Kognitivna kibernetika

dr. sc. Zdenko Balaž doc. dr. sc. Marino Marjan Ninčević

KOGNITIVNA KIBERNETIKA

Računska racionalnost misaonih sustava

Zdenko Balaž, Marino Marjan Ninčević KOGNITIVNA KIBERNETIKA – Računska racionalnost misaonih sustava Nakladnik Glas Koncila, Kaptol 8, Zagreb Tel.: 01/4874-315; faks: 01/4874-319 e-pošta: prodaja@glas-koncila.hr www.glas-koncila.hr Za nakladnika mons. Ivan Miklenić Biblioteka Tertium millennium. Knjiga 19.

Urednica dr. sc. Jadranka Pavić Recenzenti prof. dr. sc. Neven Hrvatić prof. dr. sc. Krešimir Meštrović doc. dr. sc. Marko Vučetić Lektura prof. Marina Čubrić Grafičko oblikovanje i priprema za tisak Danijel Lončar Ilustracija na naslovnici Tomislav Kučko (Shutterstock) Tisak Og grafika d.o.o.

ISBN 978-953-241-595-7 CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 001033189.

Sva prava pridržana. Nijedan se dio ove knjige ne smije umnažati, fotokopirati, reproducirati ni prenositi u bilo kojem obliku (mehanički, elektronički i sl.) bez prethodne pismene suglasnosti nakladnika.

Knjiga je objavljena uz financijsku potporu Ministarstva znanosti i obrazovanja Republike Hrvatske.

dr. sc. Zdenko Balaž doc. dr. sc. Marino Marjan Ninčević

KOGNITIVNA KIBERNETIKA Računska racionalnost misaonih sustava

Zagreb, 2019.

Roditeljima

Sažetak Namjera autora nije samo puko povezivanje naslova knjige s kognitivnom kibernetikom, umjetnom inteligencijom i misaonim sustavima već i da sadržajno ukažu na kaptologiju i pluriperspektivnost inteligentnih tehnologija.

Budući da pluriperspektivnost ne prepoznaje dominantnu paradigmu, autori kroz kognitivno, koje u osnovi nije spoznajno umno, a nije ni nešto što pripada kibernetičkom empirijskom tragaču za pojavama i njihovim uzrocima u svijetu, prepoznaju umnost koja se oslanja ponajprije na pronicljivost zdravog razuma (common sense).

Prvi autor, dr. Balaž, već je na području politehnike načinio uvod u novo predmetno integracijsko intendiranje kognitivne kibernetike. Njegova definicija kibernetičkog u osnovi je tehnički strukturalno uvjetovana trenutnim stanjem razvoja informacijskih tehnologija i utjecajem na sve ostale grane znanosti. Za integraciju s kognitivnim on nužno uvodi filozofski aspekt propedeutike oslonjen na prošlost, obuhvaćajući psihologiju i logiku te elementarne povijesne preglede dosega znanosti prema načelima Husserlove fenomenologije kroz uživljavanje, spoznaju i razlučivanje. Filozofska promišljanja tehničkim habitusom prvog autora sredstva su za objašnjenje posljednje tehničke svrhe i apsoluta znanosti o bitku i mišljenju mišljenja.

Drugi autor, dr. Ninčević, u sadržaj uvodi filozofsku edukacijski usmjerenu sabranost na različite psihofizičke i duhovne djelatnosti kao što su dvojenje, razumijevanje, potvrđivanje, nijekanje, htijenje, nehtijenje i zamjećivanje. On za nešto istinito i doista postojeće svjesno ne želi da se dvoji nego potvrdi i hoće razmatranjem i očitovanjem volje same djelatnosti gledanja, slušanja, odlučivanja za svaku konkretnu situaciju prezentirati kao „samosvijest”, i to onu koja je dinamički i djelatno shvaćena.

Autori razmatraju, svaki svojim pristupom, teorije inteligentnih ljudskih sustava i stroja mišljenja koji odgovara logici zasnovanoj na računanju, planiranju i konstrukciji. Bît takva mišljenja oscilira između tehnoi noosfere u okovima persuazije. Tu je začeta poveznica u pojmu kibernetičke sheme djelovanja kao optimalne kontrole nad okolinom kao i

5

KOGNITIVNA KIBERNETIKA - Računska racionalnost misaonih sustava

upravljanjem kaosom koja je objašnjena i smještena s onu stranu metafizičkog sklopa binarnih opreka ne zaboravljajući važnost psihologije situacije i formi smisla.

Važnost knjige jest u obavljenim istraživanjima čije su poveznice edukacijska iskustva prepoznatih ishoda učenja, procesa stjecanja kompetencija i utjecaja inteligentnih tehnologija. Danas edukacije doživljavaju bitne promjene jer uvođenje inteligentnih tehnologija u sve sfere, uz digitalnu društvenu umreženost, postaju uvjetovane kaptologijama.

Simbolički, odnos je realiziran posvemašnjom anonimnošću, a spoznajna mijena funkcije duha, tijela i samosvijesti unutar preobilja razlog je propitivanju što se uistinu zbiva s antropološkim obzorjem čovjeka, e-proizvoda, e-ponuda, e-usluga, a što nam donosi e-budućnost. Imperativom mehaničke svrsishodnosti „dobivanja na vremenu” u doba opće prekomjernosti, izgubljenost postaje novi standard modernog društva minimalističkih formata. Autori navode na pitanje nije li znanstveno-tehnološka apokalipsa u društvu spektakla, koje je sve više nepostojano, zanemarila učinak inteligentnih tehnologija na ljudsko tijelo i um. Zasjenjeni željom za postizanjem brzine, maksimalne djelotvornosti, preciznosti i sve veće dobiti, danas se razvoj novih tehnologija, koje su u početku bile podložne i podatne promjenama, provodi u skladu sa željama i zahtjevima onih koji se njima koriste namećući ih interesnim skupinama društva u cjelini.

Takve su tehnologije već integrirane u fizičku infrastrukturu, trgovačke i ekonomske odnose, ali i u osobne i političke norme i očekivanja. Mizantropski ciljevi i njihova kaptologija postali su njihov sastavni dio status quo. Agresivna sveobuhvatna simbioza s takvim tehnologijama mijenja ljude a trebalo bi pronaći mjeru da čovjek interakcijom i samosviješću vlada tehnologijama. Hrabri je iskorak autora ukazivanje na opasnost pojave globalitarizma.

