Mihรกly Szentmรกrtoni OSJETLJIVOST ZA ฤ OVJEKA Pastoralna psihologija
Impresum Mihály Szentmártoni, Osjetljivost za čovjeka. Pastoralna psihologija Glas Koncila, Zagreb, 2009. Nakladnik: Glas Koncila, Kaptol 8, Zagreb www.glas-koncila.hr Za nakladnika: Nedjeljko Pintarić Biblioteka: Tertium millennium. Knjiga 7 Recenzenti: Prof. dr. Josip Jelenić, DI Prof. dr. Mijo Nikić, DI Jezično uređivanje: Josip Sinjeri Suradnik u pripravi: Slavko Antunović Grafičko oblikovanje: Mirjana Kos Priprava za tisak: Željko Filetin Naslovnica: Mirjana Kos Tisak: Grafika Markulin, Lukavec Tiskano u rujnu 2009. Naklada: 500 ISBN 978-953-241-194-2 CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 707439 Sva prava su pridržana. Nijedan se dio ove knjige ne smije umnažati, fotokopirati, reproducirati ni prenositi u bilo kojem obliku (mehanički, elektronički i sl.) bez prethodne pismene suglasnosti nakladnika.
M ihรกly Szentmรกr toni
OSJETLJIVOST ZA ฤ OVJEKA Pastoralna psihologija
Zagreb, 2009.
Kazalo UVOD ...........................................................................................................................9 I. POGLAVLJE
POSLANJE CRKVE. BRIGA ZA ČOVJEKA ....................................................................................11 PASTORALNA TEOLOGIJA. BRIGA ZA BOŽJI NAROD .................................................................................. 13 Od praktične teologije do evangelizacije ......................................................................................... 14 Pastoralna situacija ........................................................................................................................ 15
PASTORALNA PSIHOLOGIJA. OSJETLJIVOST ZA OSOBU ............................................................................ 17 Razvojni put pastoralne psihologije ................................................................................................ 18 Nove tendencije u pastoralnoj psihologiji ........................................................................................ 20
II. POGLAVLJE
ZANIMATI SE ZA ČOVJEKA. PASTORALNA ANTROPOLOGIJA ....................................................23 PSIHODINAMIČKE TEORIJE ....................................................................................................................... 26 Podsvijest ...................................................................................................................................... 26 Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 28
TEORIJE PONAŠANJA ................................................................................................................................ 29 Učenje ........................................................................................................................................... 29 Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 30
HUMANISTIČKE TEORIJE ........................................................................................................................... 31 Samoostvarenje ............................................................................................................................. 32 Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 32
EGZISTENCIJALNE TEORIJE ....................................................................................................................... 34 Autotranscendencija ...................................................................................................................... 34 Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 35 Terapija sadašnjeg trenutka ............................................................................................................ 35 Osobna sinteza .............................................................................................................................. 36
OBRAMBENI MEHANIZMI ......................................................................................................................... 38
III. POGLAVLJE
U POTRAZI ZA ČOVJEKOM. TEOLOGIJA I PSIHOLOGIJA U DIJALOGU ........................................43 REDUKCIONIZAM U SUVREMENOJ PSIHOLOGIJI....................................................................................... 45 Psihoanalitički redukcionizam ........................................................................................................ 45 Bihevioristički redukcionizam ......................................................................................................... 46 Neurološki redukcionizam .............................................................................................................. 48 Genetski redukcionizam ................................................................................................................. 49 Društveni redukcionizam ................................................................................................................ 50
4
TRIJUMFALIZAM U SUVREMENOJ PSIHOLOGIJI........................................................................................ 52 Psihoanaliza .................................................................................................................................. 53 Humanistička psihologija ............................................................................................................... 53 Transpersonalna psihologija ........................................................................................................... 55
U POTRAZI ZA DUŠOM .............................................................................................................................. 56 Temelji osobne vrijednosti .............................................................................................................. 57 Misterij čovjeka.............................................................................................................................. 58
OTAJSTVO BOGA. TAJNA ČOVJEKA ............................................................................................................ 59 Negativne slike o Bogu ................................................................................................................... 60 Pozitivne slike o Bogu .................................................................................................................... 61
IV. POGLAVLJE
POMOĆI DRUGOMU. PASTORALNO SAVJETOVANJE .................................................................63 PRIRODA PASTORALNOG SAVJETOVANJA ................................................................................................. 65 Teološko-eklezijalni kontekst ......................................................................................................... 66 Pastoralni razgovor ........................................................................................................................ 68
RAZLIČITI MODELI PASTORALNOG SAVJETOVANJA .................................................................................. 69 Psihodinamički model savjetovaja .................................................................................................. 70 Bihevioralni model savjetovanja ..................................................................................................... 72 Nedirektivni model savjetovanja ..................................................................................................... 73 Evanđeoski model savjetovanja ...................................................................................................... 77
V. POGLAVLJE
SASLUŠATI DRUGOGA. TEHNIKA PASTORALNOG RAZGOVORA ................................................81 AKTIVNO SLUŠANJE .................................................................................................................................. 83 Potreba da se može govoriti o sebi .................................................................................................. 83 Vještina aktivnog slušanja .............................................................................................................. 85
