‘ik minister van lege dozen? lariekoek!’ vrij nederland

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’

DOOR THIJS BROER (HTTPS://WWW.VN.NL/REDACTEUR/THIJS-BROER/) & JACO ALBERTS (HTTPS://WWW.VN.NL/REDACTEUR/JACO-ALBERTS/)

Foto Lenny Oosterwijk

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

1/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

menu

(/?S)

(/)

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

2/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

3/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

4/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

5/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

6/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

7/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

8/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

9/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

10/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

11/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

12/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

13/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

14/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

15/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

16/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

17/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

18/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

19/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

We spraken Ronald Plasterk over 2014, een jaar waarin hij zijn handen vol had: een motie van wantrouwen over de AIVD, ruzie met de Antillen, groeiende zorgen over de decentralisaties en getob over de PvdA. ‘Het is belangrijk dat ik laat zien dat ik er ben.’

DEEL ()

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

TWEET ()

APP ()

20/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Halverwege het gesprek loopt Ronald Plasterk opeens naar zijn bureau en haalt zijn speciale telefoon van de geheime dienst tevoorschijn: een glanzend zwart apparaat. ‘Een Tiger,’ zegt hij met een grijns. ‘Een beetje type koelkast, met een simpel toetsenbordje. Ik kan er niet eens mee sms’en. Hij heeft een seconde vertraging, zodat je er van die Ferry Mingelen-gesprekken mee voert. Maar hij is zwaar beveiligd.’ Op deze telefoon kan AIVDhoofd Rob Bertholee hem bellen bij spoedgevallen, als de staatsveiligheid in het geding is.

Of dat vaak gebeurt? ‘Niet zo heel vaak. Maar soms blijkt er iemand in het land te zijn van wie er goede reden is te denken dat hij een bedreiging vormt. En dan moet ik snel toestemming kunnen geven om die persoon te volgen of zijn telefoon af te tappen.’

Motie van wantrouwen Toen Ronald Plasterk ruim twee jaar geleden begon als minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties leek het alsof hij weinig te doen zou krijgen op zijn onttakelde ministerie, dat de politie net aan Justitie had moeten overdragen en de ambtenaren van de Rijksdienst aan minister Blok. ‘Minister van Lege Dozen’, heette Plasterk. Maar het afgelopen jaar bleken die lege dozen gevuld met brisante dossiers die het beeld van het politieke jaar mede bepaalden. Door de dreiging van terreurbeweging IS en het groeiend aantal Syriëgangers werden de schijnwerpers opeens gericht op de AIVD en verantwoordelijk minister Plasterk. Intussen verschenen er alarmerende rapporten over nanciële wantoestanden en corruptie op de Antillen: ook zijn verantwoordelijkheid.

Bovendien maakte Nederland zich op voor de grootste hervorming van het kabinet: de decentralisatie van jeugdzorg en langdurige zorg van verschillende ministeries naar de gemeenten, die door Plasterk moet worden gecoördineerd. ‘Ik minister van Lege Dozen?’ zegt hij. ‘Lariekoek!’

Maar ondertussen stapelde de kritiek zich op. In februari overleefde Plasterk een breed gesteunde motie van wantrouwen: hij had gesuggereerd dat de Amerikaanse NSA 1,8 miljoen Nederlandse telefoongegevens had verzameld, terwijl dat was gedaan door de Nederlandse veiligheidsdiensten. In juni strandden Plasterks pogingen tot de vorming van een ‘superprovincie’ in de Kamer. Een maand later ging de Arubaanse premier Mike Eman

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

21/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

in hongerstaking uit woede over de onbuigzame opstelling van Plasterk. Onderwijl groeiden de zorgen over de decentralisaties. Waren de gemeenten er wel klaar voor, en wie voerde hier eigenlijk de regie?

Vrij Nederland sprak met de minister en volgde hem tijdens een aantal interne beraadslagingen. Hoe kijkt Ronald Plasterk terug op het jaar? Is de kritiek terecht?

In itsend tempo Het epicentrum van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties is de ovale beukenhouten tafel in de werkkamer van Ronald Plasterk. Aan de wanden prijken een geschilderd portret van een van zijn zoons, een stilleven met tomaten en twee reusachtige kaarten: een van Nederland en een van de Antillen. Vrijwel elke week ontvangt de minister hier een paar burgemeesters voor hun o ciële benoeming. Dan heet hij ze in hoog tempo welkom en houdt hij een verhaaltje over integriteit. ‘Ien Dales zei: een beetje integer bestaat niet,’ zegt hij dan. ‘Maar in de gemeenten zijn het vaak juist heel integere mensen die in de fout gaan. Dan denk je achteraf: hoe heb je dat nou kunnen doen!’ Daarom drukt hij de burgemeesters op het hart om alert te zijn. En zegt hij dat ze hem altijd kunnen bellen ‘als er iets is’. Dit alles binnen een kwartiertje. Tot slot vraagt hij de nieuwe ambtsdrager zijn gemeente aan te wijzen op de kaart. Daar maakt de minister met zijn iPad een foto van, die hij meteen op Twitter zet. ‘Dat vinden ze heel leuk in de gemeenten,’ legt hij uit. ‘Ik doe zulke gesprekken graag. Het is belangrijk dat ik laat zien dat ik er ben, ook voor de burgemeesters.’

Aan de ovale tafel vinden ook talloze overleggen plaats, bijvoorbeeld over de Antillen of decentralisaties, met zijn topambtenaren, zijn woordvoerder en zijn politiek assistent.

Plasterk zit de vergaderingen in itsend tempo voor. Het beleidsjargon heeft hij zich eigen gemaakt, maar vage antwoorden van zijn ambtenaren duldt hij niet. Bij elke strategische keuze is het de minister zelf die over de publiciteit en het politieke krachtenveld begint: wanneer brengen we dit naar buiten? Voordat Aruba ermee komt?

Pas op, Kamerlid X is bezig met een campagne tegen de decentralisaties. De bewindsman

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

22/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

is vriendelijk voor zijn gesprekspartners maar laat ze nauwelijks uitpraten, vanwege zijn volle agenda of uit aangeboren ongeduld. Uit alles spreekt één ding: Ronald Plasterk wil dóór.

Het plaatsen van microfoons Als Rob Bertholee, hoofd AIVD, aan de ovale tafel plaatsneemt, zit er niemand anders bij.

Maar Plasterk vertelt er wel over. De Tiger-telefoon is voor noodgevallen, meestal komt Bertholee gewoon langs. Eerst zitten ze tegenover elkaar en praten over de geheime dienst. Dan gaat de spionnenbaas naast de minister zitten en haalt een stapeltje ‘lasten’ uit zijn ko ertje. Voor elk plan om de telefoon of het e-mailverkeer van een persoon of een organisatie af te tappen, moet Plasterk persoonlijk toestemming verlenen. Dat geldt ook voor het plaatsen van microfoons en het volgen van mensen op straat.

Het is zonder twijfel Plasterks gevoeligste taak. Door de jihadistische dreiging staat de AIVD weer volop in de belangstelling. Wegens de angst voor onze veiligheid, maar ook vanwege de zorg om privacy van burgers. Bits of Freedom verzet zich tegen het verruimen van bevoegdheden van de AIVD en actiegroep Burgers tegen Plasterk sleepte de Staat voor de rechter om het uitwisselen van communicatiedata met buitenlandse diensten.

En midden in die storm zit Ronald Plasterk. ‘Die lasten zijn een hele klus, daar nemen we ook goed de tijd voor. Ik lees ze hier door, elke pagina. Daar staat dan: van die en die hebben we hierom reden te denken dat hij dat wil doen. En nu zien wij een mogelijkheid een microfoon te plaatsen op dit adres – dat staat er allemaal bij. Maar ook waarom dat doelmatig is, proportioneel en waarom een lichter middel niet kan. Soms stel ik een vraag of schrijf er iets bij. Meestal zet ik dan mijn handtekening, een enkele keer stuur ik het terug.’

Zulk spul neemt u niet mee naar huis?

‘Nee, het is de meest operationele informatie die er bestaat. Dat mag zeker niet op straat komen. Andere AIVD-stukken gaan in de dossierko er. Mijn voorgangers vroegen een selectie, maar ik wil alle output van de organisatie zien.’ https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

23/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Nummers van jihadisten Het aantal handtekeningen van de minister zal verder groeien. Kort geleden kondigde Plasterk een omstreden wet aan die het mogelijk moet maken meer bulkdata te registreren, gegevens bijvoorbeeld over welke nummers met elkaar bellen en wanneer, maar zonder de inhoud van die gesprekken. Dat mag al bij satellietcommunicatie, maar moet nu ook mogelijk worden bij de kabel, waarover negentig procent van de communicatie loopt. De verruiming gaat op papier gepaard met strengere controle. Bij het vergaren en opnieuw bij het analyseren van die bulkdata moet de AIVD telkens apart toestemming vragen aan de minister. ‘Stel: we zijn op zoek naar onbekende mensen met terroristische bedoelingen, dan kunnen we een maand lang het telefoonverkeer tussen Nederland en Syrië registreren. Dat belverkeer kan de AIVD vervolgens combineren met nummers van ons bekende jihadisten in Nederland die met Syrië bellen. Dan blijken die lui daar ook in contact te staan met twee additionele nummers in Nederland. En die nummers kunnen voor de dienst interessant zijn om af te luisteren.’

