJacobiparochie begint. kunnen hier terecht. Steeds meer mensen weten c{e weg naar het informa-

tiecentrum te vinden. Jaarlilks komen zo'n rjo bezoe kers langs met speciÊeke vragen over de pelgrimage naar Santiago de Compostella. De vrijwilligers van het centÍum kunnen veel van de vragen beantwoorden vanuit hun eigen ervaring. Zij hebben allen een ofmeerdere

tochtcn naar Santiago, te liets ofte voet, gemaakt. In samenu'erking met de stichting Jabikspaad en de regio's Fr1'slin, Groningen Drenthe en Oost-\rederland van het Genootschap hebben de coórdinatoren van het Pelgrimsinformatiecentrum in het laatste weekend van april een fietsdriedaagse georganiseerd. De tocht ging van Sint Jacobiparochie via Uithuizen naar Ilasselt en vandaar weer terug naar Sint Jacobiparochie. De driedaagse rl'as bedoeld voor aspirant-SantiagogangeÍs

en oud-Santiagogangers. De aspirant pelgrims kregen hiermee de gelegenheid hun materiaal (Êets, tent, enz.) te testen. De oud pelgrims kondeo hun en'aringen tiidens deze dagen volop kwijt. De driedaagse is een groot succes geworden. In het kader van Leeuu'arden Culturele Hoofdstad zor8 is dit jaar een werkgroep gevormd rond het project

'Santiago aan het Wad'. Geprobeerd zal worden om Sint Jacobiparochie een (nog) prominente(re) plek te

De in 1994 opgerichte Stichting Organum Frisicum

geven in het geheel vanJacobswegen in Nederland. Ook

heeft alsvoornaamste doelstelling het promoten van het rijke Friese orgelbczit. Zij doet dit onder meer door het

vertegenu'oordigd.

het Pelgrimsinformatiecentrum is in deze werkgroep Frans Hofstra, coi)rdinator

Pelgrinsinformatiecentun Sint Jacob

Ode aan de bakens van het Friese landschap HANs WILLEMs

Optredens in kerken is hij wel gewend, maar een heel liedjesprogramma óver kerken, dat was tochwel een bijzondere uitdaging. Tioubadour Piter Wilkens

uit Marsum pakte de handschoen op en schitterde afgelopen maanden met'Libbene Stiennen'. "Een bijzondere ondernerning" van een "uitvoerend artiest van formaat". In de beide Friese dagbladen kreeg

het jubileumprogramma een warm onthaal. De viering van het 45 jarig bestaan van de Stichting Alde Fryske Tljerken had er een prachtig slot mee. Samen met bassist !íillo de Bildt en gitarist Ytzen Peterson trad ïíilkens in vijf kerken op, met de !íillibrorduskerk in Holwerd als begin en de Groate Kerk van Sint Jacobiparochie op zondag r november

a1s

apotheose.

Libbene stiennen is het verhaal van Friesland, zegt S0ilkens. 'Aan de gebouwen kun je de geschiedenis als het ware aflezen."

Piter wilkens tijdens de première in Holwerd. Foto 6erm Pottouilje

ItBBENE 5ït!NNIN Fielsto de sfeàr fan ós tsjerke de paden binne tige ber0n

yn de tiid fàn fier foar de telling wie it hjir al wijdê giln, jà gr0n, wie it hjir àl wijde gÍ0n

Of het nu over de namen op de graven gaat, over de gebeden die er klinken ofover de kerkuilen die nestelen

in de toren, aan alles kleven de verhalen van mensen die door de eeuwen heen elkaar ontmoetten. Die verhalen vormden de stofvoor vijftien nieuwe en vijfuit eerdere programma's geputte liedjes die Wilkens samenbracht in een vlot en gevarieerd geheel. "Sterke ferskes yn in fertroude styl", oordeelde Arjan Hut in het Friesch Dagblad. En Jacob llaagsma noemde het programma in de Leeuwarder Courant "in goede reden om ris op snein yn tsjerke te sjen". Met zijn belangstelling voor bouwkunde en Lunstge schiedenis vond !íilkens het een voorrecht om het

rijk

met Lerken bedeelde Friese landschap te bezingen. "Ik ben zelfniet gelovig, maar ik heb thuis en op school vol doende kennis meegekregen om de betekenis van kerL

Hjir lizze libbene stiennen Dit is gjin dea rnáteriàel Wille en lok, Íou en triennen It sit hiir fol mei ïerhaal, ferhàà1, it sit hjir fol mei ferhaal Sjochsto de skjintme fan

Ís tsjeÍke

makke fan hout, glês en stien mei de bealch en mei bleate hannen mei IeeÍde eh fàkmanskip dien, ja dien mei leafde en Íàkmenskip dien

lk mei graach efkes sjen yn de tsjerke meitsje gÍaach ris in kuieÍ oer't hóf alles liket ienfáldich en sober mar ast sjen wolst dan sjochst noch genóch, genóch àst sjen wolst dan sjochst noch genóch

en geloofin Friesland op waarde te schatten."

Daarbij meed hij de kritische noot trouwens niet. In het nummer 'Spitkeetgea' neemt hij de elitaire veenbazen op de korrel die in de kerk net zo goed de baas speelden als in het dagelijks leven van de aan hun grillen overgeleverde arbeiders en schippers. "Ik heb een prachtig vak. Liedjes mogen overál over gaan. En optredens zijn ook nooit hetzelfde. Je bereidt je grondigvoor, maar de omgevingwaarin je zingt, de re-

actiesvan de mensen, het samenspel met de musici, alles maakt dat het steeds weer net even wat anders gaat." PiterV/iláens (Leeuwaden

ry5)

al bijna dertigjaar

aaief

zijn naam rtaan. Ofcan Libbene Stiennen ooh een registratie venchijnt, is nog

a|, inger-nngwriter niet zeher r5

heeft

zo n

tiet

cd's op

Hàwwe der

Ís tsierken noch takomst

wurdt sein: 9y hawwe it dreech

it liuwen dat is bot feroare en stadichoan rinne sy leech, leech stadichoàn rinne sy leech Alles fàn wearde is kwetsber

dus hàld dit gebou yn 'e kuer

monumint fàn leàuwen en skiednis

it hert fan it hert fan

uze kultuer, uze

kultueÍ

kultuer

Van de excursiecommissie comnissic kijkt mct vccl gcnoegcn tcrug jubileumcxculsic van zaterdag; oktober Van vclc op dc kanten hebben u-e gehoord dat het progíammà zeer op plijs rverd gestcld. Inrnidtlcls is cle comnissic bczig met de loorbercidiog van de voorjaarsexcursic uoI6. Die gaat op zaterdag r9 maar-t raar cie kerken r.an Suichum, Varstiens en Wirclum. De excursie is voor iedereen toegankelijk. U kunt zich hiervoor aanmelden a1s u met de bus mee rvilt. \('ie met eigen velvoer bij de kerken langs

Romantiek

tijdperk van de verIichting. De nadruk werd gelegd op de rede (ratio) en het logische denk€n. Al spoedig ontstond er een tegenstÍoom, de Romantiek, waàr;n het gevoel, de emotie, de verheerliiking vàn de natuur, het dramatische, het volkseigene en het nationale op de voorgrond traden. De Romàntiek betekende tevens een vlucht in het verleden, de middeleeuwen en de De r8e en de r9e eeuw stàan bekend als