6

Summary Cognitive Cybernetics Computational Rationality of Systems of Thought The authors’ intention is not only to link together cognitive cybernetics, artificial intelligence, and systems of thought through the book’s title, but also to point to the captology and the pluriperspectivity of intelligent technologies in terms of content.

Since pluriperspectivity does not recognize the dominant paradigm, the authors use the cognitive aspect, which essentially is not the aspect of intellectual understanding, nor is it something characteristic of a cybernetic empirical seeker of phenomena and their causes in the world, in order to recognize the intelligence relying primarily on the perspicacity of common sense.

In the field of polytechnics, the first author has already introduced the new integration intending of cognitive cybernetics. His definition of the cybernetic is essentially technically and structurally conditioned by the current state of information technology development, as well as by the impact on all other branches of science. For the purpose of integration with the cognitive, he deems necessary to introduce the philosophical aspect of propedeutics relying on the past, namely including psychology and logic, as well as the elementary historical overviews of the reaches of science based on the principles of Husserl’s phenomenology through enjoyment, understanding and discernment. The philosophical reflections related to the technical habitus of the first author are a means of explaining the last technical purpose and the absolute of the science of being and thinking on thinking.

The second author introduces the philosophical education-oriented concentration on different psychophysical and spiritual activities such as doubt, understanding, confirmation, denial, will, lack of will and observation. For something true and truly existing, he consciously does not want to be doubtful, but wants to confirm it, and by considering and manifesting the will related to the activity of seeing, listening and decid-

7

KOGNITIVNA KIBERNETIKA - Računska racionalnost misaonih sustava

ing for each specific situation, he wants to present „self-consciousness”, namely the one that is dynamically and actively understood.

Each one with their own approach, the authors address the theories of intelligent human systems and the machine of thought, which corresponds to the logic based on computation, planning and construction.

The essence of such a position oscillates between the techno and the noosphere shackled by persuasion. The foregoing represents the birth of the link within the concept of the cybernetic scheme of action as an optimal means of controlling the environment and chaos management, which is explained and placed beyond the metaphysical binary oppositions, keeping in mind the importance of the psychology of the situation and the forms of meaning.

The significance of the book lies in the published researches linked by educational experiences related to the recognized learning outcomes, the processes of acquiring competences and the influences of intelligent technologies. Nowadays, education is experiencing major changes, as with the introduction of intelligent technologies in all spheres, along with digital social networking, it is becoming conditioned by captologies. Symbolically, the relationship is realized through absolute anonymity, and the cognitive change of the function of the spirit, body, and selfconsciousness within excess constitutes the reason to question what is really happening with the anthropological horizon of people, e-products, e-offers, e-services, as well as what e-future holds. Following the imperative of mechanical expediency of „buying time” in the age of general excessiveness, being lost is becoming a new standard of the modern society of minimalist formats. The authors point to the issue of whether the scientific and technological apocalypse in the society of spectacles, which is becoming increasingly volatile, neglected the impact of intelligent technologies on the human body and mind. As people are blinded by the desire to achieve speed, maximum efficiency, precision and ever-increasing profits, the development of new technologies which were initially subject and susceptible to changes is nowadays being carried out in accordance with the desires and requirements of those who use and impose them on interest groups of society as a whole. Such technologies are already integrated not only into the physical infrastructure, trade and economic relations, but also into personal and political norms

8

Summary

and expectations. Misanthropic goals and their captology have become an integral part of their „status quo�. Aggressive comprehensive symbiosis with such technologies is changing people, and one should find the measure so that people would control technologies by means of interaction and self-consciousness. Pointing out said danger of the emergence of globalization is a courageous move by the authors.

9

Sadržaj Sažetak..........................................................................................................................................................................................5 Summary.....................................................................................................................................................................................7 Riječ uvodničara.................................................................................................................................................................15 Uvod............................................................................................................................................................................................17

1. Što je kognitivna kibernetika?..............................................................................21 1.1. Filozofija znanosti – Dijalektika tehnike................................................................................................29 1.2. Mistična implozija umjetne inteligencije.............................................................................................33 1.3. Paradoksalnost tehnosfere..............................................................................................................................38 1.3.1. Nove tehnologije i egzistencijalnost kognitivne kibernetike................................................40 1.3.2. Mizantropski ciljevi novih tehnologija.................................................................................................45 1.4. Kaptolologija i mediologija.............................................................................................................................49 1.4.1. Slika i riječ u kaptološkoj edukaciji.........................................................................................................57 1.4.2. Jezik kao najmoćniji edukacijski medij................................................................................................60 1.4.3. Mediologija i postmoderno.......................................................................................................................63 1.4.4. Nadzorno i nadzirano društvo..................................................................................................................64 1.5. Teorija izbora...............................................................................................................................................................68 1.5.1. Integralna životna praksa............................................................................................................................70 1.5.2. Vrijednost temeljne moralne intuicije..................................................................................................73 1.5.3. Intuigencija..........................................................................................................................................................77

2. Poučavanjem do znanja..................................................................................................85 2.1. Utjecaj modernosti na znanje.......................................................................................................................88 2.2. Nova znanja i inženjerstvo znanja..............................................................................................................94 2.3. Mišljenje i intelektualno djelovanje.......................................................................................................106 2.3.1. Cogito, cogitatio, cogitationes..............................................................................................................110 2.3.2. Znanje umjetne inteligencije i kognitivna analitika.................................................................111 2.3.3. Enaktivizam i naturaliziranje fenomenologije..............................................................................115