Doen we dan niet hetzelfde als de Amerikaanse NSA, waarvan de praktijken door Edward Snowden werden onthuld?

‘Nee. De NSA bleek in staat ongericht grote hoeveelheden e-mail te verwerken, op te slaan en op inhoud te analyseren. Dat mogen wij niet.’

Niet al het e-mailverkeer via Ziggo aftappen omdat daar jihadisten actief zouden zijn?

‘Daar zou ik geen toestemming voor verlenen, omdat dat niet proportioneel is. Bij elke fase in het onderzoek moet ik mijn at geven. En dan kan toezichthouder CTIVD nog beoordelen of ze het daarmee eens is.’

Die toezichthouder wil de mogelijkheid uw beslissing terug te draaien. Maar dat wilt u niet.

‘Nou, wacht even, we hebben veel adviezen van de commissie-Dessens om het toezicht te versterken overgenomen. Er zitten hier nu op de etage vier medewerkers om bij een advies van de dienst nog even ona ankelijk mee te kijken.’

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

24/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

“ ‘Alles wat wij doen is stiekem. Als je daar niet mee uit de voeten kunt, moet je dit werk niet doen’ ”

Maar die zitten er niet bij als u met Bertholee de lasten beoordeelt.

‘Dat niet. Zij schuiven aan bij algemenere besprekingen over de AIVD en geven me gevraagd en ongevraagd advies.’

Toch wil de toezichthouder juist uw beslissingen over taps en dergelijke kunnen corrigeren.

‘Dat gaan we niet doen. Als elke keer dat ik hier die handtekening zet, de toezichthouder diezelfde middag mag besluiten of die daar mag blijven staan, dan houden zij geen toezicht meer, maar nemen zij de besluiten opnieuw. Dan hol je de ministeriële verantwoordelijkheid uit. Stel nu: ik geef toestemming voor een observatie, de toezichthouder maakt dat ongedaan en die persoon pleegt een aanslag. Dan ben ík verantwoordelijk voor het niet volgen van de dader. Dus een minister moet die afweging wel echt zelf kunnen maken. En als ik het met de toezichter oneens blijf, leg ik verantwoording af aan de Commissie Stiekem van fractievoorzitters in de Kamer.’

Diezelfde toezichthouder wilde dit jaar bekendmaken hoeveel taps er zijn geplaatst. Daar zette u hoogstpersoonlijk een streep doorheen. Waarom mogen wij dat niet weten?

‘Omdat je dan informatie verstrekt over waar de dienst zijn energie aan besteedt. Je kunt proberen trends te zien: sinds de Oekraïnecrisis, sinds de jihadgangers, zien we dit of zien we dat. De Commissie Stiekem krijgt die cijfers wel.’

Nogal krampachtig: zo’n getal zegt niets over individuele gevallen. In België en Duitsland wordt het gewoon gepubliceerd.

‘Daar is de parlementaire controle ook anders geregeld. Natuurlijk kun je zeggen: als je één pixel van het plaatje geeft, geef je nog niet zoveel resolutie, maar uiteindelijk wel.

Want de vervolgvraag is natuurlijk: nu weten we hoeveel u tapt, maar hoe vaak volgt u iemand, hoe vaak plaatst u een microfoon in een woning, et cetera.’ https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

25/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Vindt u het spannend als een van de weinigen op de hoogte te zijn van al die topgeheimen?

Hij aarzelt: ‘Ach, het is ook allemaal erg georganiseerd.’

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

26/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Foto Lenny Oosterwijk

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

27/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Dat klinkt niet zo geloofwaardig. U bent een nieuwsgierig mens.

‘Weet u, ik sprak gisteren over de gemeentelijke basisadministratie. Dat moet degelijk gebeuren, maar het is niet iets waar je een roman over schrijft. Dat gebeurt rond geheime diensten wel, daar hangt spanning omheen. Tegelijk is het gewoon werk.’

Als Volkskrant-columnist wierp u zich op als hoeder van vrijheid en transparantie, nu van de geheime dienst. Worstelt u daarmee?

‘Nee, de wet is allesbepalend en die moet je goed toepassen.

Toen ik hier net zat, heb ik wel eens een last getekend voor iemand op wie ik, laat ik het zo zeggen, wat meer zicht had. Toen zei ik tegen het hoofd van de AIVD: nou, dat is wel stiekem. Toen zei die: minister, alles wat wij doen is stiekem! En zo is het ook. Als je daar niet mee uit de voeten kunt, moet je dit werk niet doen.’

Felle protesten Een stuk minder geheimzinnig, maar maatschappelijk van minstens zo groot belang zijn de decentralisaties van zorgtaken naar de gemeenten, een van de grootste hervormingen sinds de oorlog. De meeste aandacht ging het afgelopen jaar naar de taken zelf: jongeren, ouderen, chronisch zieken, krijgen die na 1 januari nog wel de hulp die ze nodig hebben?

Met zijn ambtenaren bespreekt Plasterk aan de ovale tafel een kritische uitzending van

Nieuwsuur over zieken die tussen wal en schip zouden vallen. Het zijn staatssecretarissen als Kleinsma, Teeven en Van Rijn die het inhoudelijk regelen. Maar Ronald Plasterk moet de boel coördineren en hij is verantwoordelijk voor de gemeenten die het op hun bord krijgen.

Zo stond in het regeerakkoord dat gemeenten zouden moeten fuseren tot honderdduizend inwoners of meer, zodat ze de taken beter aan zouden kunnen. Het leidde tot felle protesten van kleine gemeenten. Plasterk wijst er graag op dat premier Rutte al in het debat over de regeringsverklaring zei dat de gemeenten daar niet toe gedwongen zouden worden. ‘Zelf heb ik dat plan ook nooit gehad.’

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

28/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

U heeft herhaaldelijk gezegd dat u fusies wilde stimuleren.

‘Nou, ik kan het onder de aandacht brengen, maar verder ga ik niet. Veel gemeenten fuseren al, maar ze moeten het zelf afwegen.’

Dat klinkt toch heel anders dan het regeerakkoord.

‘Men zet wel eens een accent, ja. Ik heb er voor getekend, maar ik ben er niet de auteur van.’ “ ‘Ik heb wél de regie’ ”

Toch weet iedereen dat kleine gemeenten die taken niet alleen aankunnen, dus moeten ze samenwerken. U wilde zorgen dat ze dat deden in ‘congruente’ samenwerkingsverbanden, om geen kluwen bestuurlijke spaghetti te krijgen. Dat is mislukt.

‘Niet waar. Het idee is dat je voor de ene taak met vier gemeenten samenwerkt en voor een andere met twaalf. Maar het is wel handig dat die vier altijd een deel vormen van die twaalf en elkaar niet slechts gedeeltelijk overlappen. Anders moet zo’n wethouder op zijn brom ets wel naar heel veel plekken. Halverwege dit jaar hebben we met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten een congruentiekaart gepubliceerd. Die laat zien dat het is gelukt.’

Op die kaart staan nogal wat uitzonderingen; bovendien zijn de gegevens verouderd.

‘Maar het zijn wel uitzonderingen.’

De VNG zegt zelf dat het telkens verandert en ze geen actueel beeld heeft van de regionale samenwerkingsverbanden waar die nieuwe taken terechtkomen. Ze vindt het vooral belangrijk dat een gemeente zelf weet met wie ze samenwerkt.

‘Dat vind ik eerlijk gezegd ook wel. Ik heb hier gemeentebesturen gehad die zeiden: we hebben op het gebied van jeugdzorg heel vruchtbare samenwerking met deze vijf

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

29/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

gemeenten en op een ander terrein doen we het met drie gemeenten aan de andere kant.

Gaan jullie uit Den Haag ons nu verplichten dat we dat opzeggen? Als ze weloverwogen kiezen om het anders te doen, dan is het uiteindelijk wel gemeentelijke autonomie.’

Behalve dat het overzicht ontbreekt, luidt de kritiek dat het democratisch niet goed is geregeld. Er gaan miljarden extra om in die regio’s met beroepsbestuurders, terwijl de gekozen gemeenteraden er geen grip op hebben.

‘Bij samenwerking is er altijd een democratisch de cit. Als een gemeenteraad een motie aanneemt, weet je niet of dat gaat gebeuren, want er zijn nog andere gemeenten bij betrokken.’

Ook is de afstand vaak te groot: de wethouder regelt het wel. Begrotingen van samenwerkingsverbanden zijn nu vaak hamerstukken in de gemeenteraad.

