NRCweekend 4 en 5 april 2016 by flora hofman

N RC . N L

Zaterdag 4 juni & Zondag 5 juni 2016

Advertentie

JAARGANG 46 NO. 207 / PRIJS € 3,75

ALGEMEEN HANDELSBLAD (1828) EN NIEUWE ROTTERDAMSCHE COURANT (1844)

SPECIAL EK Voetbal

Voetbal in Frankrijk: Lilian Thuram, Johnny Rep, en voetballen in de banlieue. Sybrand Buma

Nog even en iedereen is boos op iedereen HET GROTE INTERVIEW PAGINA 12-14

We zijn er. Wen er maar aan Activistische jonge moslims roepen in felle tweets en blogs op tot meer zelfbewustzijn. Het Grote Verhaal: pagina 22-25

Klimaatonderzoek Advertenties

Oceanen dempen het broeikaseffect. Nog wel.

Hardlopen

Gezond medicijn tegen burn-out

BIJLAGE WETENSCHAP LU X

x(7B0BB4*KKLKQL( +.!$!?!#!] Bezorginformatie www.nrc.nl/service of 088 572 0572 ma t/m vr 08.00-19.45 u, zat 11.00-16.30 u

BELGIË & LUXEMBURG € 4,25

Lees de krant ook online Zo geregeld Ga naar nrc.nl/activeer

2 In het nieuws

BAS HEIJNE

Nog zes terroristen moesten aanslag Düsseldorf plegen Terreur verdachten

Dikke error

k had beter moeten weten, maar even leek het een fatsoenlijke discussie te worden: de rapper Typhoon was aangehouden door de politie, vanwege een verdachte mismatch tussen zijn huidskleur en zijn auto. Typhoon kaartte het voorval aan op Instagram, op rustige toon. Bij de aanhouding had de agent („vriendelijke vent, daar niet van”) gewoon toegegeven dat hij vanwege zijn huidskleur was aangehouden. Typhoon: „Ik kies ervoor dit nu te delen omdat dit niet een op zichzelf staand iets is. Het is niet alleen de politie, dit is een dikke error in de NL’se samenleving.” Typhoon wilde ook niet dat het over hem zou gaan: „Dit is helaas de zoveelste keer dat dit mij overkomt en dan ben ik nog ‘bekend’ en is de sfeer na herkenning minder gespannen. Velen hebben dat voorrecht niet.” De politie gaf ruiterlijk toe dat ze fout zat. Politiewoordvoerder Ruud Visser: „Daar moeten we niet over gaan liegen.” En: „Het is vaker gebeurd, dus ik leef wel met hem mee, ja.” Minister Van der Steur vroeg Typhoon hem te helpen bij een campagne om „etnisch profileren” bij de politie uit te bannen. De rapper ging in op die uitnodiging, als „dat op structurele wijze gaat gebeuren en niet als snelle pleister zal dienen voor een dieper liggend probleem in Nederland”. Probleem erkennen, zelfonderzoek, dialoog, de wil om er samen uit te komen – het leek godbetert wel een beschaafd land. Dat konden we niet zomaar laten gebeuren. Na een paar uur spatte de zeepbel van goedertierenheid uit elkaar. De VVD bedient de gepolariseerde samenleving in iedere kwestie tegenwoordig op twee fronten – eerst bewindslieden als

De suggestie dat Typhoon het indirect over zichzelf afroept door tot een bevolkingsgroep te behoren