voor-chri5telijl<e tijdên. Het zichtbàre weÍd weer omkleed met symboliek, de dingen kregen opnieuw een verborgen functie. ook elementen vàn de kerken ontkwamen niet aan de mythevorming. Het bouwen van de kerken begon in de (geïdealiseerde)middeleeuwen met grondverbetering, nodig voor een goede fundering. Leem-en klei-lagen, evenals schelpen en grind, zorgden voor een juiste funderingsstructuur. Daarop werd een brede laag veldkeien gelegd, de grootste onder de toren. Alles werd voortdurend aàngestampt, wat men "heien" noemde. Van heien vià"haien" nààr "huien" was niet zo'n grote stap. Er was dan ook het hardnekkige verhààl dat er koeienhuiden onder funderingen werden gelegd. D.J. vàn der Meer verhaalt in publicatie nr. 42 van april r99r van de Stichting: "Vroeger werd welverteld dat de oldehove in leeuwarden was veÍzakt omdat men op uitgespreide koeiehuiden had gebouwd." Nooit zijn er restanten van gevonden. Fen middeleeuwse kerk had meestaltwee inBàngen voor de parochianen. De zuidelijke ingang voor de mànnen en de noordelijke ingang -later noormannenpoortje genoemdvoor de vrouwen. Door de natuurlijke ophoging van het kerkhof in de loop vàn de eeuwen kwamen de drempels vàn de kerk hoger te liggen, waardoor men een buiging moest maken om de kerk in- en uit te gaan. Dit werd beschouwd als een teken vàn onderdànigheid ààn de Noormànnen. Toen de eerste stenen kerken werden gebouwd wàs er ruiÍn een eeuw verstreken nà de invallen van de Noormannen. Pj. Troelstra schrijÍt in Wording: "Welk een huívering doorvoer ons niet. àls men ons aan de Noordkant der kerken in de muur de sporen wees van de vroegere lage deuren, die onze voorvaderen dwongen zich voor de Noormannen te buigen, telkens als zij in of uit de kerk gingen". Èvenals de huiden bleek "lt Noardske doarke" een romàntische bevlieging. De kerkhoven waren ook in de middeleeuwen omringd dooÍ een gràcht, een muu( een hek oí een doornheg om loslopend vee te beletten de dodenakk€r op te gaan. Bij de ingang werd een pàalgeplààtst met daarop een hoíízontaaldràaiend kruis en een veerooster ervoor (Fries: kjirrewjirre). De duivel zou met zijn bokkepoten het rooster niêt kunnen pàsseren en zeker op de vlucht slaan als hij het kruis zag. "Bij de ingang van het keÍkhof stond vroeger, om de duivelte keren, een kÍuisvormig, tegen de zon indraaiend hek, een keerweer of tourniquet. Voor het hek lag àls extÍa beveiliging nog een veerooster waar de duivel, hoopte men, met zijn bokkepoten niet overheen durfde". (boekje Laurentiuskerk, Kimswerd) Het 4àtionale ontàa.dde in de loop van de r9e eeuw in nationàlisme met gruwelijke Europese en koloniale oorlogen. De modder en de loopgraven kenden geen kjirrewjirre. Einde Romantiek! Hylke Algto ]s rcdoctielid von'Alde Fryske Tsjerken'.

xcur-sie

'"r'il gaan, is r-an

hartc rvelkom.

De tlertieode-eeurvsc Nicoiaaskerk in Swichun u as oor spronkelijk geu'ijd aan Nicolaas van Nlvra. De romatnse kerk staat op eerr terp die voor een groot cleel aan het begin gan de tr-intigste eeu* is aÍgegrlven. I)c kerk

heeft prachtigc rondboopl'enster-s. een piscina. een ha gioscoop, eenrveggeu'erkt poortje en een zadcldaktorcn. De zijkàpelvan de Sint MaÍtinuskerk van wiÍdum is ingericht stiltecentÍum. Foto Cerhdrd Bdkker

àls

ln de kerk van Swichum bevinden zich deze prachtige gebrandschilderde Íuitjes uit r626, die afkomstig zjjn uit het begint twintigste eeuw afgebroken 'godshuis' dat naast de kerk heeft gestaan. Foto Stichting Álde ftyske fsjerken

Bij de laatste restauratie is op een overgebleven stompje van een steunbeer aan de koorzijde een dekplaat aan gebracht net de tekst: 'hier stood een beer, hij is niet meer'. De kerk laat

alle

ei sporen zien van de geschiede

de kerken za/ een

.atoor onze @ebJite

(kot)

concet plaats'r.tiuden. IIoud daar-

gdten.

Dr oncexrserrr

nis van de familie van Vrglius van Ar'tta.

De bussen vertrekkcn om r2.oo uur van het treinstation

De zaalkerk van Varstiens is in eclectische stijl gebouwd in 1882. Het ontwerp is gemaakt door de Leeuwarder architect H.H. Kramer De kerL is gebouud ter vervanging van een middeleeuwse kerk. Hierbij is de traditionele oost-west orièntatie volledig orngckcerd. AIs enige kerk in Fryslán sraar de roren niet aan de

Leeuwarden en komen claar rond r7.oo uur \í'ccr terug- Dc

west- maar aan dc oostziide van de kerk. Een deel van \íar.ricns is beschermd dorp.gezrcht. De aan Sint Martinus gewijde LerL van !íirdurn dateert uit de dertiende eeuw: hoewel tufsteen in de

noordmuur nog sporcn laat zien uit de rwaalfde eeurr De kerk heeft een tijdlang twee torens gehad. De tufstenen westtoren is in de achttiende eeu\a. gesloopt om gebruikt te kunnen worden in dc cementindustrie. Hierdoor ontstond de bijnaam: 'tuorkefretters' (torenrrcrcrst. Opvallcnd ,. dat de toÍen dre nu nog rcrrccrr. tegen de zuidmuur is gebouwd. Het bijzondere ioterieur kenmerkt zich door een fÍaai orgel en enkele indruLwekkende grafzerLen in verschillende stijlenvan zerkbeeldhouwkunst. In de roordelijke kapel ligt een zandstenen gotische priesterzerk. 17

In íónvan

kosten bedragen €l ri,oo per peroon. Inschrijving bij ont vangst van genoemd bedrag op rekeningoummer NLgz

INCB

oo03 a]9o 6a)9 t.n.v Excursiecommissie Alde Fryske Tijerkcn

tc Leer.Nrarden o.rv'r'oorjaarsexcursie 2016' en het aantal pe$onen. U onrirangt van ons geen bevestiging. Lw betaling is urv bewijs van inschlijving. Inschrijven kan tot maandag 14 maart 2016; daarna loopt u het risico dat u niet meer met de bus mee i<unt. Dat gcldt ook voor hen die zich zonder reserveren bij <le bussen meldt. U kunt de desbetrelfende kerkbeschrijvingen toegestuurd krijgen door oveÍmaking van € rlio extra. BezoekeÍs met eigen veÍvoer kunnen ter plaatse het boekje met de tlrie kcrk beschrijvingen kopen voor € 3,oo.

Dr aonrssoN 'iíie de kerken op eigcn

gelegenheid wil bezoeken, kan te

recht op de volgende adressen (handig voor de TomTom); - Nicolaaskerk: Ayttadyk 3;9o87 CD Swichum Hervormde kerk: Buorren 5; 9o4 Xní Xíarstiens Sint Martinuskcrk: Hóf r4; 9o88AM $íirdum

Biizonder legaat voor kerk Hegebeintum

I)e Stichting Frvske Tijelken heeÍt een bijzondcr ^lde ontvangen uit cle nalatenschap ven € Soo.ooo rnevrou*- Pauline -r\larie Dijkema. Haar vaclcr I)ijkema legaat van riras

van r9 r7 tot r gzr predikant in Hegebeintum.

Àlevrouu Dijkema hccft bcpaaltl dat tcnnrinstc ccn

*orden lan kcrk van Hcgebeintum. De Stichtinggeeft daargraag gchoor aan. Dircctcur Gcrhard llakkcr: "\rVc hcbbcn hct algelopen jaar actic gcvoercl voor het Íuntleringsherstel. lv'lochtcn u'c onvcrhoopt tegel ccn tekort aan lopcn. clan komt cleze bijclrage als gcrocpcn." Een deei van cle nalatenschap is gebruikt voor cle res tauratie van hct gralinonumcnt r-an I lcro zcs I)ijkcma, het broertjc van mevÍoun Dijkema det op vierjr.ige lccitijd in Hcgcbeintum or-er'leecl. IIij ligt beglalen in hct v<xrr- prcdikantcn gcrcscrvccrdc clccl van bct kcrk hof. In cle nalatenschap val mcvrouu Dijkcma r.ontl c1e executeur testamentair ecn bricf]c dat het gral'je na haar overlijden opgeruimd mocht n orden. Uit clankbaarhcid voor het lcgaat heeii cle Sticl-rtilg beslotcl het grafnonumcnt tc bchoudcn. De r'est van cle nalatenschap r-an mevrou* Dijkema u.ordt tocgevocgcl aan het instandhouclingslonds van de Stichting. Vanuit dit fonds rvorclt in clc tockomst hct onderhoutl van onze kerken betaald. dcrcie van haar nalatenschap besteccl moet de

[r'I. \ sr-()eI,

Pauline Àlaric v'crd op 6 na.{rt r92o geboren. In rgzr vertrekt cls. Dijkema van Ilegebcintum naar lingelum en later naal Oldehovc- Na de rneisjes HIIS deecl ze in

Groningen de oplciding voor de Nijverheidsakte N8, kokcn en voedingsleer. (Jmdat zc rveleens iets anders u.ilde zien tlan haal oudcrlijke rvoning zette ze haar opleicling voort in Amersibort. In 1944 rverd haal een baan aangeboden aan cle (ihlistelijke Industr-ie en Huishoudschool in Lecuu arden. Begin jaren vijftig volgde een uitstapje naal Limbulg waar zij een baan aanvaardde op ecn protestantc huis houclschooi in Ilccrlcn. Hoev'cl dc school haar goccl beviel had ze €lrote moeite met cle leerlingcn. Zo krvam rnevrouu' Diikcma tcrug naar Leeuu'arden, waar ze terecht kon op haar oude school en r-aar zc dc rcst van haar rvcrkzane ler-en zou blijven, de langste tijcl als adjunct-dircctricc.

