GEZONDHEIDSDIENST VOOR DIEREN
Nieuws en mededelingen Deze pagina’s zijn een bijdrage van Gezondheidsdienst voor Dieren Postbus 9 7400 AA Deventer T. 0900-1770 E. redactie@gddiergezondheid.nl www.gddiergezondheid.nl REDACTIE: Kees van Maanen (deskundige infectieziekten paard) Emiel Schiphorst (marktmanager paard) Linda van den Wollenberg (paardeninternist) Anita Werkman (adviseur marketing & communicatie) EINDREDACTIE: Anne Taverne Tanja Slagter
Uw suggesties voor het katern zijn welkom via redactie@gddiergezondheid.nl
EQUINE CORONAVIRUS INFECTIES Sinds enkele jaren worden er, met name in de Verenigde Staten, infecties met het equine coronavirus (ECoV) bij volwassen paarden gerapporteerd. Hierbij treden betrekkelijk aspecifieke symptomen op. Met name koorts, lusteloosheid, gebrek aan eetlust en bij globaal tot 10 procent van de paarden diarree ofwel verlaagde consistentie van de mest, worden als symptomen genoemd. Incidenteel rapporteren dierenartsen ook neurologische symptomen, mogelijk veroorzaakt door hoge ammoniumconcentraties in het bloed, en sterfte. Soortgelijke casussen, met symptomen als koorts, lusteloosheid en gebrek aan eetlust, worden in Nederland ook regelmatig gerapporteerd, waarbij nogal eens geen oorzaak wordt aangetoond. De helpdesk Paard krijgt ook regelmatig vragen over klinische problemen bij volwassen paarden, waarbij de symptomen (koorts, anorexie, soms diarree) passen bij een ECoV-infectie. Bent u dierenarts en wilt u graag advies over infectieziekten bij paarden? Neem dan contact op met de Helpdesk Paard via 0900-7100 000.
VEELGESTELDE VRAAG: Ik ben bij een paard geweest dat ik verdenk van rhinopneumonie. Hoe kan ik dat het beste laten onderzoeken? Maaike Lafeber van GD-klantcontact: “Rhino wordt veroorzaakt door een herpesvirus. Dit virus kan de luchtwegen van het paard infecteren en zich in het slijmvlies van de neus en luchtpijp vermeerderen. Soms verspreidt het virus zich ook naar andere organen. Rhino komt in drie vormen voor: de respiratoire vorm (luchtwegklachten), de abortusvorm (bij drachtige merries) en de neurologische vorm (kan verlammingen veroorzaken). Dierenartsen die rhino vermoeden bij hun patiënten, kunnen door een PCR-onderzoek uitsluitsel krijgen. Daarvoor is voor de respiratoire vorm een neusswab, voor de abortusvorm een aspiratiebiopt van de long van het veulen + een vaginaalswab van de merrie, en voor de neurologische vorm een neusswab en een EDTA-bloedmonster geschikt materiaal. In het GD-laboratorium onderzoeken we het monster op de aanwezigheid van het equine herpesvirus. Binnen drie werkdagen melden we de uitslag aan de dierenarts, die vervolgens de paardenhouder op de hoogte stelt. Het is ook mogelijk tegen spoedtarief nog dezelfde dag uitsluitsel te krijgen. In afwachting van de uitslag is het goed om het verdachte dier in quarantaine te plaatsen, de temperatuur van de paarden in de gaten te houden en geen andere paarden aan- of af te voeren.”