good cop, en meteen daarna de grijns van bad cop Halbe Zijlstra. Waar Van der Steur een probleem erkende, daar bagatelliseerde Zijlstra de vernederingen waar Nederlanders als Typhoon regelmatig mee te maken kregen als „het hoort er gewoon bij”. De bevolkingsgroep waartoe Typhoon behoort, scoort nu eenmaal hoog in verkeerde lijstjes, luidde zijn boodschap, dus wen er maar aan. Discriminatie? Welnee. Dat zette de toon – het feest van de nationale verontwaardiging brak weer los. Meteen volgde het geklaag over „klaagnegers”. „Misbruik van racismekaart”, kopte De Telegraaf. Misdaadverslaggever John van den Heuvel nam het voor de politie op. Gewoon een kwestie van realisme. Jonge criminelen lieten het de laatste jaren immers breed hangen. „Ze droegen horloges van een ton, reden in auto’s van twee ton en spendeerden op een zaterdag in de PC Hooftstraat bedragen waar de meeste Nederlanders drie maanden voor moeten werken. Dat is nogal ondermijnend voor het rechtsgevoel van de gemiddelde burger, die ’s ochtends vroeg in zijn Opel Astra aansluit in de file om naar het werk te gaan.” Bovendien was zijn eigen zoon ook een keer aangehouden in de bak van pa. Dus er was eigenlijk geen verschil tussen hem en Typhoon.

an den Heuvel presenteert zich als een man van de praktijk – tegenover de onwerkelijke, abstracte, politiek-correcte principes van gelijkheid voor de wet, staat de streetwise ervaring van de mensen die met hun poten in de modder staan. Maar die abstracte principes zijn er nu juist om guilt by association tegen te gaan, de abjecte suggestie dat Typhoon het indirect toch min of meer over zichzelf afroept door tot een bij voorbaat verdachte bevolkingsgroep te behoren. Die principes zijn er om te voorkomen dat bepaalde ervaringen tot een associatief stigma worden. De politie moet juist proberen om de goeien niet onder de kwaden te laten lijden. Van den Heuvel schrijft: „De suggestie van de jonge artiest Typhoon via sociale media dat hij uitsluitend vanwege zijn donkere huidskleur door de Zwolse politie was gecontroleerd...”

at is kwade trouw; de politie gaf het zelf toe. Bovendien weet Van den Heuvel heel goed dat er wel degelijk een probleem is. Al jaren verschijnen rapporten over de buitensporige uitstroom van allochtone agenten. Als voornaamste oorzaak worden steeds opnieuw „een verziekte cultuur” en „heersende omgangsvormen” genoemd. Al in 2007 erkende een hoofdcommissaris dat de uitstroom ook het gevolg was van structurele discriminatie, waardoor nauwelijks allochtone agenten opklimmen binnen de politie. Dat is gewoon een dikke error. Goed dus dat kasteelheer Ad van der Steur en rapper Typhoon samen optrekken. Ik kijk uit naar hun clip.

Niet vier, maar tien mannen waren van plan een bloedbad aan te richten in een populaire Duitse uitgaansbuurt. Het nieuws komt hard aan. Door onze correspondent BERLIJN. Aan de geplande terreuraanslag in Düsseldorf waartoe Islamitische Staat (IS) opdracht zou hebben gegeven, moesten meer terroristen deelnemen dan tot nu toe werd aangenomen. Het plan van IS zou zijn geweest om niet vier, maar tien mannen in te zetten om in het centrum van de Duitse stad een bloedbad aan te richten. Dat zou een van de vier verdachten, die in Frankrijk gevangen zit, tegen de Franse autoriteiten hebben gezegd, meldden Duitse media vrijdag. Eerdere mededelingen van deze Saleh A. brachten de Duitse autoriteiten er donderdag al toe om drie Syrische mannen die zich uitgaven voor vluchtelingen op te pakken in verband met de zaak. Toen werd er nog vanuit gegaan dat zij samen met Saleh het plan hadden om met z’n vieren, met zelfmoordvesten en machinegeweren, dood en verderf in Düsseldorf te zaaien. Het stadscentrum is een geliefde uitgaansbuurt, soms met trots ‘de langste tapkast ter wereld’ genoemd.