Het gÍefrnonument van Hero Elzes Dijkerne Foto Gethad Bokket

ir in 2or5 geÍest:uÍeeÍd.

Zc hacl ccn uitgebreide kr-ing ran vrienclen en kennisscn, uaarbij zij haar vrijc tijcl nricle met tennissei. koorz:rng, br'itlgen en reizen. Peuline is nooit gctrourvtl ge$.eest. Zij\& as zccr sporticfen hxd gevoelr-oor hurnor IIaar-r-adcr q,as ccn bcschcidcn man. afliomstig tLit ccn boerenfamilie zondcr clat hij zelf agrarische ambities had. naar met een brede intellectuclc bclangstcl Iing. Zo *crcl hct tloorlercn scstimuleerd. Haer moeder' rvas ziekelijk en is al overletlen tocn Paulinc 35 jaar uas. Natl:rt in cle zeventiger jaren haar zustcr cn haar vacler overleden, rras zij als enigc r-an de fàmilic overgebleven. Persoonlijk hatÍzijrveinig behoefte ean nateriële zaken en stelcle zich met zeer rveinig tevrcdcn. Dit sobere le ven zou altijcl haar kenmerk blijvcn. Liteinclelijk is zij op 7 mei 2or:+ op 94 jaligc leeftijd ovelleclel. rvaarbij zij tot het leatst in haar cigcn flat kon blijvcn t'onen. ll.rrr ccnrourlir:c lcvcn.\{rlzr mct ueinig ei\en \' ,r h:rar persoonlijke levensstijl hecft haar in staat gesteld om ook na haar ovcrlijdcn clc maatschappij te helpen rrct ccn aalltàl legatcn. Ijcn rode draacl in haar ler,en is toch 'lr yrr-tr lijk <,,rrrgrr irrg g.,,rt t.r NiaÍÍn /c r\ grootgc bracht en tot op hoge leeftijd is zij zelfactiefbij tie kerk bctrokkcn É!c$'cest. I Iicrin vormclcn de gcbcultenissen

in h:rar vroegste jeugcl een rol bij cle kcuzc orrr mct namc <le kerk in Hegebeintun te he\rcn in stancl te lroutlen.

il: i'r':,' l;l:: '1,, !:i,i:.ir,.: '-i.1, ,,.,1.,r i:,, iL,tr', ij:'

rcl-cl'Bant', uaar ook een kelh wcrd

.:.:

betckent'streck'). Na r4oo vcrd*een

:ii, ii, rlj tt,1 I r-,|r i.rrri il-IrI:Iriri,,L,r, i. t.j:i:r, ,.i ll; .

cle kerk van CatrijP en l,erd bcslo\a'ncn\oegen,;n rr n ror h(t beidc dorpcn rc,t,en paro

chie, die aanr-ankclijk 'Catrijp entle Bant'wcrd genoend. Latcrc beo:rmingen van het dorp zijn 'Opperbant' (op clc

:..:,r::

.....;.,,..,,,. :,:i'rt:rll}:rllr-r'ijir;irj l:!r.tt:!i!: rii., i;rif,rli:r;:i -.j._Ir!,.' .i. i ... , ,,. ... . :' : t..: trnicr-i.;i' .rir'; .rrr irrt,'r ir, írr1 ii,r:ji '. rli,'tlli:,ri'l i irl1 3crl :\';rlIis;r;;rtri;trL. )í tl.il l|LiL(; rr riI'iir (1.: i1i-i-a!Jittrri:: '. 1r.il'rl'r!fhir:,'irr1j:, ! :r!-. íi{ ;! lie1 l: i:': i-ii ii1.

streek),'Katrijnbant' en'Cathrijncbandt'. Deze laatste aandrridingcn ziin rrrmoldt IijL geen \eÍwii/i'lgcÍr n.raÍ een patroonheilige St. Catharina, maar een verbastc ring van 'Catrijp cnde Bant'. Sinds het middcn van de

i ,.r : :r': t, t:.: li."trl Het dorpTèrband is in de middcleeurven ontstaan in het

negentiende eeurv schrijft men ovcr$-egencl Tèrbancl. Geconclucleerd kan worden dat de kerk van Tèrband in de latc middeleeuwen de opvolger is gewordeo van die van Catrijp. Kerkverplaatsingen naar hogere gronden als

gcbied ten noorden van het tegenwoordigc FIeeÍenveen. Tèrband behoorde tot de grietenij, later gcmeente,

gevolgvan opkomend u'atcr kwamen in die tijclookvoor in,lc anderc dnrpen r rn Ànguirden.

,,Engu'irdcn- Tot die grietenij behoorden ook de nooÍdoostelijk gclegen streekdorpen Luinjeberd, Tjalleberd en Gersloot. Tèrband is het meest zuidelijke dorp. Drze dorpen vonden hun ooÍ\pronB, irl een !eenge bied, u'aar mogelijk op bescheiden schaal aan veeteelt

Ilet

werd gedaan. Daar lag ook het dorp 'Catrvp'. Op een bisschoppelijke lijst uit r3r5 worden onder andere'Ol dakatrijp' en'Bant' als kerkdorpen genoemd. \íaarschijnlijk was Catrijp door de toenemende Í,ateroverlast in het veen ontvolkt geraakt. .NIen zal zijn heil hebben gezocht in zuidelijke richting op hoger gelegel grond. Er ontstond daar een uitbuurt bij de voormaligc leidijk die het water tegenhield. Zo ontstond 'Nijecatrijp' of-

r. ,. ,.. iaa tir-rair, Jtir(,'

.:. i

ii:ntiii' !eia!lCa., ii:za

ijiliirileriijl, fail Írecii;iia 19

gcbor.rrl'd ('Bant'

:,iiar.::, is,"1 tiilirtrí,ietiftii

,:o rii!rí.:-.i-at i,aii

!.cirIj.-i eír jrrir,-' rr:r,ri::

ititl-.

ll-"i g4ni1 í:!it ii.rlil:i.

11._,

eerste kerkje van Bant zal een eenvoudig gebouwtje

zijn lielveest, mogelijk opgetrokken varl hout en riet, materiaal dat in het gebied voorhanden was. In 1638 stond er een stenen kerk. die in zeer slechte staat verkeerde. Het gebouvi dat tocn van 'seer groote outheijt ende swackheijt'werd genoemd, kon zonder levens gevaar nict me.:r voor de er'edienst worden gebruiht. Er werd daarom besloten een nieuwe kerL te bouwen op dezelfde plek. Ook ku'am er een nieuwe school en werd het kerkhof uitgebreid. De ingezetenen die land bezaten u'erden extra belast om de kosten te dek ken, terwijl vooraanstaalde personen zoais grictman

Joharnes Crack, een rijke vervener, bijdragen ineens beschikbaar stelclen. Deze grietman bezat een groot cleeI van ,,Engwirdeo in eigendom. Het bestek van de nieuwe kerk is bewaard gebleven en verschaft veel informatie. Het gebou\\-Í-erd ongeveer 2r