HO3 / 2018
3
GEZONDHEIDSDIENST VOOR DIEREN
Tekst & foto's:
Zo’n PCR; hoe werkt dat eigenlijk? Het zoeken naar een ziekteverwekker is soms vergelijkbaar met het zoeken naar een speld in een hooiberg. Er is een methode om die speld gemakkelijker te vinden: PCR. Met PCR kun je van die ene speld een hele berg spelden maken voor verder onderzoek. PCR staat voor Polymerase Chain Reaction (polymerase kettingreactie). Het is een techniek die heel specifiek een stukje erfelijk materiaal (DNA) van bijvoorbeeld een ziekmakende bacterie of virus kan vermeerderen, zodat het met zeer gevoelige apparatuur gemeten kan worden. PCR omschrijven we vaak als het zoeken naar een speld in een hooiberg, om vervolgens van die ene speld een enorme berg met spelden te maken. De hooiberg is alle genetische informatie (het totale DNA) in het te onderzoeken materiaal. Dit DNA kan afkomstig zijn van ziekmakende bacteriën en virussen, maar is vooral afkomstig van niet-ziekmakende bacteriën van het dier zelf, zoals de normale darmflora. De speld is in dit geval het specifieke stukje DNA van de ziekmakende bacterie of virus die we willen aantonen. Met behulp van PCR testen we op specifieke ziektekiemen die we verdenken als mogelijke ziekteverwekker. In tegenstelling tot veel andere onderzoeken bepaal je bij PCR dus al voordat het onderzoek start waar je naar op zoek gaat. PCR kun je niet rechtsreeks op het monstermateriaal (swabs, weefsel, bloed of mest) uitvoeren.
MONSTERVOORBEWERKING PCR kan dus worden toegepast op DNA dat is verkregen uit veel verschillende monstermaterialen. Elk materiaal heeft een andere
4
HO3 / 2018
voorbewerking nodig, die afhankelijk van het vervolgonderzoek kan variëren van snel en eenvoudig, tot behoorlijk arbeidsintensief. Zo worden neusswabs voor EHV1 onderzoek bijvoorbeeld eerst in een reageerbuis uitgespoeld met een spoelvloeistof (foto 1).
DNA-EXTRACTIE DNA-extractie is het vrijmaken van DNA uit een cel of een micro-organisme en het wegwassen van storende componenten. Zo blijft er zuiver DNA over, dat geschikt is voor PCR-onderzoek. GD maakt gebruik van een automatisch DNA-extractiesysteem (foto 2), dat in ongeveer
dertig minuten uit 96 monsters zuiver DNA kan halen.
DE PCR-REACTIE Een PCR-reactie bestaat uit een reeks van chemische en enzymatische stappen, die nodig zijn voor de vermeerdering van DNA. Voor een PCR kan worden gestart zijn de volgende drie dingen samengevoegd in een reageerbuis: DNA, DNA-polymerase (een eiwit dat het DNA vermeerdert) en overige componenten. De ingrediënten in deze reageerbuis vormen nu samen een zogenaamde PCR-reactiemix. Daarna volgen er drie stappen:
Stap 1: denaturatie. Een DNA-molecuul bestaat uit twee naast elkaar gelegen strengen, die sterk aan elkaar gebonden zijn (boven). Tijdens de denaturatie worden de DNA-strengen van elkaar gescheiden door de PCR-reactiemix te verwarmen tot 95 graden (onder). Daarna blijven er twee individuele strengen over.
GEZONDHEIDSDIENST VOOR DIEREN
1
2
3
De meest aangevraagde PCR testen voor Paarden:
PAKKETTEN Stap 2: DNA markeren. Op een temperatuur van 60 graden binden twee primers (kleine stukjes DNA) zich aan het DNA van de ziekmakende bacterie of het virus. Op deze manier markeren ze als het ware het DNA van de bacterie of het virus. De primers binden niet aan ander DNA, bijvoorbeeld dat van het dier zelf.
- Pakket Respiratoir paard - Pakket Respiratoir veulen - Pakket Teekgebonden ziektes
INDIVIDUELE ZIEKTEVERWEKKERS - Streptococcus Equi subsp. Equi (droes) - Equine herpesvirus type 1 (Rhinopneumonie) - Equine herpesvirus type 4 (Rhinopneumonie) - Lawsonia intracellularis (EPE) - Rhodococcus equi - Equine arteritis virus
Stap 3: de vermeerdering zelf. Tijdens deze stap wordt er door het DNA-polymerase een kopie gemaakt van het gemarkeerde deel van het DNA. Na deze stap is de eerste cyclus afgerond. De twee gemarkeerde DNA-stukjes zijn dan één keer gekopieerd; er zijn nu twee kopieën.