Overigens zijn er volgens de Duitse justitie geen aanwijzingen dat de mannen al praktische voorbereidingen voor de aanslag hadden getroffen. Ook zijn er geen aanwijzingen dat de andere zes terroristen, als die al geronseld zijn, zich in Duitsland bevinden. Desondanks is het nieuws hard aangekomen in Duitsland, dat anders dan Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Spanje nog niet getroffen is door een grote aanslag van radicale moslims. Wel zijn er kleinere aansla-

Ze zijn Duitsland als vluchteling binnengekomen gen geweest en aanslagen verijdeld. Al maanden waarschuwen de autoriteiten dat Duitsland ook doelwit van Islamitische Staat en andere terreurgroepen is. De kwestie ligt extra gevoelig omdat de drie donderdag opgepakte mannen Duitsland als vluchtelingen zijn binnengekomen en zijn opgepakt in asielzoekerscentra. Al sinds de grote stroom vluchtelingen naar Duitsland op gang kwam, heeft vooral de rechts-nationalistische partij Alternative für Deutschland (AfD) gewaarschuwd dat het beleid van bondskanselier Merkel ertoe leidt dat met de grote aantallen vluch-

telingen ook terroristen het land in komen. Ook Oost-Europese regeringen hebben dat argument gebruikt om het beleid van Merkel te hekelen en om vluchtelingen uit hun eigen landen te weren. De hele zaak draait om Saleh A., die volgens eigen zeggen in Syrië door IS was aangewezen als een soort aanvoerder van de terreurcel. Maar inmiddels is hij een soort kroongetuige geworden. Op 1 februari heeft hij zich in Frankrijk aangegeven bij de politie, omdat hij berouw had en niet wilde dat zijn dochter door het leven zou moeten als kind van een terrorist. Kort daarop lichtte Frankrijk de Duitse autoriteiten in, die de drie verdachte asielzoekers al sinds die tijd in de gaten hielden. Hoe geloofwaardig Saleh A. is, valt moeilijk te zeggen. Opmerkelijk is dat IS al in het voorjaar van 2014 in Syrië de opdracht voor de aanslag aan Saleh A. en Hamza C. zou hebben verstrekt. In mei van dat jaar zouden beide mannen naar Turkije zijn gegaan, om pas in 2015 (de één in maart en de ander in juli) met de stroom vluchtelingen viar de zogeheten Balkan-route naar Duitsland te reizen. Daar zouden ze een andere Syriër hebben overtuigd om aan het plan mee te doen. Een vierde die zich bij hen voegde was in Syrië opgeleid om explosieven te maken. Saleh A. zou naar Frankrijk zijn gereisd om materiaal voor de aanslag te kopen.

Taalunie Kritiek wegens bezuinigingen en bespot om „pannenkoekspelling” Door onze redacteur Hugo Logtenberg A M ST E R DA M . Voor de Taalunie eindigde deze week zoals die begon: met zware kritiek op de organisatie. De Taalunie, die waakt over de Nederlandse taal en jaarlijks het bekende Groene boekje uitgeeft, moest dinsdag het harde oordeel van een onderzoekscommissie slikken. Die stelde dat de Taalunie vorig jaar „ondoordacht” bezuinigde, daar „meer dan onhandig” over communiceerde met betrokken organisaties en te veel uitgeeft aan personeelskosten. „De organisatie eet zichzelf op.” Gisteren kwam daar de afscheidsrede van hoogleraar Nederlandse taalkunde Anneke Neijt nog eens bij. Zij hekelde ten overstaan van haar gehoor op de Radboud Universiteit in Nijmegen de spellingsactivi-

INHOUD

teiten van de Taalunie. Mikpunt van haar kritiek was onder meer de zonder fatsoenlijke afstemming met experts ingevoerde tussen-n, in 1995. „Voor die tijd bakten we pannekoeken, daarna pannenkoeken.” Een nog altijd een onbegrijpelijke ingreep, vindt Neijt, zelf voormalig lid van de spellingscommissie van de Taalunie. Spottend sprak ze over „de pannenkoekspelling van de Taalunie”. Maar haar grootste ergernis is de onaantastbaarheid van de Taalunie; „de enige instantie die zich met de spelling mag bemoeien”. Een positie die de organisatie volgens Neijt uitbuit door exclusieve keurmerken uit te geven. Alleen boeken waarin de officiële spelling van de Taalunie wordt gehanteerd, kunnen het keurmerk krijgen, zei Neijt. En dat keurmerk is weer noodzakelijk voor boeken die met overheidssubsidie wor-