Johannes Crack en zijn echtgenote Ansk Lyclámà, geschilderd door Hermenus Monsma, CoJlectie Ottema-Kingma, standploots Cemeentehuis

mctcr lang, bijna 7 meter breed en ruim 6,5 meter hoog. Een kerk van behoorlijke afmetingen dus. Van het af braalmateriaal, van de vorige kerk werden de stenen her

gebruikt, vermoedelijk álde Friezen of kloostermoppen. In de zuidmuur kwamen vier ramen en in de noordmuur één. De hoofdingang kwam aan de westkant met daar boven een klein rond raam. Àan de nooÍdkant was ook

voor grietman Crack dan ook min ofmeer een prestigezaak. Dat had te rnaken met de opkomst van de nieuwe plaats Heerenveen, waar zich door de verveningen na 160rl steeds meer mensen vestigden en dat steeds be-

interieur van de kerk werd voorzien van banken en een preekstoel met doophek. In 166r kreeg de kerk een orgel, gcbouwd door de vooraanstaande orgelbouwers Bader Een dorpskerL met een orgel was in die tijd in die streek

langrijker en welvarender v,erd. Er was daar behoefte aan een nieu\\'e Lerk. Heerenveen lag op het grondge bied van de grietenijen -4ngu'irden en Schoterland cn de beide grietrnannen. Crack en zijn collega Oenema, konden het niet eens rvorden over de locatie van de kerk. Uiteindelijk verloor grietman Crack na veel getouwtrek het pleit en verrees op het grondgebied van Schoterland in r637 een grote en aanzienlijke kerk, de inmiddels gesloopte "Schoterlandse Kruiskerk". Lliteraard wilde Crack niet in l{eerenveen ter kerke gaan en dus deed hij zijn invloed gelden om dan maar van de kerk van Terband 'zijn' kerk te maken. Kosten noch moeitc

een opvallende bijzonderheid.

werden daarbij gespaard.

nog een deu. De oostzijde kreeg een driezijdige sluiting.

Het

dal< werd door leiengedekt. In de muurwerd een ge beeldhouwde steen aangebracht met hetwapen, de naam en de functie vanJohannes Crack. De Staten en het Hof van Friesland schonken gebrandschilderde glazen. Het

{iRrIT ,!ï

{-.8,\c ri De kerk van Tèrband had aI met al heel wat meer aan zien dan de kerkjes in de omgeving. Het gebouw was

Zo liet hij in 1649 nog een torentie op de kerk bouwen. Dat gebeurde door de bouwmeesterJanJacobsen Groot uit Edam, die in 1648-1649 rverkte aan de nieuwe griet manswoning Crackstate in Heerenveen. Het torentje viel echter niet zo goed uit, er was veel lekkage. In 165r werd het euvel door Groot verholpen. Aan grietman Crack rverd als dank voor zijn vele bemoeienissen het hele oostelijke deel van de kerk tot aan het doophek voor eeuwig als grafstede ter beschikking gesteld. Zowel Johannes Crack (16oo r6tz) als zijn echtgenote Ansk van Lycklama ft6r4 - 166) werden er begraven. llun grafzerk is nog altijd aanwezig in de tegenwoordige kerk. In 1743 werd de kerk vernieuwd - waaroveÍ verder weinig bekend is. Wel was er in 1767 al weer herstel nodig.

llot'v'ur:r l?r x Rorrrrr De inmiddels

gesloopte schoterlàndse Kruiskerk in

Het oude Lerkgebouw verkeerde omstÍeeLs r84o in eerr vervallen toestand. Er werd uitgebreid overlegd of de kerk grondig moest worden gerestaureerd of dat nieuwbouw zou moeten plaatsvinden. In 1843 werd

schildeÍij uit r889 van Klaas Krikke (r847

- r923)

lir!!ar lï;r:ir!r-ri:iriisi:i: rile íi:,.r,;;rii

l',/írr,ii-.)r

'','

'''

iri ivlutt!rr1

'|:'

4li,cÍ1eri yi:ir ir.rj !rir,.:i1ail..1 .iiLl'riur. ;i:i!: .ivitfd lar. ;ir,rn!iir,:..rii i1,isr.lír Nrr:iircirifl;iiiir. ru!r!.r1.: idj/11lsri,il r!:i:lir,t virt Lari t.r:iiia !jr kr"!riil: 'i,lít'riira:ir:;jt lt. :,.-r,iii,:

l.!,.!i::,,,.

,,lr ta.r',íliÍ:,.f !.!i I iaa:a

iar'r,"'iiÍ, a,lr.a _:ii!_. iJ.,itlj, ljij;talijr,:a, iiel;rr-.(i,,rt1l iii i:l9i atítII1",.r11 :,i Ê, !

,tt l,tLpuiiiut

De kerk van Terband op een tekening van J.

stellingwerf,

íre.ir rll:i b.'.!|| kii'irrirl-:.:'iL)i,gc11. i.;ei:r iri:iii:rdirr irr vtai{iji i)air li.r:ri ;:rln Fiaar<Jar'l:ra,1 ir! rrijra oagri

1723

l)iri

i.;.

i,jain

iriiiic !;rr rr:ir;rri.

besloteo de oude kerk af te breken en een nieu\{,'e te bouwen. Op 8 mei r843 voncl dc aanbesteding plaats. Áls

l-ii.r r:i: i u;r iliiieii.l( .ii1!jijr.í,i 'jr ,r:!._. 1ir j: riri fa,r': 11É4taii r:i.:r

Romcin (r8rr - r88r) uit

;r ii.ir,i:i,ii:i..trr!r:n :ili'r i !r :r" '.}..ri.i,; r .,::i ari':. i!1i lii:,1f ir;:i,

architect *erd Thornas

^drianus Leeu'"varden aangetrokken. Deze is door zijn ont$_erpcn voor het neoclassicisme in tle negentiendc ccu\\'in Frieslaod beeldbepalend gewcest.

llet

neoclassicisme stoelt oorspronkelijk

Romeinse bouwkr.rnst. Een van de voornaamste eisen 1{aaraan ccn ncoclassicistisch bouwÍ,erk moest voldoen. was svmmetrie. Verder werden rondbogen en zuilen of

pilasters met kapitelcn en een fionton tocgepast. In de eerste helft van de ncgentiende eeuw berustte de veraotwoordelijkheicl voor de bouw van nieuwe kelken bij de ministeries van Binnenlandsc Zakcn en Openbare 'lí'erken en'W'aterstaat. In de pràktijk betekcnde dat dat ingcnieurs van'$í'atcrstaat ont\l'erpen màaktcn voor de bouw ofverbouw vankcrkcn. vcelal in neoclàssicistische stijl. Vandaar de naam''Sí'aterstaatskerken'. Romein lvas een vij consequente navolger van de

Het interieur near het orgel. Foto lheo Hop

i.ir:a:1: i:1.,:,.

r,, \:1.:1a|i .:::t.:i:||:iJt tt.

,.1:.r Inii,i;lr Lr. r.ri, iii r.rir:,!!'::.Ir I:::.:i ri1: r'i''irri:rj \':r ii i i1l;:ii. iit iii re ltri,,.rir.i '

1,.

:iir..:r, r.,,

stijlkenmerkcn van hct ncoclassicismc. IIij heeft een llink aantal nieuwbouwprojecten, waaronder enhele kerken, en verbouwingcn op zijn naam staan. ln hct z,elfde jaar dat hij het ontwerp maaktc voor de kerk van'lèrband wcrcl hij benocmd tot stadsarchitect van Lceu'rar,len. Zijn me..r h"kcnde bouuprojecr i' mir schien g'el het Paleis van Justitie op het Zaailand in Leeuuarden, dat cloorgaat voor een van dc gaafste neoclassicistische gebouu en van Nederland. De kerk vurn Tèrband is karaktcristiek voor Rornein en

vertoont ook overeenkomsten met anclere door hern

Het interieur naar de kànsel tijdens de ex(ursiemiddàg op 2r máert 2or5 van Alde Fryske TsjeÍken. toto Gerhod aokket

"lfrhafir'i vnr!iit1' D9 il.rl{nr,j3lJij v;r-- l.r_rê11d 2ii i:r di:,r.':Èrjll;.nii.r iir'", tirÍaiilr. ;Ír de 5i:Ppf .,!;i. ll. íiomil;,:ei i:r:.!nrin f' rjzi! i:i]i:

Êet ll cg iIilkiamt'ili- i-ic: í,(iii :n har lili:inf í{-.ir !,r.irt !acr icn i1í,aniilra !,raitc o,/i:iihn. tci liali irir 'rrrtje dil i,itir'ra.l rp;i:idcr 'r8,:r c(r' iri:iii€r,:ir lei::.ir. ,..eI a)ilil 1'oil(!-

irr: ili,iai:'.rri iii.

vi:r

iiet :i.rbcrrCe {itl er:. Ffi.'su ':icÍ,i..re :.r':r ati', )-iiitlii,, iÊvênsrrnndci n: i:ijn $veriiilrr ilrii orËalrli'. ...i:1!:í\,,1 'it

iii s;:.:r1"-,iift ircÍr ii riin ic|':rir litl'-

rvir! ri,.f:enoniefl. De

zuiltjes

ààn weerzijden

ván hêt ruggenschot. toto

!,,,i. iji: lil. !"r:;{ i,t:n:rd,r.:r irur:f!íjrilt. iiit :irl: r:,:]l PÈir,.jt:l!jj

a1i:

jrii ol'lt\r'orpen kerken. IIet werk werd uitgevoerd door N.(i. Schotanus, "À4r Timmennan" te'Jíoudsend. Opvallcnd is de gepleisterde blokvormige voorbour,t De

: ,riÍ1: , i: :. . .