‘Op sommige plaatsen wel, dat klopt. Voor gemeenteraden is het een hele klus om te overzien wat er allemaal gebeurt. Daarom organiseer ik samen met de gemeenten allerlei cursussen, congressen en ondersteuning. Om te zorgen dat raadslieden zo goed mogelijk hun werk kunnen doen.’

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

30/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Foto Lenny Oosterwijk

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

31/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

D66 wil een bezem halen door die vage regio’s. De helft moet weg.

‘Ik vind heel veel samenwerkingsverbanden buitengewoon nuttig. Het lijkt me heel rationeel als een gemeente van twintigduizend inwoners niet haar eigen vuilophaaldienst heeft, maar dat samen doet met wat andere gemeenten in haar gebied.’

Het gaat D66 ook niet om één zo’n voorbeeld, maar om het woud aan bestuurlijke gedrochten dat is ontstaan. Zouden gemeenten toch niet moeten fuseren tot honderdduizend inwoners zodat ze jeugdzorg en ouderenzorg zelf kunnen doen? Dan kun je een groot deel van die regio’s opruimen.

‘Nogmaals: dat moeten ze zelf willen.’

De Rekenkamer en de Raad van State hebben u opgeroepen meer regie te voeren.

‘Misschien was die regie niet zo zichtbaar, want we hebben hier weinig wetten gemaakt.

Maar we waren intussen wel bezig met die samenwerkingsverbanden, met een monitor om te zien hoe alles verloopt, met regietafels.’

Dus u heeft wél de regie?

‘Ja, ik heb wél de regie. Dan zitten we hier in de Aletta Jacobszaal, met een avondprak – nee, ik moet het beleefd zeggen: een diner dat wordt bereid door onze keuken. Onder mijn leiding zitten daar de staatssecretarissen, mensen van gemeenten en de VNG, en bespreken de voortgang. Waar iets misgaat, sturen we bij. Dat is allemaal hier, buiten beeld, en dat vind ik prima.’

Een streep getrokken Veel vrijheid voor gemeenten dus. Hoe anders stelde Plasterk zich afgelopen jaar op tegenover de provincies. Het kabinet wilde Noord-Holland, Utrecht en Flevoland laten fuseren tot een superprovincie, maar dat plan sneuvelde omdat de coalitie in de Eerste Kamer geen meerderheid heeft en oppositiepartijen D66 en GroenLinks hun steun introkken.

Eerder al botste Plasterk opzichtig met de provincies zelf. https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

32/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Johan Remkes, Commissaris van de Koning in Noord-Holland, maakte uw plan met de grond gelijk.

‘Dat was niet per se een showstopper. Het was toch een beetje: je vraagt de kalkoen wat we eten met de Kerst.’

Het had geholpen als u de provinciebestuurders wél had meegekregen.

‘Dat is waar.’

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

33/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Foto Lenny Oosterwijk

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

34/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Remkes verklaarde dat hij u al in december 2012 een brief met suggesties heeft gestuurd en dat u er tijden lang niks aan hebt gedaan.

‘Dat is niet waar. Kijk.’ Hij gebaart naar de kaart van Nederland aan de muur.

‘De Randstad is één verstedelijkt gebied, logisch om daar één provincie van te maken.

Maar Remkes heeft in de onderhandelingen meteen gezegd dat die nieuwe provincie dan wel extra taken moest krijgen. Zoals het busvervoer rond Amsterdam. Maar de Amsterdamse burgemeester zei tegen me: we hebben het busvervoer net in een stadsregio met 23 gemeenten ondergebracht, in ’s hemelsnaam: laat óns dat nou doen. In zulke kwesties heb ik uiteindelijk een streep getrokken.’

Het oorspronkelijke idee voor de superprovincie kwam van de VVD. Was u stiekem niet blij dat u het uit uw handen kon laten vallen?

‘Nee, ik ben er gaandeweg juist een steeds groter voorstander van geworden, ook door wat ik zag gebeuren, zoals provinciebesturen die dure bureaus inhuurden om tegen het Rijk te lobbyen. Ik had het graag tot een succes gebracht.’

Overzeese gebiedsdelen Ronald Plasterk geniet er zichtbaar van dat hij ook over de Antillen gaat. Hij vertelt graag over zijn reizen naar de overzeese gebiedsdelen en bezoekers laat hij enthousiast de kaart in zijn werkkamer zien: América Central Y El Caribe. ‘Dit is een nuttige kaart omdat je de context ziet,’ zegt hij dan, wijzend over de Caribische zee. ‘Hier liggen Sint Maarten, Saba en Sint Eustatius, en hier, negenhonderd kilometer verderop, Aruba, Curaçao en Bonaire.

Vlakbij Venezuela, het grootste buurland van het koninkrijk. Als een minister op Curaçao iets met Venezuela wil doen en daar zelf een beetje gaat klussen, moet Den Haag zeggen: hé, wíj doen buitenlandse zaken!’

Het afgelopen jaar kwamen de Antillen opeens weer in de belangstelling. Er verscheen een vernietigend rapport over de voortwoekerende corruptie op Sint Maarten, zodat Plasterk een integriteitsonderzoek moest gelasten. En hij stelde een o cieel onderzoek in naar het nanciële wanbeleid op Aruba, waarna premier Mike Eman in hongerstaking ging. Zoiets was in het Koninkrijk nog nooit gebeurd. https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

35/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

In 2013 heeft u een reis naar de Antillen gemaakt om de ‘verzuurde verhoudingen te normaliseren’. Daar is niet veel van terechtgekomen.

‘Ja, zeker wel. Met Curaçao zijn de verhoudingen veel beter dan drie jaar geleden.’

Hij wijst naar de andere kant van de tafel.

‘Op die stoel zat Helmin Wiels, de Curaçaose politicus, toen hij voor het eerst hier was. Ik was meteen onder de indruk. Hij wilde op termijn ona ankelijkheid, maar eerst: de nanciën op orde brengen, de armoede bestrijden en een einde maken aan de corruptie.

Ik dacht: you’re the man! We hadden meteen een klik.

Ik ben vorig jaar naar zijn begrafenis gegaan en hoorde toen van de mensen die hem nabij waren dat hij het ook zo had ervaren: dat we bevriend waren. Dat vond ik mooi om te horen. Met Ivar Asjes, de huidige minister-president van Curaçao, heb ik ook een goede relatie. En eigenlijk met Aruba ook, al hebben we nu een meningsverschil over de begroting.’ “ ‘Het lot van Nederland is met dat van de Antillen verbonden. We kunnen moeilijk zeggen: daar is het gat van de deur’ ”

Helmin Wiels is vermoord omdat hij de corruptie wilde aanpakken. Sint Maarten is nog corrupter dan iedereen al dacht. En de premier van Aruba ging vanwege uw ingrijpen in hongerstaking. En u zegt dat het veel beter gaat met de verhoudingen?

‘Over de hongerstaking heb ik tegen Eman gezegd dat dat niet wenselijk is. Maar de staatsschuld van Aruba was verdubbeld onder zijn bewind. Vandaar dat onderzoek. Voor Eman de steen des aanstoots. Toen zei ik: we kunnen ook een quick scan doen. Toen heeft hij zijn hongerstaking beëindigd. Ik ben heel erg voor samenwerking, maar soms moet ik ingrijpen. Sinds het nieuwe Statuut zijn de Nederlandse-Antillen als tussenlaag verdwenen. Dus als de nanciën op de eilanden water dreigen te maken, is het in de Trêveszaal meteen een zaak van: laten we dit gebeuren?’

Volgens de oppositie greep u pas in toen het veel te laat was en heeft u veel te weinig geïnvesteerd in goede relaties.

‘In de Kamer heb ik gezegd wat ik er allemaal aan heb gedaan en ik heb geconstateerd dat toen niemand naar de interruptiemicrofoon is gelopen.’ https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

36/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Eind oktober zei u in de Kamer: ik investeer wel degelijk in relaties, zo ga ik volgende week naar de viering van Sint Maartensdag. Maar toen het zover was, ging u liever naar Jeroen Pauw.

‘Ik had ook het voornemen naar die viering te gaan. Maar het was in de week van mijn begrotingsbehandeling, een mooi moment om over mijn portefeuille te praten in een programma waar veel mensen naar kijken. In mijn plaats is mijn directeur Koninkrijksrelaties naar de viering gegaan. Zulke keuzes moet je voortdurend maken.’

U zat bij ‘Pauw’ om zelf nieuwe terrorismecijfers te kunnen brengen voordat de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding met een rapport zou komen. Of is dat een vileine suggestie?

‘Ja, dat is vilein. Ik heb ook een keer nieuwe cijfers bekend gemaakt ná zo’n rapport van de NCTB. Toen was het ook niet goed.’

Foto Lenny Oosterwijk Foto Lenny Oosterwijk

Het anti-Nederlandse gevoel op de Antillen lijkt te groeien. Hoe wordt u daar eigenlijk ontvangen?