OPINIE & DEBAT Brexit: allemaal Europeaan (nog wel) pagina 4-7 Opeens was ik een blanke elitaire overheerser pagina 9 Column De rechtsstaat: mensen met schulden pagina 7

den aangeschaft, zoals schoolboeken. Neijt: „Daarmee onderdrukt de Taalunie elke vorm van meedenken en kritiek.” Volgens haar is er geen modern land waarin de spelling zo ondemocratisch en autoritair is geregeld. De Taalunie laat in een reactie weten dat het klopt dat de officiële spelling in Nederland en Vlaanderen op voorspraak van de Taalunie wordt voorgeschreven voor de overheid en het onderwijs. „Maar dat houdt voor schoolboeken geen enkele verplichting in om het keurmerk te gebruiken en biedt ook geen enkel economisch voordeel.” Het keurmerk geeft gebruikers uiteraard wel de zekerheid dat de officiële spelling is gevolgd, aldus de Taalunie. En de kritiek dat de Taalunie alleen en autoritair handelt? „Daar herkennen we ons niet in.”

ECONOMIE & SPORT Silicon Valley verliest zijn glans pagina 8-9 Leuren met je landgoed pagina 10-11 Familieberichten, pagina 24-27

NRCWEEKEND

FOTO PIROSCHKA VAN DE WOUW / ANP

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Een inwoner van Roermond ruimt het huis op nadat de vloer heeft blank gestaan door de wateroverlast van de afgelopen dagen.

Het zou pas in 2050 zó hard gaan regenen Door onze redacteur Arjen Schreuder

Wateroverlast Nederland is best goed voorbereid op de verwerking van regen. Maar in de plannen waren de extreme buien van nu pas voorzien voor 2050.

Advertenties

A M ST E R DA M . Bij de meeste vergade-

ringen van waterschappers staat het onderwerp tegenwoordig steevast op de agenda: wateroverlast. „We zijn er druk over in gesprek”, zegt Wiebe van der Ploeg, bestuurder van het noordelijke waterschap Hunze en Aa’s en van de Unie van Waterschappen. De urgentie daarvan blijkt deze week opnieuw door de overstromingen in Oost-Brabant en Limburg. Er zal de komende jaren meer wateroverlast volgen, verwacht Van der Ploeg. „We hebben te maken met extreme buien. Dat heeft alles te maken met klimaatverandering. De veranderingen gaan sneller dan wij vijftien jaar geleden hebben gedacht.” Er zijn de eerste tien jaren van deze eeuw veel plannen gemaakt en uitgevoerd die waren gebaseerd op modellen voor de verwachte waterhoeveelheden halverwege deze eeuw.

WETENSCHAP

Nieuwe wijken zijn uitgerust met grotere rioleringen die het afvalwater en het regenwater apart afvoeren; steden hebben vijvers en waterpleinen; boerenland kan worden gebruikt als tijdelijk waterbassin. „We hebben het watersysteem in Nederland redelijk op orde”, zegt Van der Ploeg. Maar, zo blijkt uit de huidige extreme buien, „nu zijn we ingehaald”. Van der Ploeg: „We hebben te maken met piekbuien met een hevigheid en een duur die we pas in 2050 hadden verwacht. Je moet zeggen: 2050 is 2015 geworden.” Er moeten méér maatregelen worden genomen. „Er moet méér ruimte komen voor het tijdelijk bergen van water”, zegt Van der Ploeg. Gemeenten moeten overwegen „of ze niet toch hun rioleringsplannen sneller moeten uitvoeren”, ook al moeten ze de belasting voor de burger verhogen; en de burgers moeten zélf zorgen voor meer waterberging, bijvoorbeeld door groene daken, het plaat-

LUX De oceanen veranderen! Warmer, zuurder en minder zuurstofrijk. pagina 4-5 Zeldzame ziektes opsporen pagina 9 De Bijbel begrijpen pagina 10-11