11

KOGNITIVNA KIBERNETIKA - Računska racionalnost misaonih sustava

3. Sprega mozga, kognitivne kibernetike i kaptologije.....................................................................................................................................121 3.1. Pogled kroz mozak..............................................................................................................................................123 3.2. Mozak i sustav živaca.........................................................................................................................................125 3.2.1. Neuroni...............................................................................................................................................................126 3.2.2. Sinapsa................................................................................................................................................................127 3.2.3. Učeći mozak.....................................................................................................................................................128 3.3. Istraživanje mozga za tehnike učenja..................................................................................................130 3.3.1. Mozak i pozornost........................................................................................................................................132 3.3.2. Emocije i mozak.............................................................................................................................................133 3.3.3. Utjecaj okoline na mozak.........................................................................................................................134 3.3.4. Sposobnost učenja mozga.....................................................................................................................135 3.3.5. Veze ponašanja mozga i umjetne inteligencije..........................................................................141 3.3.6. Mozak i konformizam.................................................................................................................................142 3.3.7. Aschova paradigma.....................................................................................................................................144 3.3.8. Model konflikta – model „santa leda”................................................................................................145 3.3.9. Popuštanje........................................................................................................................................................146 3.3.10. Polarizacija grupe.......................................................................................................................................147 3.3.11. Pokoravanje autoritetu............................................................................................................................148 3.3.12. Adornova f-skala.........................................................................................................................................150 3.3.13. Efekt „coctail-party”...................................................................................................................................153 3.3.14. Efekt „motivacijskih potreba”...............................................................................................................154 3.4. Digitalizirani mozak............................................................................................................................................156 3.5. Današnje spoznaje o razvoju mozga....................................................................................................159 3.5.1. Primjeri provedenih istraživanja...........................................................................................................163 3.5.2. Kaptološko vrijeme fragmentiranja....................................................................................................172 3.6. Tvorbe smisla...........................................................................................................................................................176

4. LEAN – tehnološki izazovi kognitivne kibernetike...........185 4. 1. Što je LEAN?.............................................................................................................................................................187 4.2. LEAN sustavi i kognitivna kibernetika..................................................................................................191 4.2.1. Djelovanje Lean sustava............................................................................................................................191 4.2.2. Lean modeliranje..........................................................................................................................................193

12

Sadržaj

5. Kognitivna kibernetika za budućnost edukacije.............205 5.1. Tehnologije za edukacije................................................................................................................................207 5.2. Kultura inovacija za edukaciju....................................................................................................................210 5.3. Drugačiji način pristupa učenju................................................................................................................212 5.4. Inter(Intra)personalne kompetencije ili zamke............................................................................214 5.5. Edukator Lav Vigotski........................................................................................................................................216 5.6. Edukator Ivan Illich..............................................................................................................................................218 5.7. Kolaborativne edukacije i budućnost učenja.................................................................................222 5.8. Edukacija danas i što nas očekuje...........................................................................................................230 5.9. Naše edukacije danas i kojim primjerom dalje.............................................................................234

6. Primjer kognitivne kibernetike na prokazivanju globalitarizma............................................................................................................................239 6.1. Obrada društvenih sustava kognitivnom kibernetikom.......................................................243 6.2. Povijesno djelovanje..........................................................................................................................................245 6.3. Parametri i strategije prokazivanja.........................................................................................................247 6.4. Totalitarizam i globalitarizam kao sustavi.........................................................................................250 6.5. Persuazivni učinak...............................................................................................................................................254 6.6. Kaptološka ličnost unutar pojedinca modernog doba..........................................................255 6.7. Fenomen „čovjeka mase”...............................................................................................................................257 6.8. Znakovi vremena..................................................................................................................................................263 Zaključak...............................................................................................................................................................................267 Conclusion...........................................................................................................................................................................277 Literatura...............................................................................................................................................................................287 Kazalo pojmova...............................................................................................................................................................307 Kazalo imena......................................................................................................................................................................317

13

Glosar ......................................................................................................................................................................................319 Popis tuđica.........................................................................................................................................................................337 Životopis uvodničara...................................................................................................................................................339 Marko Turk.....................................................................................................................................................................339 Životopis recenzenata................................................................................................................................................340 Neven Hrvatić..............................................................................................................................................................340 Krešimir Meštrović.....................................................................................................................................................341 Marko Vučetić..............................................................................................................................................................342 Životopis lektorice.........................................................................................................................................................343 Marina Čubrić..............................................................................................................................................................343 Životopis autora..............................................................................................................................................................344 Zdenko Balaž................................................................................................................................................................344 Marino M. Ninčević...................................................................................................................................................345 Zahvale...................................................................................................................................................................................346 Iz recenzija...........................................................................................................................................................................347 Doc. dr. sc. Marko Vučetić.....................................................................................................................................347 Prof. dr. sc. Krešimir Meštrović............................................................................................................................349 Prof. dr. sc. Neven Hrvatić......................................................................................................................................350 O knjizi su rekli..............................................................................................................................................351 Prof. dr. sc. Dražen Juračić.....................................................................................................................................351 Prof. dr. sc. Alan Uzelac............................................................................................................................................352

14

Riječ uvodničara Knjiga Kognitivna kibernetika – Računska racionalnost misaonih sustava autora Z. Balaža i M. Ninčevića znanstveni je rukopis čijemu razumijevanju valja pristupiti iz šireg, interdisciplinarnog rakursa više različitih znanstvenih područja i polja. U tom kontekstu valja istaknuti da temu kognitivne kibernetike autori obrađuju iz perspektive svojih primarnih znanstvenih okvira – elektrotehnike i pedagogije, ali sa snažnom znanstvenom i metodološkom podlogom filozofije (s posebnim naglaskom na filozofiji uma i jezika), antropologije, psihologije, informacijskih znanosti, neuroznanosti te širokog spektra obrazovnih znanosti.

Izdanje se sastoji od šest glavnih poglavlja – 1) Što je kognitivna kibernetika?; 2) Poučavanjem do znanja; 3) Sprega mozga, kognitivne kibernetike i kaptologije; 4) Lean tehnološki izazovi kognitivne kibernetike; 5) Kognitivna kibernetika za budućnost edukacije i 6) Primjer kognitivne kibernetike na prokazivanju globalitarizma.

Osim navedenih, knjiga u uvodnom dijelu sadrži tri manja poglavlja: Sažetak na hrvatskom i engleskom jeziku, Riječ uvodničara i Uvod. Također, nakon posljednjeg šestog poglavlja u knjizi se nalaze – Zaključak na hrvatskom i engleskom jeziku, Literatura, Kazalo pojmova, Kazalo imena, Glosar, Popis tuđica, Životopis uvodničara, recenzenata, lektora i autora, Zahvale, Iz recenzija i O knjizi su rekli.