.ieÍ3r1,:t ailriï i("ar ir;(li.ir.

f"-rLl:rd

vitaaiil'!: arrt::icii

li.iIii]il

drrtilr.rie,'-ijí iii

bevinclen zich drie vercliepte rechthockige vlakken die het bouwjaar r843 vennelden, rnet daartussen ccn herin-

tiir t!i ir! r iiJiii ir

dak staat een tweede rvindvaan: een haan. Zorvel het exterieur als het interieur van de Lerk hebben in r98; een restar.rratie ondergaan, die een conserve rend karakter had cn rvaarbij zoveel mogelijk is getracht tle oorspronkelijke kleurstelling terug te brengen. Het interieur van de Lerk is een toonbeeld van stiil en eenvoud, geheel passend binnen de context van het neoclassicistische concept. De kleuren, de ramen dic

tot

een lichte, feesteliike ruimte maken, het stucwerk en het meubilair met het doophek vormen ecn monumentaal, harmonisch geheel.

de kerk

De grafzerken io de vloer zijn nog aftomstig uit de vorige kerk. Vooral vallen op de grote, rijk gebeeldhouwcle zerk van grietman Johannes Crack ft 165z) en van zijn vrouw Ansk van Lycklama (t 1667) en de zerk van de gÍietnansfamilie Van Bouricius uit de rSde eeurq eveneens rijk versierd.

De eikenhouten preekstoel, die dateert uit de tweede helft van de zeventiende eeuw, heeft ook nog in de vorige kerk dienst ge<laan. De kuip van de preekstoel, het ruggenschot en hct klankbord zijn in zo13 zor4 van de

t-,.r r,tt1t.-lait:t'

:..1

et:'l !4ri.ri:_, in

ir:

i:::ri-!rl

rll

rli-. irii.se nan'rre.'9 r'ioeilrer zi(li ilai. 1i iroir.:" ir'l

met een torentie, bestaande uit eel1 \'ierLa[te houten otrdcrbourl; die in elke rvand een rond raam heeft, err claarbovcn ccn open lantaarn rnct ccn spitsic met kruis, waarop als tindr.aan een zandloper De zijk:rnten van de voorbouw zijn eveneens versierd met een rondboognis. Dc muren van het schip zijn sober uitgevocrd cn gemetseld van gele baLsteen. Onder dc rvaterlijst zijn oude Fliese geeltjes toegepast, waarschijnlijk alhomstig van de vorige kerk. Zou'el de zuicl als de noordmuur heeft drie rondboogranen en in de driezijdige sluiting r\vee ramen. Dc ramen zijn opgenonen in verdiepte, geprofileerde rondboognissen. Op het uiteinde van het

't:

..:

ieLï!)t. tt) t:iíL n.i:Í tinnan -,,, tizl :t: r.iil i,iií;iii,

voorgo.cl heeft drie gekoppelde, geprolileerde rond boognissen, die steunen op pilasters. Bor.en tle nissen

nering aan de tocnmalige kerkbestuurcleÍs en dc ccrste steenlegging op ro juli 1843. De gevel wordt afgcsloten cloor een clriehoekig fronton, r+,aarbinnen een rond boogverstertje. Onder het fronton rvordt de Bijbeltekst uit Lucas rr:28 venneld. De voorbourv wordt bekroond

rfi;xritii;jii

hÈanciircorl. 'ri1 y'r.:;:Ê ij,èn aL

Gethafu Bakker

r, e r

i o e ! e |] ,

Ía

r'.ra rii'!r'i1.riê: C.)i iii a:r.rir.riai l ;ii:: if íla iritiirrja i i:

i! niri;i?:tita:rir_r de !re:i ei

riillr:r!.

gele verllaag ontdaan en vertonen zich dus nu weer in

hun oorspronLelijLe gedaante. De toogpanelcn op de kuip zijn versierd net gecanneleerde pilasters en een ge sneden rondboog. I)e panelen worden gescheidcn door

eleneens gecanneleerde halfzuilen met Ionische kapi telen. De zuiltjes aan *'eerszijden van de rondboogver siering op het ruggenschot zijn rijk vcrsicrd mct hoog

gekwaliÊceerd houtsnijwerk (zogelaamde Lwabornamenten) in Hollandse classicistische stijl. De twee grotc mctalcn luchtcrs zijn in 1989 aange bracht en zijn aftonstig uit de voormalige Gerefor meerde \X/esterkerk in Groningen. Deze kerk en ook de lampen $-aren ontworpen door de architect Tjeerd Kuipers.

Het door de orgelbourveÍs BadeÍ in ró6r in de vorige kerk gebouwde orgel werd in r844 herplaatst in de nieu we kerk. Het werd in 1887 vervangen door een geheel nieuw orgel, dat gebouwd werd door L. van Dam & Zn

uit Leeuwarden. Het is in zooS gerestaureerd door C)rgelmakerij BakLer & ïmmenga uit I-eeuwarden, waar bijhct dc oorspronkelijke mahonie imitatie kleur kreeg.

Tdeke aan

Pofta (t.e.unpoptd@gndi Lcon), od-bele idsadtieur-

kanst en ctrhuur

tan

exarsiecontntusie en Alde Fry:keT;jerken.

de rtoorma/ige gemeente Sneeh, is

/i/

?dn het dlgonee

tertatr lan

lid pan

Sticbthg

i.it i:r:líLr!rï Documcntatiematcriaal uicndclijk bcschikbaar gesteld door de Plaatselijke Commissie Grband, de StichtingAlde Frvske 1]ijerken en de hccr S. tcn Hocve te Niiland Bunskoeke, DÀL, /e Àreitiirl - I lhtorie en gosthieílenirsen / Kcrhe in .4. ngw i rdot. If ccr cwccn te8ó. Publicatic StichtingÀlde lrvske lijcrkcn nr 43, dccember r99r Ycdcma, G. , Mor/arslcLrz e in Frieslanl I \Ionunent van de Àtaand, jaargang 7, dcel r, Leeul.ardcn ,992 Stichting Strcckboek Àng\viÍdcn, Wet darf etl één ltrcel?, zoo3 Jongepier,Jan, :/iif uaL,en liieÍ orgelbazzr,, Leeuwarden zoo.1

GERKo LA5T

Toer op tafel

- De

bijzondere redding van een kerktoren Hogebeintum. Foto cerhdrd Sokker

helft van de toren stààt op deze foto tijdelijk op i7 stoeltjes. De laetste, echttiende moet dan nog De zuideliike ge

De leegte van het land, de hoogte van de terp, de geschiedenis van de kerk, de rijk versierde wandborden aan de wanden: veel in Hegebeintum ademt bijzonderheid uit. Bezoekers konden de toren van de kerk de afgelopen maanden zelfs 'op

op de kruisingen van de nokrib en de dwarsribben. Aan de muren halgen zestien wandborden van de bewoners van de naastgelegen Harsta State, waarvan de oudste (en meest eenvoudige) dateert uit 1689. In het koor liggen zerken voor leden van het geslacht Valr Coehoorn (onder

éón been zien staan', een gevolg van de redding van de steeds verder verzakkende BeintumerToer.

meer de broer van 'stededwinger' Menno) en de echtelieden Van

Nijsten-Huygh, allen bewoners van Harsta State.