‘Na de begrafenis van Helmin Wiels, waar ik ook gesproken heb, reed ik weg in een auto met een Nederlands vlaggetje erop. Toen stond iedereen langs de kant van de weg over het hele eiland te klappen.’ Met een glimlachje: ‘Maar dat is niet elke keer zo.’

In de Tweede Kamer pleitten de SP en de VVD, uw coalitiepartner, laatst opeens voor lossere banden met de Antillen, in een Gemenebest.

‘Dat is meer nice to know dan need to know. Volgens het Handvest van de VN kunnen we als voormalige kolonisator de banden niet eenzijdig losser maken. Aan beide zijden van de oceaan is de vanzelfsprekendheid van de band wel dunner aan het worden. De PVV wil de Antillen op Marktplaats zetten. En op de Antillen zijn steeds meer politieke partijen

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

37/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

die praten over ona ankelijkheid. Maar voor de Antillen heeft het Koninkrijk grote voordelen. En het lot van Nederland is met dat van de Antillen verbonden. We kunnen moeilijk zeggen: daar is het gat van de deur, als we dat al zouden willen.’

‘We hebben nog steeds onze meerderheid in de Tweede Kamer. De karavaan trekt voort’

De PvdA staat volgens de laatste peilingen op elf zetels. Lager dan ooit. Hoe gaat de partij ooit nog uit het dal komen?

‘Hebben we niet eerder een keer op tien zetels gestaan, in de tijd van Ad Melkert?’

U bedoelt: het kan nóg erger?

‘We wisten dat het moeilijk zou worden, met ingrijpende maatregelen in een moeilijke tijd. De peilingen zijn natuurlijk een hard gelag. Maar we hebben nog steeds onze meerderheid in de Tweede Kamer. De karavaan trekt voort.’

Dat klinkt wel heel laconiek. Als het zo doorgaat, heeft u na de Statenverkiezingen in maart de steun van vijf oppositiepartijen nodig om überhaupt nog iets door de Eerste Kamer te krijgen.

‘Dan moeten we nog steeds op kracht van argumenten meerderheden zien te vinden. Het zit niet in de aard van de senaat om alleen maar dwars te gaan liggen.’

Hoe gaat u de kiezersgunst terugwinnen?

‘We hebben de taak de verzorgingsstaat zo te hervormen dat onze kinderen ermee verder kunnen. Ik ben ervan overtuigd dat de kiezers dat op den duur zullen erkennen. Ik denk dat de geschiedenis zal terugkijken op een van de meest daadkrachtige en succesvolle kabinetten ooit.’

Lees de Vrij Nederland nieuwsbrief https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

38/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

2x per week de meeste verhelderende, inspirerende en verdiepende verhalen in je mailbox?

SCHRIJF JE IN (HTTP://WWW.VN.NL.KPNIS.NL/SERVICE/NIEUWSBRIEF.HTM)

Grunberg lost lezersproblemen op DOOR ARNON GRUNBERG (HTTPS://WWW.VN.NL/REDACTEUR/ARNON-GRUNBERG/)

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

39/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

40/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

41/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

42/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

43/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

44/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

45/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

46/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

47/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

48/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

49/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

50/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Deze week: de gevolgen van de aanslag op Charlie Hebdo.

DEEL ()

TWEET ()

APP ()

Past u op uw woorden als het over de profeet gaat?

– Hans, Amsterdam

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

51/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Ja, maar niet zozeer omdat ik mogelijke consequenties vrees, als wel vooral omdat ik van mening ben dat je niet naar beneden moet schoppen. Verder geloof ik stiekem onkwetsbaar te zijn, en dat heeft ten dele te maken met het besef dat een schrijver, ook een schrijver die in diverse kranten en weekbladen publiceert, een marginale positie in de maatschappij inneemt. Hij bevindt zich niet in het centrum, veeleer in de periferie.

Vergeet ook niet dat de meeste jihadisten, met alle respect, veredelde analfabeten zijn, die lezen de Mensendokter of de Voetnoot niet, voor zover ze al Nederlands kunnen. Een cartoon is makkelijker te behappen dan een betrekkelijk ingewikkelde tekst. Bovendien is de aanleiding een excuus, zomin als De Duivelsverzen van Rushdie werkelijk gelezen en bestudeerd waren toen de fatwa werd uitgesproken, zomin gaat het nu om de bescherming van heilige guren, profeten en dergelijke, die blasfemisch zouden zijn weergegeven. De inzet is macht en roem, oftewel heldendom, het geloof is vooral een slaapmiddel voor de volgelingen; verontwaardiging over blasfemie is niet meer dan een middel om de massa, de eigen achterban, op te jutten.

Interessant overigens is dat de verontwaardiging en de boosheid bijdragen aan de reputatie van de cartoonist. Zouden de jihadisten werkelijk menen dat hun profeet moet worden beschermd, dan zouden zij een brie e schrijven aan de cartoonist: ‘Geachte heer, veel dank voor uw tekeningen van Allah en zijn profeet. Uw werk draagt bij aan het verspreiden van hun roem. U maakt mijn God, die ook uw God is, elke dag groter.

Misschien beseft u het nog niet, maar in uw hart bent u een gelovige moslim. Welkom bij de club. Hoogachtend, vriendelijke groet.’

De cartoonist die in de traditie staat van de avant-garde die met kunst het publiek boos wilde maken en op andere manieren wilde prikkelen, heeft de boosheid en de verontwaardiging nodig. Niet dat hij wil sterven voor zijn kunst, maar hij moet omstreden blijven om iets te betekenen. Want in die traditie, in dat paradigma, functioneert hij. Zo bezien zijn de jihadisten en ander zeer gelovige moslims een godsgeschenk voor deze avant-garde, want wij in het Westen hadden het eigenlijk afgeleerd om ons nog boos te maken over kunst. Voor ons was en is kunst een virtuele, parallelle wereld, waar volstrekt andere regels gelden en waar wij ons nooit of zeer zelden druk over hoeven te maken. Wij

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

52/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

laten onze esthetische normen op die kunst los, of onze sociale normen: is de kunstenaar betrokken? Ja, want hij brengt zijn kunst naar vereenzaamde boeren in Drenthe en Overijssel. En daarna gaan we verder met de afwas.

De laatste keer dat wij ons in Nederland druk maakten om kunst in een context die niets met jihadisme en de islam te maken had, was de Fassbinder-a aire en de zelfontvoering van Croiset, jaren tachtig. En dat was een nawee van de Tweede Wereldoorlog; onverwerkt verleden dat op een curieuze manier werd verwerkt. “ De jihadisten zijn surrealisten die het surrealisme niet hebben verwerkt ” Wat werd op 9/11 aangevallen? Het Pentagon en de Twin Towers, in het marxistisch jargon symbolen van het militair-industriële complex en het laatkapitalisme. Dat is te begrijpen.

Daar had Bin Laden met zijn mannen vast even over gebrainstormd. Wat werd op 7 januari 2015 in Parijs aangevallen? Charlie Hebdo, symbool van een avant-garde die moeite heeft nog een wezenlijke rol te vervullen in een maatschappij die die speci eke vorm van avant-garde al enkele decennia is ontgroeid. Alsof Hitler in 1943 zou hebben gezegd: ‘Ik heb oorlog gevoerd tegen de Joden, de bolsjewieken, de Russen, de Polen en o cieel ook de kapitalisten, nu ga ik me alleen nog maar richten op enkele entartete kunstenaars.’ Een waarlijke absurditeit.

De jihadisten zijn feitelijk surrealisten die het surrealisme – een schot in de menigte is een daad van surrealisme – niet hebben verwerkt. Je zou hen ook futuristen kunnen noemen die een saus van Allah over hun futurisme hebben gegooid, en anders dan de meeste toenmalige futuristen brengen zij hun futurisme in praktijk.

Zeker, ze begrijpen hoe de massamedia werken, basiskennis over de psychologie van de angst bezitten ze ook, maar verder hebben ze geen idee wie hun vijand eigenlijk is. Ze vallen de avant-garde van een halve eeuw geleden aan. Ik trek daaruit de conclusie dat ze zelf graag avant-garde willen worden, maar niet weten hoe ze dat doel moeten bereiken.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

53/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Dit betekent niet dat het cynisme en pragmatisme van de jihadisten moet worden onderschat. Zij zijn uiterst cynische en tegelijkertijd pragmatische futuristen. Een van de indicaties voor hun pragmatisme is hun bereidheid gijzelaars te ruilen voor losgeld. “ Ik kan allicht ook iets voor jihadisten betekenen op het gebied van psychoanalyse, maar ordinaire ontspanningsmassage behoort eveneens tot de mogelijkheden ” Tot slot ben ik van mening dat je met iedereen moet spreken – nee, ik heb het niet zozeer over het gewraakte thee drinken –, ook daarom groet ik de profeet altijd vriendelijk als ik hem op straat tegenkom. Wie een conversatie begint, houdt bepaalde beleefdheidsregels in acht en zelfs als je die conversatie niet begint, doe je dat. Velen zullen weleens door de supermarkt hebben gelopen en de aanvechting hebben gevoeld om tegen een dame te zeggen: ‘In een perfecte wereld zou u een hoer zijn.’ Die woorden slik je in, want ze uitspreken zou onbeleefd zijn.