PUTEVI U SVIJET DRUGOGA ...................................................................................................................... 86 Odgovor zrcalo ............................................................................................................................... 87 Refleksija osjećajâ .......................................................................................................................... 88 Suočavanje .................................................................................................................................... 88 Neprikladne intervencije ................................................................................................................ 91
VANJSKI UVJETI RAZGOVORA ................................................................................................................... 92 Neverbalna komunikacija ............................................................................................................... 92 Pravila igre .................................................................................................................................... 93
STRUKTURA RAZGOVORA ......................................................................................................................... 95 Početak razgovora .......................................................................................................................... 95 Slobodna faza razgovora: jedna barka s dva kormila ........................................................................ 98 Završna faza savjetovanja ............................................................................................................... 99
EVANĐEOSKI PRIMJER............................................................................................................................ 101 Samarijanka: žena koja skriva svoj problem................................................................................... 101 5
VI. POGLAVLJE
PRATITI DRUGOGA. DUHOVNO VODSTVO ..............................................................................103 DUHOVNO PRAĆENJE.............................................................................................................................. 106 Aktualnost i definicija .................................................................................................................. 106 Različiti modeli ............................................................................................................................ 107 Isusove metode duhovnog vodstva ............................................................................................... 110
BORBA ZA SLOBODU. NESVJESNI DINAMIZMI ........................................................................................ 111 Stupnjevi slobode ........................................................................................................................ 112 Konfliktna područja ..................................................................................................................... 115
NEKA OSNOVNA NAČELA PRUŽANJA POMOĆI ........................................................................................ 115 Neka načela logoterapije .............................................................................................................. 116 Tehnike terapije ponašanja ........................................................................................................... 117
TRANSFER............................................................................................................................................... 118 Transfer u duhovnom vodstvu ....................................................................................................... 118 Rješenje transfera ........................................................................................................................ 120 Duhovni vođa .............................................................................................................................. 121
EVANĐEOSKI PRIMJER............................................................................................................................ 122 Nikodemova obrana ..................................................................................................................... 122
VII. POGLAVLJE
LIJEČITI RANE PROŠLOSTI. ISPOVIJED ...................................................................................125 ISPOVIJED I PSIHIČKI ŽIVOT ................................................................................................................... 127 Bijeg u samilost. Iskrivljeni oblici ispovijedi .................................................................................. 128 Poruka glumca. Razine psihičkoga života ...................................................................................... 130
GRIJEH I KRIVNJA ................................................................................................................................... 133 Pitanja koja uznemiruju. Razine grijeha ........................................................................................ 133 Vrednovanje vlastitog djelovanja. Krivnja ..................................................................................... 135 Stid i krivnja ................................................................................................................................ 136 Teret prošlosti. Grižnja savjesti ..................................................................................................... 138
OSJEĆAJ KRIVNJE BEZ KRIVNJE. LAŽNE PORUKE ISKRIVLJENE SAVJESTI .............................................. 139 Skrupule ...................................................................................................................................... 139 Prisvojiti ulogu suca. Samokažnjavanje ......................................................................................... 141
SAVJEST .................................................................................................................................................. 143 Misaone akrobacije u svrhu otklanjanja odgovornosti .................................................................... 143 Nezrela savjest ............................................................................................................................. 145 Zrela savjest ................................................................................................................................ 146
RAZVOJNI PUT OPROŠTENJA .................................................................................................................. 146 Duboki ispit savjesti ..................................................................................................................... 147 Iskustvo oproštenja ...................................................................................................................... 148 Pastoralni stavovi ......................................................................................................................... 150 Psihološki efekt ispovijedi: pomirenje s prošlošću .......................................................................... 150 6
EVANĐEOSKI PRIMJER ............................................................................................................... 152 Preljubnica: žena bez obrana ........................................................................................................ 152
VIII. POGLAVLJE
BITI ČUVAR TAJNE LJUBAVI. BRAK I OBITELJ ........................................................................155 NUTARNJA DINAMIKA BRAKA ................................................................................................................ 157 Početak braka .............................................................................................................................. 159 Rođenje prvog djeteta .................................................................................................................. 160 Problemi majčinstva .................................................................................................................... 160 Problemi očinstva ........................................................................................................................ 161 Sukob generacijâ ......................................................................................................................... 161 Odvajanje djece od obitelji ........................................................................................................... 162 Dinamika bračne krize .................................................................................................................. 164 Moguća rješenja bračne krize ....................................................................................................... 165