Hegebeintum, een dorp vlak tegen de Waddenzee.

Dp ronsN

Vroeger heette het 'Iíesterbeintunf, om het te onder scheiden van de nederzetting Oosterbeintum, bij Blije.

Twee oude zerken, waarvan één gebroken, vorrnden jarenlang de opstap naar de ingang van de toren. Deze ingang gebruikte mevrouw Yke Wierda ook, toen zij in 2or4 vooÍ het eerst een kijkje nam in de kerk van Hegebeintum. Mevrouw llierda - Friese wortels, nu woonachtig in de regio Den Haag - wilde graag'iets doen'voor een kerk op een terp inNoordoost Friesland. Ze raalte tijdens haar rondleiding meteen overweldigd door de pracht van het monument én door de zichtbare

De naam Hegebeintum verwijst nu naar de 8,8 meter hoge terp, de hoogst opgeworpen woonheuvel van Nederland. Ooit had de terp een diametervan 29o meter. Na de vaksgewijze afgraving (tussen 1875 en r9o5) bleef maar een klein stukje over De scherpe hellingen steken

bijna onnatuurliik afin het open weidelandschap.

De afgraving, om economische redenen, had treuse gevolgen voor de

desas

kerk

bleek veel later Door de afgraving en de verlagingvan het grondwaterpeil voor de landbouw verdween de stabiliteit uit de terp. Daardoor

zakte de toren naar het zuidrvesten scheef, langzaam maar zeLer Ooit zou de toren omvalle[ wanneer dat zou gebeuren was nauwelijks te voorspellen.

De eenvoudige, eenbeukige kerk van Hegebeintum wordt gerekend tot de rre en rz" eeuwse kerken; de van tufsteen opgetrokken murenvan het oostelijke deel van de kerk getuigen daarvan. Rond r2oo werd de kerk in

plaatst worden. Foto 5 tichting Alde Fryske Tsjetken

westelijke richting uitgebouwd. De toren werd in r7r7 herbouwd, voor een deel met de originele kloostermoppen. De huidige verschijning van de kerk is vooral het resultaat van een restauratie tussen r96z en r965, uitge voerd onder leidingvan architectJJ.M. Vegter'. Het interieur is rijk te noemen. Het schip wordt overdekt door een houten tongewelf met gesneden rozetten

lÍevrouw Yke Wierde gàf een royaàl bedrag vooÍ het behoud van toÍen ven Hegebeintum. Bij de stàrt ven wordt ze geïnterviewd door omrop FÍyslan. toto Stichting Alde Fryske Tsjerken de

de weÍkzààmhedên

halen, op cle locatie r-an trvee vao de geplande 1'undc ringspalen. Dczc boorkcrncn, die de volledige hoogte van de telp beslaan, dienen trvee cloclen. Na doorsnijden in twee helften wordt één helft aan nauwgezet archeologisch ondcrzock ondenvorpen. Daar mee hopen archcologen de gcschieclenis van Hegebein-

ftrm te ontsluiercn: hoc oud zijn de velschillende lagen in de terp en waarom is cle terp van Hegebeintum zo enorm hoog vergeleken met terpen elders? Werd cle telp

Ingenieursbedrijf Wassenaàr maàkte een schematische tekening van de 'tafel' ondeÍ de Beintumer ToeÍ. lllustÍàtie Wdssenddr

bewoord, rvanneer en hoe? ls er iets te zeggen over de leeÁr-ijze van de bervoners van I Iegcbcintum door de eeuwen heeni ÀIaar ook: kan het binnenste varr de terp van Ilegebeintum ons iets leren over hoe rve tcrpen hct best kunncn bcschermen en instandhoudcn?

noodzaak onl cle verzakking van de toÍen tegen te gaan. De aangecLagen oplossing om dc toren op een'onder groldsc tafcl'rnctvijftien potcn te zctten or-ertuigde haal mctccn. Enkele maalclen na haar-bczock zc€ldc zc ccn prachtig bedlag toe voor clc kerk, op voorwaarde clat er

En clat gebcurdc: clc provincie lrvslàn clrocg bij cn via verschillcndc acties welden ook donatcurs van de Stichting,,\ldc livske Tijerken en mcnscn ult dc wijdc omgeving van I Iegcbeintum crbij bctrokkcn. Dc actic "I{cd de kerktoren van Hcgebcinttrm" levelcle zo'r'r

De andere helfc van iedere boorkeln rvordt geconserveerd zoclat ze aan het publiek kunnen uorden getooucl. Dit gebeurt bij het Workl Soil Museum (ISRIC) in \Wageningen. Dit rruseum stclt één van de geconser r-eerde helÍten beschikbaar aan het Bezoekerscentrum TLrp Hcgcbcintum. Aan tle fraaie gelaagdhcid van de €ieconsen'eerdc. 9 mctcr langc keln kan de lange ge schic<lenis \,an IIcÉicbcinturr visuccl inzichtelijke uor den gemaakt voor het grote publiek. I)e andere hahe kern blijÍt bij ISRIC in de collectie 1ar bodens \-an over de hclc rlerelcl. als r.oorbeeld van een door mensen

€l 2lJ.ooo op.

gemaakte bodem.

Ancnroto<;tst:tt oND!tRZoDK \ixrr hct rvcrk écht mocht beginnel moest het uitgra ven r-an dc groncl in en Iond <lc torcn irrchcologisch

BrroNp,rr-rx

ook van clerdcn geld beschikbaar zou komen-

rvorden begeleid. Dat is uitgevoerd dool RÀAP NooldNcclcrland. l)c hoop uas dat het onderzoek mecr in zicht zou geven in dc gcschicdcnis van dc toren. Er rverclen ver-schillcnde scherven gevondcn \,àn hogc

oudeldom, onclcr mccr ccn gekartelcle scherf terpaar der-elk die afkomstig lijkt uit de Romcinsc tijd of volksvcrhuizingstijcl. Hoe die hier zo bovenin de terp belandde, is onduidelijk. I Iet graaÀverk raakte ook een stukje kerkvlocr Hierbij rverd duidelijk dat er nog veel mcnsclijke Íesten onder dc kerk moeten liggen. Bij clc graven doken ook verschillelde stukken graf steen op, \vaarvan eentje nog een teLst bevat, die ore rigens lastig is tc lezen. Deze rnaakt melding van ene Nanne, clie hier beglaven ligt. Na dc cholera en malària epidemieèn van r8z6 u'erd begraven in de kerk in heel Nedellantl verbodcn. Deze graven moeten dus van voor dic tijd zijn. 'loen de voet van de toren helemaal open lag, heefi bout'historicus Frank van der Xíaard de situatie bestu

I{ij komt nog met een rapportage, net als RAAP Noold-Ntderland. Iir zijn overigens geen sporcn van

Na het archeologisch onder-zoek konclcn clc r1 mctcr langc palcn dc grond io l'orclcn gcboord. Vijf hicrvan *'er-clen bilncnin cle kerk de glond in gcboord. OoL hier rvas het zaak clc onclcrgrond nict te veel aan te tasten. Daaron is gekozen voor het lroren van de betonpalen cloor 'verdringing van de glond'.

Dit

proccs is problccm

loos verlopcn.

Vervolgens rvas het nccst spanncnclc dcel van hct aan cle orcle. Op de rl palen moest eerr betonvloer

*erk

u<rrden gelegd. DaaÍvoor moest eerst dc onclcrkant van

dc torcn stukjc bij bcctjc rvorden weggehaald. Deze zestig ccntimctcr dikLc laag van stcnen r''erd vervangen

door stalen'stocltjcs'- Zo gebeurcle het d:rt eincl september dc torcn voor het ccrst op'óén been stond'. Eerst het zuidelijke deel van cle toreo, enkele weken later het

nooltlelijke deel. Tnmiddcl. i' hcr rlcrk a'gcrnn,l. De roren i. \ eer .rabiel en staat nog steecls scheef Daamee is ook de ver zakkingsgcschieclenis van de Bcintumer'[ber bel'aard. De komende jaren zal hct mcten doorga:ln, om er zeker vaÍI te zijn dat de verzakking niet doorzet.

tlcerd.

toten aangetroffen, zoais Herma À,L van den Berg'in haar beschrijvingvan de kerk val I Iegebeintum in r98r nog r.ermoe dclc. een oudete

BoonxlnNrr Vxrruitlopcncl op het ftindcringsherstcl hccit de Iiijksclicrst voor het Cultureel Erfgoed dc gclcgenheid ge bruikt om ro cm brede boorkcrnen uit de groncl te

Gerko

Latt kf'eclancejo nulist

i d t i e ot fo n tls u ue rL i n g

De prb/ic,ttie

un Ilernt

x,dn dcn

a.hi\e rop

Bergir

ltet gebietl

dn.le

.org/tekst/bergzzgnooror-or/Lcrg:zzgnoorot

ap.

rdn

nrr

httl)://.toioit.

oi aa4.fhf

Notcrr Ilcrma

It. ran

Llcn Bers,

i'toonhlijt

StlrlrtsuitgcÍcrij, DcD Hlng r98r

Oottergo.