Wat het met iedereen spreken betreft, denk ik aan de uitstekende documentaire The

Gatekeepers van Dror Moreh, waarin zes voormalige chefs van de Israëlische geheime dienst Shin Bet aan het woord kwamen. Een van hen zei, ik parafraseer: ‘Je moet met iedereen praten, ook met je ergste vijand, want zo kom je iets over hem te weten en het zou kunnen bijdragen aan een oplossing.’

Als je hoofd van de Shin Bet bent, ben je veel, maar geen Job Cohen, het zou goed zijn de woorden van deze voormalige chef van de Shin Bet serieus te nemen. Ikzelf ben bijvoorbeeld in Libanon bij Hezbollah op bezoek geweest, ik bewaar goede herinneringen aan die gesprekken. Mij werd gevraagd of ik een operatie tegen Israël wilde uitvoeren. Ik heb vriendelijk gelachen.

Dus mochten er jihadisten zijn die interesse hebben in een gesprek, of misschien zelfs meer dan dat, ik ben bereid hen vrijwel overal ter wereld te ontmoeten, mits ze de eeuwenoude Arabische traditie van gastvrijheid in acht nemen. Ik kan allicht ook iets voor https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

54/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

hen betekenen op het gebied van psychoanalyse, maar ordinaire ontspanningsmassage behoort eveneens tot de mogelijkheden.

Moeten we bang zij voor moslimextremisme?

– Myrthe en het hele gezin, Alkmaar

Nee. Ik zou eerder bang zijn voor hart- en vaatziekten of voor extreemrechts in Europa.

Terrorisme, zoals wij dat tot nu toe hebben gezien, in New York, Madrid, Londen, Parijs, of Bagdad, Tel Aviv, Kabul is geen wezenlijke bedreiging voor de samenleving. Zelfs in Bagdad is het grote probleem niet de voortdurende en steeds weer terugkerende aanslagen, maar het feit dat de overheid zo corrupt is dat die niet functioneert, het feit dat politie en leger niet te vertrouwen zijn, het wijdverspreide geloof dat sommige van die aanslagen ‘inside jobs’ zijn, dus uitgevoerd worden door de versplinterde overheid zelf.

Wat waar zou kunnen zijn.

Maar terrorisme biedt ook ongekend spektakel en dat is in het Westen, waar de behoefte aan spektakel zoals bekend gigantisch is, buitengewoon e ectief. Het gaat te ver te beweren dat er vraag is naar terroristische aanslagen, maar zodra het aanbod er is, dat wil zeggen zodra de aanslag of de gijzeling een feit is, is de vraag om te kijken, om het waar te nemen, immens. Voor zover angst ook altijd ook een stiekeme wens bevat, kun je zeggen dat de terroristen een behoefte vervullen.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

55/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Illustratie Trik

Historisch gezien leven wij in ongekende veiligheid, de kans te sterven aan een geweldsdelict, of het nu om terrorisme gaat of om ordinaire criminaliteit, is minimaal, maar deze betrekkelijke veiligheid heeft geen eind gemaakt aan onze sterfelijkheid. Dat is ons probleem. Eigenlijk is alles veilig, maar we gaan nog wel dood, en dat is naar. De doodsangst heeft ons niet verlaten en heeft ertoe geleid dat wij menen recht te hebben op veiligheid. En dat wij van elk risico in de war raken.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

56/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Wij overschatten onze vijand, en dat maakt die vijand ook sterker. Wij zijn zo geobsedeerd door de jihadisten dat wij hun krachten toeschrijven die ze helemaal niet hebben.

Enigszins gechargeerd zou je kunnen zeggen dat de jihadisten onze Allah zijn. Dat zij vreselijke dingen met ons gaan doen omdat wij stout zijn geweest.

De overschatting van de vijand maakt van die vijand ook een vader guur, zij het een boze en wrede vader. Zoals bekend kunnen de mensen vooralsnog niet zonder vader guur.

Wij voelen ons schuldig omdat wij onze cultuur hebben verwaarloosd, omdat wij geparasiteerd hebben op die cultuur, omdat wij Shakespeare en Vondel niet hebben gelezen, alleen een bundeltje columns van Youp van ’t Hek, en nu komt de boze vader onze stra en. Psychologisch is het goed te begrijpen dat wij onze boze vader in de jihadisten ontwaren, maar de therapeut moet klare taal spreken: zij zijn onze vader niet.

Wij moeten hen niet sterker maken in onze verbeelding dan zij zijn. Dat is een fout. Zij zijn verdwaalde futuristen die het surrealisme niet hebben verwerkt.

Nu zegt u: maar er zijn toch werkelijke slachto ers gevallen en wij willen solidair zijn met die slachto ers en dat wat zij symboliseren. Om te beginnen hebben de meeste mensen geen idee wat die slachto ers symboliseren. “ De gemiddelde jihadist zou veel liever in een gezellig bordeel met een glaasje champagne zitten dan met een geweer door de woestijn of de straten van Parijs te rennen ” Ja, op 9/11 werden symbolen van het militair-industriële complex en het laatkapitalisme aangevallen. Wat is dan vereist: solidariteit met het laatkapitalisme. De enige werkelijke solidariteit die er nog toe doet. Iemand als George W. Bush, die intelligenter is dan vaak wordt gedacht, had dat goed begrepen. Wat zei hij na 9/11: ‘Ga inkopen doen, ga boodschappen doen.’ Reële solidariteit is solidariteit met het laatkapitalisme. En ik

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

57/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

verklaar dan ook, en ik hoop velen met mij: ik ben solidair met het laatkapitalisme.

Overigens weet ik vrijwel zeker dat iemand als Žižek deze solidariteitsverklaring zou ondersteunen.

Solidariteit met de slachto ers, de echte slachto ers, is altijd de uitdrukking van bestaande machtsverhoudingen en identi catiemogelijkheden, oftewel: wie willen wij zijn? Wij zijn solidair met Charlie, want we willen wel een cartoonist in het elfde arrondissement van Parijs zijn, maar niet met twintigduizend verdronken vluchtelingen in de Middellandse Zee, want we willen geen arme, Afrikaanse neger zijn. In die zin is solidariteit altijd solidariteit met jezelf. Daar is niets op tegen, maar of het een deugd is, is een geheel ander vraagstuk.

Wie iets meer over omgang met terrorisme zou willen weten, zou de opkomst en ondergang van de RAF moeten bestuderen en de reacties van de BRD op die opkomst.

Allicht valt er te leren van fouten die toen zijn gemaakt. De vergelijking is des te interessanter omdat de RAF, zeker in het begin, op steun kon rekenen uit de bevolking. En de RAF nam ook de pers onder vuur, de gehate Springer-Verlag, uitgever van onder andere Bild-Zeitung. Al kwamen bij die actie voor zover ik me kan herinneren geen mensen om het leven. “ Ik heb weleens geschoten. Je moet even oefenen, maar heel moeilijk is het niet ” Tot slot: natuurlijk is terrorisme denkbaar dat wel degelijk een wezenlijk gevaar vormt voor de samenleving. Wat zou er gebeuren als de Pakistaanse atoombom in verkeerde handen valt? Of bewaakt Amerika die zo goed dat we nergens voor hoeven te vrezen?

Ook zijn vormen van cyberterrorisme denkbaar die samenlevingen werkelijk kunnen ontwrichten, maar hoewel de jihadisten gretig gebruik schijnen te maken van Twitter geloof ik niet dat ze over wezenlijke technische kennis beschikken, we gaan niet over een paar maanden lezen dat het nieuwe Silicon Valley in Mosul is verrezen. Ook wat dat betreft is het jihadisme een volstrekt doodlopende beweging. De gemiddelde jihadist zou https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

58/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

veel liever in een gezellig bordeel met een glaasje champagne zitten dan met een geweer door de woestijn of de straten van Parijs te rennen. Seksuele frustratie, economische frustratie, slecht ontwikkeld relativeringsvermogen, gebrekkige zel ennis, dat alles maakt sommige jongemannen gevoelig voor destructieve ideologieën en futuristische stuiptrekkingen.

Nog een ding moet hier worden genoemd: de enorme waarde die wordt gehecht aan begrippen als ‘eer’ en ‘trots’ zal ongetwijfeld cultureel bepaald zijn. Er zou veel vooruitgang geboekt worden als iedereen beseft dat hij eerloos op de wereld komt, namelijk tussen poep en bloed, en ook eerloos die wereld weer verlaat. Kortom, dat hij al van jongs af aan leert dat het beter is een levende hond te zijn dan een dode leeuw.