Turkse Nederlanders in een trouwshow op de Turkse televisie pagina 6-7 Sport tegen burnout pagina 10-11 Colofon, Tv, Puzzels, Weer, pagina 24-27

sen van regentonnen, en „de stenen uit hun tuinen te halen en de graspollen er weer in te planten”. Met de capaciteit van de Nederlandse rivieren heeft de huidige wateroverlast weinig te maken, zeggen rivierdeskundigen van Ruimte voor de Rivier. Dit nationale project, waarvan de kosten 2,3 miljard euro belopen, behelst 34 projecten zoals de aanleg van geulen in uiterwaarden en

het verbreden van rivierbeddingen. Cor Beekmans: „De maatregelen zijn bedoeld om zeer hoge waterstanden in de winter te kunnen verwerken. De afvoer van rivierwater bij Lobith is nu 4.500 kubieke meter per seconde. Dat is heel veel voor een zomer, en dat komt zelden voor. Maar het is veel minder dan de 15.000 tot 16.000 kubieke meter per seconde waar wij in de winter rekening mee houden.”

wij spreken de taal

FOTO ROBERT PRATTA/REUTERS

4 In het nieuws

De Franse politie houdt een oefening bij het Grande Stade in Decines bij Lyon, ter voorbereiding op het Europees Kampioenschap Voetbal.

Geen sportspanning maar angst Grootste dreiging Frankrijk doet er alles aan om tijdens het EK voetballers, toeschouwers en media te beschermen. Door onze correspondent Peter Vermaas SA I N T- D E N I S. In de belegerde ves-

ting rond het Stade de France leggen werkmannen donderdag in de stromende regen de laatste hand aan het mediadorp. Als een toerist vanaf een loopbrug naar het stadion met zijn telefoon een foto schiet, klinkt opeens van alle kanten geschreeuw. Dat is niet de bedoeling. Of hij het beeld ogenblikkelijk wil verwijderen en vooral niet op sociale media wil plaatsen, roept een geïrriteerde bewaker in fluorescerende regenjas. Waarom? „La sécurité, monsieur.” Het tekent de gespannen sfeer aan de vooravond van het Franse EK voetbal. Bovenop de toch al omvangrijke lopende operaties voor terreurbestrijding en ordehandhaving, zet het land voor het EK meer dan 90.000 agenten, gendarmes en privébeveiligers in. Zij moeten vanaf de openingswedstrijd vrijdag hier in Saint-Denis tot en met de finale op 10 juli voetballers, supporters en media beschermen tegen terroristisch gevaar.

Noodtoestand Niet de stakingen die delen van Frankrijk hebben lamgelegd of de overstromingen van de laatste dagen, maar terrorisme is de „grootste dreiging” die boven het EK hangt, zei de Franse president Hollande deze week nog maar eens. Het land verkeert sinds de aanslagen van novem-

ber nog altijd in staat van ‘noodtoestand’ . En hoewel mede dankzij de ruimere mogelijkheden tot huiszoeking die dat met zich meebrengt het netwerk dat in Parijs en Brussel toesloeg lijkt opgerold, is het gevaar niet geweken. Dat bevestigde directeur Patrick Calvar van inlichtingendienst DGSI afgelopen maand in de Assemblée Nationale. Frankrijk is volgens hem voor Islamitische Staat het belangrijkste doelwit. Dat zou „een nieuwe vorm van aanval” voorbereiden, „gekarakteriseerd door het plaatsen van explosieven op plaatsen waar een grote mensenmassa zich heeft verzameld”. Dit soort terreur kan veel slachtoffers maken als paniek ontstaat en mensen elkaar vertrappen. Voetbalstadions blijven een geliefd doelwit. Ze behoren in de woorden van de Franse etnoloog Christian Bromberger tot „de laatste symbolen van nationale eenheid” in onze moderne samenleving. Spionnenbaas Calvar noemde het EK niet expliciet, maar alle parlementariërs wisten dat hij het daar over had. Terreurverdachte Mohamed Abrini (de ‘man met het hoedje’) zou in april tijdens een verhoor ook al hebben gezegd dat het de bedoeling was niet in Brussel maar bij Franse stadions toe te slaan. Net zoals op 13 november afgelopen jaar. Maar dankzij doortastend optreden van stadionbewakers was de schade tijdens de oefenwedstrijd Frankrijk-Duitsland toen beperkt:

behalve de drie zelfmoordenaars, viel hier in Saint-Denis één dode.