Kroz navedena glavna poglavlja autori deduktivnim pristupom sustavno i strukturirano obrađuju ključne sadržaje povezujući ih u smislenu cjelinu. Polazište za određenje kognitivne kibernetike autori pronalaze u postavkama povijesti filozofije znanosti uspješno je povezujući s temama umjetne inteligencije, suvremene tehnologije, kaptologije i mediologije te postavki teorije izbora. Raspravu o mozgu i sustavu živaca, emocija, digitalizaciji mozga te njegovu razvoju autori temelje na postavkama neuroznanstvenih studija povezujući ih s odrednicama suvremenih obrazovnih istraživanja te daju smjernice za povezivanjem i oprimjerenjem ovih odrednica u suvremenoj obrazovnoj praksi.

U svojemu djelu autori se dotiču i tema bliskih mojoj znanstvenoj profilaciji, u prvom redu pedagogiji te obrazovnim znanostima. Teme kojima

15

KOGNITIVNA KIBERNETIKA - Računska racionalnost misaonih sustava

se pritom bave jesu: znanje, poučavanje te razvoj edukacije u budućnosti, a sve u okvirima kompleksne teme kognitivne kibernetike.

Ovdje posebno želim istaknuti značajan, gotovo pionirski, doprinos uvođenja u raspravu novoga profila obrazovnih stručnjaka – tzv. inženjera znanja. Na ovaj način, autori u nacionalni znanstveni i stručni prostor uvode mogućnost razvoja novih kompleksnih stručnjaka i profesionalaca čije kompetencije nadilaze stroge i zadane okvire dosadašnjih profesija u Republici Hrvatskoj. Osim toga, posebno indikativnim vidim doprinos raspravi o ulozi i svrsi visokoobrazovnih ustanova kao kreatora edukatora – svestranih stručnjaka. Drugim riječima, ističu autori, edukatori budućnosti oni su u kojima se pronalazi uloga znanstvenika, praktičara, mentora i kustosa. U tom kontekstu, interpretiram da autori u pozadini ideje koju zagovaraju, naglašavaju potrebu snažne interdisciplinarnosti svih visokoškolskih studija kao i naglasak na razvoju generičkih kompetencija (budućih) studenata.

U skladu sa svime navedenim, vidim ovo znanstveno djelo kao važan doprinos uvođenju i razvoju kognitivne kibernetike u nacionalnom znanstveno-istraživačkom prostoru te profesionalni izazov i primjeren temelj budućim istraživačima ove teme. Stoga, kognitivna kibernetika uistinu je, kako autori ističu, „poziv na novo” u znanstvenom, profesionalnom i stručnom spektru djelovanja svih pojedinaca u obrazovnom sustavu.

Doc. dr. sc. Marko Turk

16

Uvod Naslov knjige Kognitivna kibernetika – Računska racionalnost misaonih sustava propedeutika je ponajprije za upoznavanje s područjem kaptologije. Kaptologija je akronim koji dolazi iz engleskoga jezika (captology – Computers As Persuasive TechnOLOGY). Kompjutori, odnosno računala, kao i sve ostale inteligentne tehnologije, tvorevine umjetne inteligencije persuazivne su tehnologije, (lat. persuasibilibus – namamljen) jer bez riječi uvjerljivo nagovaraju i bez ikakvih omamljujućih sredstava „namamljuju”.

U Hrvatskoj, ali i u većini zemalja svijeta, kognitivna kibernetika nije još uvijek dovoljno dobro predstavljena s obzirom na njenu važnost. Problematika kognicije i kaptologije dodatno je evoluirala istaknutim rezultatima zadnjih istraživačkih radova na području kognitivnih znanosti kroz utjelovljenu spoznaju i računalne znanosti.

Novovremeno obrazovanje, posebno obrazovanje inženjera budućnosti po modelu kognitivne kibernetike, osim stjecanja visoke razine i kvalitete tehničkog znanja jest prepoznavanje novih tehnologija sa svim njihovim mogućnostima, svojstvima i utjecajima. Suvremena uloga inženjera znanja podrazumijeva sposobnost promišljanja i upravljanja znanjem i intelektualnim resursima. Nove potrebe zbog nadolazećih promjena kako u obrazovanju i edukaciji tako i u gospodarstvu potiču razradu inovativnih metoda poučavanja koje istraživanje stavljaju u žarište interesa.

Kognitivna kibernetika poziv je na novo. Zahtjevi tržišta rada i propulzivan razvoj inteligentnih tehnologija na osnovama persuazije jesu i imperativ prilagodbe svih s obzirom na naglasak stavljen na znanje koje se danas stječe na drugačije načine. Informacije koje bi trebala pružiti ova knjiga oslanjaju se na modernost koja je bila sjeme i procvat znanja i znanosti ne samo kroz tehnološka i tehnička već i kroz filozofijska područja koja su ustvari pravi prvi i povijesni začetak znanja. Samim tim što je kognitivna kibernetika znanstvena disciplina, obvezuje na vježbanje i služi za stjecanje ponajprije mentalne kondicije potrebne za zahtjevne tehnološke, životne i poslovne izazove. Dobrim iskustvima duge povijesti i novim tehnološkim dostignućima potrebno je, uz očuvanje mental-