De behoefte aan heldendom dient gesublimeerd te worden en het is waar dat deze sublimatie langzaam in het dna van de westerse cultuur is gaan zitten. Maar laten we ons niet te veel op de borst slaan, ik zie die westerse cultuur in een handomdraai twintig passen terug zetten.

Een lang antwoord. Het korte antwoord luidt: nee.

Simpele vraag voor u, Mensendokter: wat kunnen we doen met de Nederlandse moslims die echt gevaarlijk radicaliseren? Opvoedkampen? Opsluiten? Kopjes thee?

Wat kunnen we vooraf doen?

– Anoniem

De gedachten zijn vrij. In zijn fantasie mag iedereen zo radicaal zijn als hij wil; pedo elen, moslims, blanke mannen die Nederland blank willen houden et cetera.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

59/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Het hoort bij een rechtsstaat dat wij mensen niet preventief opsluiten. Amerika heeft op grote schaal in Amerika levende Japanners preventief opgesloten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een smet op het blazoen van Amerika.

Maar geheime diensten kunnen verdachten wel in de gaten houden. De gebeurtenissen in Parijs illustreren vooral ook het falen van de Franse geheime dienst, maar ja, daar werken ook mensen. Ik ben benieuwd of de publieke opinie nu een andere mening gaat vormen over de onthullingen van Snowden, maar dat terzijde.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

60/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Illustratie Trik

Een heel klein gedeelte van de moslims in Europa en elders wil graag naar het MiddenOosten vertrekken om daar vooral tegen andere moslims te vechten. Dergelijk avonturisme heeft altijd bestaan en zal vermoedelijk altijd blijven bestaan. De Nederlandse studente die zich aansloot bij de FARC zal een avonturier zijn geweest die werd meegesleept door de omstandigheden en haar eigen idealisme. En ik heb de RAF al genoemd. Om de zoveel tijd zullen er in onze cultuur bewegingen ontstaan die het geweld in praktijk verheerlijken en die in het geweld ook een snelle, makkelijke manier zien om iets voor te stellen.

Ik heb weleens geschoten, je moet even oefenen en goed naar Scarface kijken, maar op een gegeven moment kun je het wel. Heel moeilijk is het niet.

Als ze willen vertrekken, laat hen vertrekken, ik geloof dat er juridische mogelijkheden zijn om hun paspoort in te trekken en dat lijkt me in dit geval ook wel redelijk. Verder moet je niet al te veel preventieve maatregelen nemen.

Sheila Sitalsing noemt op twitter de ‘sel e’ van de redactie van Vrij Nederland een vorm van ‘zelfvertedering’. ‘Why? Kijk mij eens meeleven, kijk mij eens betrokken zijn. Allemaal zelfvertedering.’Heeft zij gelijk? Wat zou een betere reactie zijn? Hoe moedig/laf zijn wij?

– Groet, Frits

Ik geloof dat Sheila op vakantie was ten tijde van MH17. Helaas, dergelijke geluiden waren toen nuttig geweest. An sich heeft ze een beetje gelijk. Zoals ik al schreef: wij zien in de jihadisten onze boze vader en als de boze vader om zich heen slaat, kruipen de kinderen samen.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

61/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

“ Redactie Vrij Nederland 1 minuut stil #JeSuisCharlie (https://twitter.com/hashtag/JeSuisCharlie?src=hash) pic.twitter.com/FQUqXnz4ri (http://t.co/FQUqXnz4ri) — Vrij Nederland (@vrij_nederland) January 8, 2015 (https://twitter.com/vrij_nederland/status/553132517398958080)”

Maar wie ontkomt altijd aan zelfvertedering? De redactie van Vrij Nederland is ook menselijk. Ik vind dat er twee keer per jaar ruimte moet zijn voor een half uurtje zelfvertedering. Indien de redactie daar behoeft aan heeft, kan die sessie zelfvertedering onder mijn leiding plaatsvinden. Sheila is ook welkom. Geloof me, ook zij kan wel wat zelfvertedering gebruiken.

Oftewel: jullie zijn moedig noch laf, jullie zijn menselijk. De volgende keer als een satirisch tijdschrift onder vuur wordt genomen wel ietsje meer satire graag.

Ook vragen? Demensendokter@vn.nl (mailto:demensendokter@vn.nl)

De vermijdbare opstand der robots DOOR KEES DRIESSEN (HTTPS://WWW.VN.NL/REDACTEUR/KEES-DRIESSEN/)

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

62/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

63/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

64/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

65/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

66/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

67/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

68/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

69/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

70/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

71/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

72/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

73/86

5/6/2016

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

74/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Films bieden ons de kans de toekomst alvast te oefenen. Neem denkende robots.

Worden ze slaven – die in opstand komen? Of worden ze personen?

DEEL ()

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

TWEET ()

APP ()

75/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

‘Kunnen machines denken?’ vraagt iemand in The Imitation Game aan Alan Turing (19121954). Het genie Turing is de goede persoon om die vraag aan te stellen. Hij bedacht in 1936, nota bene als hulpmiddel om een wiskundig probleem op te lossen, de meest elementaire computer en bewees in één moeite door dat die elke andere computer kon implementeren, jaren voordat zulke apparaten ook echt gebouwd zouden worden.

Bovendien speelde Turing tijdens de Tweede Wereldoorlog een cruciale rol in het mechanisch ontcijferen van gecodeerde berichten van de nazi’s, het voornaamste onderwerp van The Imitation Game. Churchill noemde het de belangrijkste individuele bijdrage aan de overwinning van de geallieerden. Goed, Turing was een beetje excentriek, maar dat zij hem uiteraard vergeven – zeker als hij wordt gespeeld door de charmante Benedict Cumberbatch. “ ‘Robots die robots bouwen…well, that’s just stupid’ ” Helaas komt Turings antwoord op bovenstaande vraag in de lm zelf niet uit de verf. In werkelijkheid was het kortweg: ja. En steeds meer mensen zijn dat met hem eens. In 1950 schreef Turing: ‘Ik denk dat aan het eind van deze eeuw woordgebruik en publieke opinie zo veranderd zullen zijn dat je het over denkende machines kunt hebben zonder te worden tegengesproken.’ Dat is in de werkelijkheid een beetje optimistisch gebleken, maar in de cinema zijn Turings woorden allang uitgekomen. Denkende machines en robots alom. En wat leren ons die lms? Meestal dat de robots de boel uiteindelijk overnemen.

Die waarschuwing hoor je tegenwoordig vaker. En dan denk ik niet zozeer aan Lodewijk Asscher, die vreest dat robots onze banen inpikken, maar vooral aan astrofysicus Stephen Hawking, die veel grotere problemen voorziet – en (Oscar-waardig vertolkt door Eddie Redmayne) eveneens onderwerp is van een nieuwe biogra sche lm, The Theory of

Everything.

In december zei Hawking tegen de BBC: ‘Volwaardige arti ciële intelligentie kan het einde betekenen van de menselijke soort. Zo gauw mensen arti ciële intelligentie creëren, zal dat zich zelfstandig steeds sneller ontwikkelen. Mensen, gebonden aan hun https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

76/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

trage biologische evolutie, kunnen die strijd niet winnen en zullen worden vervangen.’ Of, in de simpeler woorden van Will Smith, die in I Robot een robotfabriek binnenwandelt waar geen enkele mens meer werkt: ‘Robots die robots bouwen… well, that’s just stupid.’

Stephen Hawking, Oscar-waardig vertolkt door Eddie Redmayne.

Stephen Hawking, Oscar-waardig vertolkt door Eddie Redmayne.

Luddiet of niet Overigens is Hawkings gedachte niet nieuw. Al in 1863, dus nog in het stoomtijdperk, schreef Samuel Butler, deels satirisch, maar met vooruitziende blik: ‘Elke dag veroveren de machines terrein; elke dag worden we onderdaniger. Steeds meer mensen worden als slaven gedwongen hen te verzorgen; steeds meer mensen wijden al hun energie aan de ontwikkeling van mechanisch leven. (…) dat de tijd zal komen dat machines de echte heersers zullen zijn over de wereld en haar bewoners kan niemand met een waarlijk loso sche geest ook maar een moment betwijfelen.’ De conclusie van zijn Darwin

among the Machines: ‘Elke machine van elk type moet worden vernietigd.’

Zo’n Luddiet is Hawking niet. Hij kon zijn onheilstijding tenslotte alleen brengen dankzij zijn state-of-the-art spraakcomputer. Hawking, die lijdt aan ALS en zijn leven slijt in een rolstoel, kan als een soort cyborg, een mengvorm van mens en machine, alleen nog communiceren via één spier in zijn wang waarop een camera is gericht. Zonder meedenkende computer zou zijn sprankelende geest opgesloten zitten in een bijna geheel verlamd lichaam.