EK VOETBAL 2016

Veiligheid in cijfers

2,5

miljoen kaartjes zijn er verkocht. Er worden 8 miljoen supporters verwacht, van wie 2 miljoen uit het buitenland

42.000

politieagenten ingezet en ook nog eens 30.000 gendarmes

13.000

particuliere beveiligers worden voor het voetbalevenement ingehuurd

10.000

soldaten van binnenlandse antiterreuroperaties zijn deels inzetbaar

man politie en 2 terreurbestrijders van elite-eenheid RAID zijn aan ieder voetbalteam toegewezen

Generale repetitie Terwijl in de stadions de beveiliging in handen is van de Europese voetbalbond UEFA, zijn de autoriteiten verantwoordelijk voor de bescherming van fans die buiten staan te wachten. En dat ging enigszins mis toen in hetzelfde Stade de France op 21 mei de Franse bekerfinale gespeeld werd. Doordat, net als bij het EK, supporters via ingewikkelde hekconstructies slechts door vier ingangen naar binnen konden, ontstonden grote opstoppingen, met alle risico’s van dien. Alle 70.000 fans hadden gefouilleerd moeten zijn, maar rookbommen, flessen en andere objecten bleken zonder probleem de controles gepasseerd. De wedstrijd tussen Paris SaintGermain en Marseille was door het Franse EK-comité een ‘generale repetitie’ genoemd, maar daar kwam minister van Binnenlandse Zaken Bernard Cazeneuve later op terug. „Het was niet hetzelfde publiek, niet dezelfde organisator, zelfs niet dezelfde beveiliging”, zei hij. Om er aan toe te voegen dat er wel lessen waren getrokken. De laatste weken zijn met figuranten, hulpverleners en antiterreureenheden bij de stadions meer dan dertig oefeningen belegd om op alle soorten aanslagen voorbereid te zijn: kamikazes, gifgas, bommen, ka-

lasjnikovs en andere varianten. Ook is precies afgesproken welke terreureenheid waar verantwoordelijk is. Dat leidde bij de aanslagen in 2015 soms tot onduidelijkheid. Maar „100 procent voorzorg leidt niet tot 0 procent risico”, waarschuwde Cazeneuve. Zorgen blijven er vooral over de zogenoemde fan zones. Alle speelsteden hebben zo’n officieel terrein waar liefhebbers gratis op een groot scherm wedstrijden kunnen volgen. In Parijs, op de Champ-de-Mars, is plek voor 100.000 man. „Daarmee geef je terroristen een mogelijkheid om een bloedbad aan te richten”, zei voormalig politiechef Frédéric Péchenard (tegenwoordig oppositiepoliticus) onlangs. Hij vindt het onverantwoord. Maar Cazeneuve en burgemeesters zijn ervan overtuigd dat de fans juist beter te beschermen zijn als ze binnen zo’n afgezet terrein staan. Er komen detectiepoortjes met private beveiligers, terwijl de politie de omgeving controleert. Stadsbesturen proberen andere grote schermen zonder deze beveiliging te voorkomen: wie voetbal wil kijken gaat naar het stadion, naar de fan zone of hij blijft thuis. Het EK moet „feestelijk” en zo gewoon mogelijk worden, zei Cazeneuve ondanks alles vorige maand op een persconferentie. „Frankrijk moet Frankrijk blijven. Niemand houdt ons tegen normaal door te leven.” [+] Bijlage EK voetbal

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Honderd keer sterker dan morfine Fentanyl Pijnstiller waardoor popster Prince stierf, is voor snel groeiend aantal Amerikanen ook de doodsoorzaak