17

KOGNITIVNA KIBERNETIKA - Računska racionalnost misaonih sustava

ne kulture koja je istinski ukorijenjena kroz kulturu ljudi, stalno razvijati vrline tolerancije, blagosti, sposobnosti i duhovnost čime se može izbjeći zamkama umjetne inteligencije. Edukacija je danas potrebna svima i naš se današnji život oplemenjuje cjeloživotnim obrazovanjem i zato je dobro poučavanje važno posebno za djecu i mlade koji tek počinju procese obrazovanja. Parafrazirajući Jima Rohna, moglo bi se reći kako razlika između toga kakvi smo danas i kakvi ćemo biti za par godina ovisi o kvaliteti našeg obrazovanja. U takvu ozračju imperativ je edukacijski etos kojega rese: ustrajnost, povjerenje, dobročinstvo, skromnost, pozornost i kritičko promišljanje koji bi za cilj trebali imati radno zadovoljnog čovjeka. To najznakovitije potvrđuje izviješće Američkog vijeća za obrazovanje koje je provelo istraživanje među 189.733 studenta na 360 sveučilišta i 7948 studenata na 48 visokih škola. Na pitanje o očekivanjima od svog školovanja za život 73,7% sveučilištaraca odgovorilo je da im je cilj domoći se takvog svjetonazora koji bi im život činio osmišljenijim, a 78% visokoučilištaraca odgovorilo je da im je cilj u svom životu naći smisao. Sličnu anketu provelo je Sveučilište u Michiganu koje je među 1533 radnika zatražilo njihovo mišljenje o vrijednosti koju pridaju svom radu. Njih se više od 80% izjasnilo da im zvanje mora dati i smisao. Plaća je bila tek na petom mjestu. Adorno tvrdi da „pojam smisla involvira objektivitet s onu stranu svakog djelovanja”. Kod pronalaženja smisla radi se o otkrivanju mogućnosti ispred pozadine stvarnosti. Mogućnost je jednokratna i prolazna i kad je osmišljena za ostvarenje smisla, smisao je ispunjen jednom zauvijek. Smisao se u životu ne može dati niti pronaći, već se mora proizvesti, a u tome pomaže kognitivna kibernetika.

Proizvod smisla života jest ljudska egzistencija i za to Žarko Paić u svojoj knjizi Sfere egzistencije opravdano postavlja pitanje nije li egzistencija iščezla danas iz filozofije.

Autori na svoj način kroz naslov knjige prenose naizgled apstraktnu poruku jer računska je racionalnost drugo ime za umjetnu inteligenciju.

Ali samo naizgled jer misaoni sustavi onako kako ih promovira Foucault omogućuju zaokret od arheologije znanja i genealogije moći prema hermeneutici estetike egzistencije etičkim odnosom prema životu kojim vlada tehnoznanost. Današnje suvremeno doba okrunjeno simulakrumom hiperprodukcije i singularnosti događanja, informacijom kao univerzalnom formom kreira nove uvjete tehnogenetske konstrukcije života.

18

Uvod

Kognitivna kibernetika na osnovama novih spoznaja iz kognitivnih znanosti o svijesti i kogniciji kao mentalnom ljudskom potencijalu povezuje kibernetičko poimanje svega kao sustava (tehničkog, društvenog, prirodnog…) s mogućnostima novih inteligentnih tehnologija kako bi činjenicama o interakciji i integraciji čovjeka i tehnologije ukazala na oprez s kaptološkom antropomorfizacijom umjetne inteligencije.

Budući da umjetna inteligencija, a naročito ona distribuirana, svoju inspiraciju nalazi u prirodi, zajednički je nastup autora da progovore znanstveno po uzoru noosfere Chardina kako „u prirodi postoji jedan duh, fizički određen stanovitom napetošću svijesti pojedinaca koja je poput omotača naše planete i njen je misaoni obrub. Provjeru takvog zaključka omogućuju uvjeti djelovanja i održanja misaone djelatnosti na dva načina. Prvi, psihološki koji mora biti bez unutrašnjih protuslovlja i drugi povijesni, dokazan iskustvom koje je vrhunski cilj preobražaja svega začetog već u samoj masi noosfere, a ona danas ne može bez inteligentnih tehnologija.”

19

Krešimir Meštrović Dr. sc. Krešimir Meštrović, prof. v. š. rođen je 1958. godine u Zagrebu. Diplomirao je 1982., magistrirao 1988. i doktorirao 2008. godine na Fakultetu elektrotehnike i računarstva Sveučilišta u Zagrebu. 2009. godine izabran je u profesora visoke škole u trajnom zvanju. Radio je u KONČAR – Institutu za elektrotehniku na poslovima istraživanja i razvoja visokonaponskih sklopnih aparata i sklopnih postrojenja, poslovima rukovođenja odjelom i poslovima rukovođenja zavodom. Od 1991. godine radi na Tehničkom veleučilištu u Zagrebu kao predstojnik zavoda, a danas je pročelnik Elektrotehničkog odjela. Eminent Member je međunarodnog vijeća za velike elektroenergetske sustave – CIGRÉ. Senior Member je američkog udruženja IEEE. Član je Znanstvenog vijeća za energetiku Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti. Suradnik je Akademije tehničkih znanosti Hrvatske. Zamjenik je člana Znanstvenog vijeća Akademije tehničkih znanosti Hrvatske. Predsjednik je elektrotehničkog odbora ETO 17 Hrvatskog zavoda za norme. Predsjednik je Matičnog povjerenstva za područje tehničkih znanosti Vijeća veleučilišta i visokih škola Agencije za znanost i visoko obrazovanje. Predsjednik je Odbora za koordinaciju matičnih povjerenstava Vijeća veleučilišta i visokih škola Agencije za znanost i visoko obrazovanje. Glavni je urednik časopisa Zbornik radova Elektrotehničkog odjela. Član je Uredništva i Savjeta časopisa Polytechnic & Design.

341

Marko Vučetić Doc. dr. sc. Marko Vučetić rođen je 28. siječnja 1977. godine u Zadru.

Na Filozofskom fakultetu u Zadru 2000. god. stekao stručni naziv profesora filozofije i profesora povijesti. Poslijediplomski znanstveni studij iz filozofije završio na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu stekavši 2006. god akademski stupanj magistra znanosti, a 2009. obranom disertacije pod naslovom Utemeljenje metafizičkog egzistencijalizma u filozofskoj koncepciji Cornelia Fabra, postigao akademski stupanj doktora znanosti iz područja humanističkih znanosti, polje filozofija. Završio i teološko – katehetski studij, a na Katoličko–bogoslovnom fakultetu Sveučilišta u Splitu 2015. god. postigao akademski stupanj licencijata teoloških znanosti.

Od 2003. do 2006. godine zaposlen u Nadbiskupskoj klasičnoj gimnaziji, odnosno Klasičnoj gimnaziji Ivana Pavla II. u Zadru gdje predaje povijest i filozofsku grupu predmeta. Od 2006. zaposlen na Odjelu za filozofiju Sveučilišta u Zadru, najprije kao asistent, potom kao viši asistent te trenutno u znanstveno–nastavnom zvanju docenta. Od akad. god. 2014./2015. do ak. god. 2016./2017. obnaša dužnost zamjenika pročelnice Odjela za filozofiju. Od ak. god. 2016./2017. obnaša dužnost pročelnika Odjela za filozofiju. Od 1. listopada 2017. godine član je Senata Sveučilišta u Zadru. Objavljuje znanstvene i stručne radove iz filozofije, teologije i povijesti te redovito izlaže na znanstvenim simpozijima i stručnim skupovima.