PREVENCIJA I TERAPIJA.......................................................................................................................... 166 Proširite svoje horizonte! .............................................................................................................. 166 Učvrstite vezu! ............................................................................................................................. 168 Prestanite se smatrati žrtvom! ...................................................................................................... 168 Vjerujte u sakrament ženidbe! ...................................................................................................... 170
RASTAVA ................................................................................................................................................. 171 Od razbijenih snova do kontinuiteta ljubavi .................................................................................. 172 Pastoralna pomoć ........................................................................................................................ 172
IX. POGLAVLJE
UĆI U DRAMU DRUGOGA. SPECIFIČNE PASTORALNE SITUACIJE ............................................175 DRAMA RODITELJSTVA ........................................................................................................................... 177 LABIRINT SMETNJI U RAZVOJU .............................................................................................................. 177 Obiteljska situacija ....................................................................................................................... 178 Pastoralne smjernice .................................................................................................................... 179
DRAMA PROMAŠENA MAJČINSTVA. POSTABORTIVNI SINDROM ........................................................... 183 Uzroci pobačaja ........................................................................................................................... 184 Posljedice pobačaja ...................................................................................................................... 184 PAS simptomi .............................................................................................................................. 185 Duhovne potrebe ......................................................................................................................... 187 Metoda ozdravljenja i pomirenja .................................................................................................. 188
DRAMA PSIHOSEKSUALNOG IDENTITETA. HOMOSEKSUALNOST ........................................................... 190 Psihoanalitičke teorije .................................................................................................................. 192 Psihosocijalne teorije ................................................................................................................... 193 Eklektičke teorije ......................................................................................................................... 195 Biološke teorije ............................................................................................................................ 196
PASTORALNE SMJERNICE ....................................................................................................................... 198 7
X. POGLAVLJE
PRUŽITI NADU DRUGOMU. BOLEST I TRPLJENJE...................................................................201 TRPLJENJE .............................................................................................................................................. 203 Obrana pred tjeskobom bolesti. Modeli prilagodbe........................................................................ 204 Tražiti Boga u patnji. Stavovi prema vlastitom trpljenju ................................................................. 206
PREDATI PATNJU BOGU. MISTIKA PATNJE .............................................................................................. 208 Concetta Bertoli ........................................................................................................................... 210 Etape mistične duhovnosti ........................................................................................................... 211
XI. POGLAVLJE
TJEŠITI DRUGOGA. SMRT I ŽALOVANJE..................................................................................217 LICEM U LICE SA SMRĆU. STAVOVI PREMA SMRTI .................................................................................. 219 Ususret smrti. Pet Kübler-Rossinih faza ......................................................................................... 220 Spremanje na zadnje putovanje. Pet napasti vezanih uz ars moriendi ............................................. 223 Deset zapovijedi pohoda bolesniku ............................................................................................... 225
PASTORAL BOLESNIKA ........................................................................................................................... 227 ISKUSTVA TIK DO SMRTI ......................................................................................................................... 231 TEOLOŠKI GOVOR O SMRTI ..................................................................................................................... 234 PUSTITI DRUGOGA NEKA PLAČE. ŽALOVANJE......................................................................................... 236 Tipične reakcije prilikom žalovanja ............................................................................................... 236 Netipične reakcije prilikom žalovanja ............................................................................................ 237 Oslobađanje duševne boli............................................................................................................. 238
PASTORALNE SMJERNICE ....................................................................................................................... 239 EVANĐEOSKI PRIMJER............................................................................................................................ 241 Marta, Marija, Lazar i Isus ............................................................................................................ 241
SAŽETAK .................................................................................................................. 243 RIASSUNTO .............................................................................................................. 245 BIBLIOGRAFIJA ........................................................................................................ 247 POJMOVNO KAZALO ................................................................................................. 263 IMENSKO KAZALO .................................................................................................... 279 BILJEŠKA O AUTORU ................................................................................................ 283
8
UVOD Pastoralna psihologija je nova grana pastoralne teologije, koja se bavi prije svega analizom pastoralnog djelovanja, ali koja se, naravno, može produbiti u sustavnom istraživanju. Osim teorijskih analiza ona pokušava pružiti tehnike za pastoralni rad. Predlažemo kao kratku, radnu definiciju pastoralne psihologije ovu: Pastoralna psihologija je ona grana psihologije koja proučava psihološke procese koji se javljaju u pastoralnim situacijama. U ovakvom shvaćanju pastoralna psihologija spada u veliku obitelj primijenjenih psihologijskih disciplina, kao što su industrijska psihologija, školska psihologija, psihologija odgoja itd. Prema tome ova knjiga nije psihologija namijenjena samo svećenicima i drugim pastoralnim djelatnicima, nego je psihološka analiza jednog točno omeđena područja, koje se zove pastoralna situacija. Stoga ova knjiga može biti od koristi i psiholozima, ali i svakomu zainteresiranu čitatelju.