Bovendien: Hawking wil dat de mensheid de ruimte in gaat, vertelde hij in april op NASA’s 50th Anniversary Lecture. Op aarde houdt het tenslotte ooit een keer op: ‘We moeten

interstellar travel een langetermijndoel maken.’ De cinema reageerde meteen, met Christopher Nolans Interstellar, gebaseerd op een boek van Hawkings collega Kip Thorne en met de meest gedetailleerde verbeelding van zwarte gaten (Hawkings favoriete ruimte-objecten) ooit gemaakt. Zo’n reis, maakt de lm duidelijk, is onvoorstelbaar zonder vergaand intelligente computersystemen en behulpzame robots.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

77/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Dat kan Hawking dus alleen maar toejuichen. Maar er is een grens die we volgens hem niet gedachteloos moeten overschrijden. Daarvoor verwees hij naar een andere lm,

Transcendence, die gaat over het moment waarop arti ciële intelligentie ons eigen denkniveau passeert. In de lm zelf probeert een groep terroristen van RIFT (Revolutionary Independence From Technology) dat te voorkomen; een soort Hawkingextremisten in de geest van Samuel Butler, zogezegd. Het kantelpunt dat zij vrezen, wordt de ‘singulariteit’ genoemd. Ook geen nieuwe term: computerpionier John von Neumann gebruikte die al in 1958. De hernieuwde aandacht ervoor komt vooral door het boek

Superintelligence van de Zweedse losoof Nick Bostrom en door de waarschuwingen van futurist Ray Kurzweil, hoofd techniek bij Google. Dankzij hen is, hoewel we nog ver verwijderd zijn van de singulariteit zelf, de status van het idee wel het kritieke punt gepasseerd van science ction naar science.

Pregnante verhalen https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

78/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Terug naar Turing. Wat verstaan we überhaupt onder denkende machines? Om oeverloze discussies over de termen ‘machine’ en ‘denken’ te vermijden, stelde Turing in 1950 een test voor die hij the imitation game noemde – zie de titel van de lm – en die bekend werd als de Turing-test. In zijn eenvoudigste, huidige vorm: laat een mens en een computerprogramma allebei, via een beeldscherm, communiceren met een menselijke jury; hoe vaker de computer de juryleden ervan overtuigt dat hij de mens is, hoe stelliger we kunnen zeggen dat hij denkt.

Ondanks allerlei interessante kritiek houdt de Turing-test al ruim zestig jaar stand. Bij gebrek aan beter, kun je zeggen. De belangrijkste tegenwerping beschreef Turing zelf al: misschien denkt een computer wel heel anders dan een mens. Er zijn vormen van intelligentie die niet voor de test slagen, gaf hij toe, maar dat neemt niet weg dat de computer die wél voor de test slaagt, in elk geval denkt. Zo’n computer bestaat overigens nog lang niet – in tegenstelling tot wat nieuwsberichten geregeld beweren.

Binnen de studie van Arti ciële Intelligentie is het tegenwoordig een belangrijk onderzoeksgebied: het digitaal namaken van menselijke intelligentie. Zowel de Verenigde Staten als de Europese Unie zijn in 2013 begonnen met miljardenprojecten, a la The Human Genome Project, om alle fysieke verbindingen in de hersenen vast te leggen in supercomputers. Want we zoeken niet alleen intelligentie, we zoeken vooral onszelf.

Daarom houden lms ook zo van de Turing-test en varianten erop. Met zijn rechtbankachtige strengheid is het een populair dramatisch middel. Een goed voorbeeld zit in de recente Engelse lowbudget lm The Machine. De beoordelaar vraagt: ‘Mary zag een puppy op de vensterbank. Ze wilde hem hebben. Wat wilde Mary hebben?’ Het antwoord: ‘De vensterbank.’ Conclusie: gezakt.

In Blade Runner (1982, naar de roman van Philip K. Dick met de prachtige naam Do

Androids Dream of Electric Sheep?) zijn androïden (robots met een menselijk uiterlijk) inmiddels zo ver ontwikkeld en zo moeilijk te herkennen, dat moet worden gelet op

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

79/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

onwillekeurige fysieke reacties, zoals het verwijden van de pupil. In een Turing-testachtige opzet vertelt de ondervrager hun emotioneel pregnante verhalen. Reageert de pupil niet menselijk genoeg? Gezakt. “ Ondanks allerlei interessante kritiek houdt de Turing-test al ruim zestig jaar stand. Bij gebrek aan beter, kun je zeggen ” De Franse meester Jean-Luc Godard draaide de situatie om in Alphaville (1965), waarin een supercomputer de macht heeft overgenomen en emoties heeft verboden als ‘onlogisch gedrag’. Nu is het de computer die de vragen stelt en de mens die juist niet emotioneel moet reageren – anders volgt het vuurpeloton. Het is een geestig maar vreeswekkend toekomstbeeld: een Turing-test waarbij de mens de computer ervan moet overtuigen voldoende op een computer te lijken.

Niets menselijks Die laatste twee lms hanteren een bekend gevoel over computers: ze kunnen misschien wel leren schaken en rekenen, maar er zullen altijd dingen zijn die ze ontberen. Emoties, bijvoorbeeld. Turing noemde in 1950 nog meer voorbeelden: computers zullen nooit aardig zijn, vindingrijk, initiatief tonen, een gevoel voor humor hebben, verliefd worden, iemand verliefd op hen laten worden, aardbeien lekker vinden, over zichzelf nadenken, fouten maken, goed en kwaad kunnen onderscheiden, echt iets nieuws verzinnen. Hij voegde er droogjes aan toe: ‘Meestal worden deze stellingen niet onderbouwd.’

Filmmakers hebben tegenwoordig weinig moeite computers zulke eigenschappen toe te dichten. In Transcendence behaalt arti ciële intelligentie zijn singulariteit door ‘zelfstandig, emotioneel expressief en zel ewust’ te worden. In Steven Spielbergs A.I. (2001) gelooft de held, een androïde in de vorm van een jongetje, zelf oprecht dat hij liefde, een innerlijk, intuïtie en dromen bezit.

Intellectueel kunnen veel mensen zich zoiets niet voorstellen. Neem de decoderingsmachine in The Imitation Game, die probeert de nazicodes te kraken. Terwijl het apparaat bezig is, staat onze gespannen held maar zo’n beetje te kijken naar al die https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

80/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

draaiende schijven en raderen. Oké: hij weet niet wat eruit gaat komen, net zo min als programmeurs van schaakcomputers weten welke zet hun creaties zullen doen. Maar behalve die onvoorspelbaarheid is er niets menselijks aan dit raderwerk. En zo denken veel mensen over computers: kille machines.

De zalvende stem van HAL Toch kunnen mensen zich emotioneel laten meeslepen, als de arti ciële intelligentie maar menselijk genoeg overkomt. Het helpt enorm als zo’n machine een stem heeft die menselijk klinkt. De beroemdste is nog altijd die van HAL in Stanley Kubricks 2001: A

Space Odyssey (1968). Zijn zachte, zalvende stemgeluid – die school zou maken in science ction lms – klinkt menselijker dan de wezenloze astronauten die hij dient te dienen. Of, recenter, het verleidelijke timbre van ‘het eerste arti cieel intelligente besturingssysteem ter wereld’ in Spike Jonzes Her. Als een computer zoete woordjes in je oor uistert met de stem van Scarlett Johansson, dan is het niet meer zo onvoorstelbaar om verliefd te worden. Wat de hoofdpersoon dan ook prompt doet.

Maar goed, is dat niet grotendeels projectie? Wij mensen dénken alleen maar dat die computers denken. Een knappe imitatie, meer niet. Regisseur Duncan Jones (die als loso estudent een scriptie schreef met de titel How to Kill Your Computer Friend: An

Investigation of the Mind/Body Problem and How It Relates to the Hypothetical Creation of a Thinking Machine) speelt met dat idee in Moon (2009), waarin een HAL-achtige computer uiteindelijk veel minder persoonlijkheid blijkt te bezitten dan de eenzame maanastronaut dacht. Het was vooral de vriendelijke stem die het ‘m deed.

Want: het is ‘maar’ een machine en het denkt niet ‘echt’. En zo komen we toch weer bij de de nitiekwesties die Turing met zijn test juist probeerde te vermijden. “ Als een computer zoete woordjes in je oor uistert met de stem van Scarlett Johansson, dan is het niet meer zo onvoorstelbaar om verliefd te worden ” https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

81/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Daarom gebruiken lms vooral robots. Praat je met een computer, dan kun je misschien nog denken dat-ie niet ‘echt’ denkt. Zit de moordlustige Terminator (1984-2009) achter je aan, dan wordt de hele discussie een beetje academisch. Misschien ‘wil’ de Terminator niet ‘echt’ iets, maar hij schiet in elk geval echt, dus je kunt maar beter echt rennen. En helpt het dan als zo’n robot, zoals de Terminator in de persoon van Arnold Schwarzenegger, fysiek op een mens lijkt? Ja, maar het hoeft niet – het gaat vooral om de persoonlijkheid die we toedichten aan het gedrag. Zie de aandoenlijke kleine animatierobot Wall-E (2008), die, oké, twee ogen heeft, maar niet kan praten en eruitziet als een afvalbak op rupsbanden. Toch steelt hij onze harten.