342

Životopis lektorice Marina Čubrić Marina Čubrić diplomirala je 1991. godine na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Završila je studij crkvene glazbe na Institutu za crkvenu glazbu (1990.). Profesorica je hrvatskoga jezika na Nadbiskupskoj klasičnoj gimnaziji s pravom javnosti u Zagrebu u statusu profesora savjetnika. Suradnica je Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje (suurednica u časopisu Hrvatski jezik). Bila je voditeljica SRS za hrvatski jezik na državnoj maturi (2007.–2014.). Predavala je na Hrvatskim studijima (Nastavnička naobrazba) i na Filozofskom fakultetu na Kroatistici (Metodika književnosti). Autorica je niza udžbenika i metodičkih priručnika iz književnosti i hrvatskog jezika za srednje škole. Urednica je emisije Znanjem do spoznaja – Radio Marija (pro bono) i lektorica u Postulaturi za proglašenje svetim bl. Alojzija Stepinca. Članica je Znanstvenog vijeća za obrazovanje i školstvo HAZU-a. Sa svojim učenikom osvojila je prvu nagradu Hrvatske udruge poslodavaca za najbolji inovativno–poduzetnički projekt (2018.). S učenicima osvaja brojne nagrada, posebice u književnim natječajima. Dobitnica je Državne nagrade „Ivan Filipović” za srednje školstvo.

343

Životopis autora Zdenko Balaž Dr. sc. Zdenko Balaž, dipl. ing. el., znanstveni suradnik, rođen je 1957. godine u Vinkovcima, živi i radi u Zagrebu. Na Fakultetu elektrotehnike, strojarstva i brodogradnje Sveučilišta u Splitu, diplomirao je na Odjelu za elektroenergetiku a doktorirao na studiju Elektrotehnike i informacijskih tehnologija. Vanjski je suradnik Tehničkog veleučilišta u Zagrebu, za kolegije Inteligentni sustavi i Kognitivna kibernetika gdje već šestu godina za redom na Elektrotehničkom odjelu kroz javna predavanja obilježava i promovira „Tjedan mozga u Hrvatskoj” s temama povezanim uz kaptologije, persuazivne tehnologije, umjetnu inteligenciju i kognitivnu kibernetiku.

Izazovi za razvoj i istraživanje datiraju od prvog radnog mjesta u Končarevom institutu za elektrotehniku od 1983. godine do danas. Recenzent je i član uredništva nekoliko međunarodnih znanstvenih časopisa.

Rezultati istraživanja kroz kognitivnu kibernetiku, računsku racionalnost i misaone sustave potvrđuju i objelodanjuju potrebu za dubljim propitivanjem problematike digitalne demencije, nove filozofije tehnike, prokazivanja globalitarizma, intuigencije, utjelovljene spoznaje kao i novih pravila pluriperspektivnosti i LEAN-a za budućnost.

Poticaj za rad mu je obiteljsko ozračje supruge Ksenije, s kojom je 35 godina u sretnom braku, i njihova djeca, Petra, Borna-Ivan i Mislav koji su mu kao istinski prijatelji najbolji korektivni mehanizam njegovog zaigranog istraživačkog duha.

344

Marino M. Ninčević Doc. dr. sc. Marino Marjan Ninčević, viši znanstveni suradnik, rođen je 22. 2. 1974. u Zadru. Osnovnu školu završio je u rodnom mjestu Gorica koje se nalazi u Ravnim kotarima u zaleđu Zadra. Nakon osnovne škole odlazi u malo sjemenište „Zmajević” u Zadru i u Nadbiskupsku klasičnu gimnaziju gdje je i maturirao. U ljeto 1994. stekao je diplomu iz filozofije na Filozofskom fakultetu Družbe Isusove u Zagrebu, a diplomu iz teologije je stekao 1998. godine na Filozofsko-teološkom institutu DI koji je afiliran Papinskom sveučilištu Gregoriana u Rimu. Magistrirao je teologiju na KBF-u U Zagrebu, znanstvena grana Pastoralna teologija, a doktorirao je iz pedagogije 2012. godine na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, na Odsjeku za pedagogiju.

Na Hrvatskim studijima Sveučilišta u Zagrebu, predaje pedagoške predmete. Na Hrvatskim studijima bio je pročelnik Odsjeka za edukacijske znanosti i nastavničku naobrazbu i prodekan za nastavu i studente.

Svećenik je Zadarske nadbiskupije.

Znanstveno–istraživački interesi dr. Ninčevića odnose se na područje kognitivne kibernetike kao nove znanstvene discipline, opće pedagogije i školske pedagogije kao i istraživanja kompetencijskog profila nastavnika/ učitelja u kurikulumu suvremene škole. U svom cjelokupnom znanstvenom radu zastupa kompetencijski profil suvremenog nastavnika/učitelja, potrebu podizanja razine kvalitete procesa odgoja i obrazovanja, potrebu profesionalnog razvoja nastavnika/učitelja i razvoj interkulturalnih kompetencija, te se zalaže za primjenu kognitivne kibernetike, uz pomoć inteligentnih tehnologija, u reformama školstva, obrazovanja i edukacije.

Sudjelovao je na brojnim znanstvenim skupovima u Hrvatskoj i inozemstvu te je objavio više znanstvenih i stručnih članaka u hrvatskim i međunarodnim časopisima.

345

Zahvale Zahvaljujemo ponajprije Bogu koji nam je podario upornost i pozvao da Ga svojim djelima slijedimo, dajemo primjere i ljubimo bez ikakvih ograničenja. On sve nas na to neprestano potiče šaljući na naše životne puteve potrebite ljubavi, dobrote i prihvaćanja.

Zahvaljujemo svima koji su nam svoja iskustva i znanja znali velikodušno darovati na zajedničkom intelektualnom i ljudskom putu.