OSJETLJIVOST ZA ČOVJEKA
Struktura našeg studija vodi se dvama organizacijskim načelima. Prvo, polazimo od općenitijih tema, da bismo zatim došli do onih točno određenih. Drugo, u svim proučavanim pastoralnim situacijama naša je glavna briga prikazati psihološke dinamike koje se kriju u pozadini. Taj pristup podrazumijeva stanovitu cikličnost temâ, što znači da se pojedini elementi ponovno pojavljuju u kasnijim poglavljima, gdje ih se smješta u širi kontekst. Svjesni smo da u svakoj pastoralnoj situaciji treba uzeti u obzir ne samo psihološke već i sociološke i pedagoške elemente i, prije svega, djelovanje milosti. Ta je sinteza osobni zadatak pastoralnog djelatnika. Ova je knjiga namijenjena u prvom redu svećenicima i drugim pastoralnim radnicima sa svrhom da mogu bolje razumjeti ljude s kojima 9
Mihály Szentmártoni, OSJETLJIVOST ZA ČOVJEKA
rade i situacije u kojima se oni nalaze. Knjiga je namijenjena i psiholozima koji rade s ljudima u praksi, među kojima ima velik broj vjernika. Za ispravno shvaćanje tih ljudi potrebno je uzeti u obzir i njihovo duhovno iskustvo. Knjiga je namijenjena također studentima bilo teologije bilo psihologije, koji se spremaju za svoje buduće zvanje, koje će se često sastojati od rada s ljudima. Knjiga je naposljetku namijenjena svakomu dobronamjernu čitatelju koji se zanima za interdisciplinarno područje između duhovnosti i psihologije.
Mihály Szentmártoni, DI
10
SAŽETAK Osjetljivost za čovjeka. Pastoralna psihologija – taj dvostruki naslov naznačuje dvostruku poruku ove knjige: prvi dio naslova izražava osnovni pastoralni stav, a drugi dio niz stručnih spoznaja. I jedno i drugo su uvjeti za uspješan rad s ljudima. Osnovni pastoralni stav može se opisati kao osjetljivost prema čovjeku, a ostvaruje se aktivnim slušanjem drugoga, empatijom, tj. sposobnošću i spremnošću da se uđe u iskustvo druge osobe i da se stvari gledaju njezinim očima, te spremnošću da se drugomu posveti vrijeme. Drugi dio naslova poručuje da rad s ljudima nije samo dobra volja, nego i odgovoran posao, koji pretpostavlja stručnu spremu. Stručna sprema ne znači samo poznavanje psihologije nego, u slučaju pastoralnog rada, pretpostavlja poznavanje i teologije i duhovnosti i ostalih znanosti o čovjeku.
OSJETLJIVOST ZA ČOVJEKA
Ta dvostruka optika pristupa pastoralnim situacijama provlačila se cijelom knjigom i odražavala se i nadalje u dvostrukim naslovima i podnaslovima pojedinih poglavlja, a svaki se naslov odnosi na jedno od pastoralnih područja: pomoći drugomu – pastoralno savjetovanje; pratiti drugoga – duhovno vodstvo; liječiti rane prošlosti – ispovijed; biti čuvar tajne ljubavi – brak i obitelj; ući u dramu drugoga – specifične pastoralne situacije (smetnje u razvoju, postabortivni sindrom, rastava): dati nadu drugomu – bolest i trpljenje; tješiti drugoga – smrt i žalovanje. Nabrojene pastoralne situacije promatrali smo prvenstveno kroz prizmu psihologije. Nije se išlo za tim da se ponude praktična rješenja ili konkretni savjeti kako treba raditi s ljudima, već su se analizirali oni psihički procesi koji se odigravaju u različitim pastoralnim situacijama. Te smo dinamike promatrali uvijek u sva tri čimbenika svake pastoralne situacije: u pastoralnom subjektu, u pastoralnom djelatniku i u samu odnosu između njih dvoje. Ideja vodilja takva pristupa bila je da ako se shvati unutarnja dinamika jedne situacije, onda će se pronaći i prikladni pristupi rješavanju problema i pružanja pomoći osobi.