Iiroerhrdt/ul 24

:. -{t'

!-'

- ,i

..r a

cuLr! Bening heefi de kerk van Hij!m be!tu.ieerd. Hij stelt vàst daÍ het interierr een hoge rnon!nent:ie ujair_ de heeft, rn komt ciàárom met het pla n om een cremàtc' rium te iro!wen op het ijsbsrnterÍein àan de voet vàn cie terF, en om de l<erk dà!íbij te gebruiken als uitvêàrt- en ;tilteci0trufi. Êen 9veÍdel(te gàng verbindt hei {remàtorium met de kerk. De inkomsten die met het cremàtorium gegenereerd $,oIden. kunnen gebr!rikt worden vooÍ de instandhouding rrán de l(erk. "Dit js een interessànt jdee", Íeàgeert drrecteur Cerhàrd Bàkker. "Dít is Ce enigÊ stLrdent die de monumentale w:arden zó hoog ins(hai, dat jê eigenlijk met je vingers van de kerl( af moet blijven.

uiïvoerbààÍ i5 het niet één twee cíie: het iisbàènterlein is niet van sÀFl en we zijn ook niet opgerjcht om crema_ torià te exploiteren. BovendiÊn zíjn er in frieslènd op ilii moment al voldoende areinÀiorià. lvlaàr mocht er ooil behoefte zijn aàn een extre cremrtoiiLrm, dàn zou ecn lo_ càtie naa5t een kerkgebouw wellicht interessant kunntn zijn. De aremetoria die er nu stóan, zijn allemaalstiak rn zakelÍjl( gebouwd. fen ke!'l(gebouw als stiltecentrum zou een í!eeíwàalde kunnen oplevelen.'

Hoe ga jc om rnet gebouucl culturcel erfgred io ecn vcÍanderende omgeling? En hoe maak jc ccn krvalitatief goed ontr-erp in ecn bijzondcrc historische context? I)at rvarcn dc uitclagingen \r'àarmee de stichting AIde Frvskc

Gjerken de 1àcultcit Bourvkuncle van de Dclitsc TU benadcrde. De sectie Heritage & Architcctrre p:Llite de uitdaging aan cn zette z7 vicrdejaars bouwkundestuden-

tcn.ran hel r'erk om r, n hcrhr\lernming tc ono\'(rp' n (ioingaryp, ISritsu'erd,

voor- de rnonumcntale kerken van

Hi jum, \X/esternijtsjerk en Bornu'ircl.

Bij eerdere projecten bogen studentcn zich al ects over De Beurs van l3erlage cn het PC. Iloofthuis van Theo Bor.h rn Àmrt,.rJam. llcr Árnamertarrurn irr Delft et de naoorlogse bebouwing aan tle Coolsingel in Rotterdam. Ook enkele leegstaande ol vrijLonende protcstantse kerLen in Den Haag en katholickc kelkel in Rotterdam kuarnen in beeld bij zo'n ontwerpocfening. De oefeningu'as gesplitst in ccn onderzoek- en ontwerp deei. Om te weten hoe je in het heden goed moet handelen heb je een visie op dc tockonst nodig. En daarvoor moet ie weereengoed beeld hebbcnvan de historie. I11 het ideale onrwerpconcept zijo verleden, heden en toekomst

met elkaar verbonden. De ingreep in het bestaande 11'ordt zo geplaatst in het grotere kacler van de gcschicdenis. Om grip te krijgen op de materie hebben de studenten in hun onderzoek vijf deelgebieden van de kerkbouw r.er kend: context, exterieur, constructic, interieur en meubi lair Ook vao belarg is daarbij hoe specifieke kenmerhen zich in cle loop dcr tijd ontrl'ikl<eld hebben en ofer onder linge relaties te ontclekken zijn tussen deze r.erschillencle

kenmerken-

PROTECiIE t"ÁrDOf

irf uwsf

RlcHl.DEntfl c;EN ^Àuu

Sophie Kugel h€eft voor de kerk van Bornwird êen intêressant plan ontwikkeld. Zij is diep onder de indruk vàn de muurschilderinBen en de gewelven die er ooit geweest moeten zijn. Ze stelt voor om de kerk een kunstzinnige invulling te geven. Allereerst door;n het l(erkje (reversibele)gewelven (van desnoods plastic) te piáatsen, wààrop met beamers {'videomapping') kunst kan worden geprojecteerd. Dat idee is niet uo vreemd: in de spàanse kerk van Sant Climent de Íàiill gebeurt dàt àl in de bestàande Romaanse absis. ïegen de l<erk van SornwiÍd kan aan de oostkant een woning gebouwd worden {rechts op de maquette) waarin ieder jaar weer en andere kunstenaàr kan verbljjven ( 'àrtist in residence'), zodat je steeds weer nieuwe videopíojecties kíilgt- DàaÍmee blijft de kerk interessant. 'Het ídee vàn videomàpping vind ik inteÍessant", zegt diíecteuÍ CeÍhàrd Bàkker. "Dàt speelt ook een belangrijke rol in het pÍoject Under the tower' dat jos

Thie Ín het kader vàn de culturele Hoofdstad ?or8 áan het ontwÍkkelen is voor de Crote K€rk in leêuwarden. Het àanbrengen van plastic gewelven tàst het monument ook aiet aan. Het àanbouwen van een woning lijkt mij eefi brug te veÍ en is niet per s€ nodig. Dan kan de kunstenaar ook wel elders verblijven."

GEVETS

ii,.;-r,r,r

!;i:'giï;11*--vr

FrÏ':.rn.!,: r,:rrl.r_ q- . prr'( .t-'-1.: i.r' ,:rfi .1. ór

.i:rl I L.l:-e,:i.re r

l.r{:

lll-r

' ë:.Jn1.n

.l/:.1. I

Í: -rir:-.

e l!:!Èó.1r-.)1

dÉ :..:,r -,

LlÉ

-r

:]"'-""' t:

'e,i

f"|

-{l,-

Kristina l(lpstate is àan de slag gegaan met de kerk van coïngaryp. Als dàar een Íunctíe voor beda(ht zou moeten worden waàrmee geld verdíend kan worden voor de instandhouding van het kerl(gebouw, dan zjet zij het wel voor zich om er een (tjotter)museum van te meken. De kerk zelf is dààrvoor sowieso te kleb. Bouw er dan in dezelfde vorm nog een ruimte bij, en verbindt die met een 5erre, zo is haar idee, "teÍ! grappig plan", vindt diÍecteur 6erhard Bàkker, "maar natuurlijk niet voor deze schitterende kerl(- zoek dan eên minder monumentàle keÍk aan het wrter uit. Mràr ook dàt zàl niet snel hàalbaar zijn. €r steàt dog zo veel ender erfgoed Íeeg, zoals boerderijên en fabrieken. Voor de meest wàardevol,e daarvan moeten

ook ellemàal nieuwe functies bedacht woÍden. overigens kosten musea in de prÀktijl( álleen maar geld, je veÍdient er niets mee."

centrum

bed and breakfast

- restaurant

zeilschool

- zeilbotennuseum crematorium - buurt bibliotheek hospice natuurcentrum. Bij de zoektocht naar passend gebruik moet rekening worden gehouden met de randvoorwaarden die de eigenaar van een kerk stelt. Ook kan het zijn dat kerk, klokkentoren en het bijbehorende kerkhof in het bezit zijn van verschillende eigenaren, met elk een eigen belang. De onrwerpresultaten getuigen van eenvinding rijkheid. Sommige ontwerpen sluiten heel goed aan bij de bestaande vorm, andere gaan juist een confrontatie aan met de onder handen genomen kerk. Sommige studenten veranderen de verhouding met de omgeving substantieel, andere ontwerpen proberen juist de omge ving intact te houden.'