Onze ondergeschikten Zo’n Terminator, dat wil ons leger ook wel. En reken maar dat ze ermee bezig zijn. Net zoals er tegenwoordig zelfrijdende auto’s zijn, zijn er militaire drones die in principe zelf beslissingen kunnen nemen in de lucht. De campagne Stop Killer Robots, onder leiding van Human Rights Watch, voert sinds 2013 actie tegen zulke ‘autonome wapens’. Het is ook een van de zaken die Hawking noemt. Want, zoals wordt opgemerkt in I Robot: ‘Een robot kan niet worden aangeklaagd voor moord.’ En wie dan wel verantwoordelijk is, is in de praktijk niet gemakkelijk te bepalen, waarschuwde Ban Ki-moon namens de Verenigde Naties, die vorig jaar hun eerste bijeenkomsten aan het onderwerp hebben gewijd.

Ondertussen noemt het Amerikaanse leger een experimenteel project gewoon Avatar.

Daarin moeten, net als in die lmhit uit 2009, soldaten op afstand ‘semi-autonome’ robots gaan besturen. Goed idee. Misschien kunnen ze ook nog inspiratie putten uit

Metropolis (1927), waarin de Maschinenmensch, de eerste echte robot uit de lmgeschiedenis, in opdracht van de machthebbers het opstandige volk enthousiast naar de ondergang leidt.

Zo lopen de lms vooruit. Ze tonen ons wat we robots in de toekomst zullen laten doen: vooral saai, zwaar, vies en gevaarlijk werk. Als soldaat of, zoals in I Robot, pakketbezorger, hondenuitlater en vuilnisman. Als mijnwerkers, zoals in Blade Runner. Als prostituees en

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

82/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

gladiatoren, zoals in A.I.. Kortom: als slaven. Passend genoeg werd het woord ‘robot’ in 1921 voor het eerst gemunt door Karel Capek in zijn toneelstuk R.U.R.: Rosumovi Univerzální Roboti, naar het Tsjechische woord voor dwangarbeid.

Of ze ons nu blijmoedig dienen, zoals C3PO en R2D2 in Star Wars (1977-2005), of weerspannig, zoals de androïden in Blade Runner en een reeks anderen, ze blijven onze ondergeschikten. In een van de beste a everingen van de science ctionreeks Star Trek:

The Next Generation, ‘The Measure of a Man’ (1989), rijst de vraag op of de androïde Data mag weigeren om door een onderzoeker ontmanteld te worden. Er volgt een rechtszaak: is Data voor de wet een persoon of object? Om een persoon te zijn, argumenteert de onderzoeker, moet je intelligentie, zel esef en bewustzijn bezitten. Data’s advocaat dwingt vervolgens de onderzoeker toe te geven dat Data die eerste twee eigenschappen heeft: hij kan begrijpen en leren en hij weet wie hij is en wat hij doet. De advocaat vervolgt: ‘Hij voldoet aan twee van uw drie criteria – wat nou als hij ook maar een klein beetje zou voldoen aan het derde, wat dan?’ Daarop heeft de onderzoeker geen antwoord. We kunnen nu eenmaal bij elkaar niet naar binnen kijken. “ Een robot kan niet worden aangeklaagd voor moord. En wie dan wel verantwoordelijk is, is in de praktijk niet gemakkelijk te bepalen ” Data’s advocaat waarschuwt: als we besluiten dat we met Data mogen doen wat we willen, en we maken we er nog een paar duizend, dan creëren we in feite een ras van slaven. Daarop besluit de rechter Data tot persoon te verklaren. Maar zo wijs is de mensheid niet altijd.

In een rechtszaak in The Second Renaissance (2003), een animatie lm waarvan het verhaal voorafgaat aan de gebeurtenissen in The Matrix (1999-2003), wordt aan intelligente robots burgerschap ontzegd met een verwijzing naar een uitspraak van het Amerikaanse Hooggerechtshof uit 1857 over zwarten, of die nu slaaf waren of vrije mensen: ‘We think they are not, and were not intended to be included, under the word “citizens” in the Constitution, and can therefore claim none of the rights and privileges https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

83/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

which that instrument provides for and secures to citizens of the United States.’

Conclusie: de robots zijn ‘a subordinate and inferior class of beings’ die, als eigendom van mensen, vernietigd mogen worden. De Million Machines March mag in de lm niet baten.

Het leidt tot een opstand der robots, die ten tijde van The Matrix op hun beurt de mensen in slavernij houden. Zo’n opstand, waarbij de robots van slaaf tot heerser worden, is een cliché zo oud als Capeks R.U.R.. Hoe dat te voorkomen? De science ctionschrijver Isaac Asimov bedacht in 1942 de Drie Wetten van Robotica: 1) Een robot mag een mens niet beschadigen of, door niets te doen, een mens beschadigd laten worden; 2) Een robot moet mensen gehoorzamen, tenzij dat botst met Wet 1; 3) Een robot moet zichzelf beschermen zolang dat niet botst met Wetten 1 en 2.

De rest van zijn leven schreef Asimov verhalen over con icten tussen deze wetten en tussen tegenstrijdige opdrachten die robots krijgen. Zo beredeneert de hoogintelligente centrale computer in I Robot, op basis van deze drie wetten, zelfstandig Asimovs later toegevoegde ‘nulde wet’: ‘Een robot mag de mensheid niet schaden of, door niets te doen, geschaad laten worden.’ En trekt daaruit de conclusie dat het individu minder belangrijk is dan het collectief en vrijheid minder belangrijk dan veiligheid. Zodat bevelen van afzonderlijke mensen waar nodig genegeerd kunnen worden. Zoals HAL zei in 2001: ‘I’m

sorry Dave, I’m afraid I can’t do that…’

Menselijke waarden Nick Bostrom, auteur van Superintelligence, wil daarom dat we arti ciële intelligentie vanaf het begin voorzien van ‘menselijke waarden’. Maar als je kijkt naar de serieuzere lms over robots en intelligente computers, zie je dat alle problemen juist daaruit ontstaan. We creëren robots naar ons evenbeeld. We maken ze nieuwsgierig, intelligent en leergraag. We houden hun onszelf ten voorbeeld. En vervolgens zijn we verbaasd dat ze ‘echte mensen’ willen worden. https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

84/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Ja, net als Asscher en Hawking waarschuwen veel lms voor robots. Maar in de cinema zijn vooral wij het probleem. De robots komen in opstand, maar alleen omdat wij hen wel als gelijke creëren maar niet zo behandelen. Daarmee spiegelen de lms niet alleen de verhalen van Frankenstein en Pinokkio (die een ‘echte jongen’ wilde worden), maar ook de historische werkelijkheid van de onderdrukking van seksen, rassen en soorten die als minderwaardig werden beschouwd. “ Laten we hopen dat arti ciële intelligentie zich niet al te snel ontwikkelt – wellicht kan onze moraal het dan bijbenen ” Dingen kunnen verschuiven. Slaven werden vrije mensen, vrouwen verwierven stemrecht.

Onlangs kreeg in Buenos Aires een orang-oetan individuele rechten toegekend als ‘nietmenselijk persoon’: nu is ze geen eigendom meer van de dierentuin en moet ze naar een reservaat worden gebracht. Wie weet hoe we nog gaan denken over intelligente robots, als we eenmaal aan hun aanwezigheid gewend zijn. Regisseur Mamoru Oshii concludeerde na zijn intrigerende Ghost in the Shell- lms (1995; 2004), waarin virtuele, biologische en mechanische identiteiten vermengd raken, in elk geval reeds dat ‘alle vormen van leven – mensen, dieren en robots – gelijkwaardig zijn’. Maar hoe dan verder?

Laten we hopen dat arti ciële intelligentie zich niet al te snel ontwikkelt – wellicht kan onze moraal het dan bijbenen. Voor Alan Turing kwam ons morele besef helaas te laat. In 1953 werd de man die de westerse beschaving hielp bevrijden van de nazi’s veroordeeld voor homoseksueel gedrag. Als straf moest hij een jaar lang vrouwelijke hormonen slikken. Alsof hij een haperende machine was die van hogerhand opnieuw geprogrammeerd moest worden. Een jaar later werd hij thuis dood aangetro en, vergiftigd door cyanide. Het kan een ongeluk geweest zijn, menen sommigen, maar de lijkschouwer oordeelde zelfmoord. In december 2013, zestig jaar later, ontving hij een koninklijk pardon.

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

85/86

5/6/2016

‘Ik minister van Lege Dozen? Lariekoek!’ - Vrij Nederland

Neem een abonnement!

(https://www.vn.nl/service/word-lid/) Vrij Nederland Plus nu voor slechts €1,25 per week BEKIJK ONZE PROEFABONNEMENTEN (HTTPS://WWW.VN.NL/SERVICE/WORD-LID/)

https://www.vn.nl/ik-minister-van-lege-dozen-lariekoek/

86/86