MILJOENEN KOPIEËN Dit hele proces herhaalt zich vervolgens vele malen, waarbij het aantal kopieën steeds verdubbelt. Na de tweede cyclus zijn er dus vier kopieën, na de derde cyclus acht, enzovoort. Nadat de cyclus veertig tot vijftig keer is herhaald zijn er uiteindelijk miljoenen kopieën van het kleine stukje DNA van het gemarkeerde deel gemaakt. De speld uit de hooiberg is nu een berg spelden geworden. Deze miljoenen
kopieën kunnen zichtbaar worden gemaakt (fluorescerend bijvoorbeeld) en vervolgens gemeten met zeer gevoelige PCR-apparatuur (foto 3). Het DNA van de ziekmakende bacterie of virus is nu aangetoond en het ingezonden monster krijgt de uitslag dat de betreffende ziekteverwekker is aangetoond.
SPOEDPROCEDURE EHV-1 (RHINOPNEUMONIE) EN STREPTOCOCCUS EQUI SUBSP. EQUI (DROES) GD biedt een speciale spoedprocedure aan voor de PCR-test voor EHV-1 en Streptococcus equi subsp. equi. Voor deze aandoeningen is in bepaalde situaties een snelle uitslag gewenst. Als het betreffende monster voor 9 uur ’s ochtends is aangeleverd, ontvangt u nog dezelfde dag de uitslag.
HO3 / 2018
5
GEZONDHEIDSDIENST VOOR DIEREN
CASUS UIT DE PRAKTIJK
Van springlevend tot morsdood in vijf minuten Toen een veulen samen met zijn moeder naar de wei werd gebracht, was er nog niets aan de hand. Merrie en veulen hadden een weide voor zichzelf, er werden op dat moment geen andere paarden geweid. Toch ging het mis. Vijf minuten nadat ze buiten stonden lag het veulen dood in de wei. Er was geen duidelijke uitwendige oorzaak zichtbaar, dus het veulen werd naar GD gebracht voor pathologisch onderzoek.
1. Hartzakje 2. Bloedstolsel 3. Long Tijdens sectie is het hartzakje geopend, waardoor de aanwezigheid van een groot bloedstolsel zichtbaar is gemaakt. Dit bloedstolsel is een gevolg van het aanprikken van het hart door de gebroken linker zesde rib.
Bij sectie bleek dat er een schuine ribfractuur aanwezig was van de zesde rib links. Hierdoor was een erg scherpe punt aan deze rib ontstaan, die het pericard (hartzakje) en het hart had aangeprikt en hiermee vervolgens een harttamponade veroorzaakte. Bij een harttamponade stroomt het hartzakje vol met bloed, waardoor er grote druk op het hart wordt uitgeoefend. Het hart kan hierdoor niet goed meer verwijden en zich dus ook niet voldoende vullen met bloed. Hierdoor loopt de pompfunctie van het hart acuut sterk terug en sterft het dier binnen korte tijd. De oorzaak van de sterfte was na sectie nu duidelijk. De oorzaak van de ribfractuur is daarentegen moeilijk met zekerheid vast te stellen. Mogelijk veroorzaakte de merrie het trauma ongewild zelf, door het veulen ongelukkig te raken tijdens het ‘spelen’. In ieder geval was het voor zowel de eigenaar als de dierenarts heel verhelderend om met behulp van pathologie de oorzaak te vernemen. Het betekende dat niemand zich schuldig hoefde te voelen, het was een geval van botte pech.
HELPDESK PAARD VOOR DIERENARTSEN Bent u dierenarts en wilt u graag advies of acute informatie over infectieziekten bij paarden? Neem dan contact op met de Helpdesk Paard via 0900-7100 000 (optie 5). Dit centrale telefoonnummer is opgezet voor en door dierenartsen. Het biedt de sector tevens de mogelijkheid om informatie uit het veld snel te bundelen en, indien nodig, direct stappen te ondernemen. Bij verdenkingen van aangifteplichtige infectieziekten (zoals opgenomen in art. 15), dient u primair contact op te nemen met de NVWA. De Helpdesk Paard is bereikbaar op werkdagen tussen 15.00 en 17.00 uur. U krijgt dan direct een specialist van GD of de Faculteit Diergeneeskunde (FD) aan de lijn.
6
HO3 / 2018
Linda van den Wollenberg, Guillaume Counotte, internist toxicoloog
Kees van Maanen, viroloog
Emiel Schiphorst, accountmanager