U prvom redu zahvaljujemo recenzentima ove knjige, profesorima Nevenu Hrvatiću, Krešimiru Meštroviću i Marku Vučetiću, kao i uvodničaru docentu Marku Turk i lektorici profesorici Marini Čubrić, ali i ostalim prijateljima profesorima Draženu Juračiću, Alanu Uzelcu, Marinku Šišak, Dunji Jurić Vukelić… na osobnom sudjelovanju i sustavnom ohrabrivanju i podršci koju su nam pružali strpljivo čitajući ovo djelo u njegovom nastajanju.

Zahvaljujemo nakladniku Glasu Koncila, koji je prepoznao aktualnost teme i prihvatio objavljivanje ove knjige.

Posebno smo duboko i neizrecivo zahvalni svima koji su nam svojom blizinom i prijateljstvom vjerno iskazivali ljubav i podršku ne samo našem radu nego i našem životu. Svi ti dragi ljudi, istinski prijatelji, pridonijeli su utjelovljenim spoznajama, našem vlastitom duhovnom, intelektualnom i ljudskom razvoju, te osvjetljavaju i nadahnjuju naše duše svojom prisutnošću, svojim životima i ljubavlju i time pridonose sjedinjenju čestita svijeta koji se može uspinjati u radosti i dobroti. Hvala vam svima.

346

Iz recenzija Doc. dr. sc. Marko Vučetić Kognitivna kibernetika – Računska racionalnost misaonih sustava informativno je, analitično i kritičko djelo posvećeno kaptologiji. Inteligentne tehnologije obilježavaju 4. industrijsku revoluciju te kao takve predstavljaju izazov za poimanje društva, povijesti, znanja, ali i samog čovjeka. Ključni je pojam pojam persuazivnosti. Upravo taj pojam motivira autore da persuazivni ili „namamljujući” karakter inteligentnih tehnologija dovedu u odnos s cjelinom ljudskog svijeta koji obilježavaju usvajanje znanja, antropološki kontinuitet, etičke vrijednosti, logoiziranje ili osmišljavanje vlastite egzistencije i kritička distanca. Namjera je ovoga djela usmjerena upravo prema logoizirajućem karakteru ljudskog djelovanja jer jedino život ispunjen smislom, i to smislom koji proizlazi iz antropološko-ontološke strukture ljudskog načina bivanja, jest ljudski život u punom i izvornom značenju.

Tema djela daje pregled dosadašnjeg i sadašnjeg razumijevanja kognicije, ali i otvara mnoga pitanja. Kognitivna kibernetika uzima u obzir vezu fenomenologije i empirijskih istraživanja, što je izraženo u sintagmi „naturalizacija fenomenologije”, kao i značaj vrijednosti u edukacijskom procesu. Smisao edukacije nije samo u tome da posreduje znanja i vještine, odnosno da čovjeka svede na biće koje sudjeluje u radnom procesu, nego da taj radni proces, znanja i vještine doprinose sreći pojedinca. Razumljivo je da su se autori, tražeći metodološki konzistentan oslonac za sagledavanje kognitivne kibernetike, referirali na filozofiju, osobito filozofiju znanosti, koja u djelu zauzima transeuntne i imanentne pozicije, ovisno o tome upozorava li na zanemarene aspekte kognicije, a to su da aspekti po kojima je kognicija utjelovljena, enaktivna, proširena i ukorijenjena ili se, naprotiv, sagledavaju mnogi aspekti implozije umjetne inteligencije koja se, budući da umjetna inteligencija nestaje, a s druge strane nastaje kognitivna kibernetika, radi o mističnoj imploziji umjetne inteligencije.

Transformaciju umjetne inteligencije u kognitivnu kibernetiku moguće je promatrati s antropološke i ontološke razine. Antropološkom razinom

347

ukazuje se na odnos pojedinca s prirodom i kulturom, a sve kako bi se istaknula jedinstvenost ljudskog roda. Ontološkom razinom se, naprotiv, propituje kibernetika pod vidom bića kao bića, a sve kako bi se lakše razumjela granična područja teorija. U konačnici, antropološki i ontološki pristup, na transeuntan način, otvaraju prostor kaptologijskom pristupu kojim se, putem interdisciplinarnosti, ističe persuazivnost.

Autori kritiziraju kompromitaciju ciljeva novih tehnologija koje se pokazuju u humanističkoj formi, a zapravo su u potpunosti mizantropski jer, uslijed religijskog povjerenja prema operativnoj moći tehnologije, ujedno dislociraju čovjeka iz mnogih procesa, a osobito procesa odlučivanja i dubinskog učenja. Ljudski način razumijevanja i donošenja odluka potpuno nestaje onda kada čovjek, od istraživača koji se trudi spoznati, postane fanatični sljedbenik automatiziranog procesa. Autori upozoravaju da je um proces, a mozak struktura i da, sve dok i samo dok čovjek uči, razvija se i inteligencija, nestankom učenja, i to dubinskog učenja, nestaje i inteligencija. Suvremena informacijska tehnologija, ako se prema njoj razvije odnos religijskog predanja i antropološko-ontološke, ali i odgojne kapitulacije, čovjeka dovodi do ovisnosti. Ovisnička kaptologija počiva na persuaziji, ona nastaje kao posljedica namamljivanja kojom čovjek ostvaruje početnu istost s tehnologijom i konačni nestanak ljudskog pred tehnologijom. Primjenjujući rezultate Larsenova istraživanja, autori zaključuju da se kod korisnika koji su ostvarili istost sebstva i tehnologije, razvijaju sinestetička obilježja koja dovode do mentalne destrukcije.

Međutim, ne smije se izvući zaključak kako je tehnologija, u Heideggerovu smislu, propalost, nego se tehnologiju i razvoj tehnologije, kao i umjetne inteligencije, novim modelom obrazovanja treba staviti u funkciju ljudskog rasta i razvoja ljudskog društva u kojem se ne odvija antropološki i ontološki lom.