243
Pastoralna situacija je, zapravo, međuljudski odnos između pastoralnog djelatnika (koji može biti svećenik, redovnik/redovnica ili vjernik) te pastoralnog subjekta (koji može biti osoba s problemima, osoba koja traži duhovno vodstvo, osoba koja dolazi na ispovijed, osoba koja pati od neke bolesti, osoba koja se suočava sa smrću itd.). Jedinstvenost pastoralnog odnosa odražava se u činjenici da je otvoren prema transcendenciji, tj. upućuje na Boga kao na konačni izvor svakoga ljudskog rasta.
244
RIASSUNTO “Sensibilità verso la persona. Psicologia pastorale” – questo doppio titolo segnala il doppio intento di questo libro. La prima parte del titolo si riferisce ad un atteggiamento pastorale, la seconda parte invece alle conoscenze pratiche; tutti e due gli elementi sono indispensabili per un efficace lavoro con le persone. L’atteggiamento pastorale fondamentale si può esprimere come sensibilità verso la persona e si realizza nella capacità e nell’arte dell’ascolto attivo, nell’empatia attraverso la quale si entra nel mondo interiore dell’altra persona e nella disponibilità di dedicare tempo all’altro. La seconda parte del titolo segnala che la cura delle persone non dipende soltanto dalla buona volontà di chi vuole prestare aiuto, ma deve poggiarsi sulle solide conoscenze della psicologia, della teologia e della spiritualità, ed anche sulle altre scienze sull’uomo, come la pedagogia e la sociologia.
OSJETLJIVOST ZA ČOVJEKA
Tale doppio binario dell’azione pastorale è l’idea guida di tutto il libro e si è cercato di esprimere tale approccio seguendo la stessa logica dei doppi titoli. In questo senso si è potuto esaminare una serie di situazioni pastorali: aiutare l’altro – consulenza pastorale; accompagnare l’altro – direzione spirituale; guarire le ferite del passato – la confessione; essere custode dell’amore degli altri – matrimonio e famiglia; entrare nel dramma dell’altro – situazioni pastorali specifiche (portatori di handicap, la sindrome postabortiva, il divorzio); dare speranza all’altro – malattia e sofferenza; consolare l’altro – morte e lutto. Le sopraelencate situazioni pastorali sono state analizzate nell’ottica delle dinamiche psicologiche inerenti a tali situazioni. Non si è cercato di offrire consigli pratici o pronte soluzioni, bensì si è seguito la logica che se uno riesce a capire le dinamiche interne di una persona o di una situazione, saprà trovare anche i mezzi per la migliore soluzione dei problemi.
245
La situazione pastorale è infatti una relazione interpersonale tra un agente pastorale, che può essere un sacerdote o un laico, e uno o più soggetti pastorali che si rivolgono al sacerdote od altro agente pastorale per un aiuto, una guida e un sostengo. Specifico in questa relazione è l’apertura alla Trascendenza, cioè la convinzione che è Dio l’ultimo agente di ogni crescita umana.
246
Bilješka o autoru
OSJETLJIVOST ZA ČOVJEKA
Mihály Szentmártoni, isusovac, psiholog. Rodio se 1945. u Novom Sadu. Filozofiju, teologiju i psihologiju studirao je u Zagrebu, a iz kliničke psihologije doktorirao u Rimu. Od 1991. profesor je na Papinskom sveučilištu Gregorijani u Rimu, teološki savjetnik Kongregacije za proglašenje svetaca, pisac znanstvenih i stručnih djela s područja psihologije i duhovnosti. Na stranim jezicima objavljeni su mu sveučilišni udžbenici: Teologia pastorale (talijanski, španjolski, portugalski, češki, slovački), Camminare insieme (talijanski, španjolski, portugalski, poljski, madžarski), In cammino verso Dio (talijanski, španjolski, portugalski). Na hrvatskome je objavio: Psihologija duhovnog života; Svijet mladih; Tražeći Boga, naći sebe; Pred Otajstvom Ljubavi. Osim stručno-znanstvene djelatnosti angažiran je i u konkretnome pastoralnom radu: duhovnik je Papinskoga hrvatskog zavoda svetoga Jeronima u Rimu, davatelj duhovnih vježbi, ispovjednik u više redovničkih zajednica.
283