Er is in ons land onvoldoende kerkelijk draagvlak en geld om alle kerLen als gebedshuis te behouden. Door bedreigde kerken een nieuwe functie te geven, kunnen gebouwen weer een toekomst krijgen. Maar welke ge bruiksfunctie geeft een nieuw elan en daarmee uitzicht op gezonde Ênanciën? Er zijn prachtige voorbeelden van uitgevoerde transformaties, zoals onder andere geïllus treerd in eenpublicatie van de Rijksdienstvoor Cultureel Erfgoed.' Maar het groeiende aa-ntal leegstaande kerken dat bedreigd wordt met verval, bewijst dat de slagings kans van dergelijke metamorfosen gering is.

Bij hun zoektocht naar nieuwe functies konden de Delftse studenten hun persoonlijke voorkeur volgen, maar hun onruerp mocst wel in overeenstemming zijn

met de conclusies van de gemaakte analyses in de eerste fase. Voorbeelden van de geLozen be.temmingen tijn: atelierwoning (architecten)bureau aan huis - retraitecentrum - educatiecentrum - dorpsplein - cultureel

Op 6 juli dit jaar vond in Leeuwardeo een eind bijeenkomst plaats voor belangstellenden. Nadat een overzicht van de studentenplannen was gepresenteerd, mochten twee studenten hun plan uitgebreider presenteren. Guus Bening wil met zijn oltwerp zoveel rnogelijkvan het kerkje in Hijum intact laten (zie kader). Hij gebruikt de kerk als aula voor een nieuw te bouwen crematodum aan de rand van de terp. Het silhouet van de terpkerk wil hij zo min mogelijk verstoren doot de nieuwbouw in het talud van de terp op te nemen. Verhoudingen en vormgevingselementen van het bestaande kerkje projecteert hij in de nieuwbouÍ: Sophie Kugel reconstrueert de oorspronkelijke kruisge welven in het plafond van het kerkje in Bolnwird. De te

ruggebrachte plafonds dienen hierbij als projectiescherm voor videokunst. Gereconstrueerde middeleeuwse plafondschilderingen met christelijke voorstellingen worden

tijdelijk geprojecteerd met lichtbeelden. Deze geprojec-

TIMELINE RESEARCH & DFSIGN PROCESS ANALYsIS

VALU

A55E55M ENT

n#ffi PE

ffiryw

RSONAL RESEARCH

t- _l

DESIGN PROCESS

of €i een ged & Brochje

teerde voorstellingen worden afgewisseld met de werken

in de kerk van Bornwird ingebouv/d:ol] kunnen woÍden op de kÍaàk. Hij steli voor om het westelijke deel vàn de k€rk diarvooÍ her te bestemmen achter een nieuw gcplaatste wand. "Dit is op zich niet gek bêdàcht", vindt direcLcuÍ Cerh:rd Bàl(ker. 'Ware het niet d?t de vooÍl(erk deel uitmàèkt van hct geheei en eigeniijk nier gemirt l(:rn worden bij de monumentÀie beleving. Bovendien is het aanbod àan Bed & Brochjes in de regio ai behooriijk

van videokunstenaars die een tijdelijke werken verblijf-

Jàsper l.4uller heeft onderzo(ht

hoog. Dàn i5 het maaÍ de vraag of je de benodigde inves-

leringen ooit teiug zult veÍdienen vanuit het gebruíl(. :n eigenlijk is het ook wel heel raar on deze kerk te willen veíbouwen, als je wÊet dêt er zo veel vàstgoed leeg stààt in deze regio. De 77o keÍken die Friesllnd telt vorÍnen n et elkaÀr een cultlurhisto.ische schèt die uniek is in Europa. Dànr moer je zo zuinig mogelijk op zijn. Ais er

din kerken

zo verEàand heÍbestemíi moeten worden, doe dàt dan alléén in de minder monumentále kerl(en. lk vind drt de overheid dàirin stl!rend zou fioeten optreden, zowel Rijk als Provincie a!s gemeenten.'

plaats in een uitbreiding van de kerk krijgen aangeboden.

Oud en nieuw lopen in elkaar over cn gerren samen een nieuwe betekenis aan deze historisch waardevolle plek.

De mens heeft een diep geworteld verlangen om zich te

verbinden met de plaats waar hij verblijft. Hij wil zich thuis voeien en zich kunncn spiegelen aan de wercld waarin hij verblijft. Aan de architectuur de taak om daarvoor een plek en de bijbehorende ruimte te ontwerpen. Dat is de kracht van de Friese terpkerken, zij roepen een ervaring op die je meeneemt als je de piek verlaat, de Friese terpkerken hebben de krachr van een lieu de memoirc:eenplaar. ran herinnering. Álexancler

en docent aaa

Ridder

is architect

en.aerkt als ondeneiscoijftlindtot

fuTU Delj|. (ÁlexanderdeRidder@tudelJi.nl)

VooÍ een literatuurlijst en een introductie van het onderwerp herbesremming van vrijkomende en/of leegstaande kerken zie dc publicêtie uit 2orr van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgocd, 'Een toekomst voor kerken; cen handreiking voor hct hcrbcstemmen van vrijkomende kerkgcbouvcn. Een ovcrzicht van reeds hcrbcstemdc Friese kerken geeft het door de Provincie Fricsland in ,oi2 uitgcgcven rapport Llergcbruik Frvskc

T5je

rken.'

Van de kerkjes in Goingarijp, BÍitswerd, Hijum. Westernij tsjerk en Bornwird zijn de resultaten van het onderzoek en van dc ontwerpen van de studenten in tc zicn bii dc Stnhí g Álde FrysheTiierhen.

VIiRLr,N(;tN(i rouRNati "LÍaBaNI SrInNivnu"* ooox PÍ r'rR \Ï/rÍ,KnNs M.M.r'. $írLLo Dr BrÍ,DT. tsAs DN l-TZ I.i^- Pn t ttRsoN ! crl^^R: Zo. 24 janeuÍi, ri.3o uur: Sint Hippolltuskerk Oltcrtcrp, Achter\\,ei Iintree: € rz.;o. Reserveren: olterterp@gmail.con Zo.-lr januari, ri.lo uur: kerk Dedgum lintreer € rz,5o

7 februel'i, I5.3o uur: kc1'k Britswert Entrec: € r2,io Zo. :o maart, r5.3o uur: Dc Kapcllc Flaskcrdijken lintree: €i r:,5o Zo. 3 aplil. r5.oo tLrr: Doarpstsjerke Rottelalle llntree: € ro,oo, vanafzr maart € rz,,)o, Voorverkoop:

Zo.

doÍpskcrkrottcvellc@livc-nl Zo.:4 april, r5.;o uur: Sint À'largrvttsjerke Boksum Entree € r:,5o. Reserveren: sintmargryt@gmail.com * De voorstclling

rverd

de LC bekroond met

sterren

Zo" 2.Í JÀNU,!Rr, r5.oo LruR Duo Worn.r & VaN DER $I/ERF Dorpskerk Huizum-Leeuwarden Entree: € Z5o

Met behulp van gitaar en bas en tr-ee stemmen, zet duo Weima &Van der\ferfzaal naar zaal naar hun hand. Beatles, Stealer's \7heel, Stones, Kinks en diverse soulhelden worden afgex'isseld met modernerwerk

Milow en Coldplay en een Nederpop íepertoire. Een greep uit de Top zooo passeert de revue.

van o.a. CÍowded House,JackJohnson,

7<t.

ti tr,urt,, r5.3o l rr r.r \í,rr.r.

rrrrÍr

Ij r,srl

Kloosterknpel

ibran

dà h 0s

Entree € 7,So

In :oro zag haar debuutalbum 'Balloon over Paris'hct lcvcnslicht uitgerocpcn tot '3FM S erious 'liricnt'. 'livcc jaar latcr volgclc'Bravc'. Inmiddcls timmert de Fries€ zangercs/multi instruen rverd EIske

ncntalist

jaren stevig aan

cle

weg, bijgestaan door haar band cn/of

zelfs een complect orkest. In Sibrandahris geeft ze in haar eentje sàmcn met ...) een intiem concert.

fuf