Totalitarizam prati propaganda, on se ostvaruje u vođi, partiji i totalnoj državi, globalitarizam, naprotiv, prati persuazija, a ostvaruje se putem interneta, kaptologije i globalnog sela. Ono što razumijeva i razotkriva propagandne strukture totalitarizma i persuazijske strukture globalitarizma drugačiji je način učenja kojim se razvija kritičko mišljenje, samostalan i timski rad te metoda rješavanja problema, a ne usvajanje tuđih rješenja. Osim toga, nova metoda učenja otvara prostor moralnoj prosudbi jer samo ako izostane moralna prosudba, nastaje plodno tlo za

348

totalitarizam i globalitarizam. Globalitarizam, kao nadolazeće globalno doba ostvarivanja mizantropskih ciljeva tehnologije, počiva na destrukciji morala kojom se izriče prezir prema svemu ljudskom. Suvremeno znanje traži suvremene stručnjake znanja, nove inženjere znanja koji razumijevaju inteligentne tehnologije. Um koji zna, a to su autori pokazali obrađujući LEAN model, razumijeva procese transformacije suvremene inteligentne tehnologije i usklađuje razvoj ljudskog s tehnologijskim razvojem. Um koji ne razumijeva stvara društvo tehnologijski generirane mase, odnosno društvo novog totalitarizma. Ovo djelo možemo smatrati i znanstvenom uputom kako razvijati um i inteligenciju u vremenu inteligentnih tehnologija.

Prof. dr. sc. Krešimir Meštrović U Hrvatskoj nedostaje slična znanstvena literatura, pa je vrlo teško ovo djelo uspoređivati sa srodnim djelima u domaćoj ili stranoj nakladi.

Smatram da postoji veliki društveni interes za ovakvo djelo. Radi se o potpuno novom znanstvenom djelu kojim se potiče kritičko razmišljanje o čovječnosti i razvoju misli u digitalno doba.

Ovo znanstveno djelo dobrim će dijelom popuniti prazninu koja postoji u domaćoj znanstvenoj literaturi vezano uz kognitivnu kibernetiku. U njemu je kvalitetno opisana kognitivna kibernetika, inženjerstvo znanja, sprega mozga, kognitivne kibernetike i kaptologije, lean tehnološki izazovi, te kognitivna kibernetika za budućnost edukacije. Detaljno je obrađen primjer uporabe kognitivne kibernetike na prokazivanju totalitarizma.

Djelo u potpunosti ispunjava zahtjeve znanstveno nastavne literature za visokoškolske studije. Radi se o izvrsno napisanom udžbeniku koji će omogućiti studentima lakše savladavanje gradiva iz područja kognitivne kibernetike.

349

Prof. dr. sc. Neven Hrvatić Knjiga Kognitivna kibernetika – Računska racionalnost misaonih sustava izvorno je znanstveno djelo u kojem su na jednom mjestu dani pregled, stanje i perspektive kognitivne kibernetike, a u Hrvatskoj nisu tiskana djela sličnog sadržaja i kakvoće. Knjiga nudi originalan znanstveni/ interdisciplinarni pristup fenomenu kognitivne kibernetike koji omogućava čitateljima sustavan i kreativan način integriranja različitih teorijskih i aplikativnih pristupa, posebno s aspekta elektrotehnike i pedagogije.

Knjiga predstavlja originalno, aktualno i vrijedno djelo iz interdisciplinarnog/šireg područja pedagogije, koje u potpunosti zadovoljava zahtjeve znanstvene i sveučilišno–nastavne literature.

350

O knjizi su rekli Prof. dr. sc. Dražen Juračić Zdenko Balaž i Marino Ninčević odvažni su istraživači koji su se uputili u središte pitanja što ih otvara četvrta industrijska/informatička revolucija. A to pitanje glasi: kako objasniti promjene tehnika življenja i obrazaca ponašanja, nestajanje granica između tehničkog i živog svijeta, spajanje digitalnog i biološkog? Kako shvatiti transformacije ekonomije i uprave, kulture i edukacije?

Kognitivna kibernetika, nova znanstvena disciplina, nudi odgovore – bavi se artikulacijom modela za razumijevanje novih stanja i odnosa. I potom, temeljem tih modela, postupcima za regulaciju društveno-tehničkih sustava, procesa i struktura.

Balaž i Ninčević pokazuju ključne točke nastanka ove znanosti potaknute razvojem umjetne inteligencije. Predstavljaju smjerove razvoja i glavne teoretičare, donose pregled osnovnih postavki suvremene znanstvene hermeneutike i didaktike aktivnog učenja. Raspravljaju o budućnosti edukacije i edukatora, o odnosu filozofije i edukacije s umjetnom inteligencijom. Otvaraju temu neosporne važnosti za suvremenike.

351

Prof. dr. sc. Alan Uzelac U današnjem svijetu, u kojem su telefoni sve pametniji dok kognitivne sposobnosti ljudi koji ih koriste stagniraju (ako ne i nazaduju), filozofijsko promišljanje spoznaje mora se okrenuti svijetu novih tehnologija. Knjiga „Kognitivna kibernetika” zorno pokazuje da su društveno-humanističke znanosti bez doticaja sa sveprisutnim digitalnim svijetom prazne, ali i da inteligentnim interaktivnim informacijskim tehnologijama treba široko filozofijsko promišljanje da bi objasnilo njihove potencijale i ispunilo ih smislom. Balaž/Ninčevićeva knjiga kritički osmišljava kognitivnu kibernetiku ne samo u filozofijskom i informatičkom, već i u edukacijskom kontekstu, tragajući za načinom kako prenijeti nova znanja i nove spoznaje u racionalnosti nesklonom, antiuniverzalističkom svijetu. Može li umjetna inteligencija pomoći osnaživanju prirodne, ljudske inteligencije?

Ninčević i Balaž u svojoj su knjizi otvorili široki spektar pitanja, postavljajući premise iz mnogostrukih perspektiva: ontološke, fenomenološke, gnoseološke, neuro-kognitivne, hermeneutičke, edukacijsko-didaktičke, politološke…. Takav pristup potiče kritičko razmišljanje o čovječnosti i razvoju misli u digitalno doba, a takav poticaj za kritičko učenje, podučavanje i diseminaciju znanja i kompetencija prijeko je potreban u Hrvatskoj kao (pred?) post-totalitarnoj naciji, koja je prema najnovijim globalnim rang-listama konkurentnosti na 136-om mjestu od 140 država po kritičkom razmišljanju u obrazovnom sustavu.

352