AMSTERDAM. Zó snel werkt Fentanyl, dat slachtoffers ervan vaak gevonden worden met de naald nog in hun arm. De stof doodde ze al voordat de spuit leeg was. Popster Prince was, zo bleek donderdag, het laatste bekende slachtoffer van dit synthetische opiaat, dat in de Verenigde Staten een rap groeiend probleem is. Het middel is honderd keer zo sterk als morfine, en dertig tot vijftig keer zo krachtig als heroïne, schreven de Amerikaanse narcoticabrigade DEA en gezondheidsdienst CDC in maart 2015 toen zij gezamenlijk officieel nationaal alarm sloegen. Een kleine dosis van het middel, oorspronkelijk alleen bestemd voor pijnbestrijding bij terminaal zieke patiënten, kan al fataal zijn. Het heeft hetzelfde euforische effect als heroïne, waarmee het voor recreatief gebruik dan ook vaak versneden wordt. Fentanyl, al dan niet gemengd met heroïne of andere drugs, blijkt de boosdoener bij het snel stijgende aantal doden door overdoses in de Verenigde Staten. Aanvankelijk werd dit toegeschreven aan de opmars van goedkope heroïne. Maar experts realiseren zich dat het snel werkende en veel sterkere fentanyl steeds vaker de

FOTO AP/ ANDRES KUDACK

Door onze redacteur Maartje Somers

Dit T-shirt met teksten van Prince-fans lag op een gedenkplek voor de zanger bij het Apollo Theater, New York. eigenlijke oorzaak is. Ook ervaren heroïnegebruikers dienen zich makkelijk per ongeluk een overdosis fentanyl toe, zoals acteur Philip Seymour Hoffman in februari 2014 overkwam. Volgens de DEA zijn zowel de inbeslagname van partijen illegale fentanyl als het aantal doden dat het mid-

Advertentie

FIFA-trio gaf zichzelf 71 miljoen Door een onzer redacteuren A M ST E R DA M . Een nieuwe episode in het toch al zo omvangrijke corruptieschandaal bij wereldvoetbalbond FIFA: zelfverrijking. Ex-voorzitter Sepp Blatter, voormalig secretaris-generaal Jérôme Valcke en voormalig financieel directeur Markus Kattner hebben zichzelf en elkaar de voorbije vijf jaar ruim 71 miljoen euro uitgekeerd. Dat blijkt uit intern onderzoek van de FIFA dat vrijdag bekend werd gemaakt. Het ging jaarlijks om zeer forse salarisverhogingen, WK-premies en andere bonussen die niet overeenkwamen met de cijfers in de officiële stukken. De FIFA heeft de resultaten van het interne onderzoek aan het Openbaar Ministerie in Zwitserland overhandigd. Ook zal de bond de Amerikaanse justitie op de hoogte stellen. Beide instanties doen al sinds september vorig jaar onderzoek naar de malversaties bij de FIFA. Voorafgaand aan de onthullingen deed de Zwitserse justitie op donderdag huiszoeking op het hoofdkwartier van de voetbalbond. Het trio stond al langer onder verdenking van verduistering, corruptie en misbruik van vertrouwen. Sepp Blatter werd in december vorig jaar al voor zes jaar geschorst bij de FIFA wegens een onrechtmatige betaling van 1,8 miljoen euro aan toenmalig UEFA-voorziter Michel Platini, een transactie die Kattner vorige week nog zijn baan bij de FIFA kostte. Hij zou de betaling geregeld hebben en werd op straat gezet vanwege ‘schending van afspraken’. Valcke werd in februari voor twaalf jaar geschorst. Blatter liet vrijdag via zijn advocaat weten dat de salarisverhogingen hoorden bij zijn topfunctie.

del veroorzaakte in de afgelopen twee jaar toegenomen. In 2014 werd fentanyl 3.344 keer aangetroffen in partijen in beslag genomen drugs, tegen 942 keer in 2013.

Niet naar gezocht Bij zevenhonderd in 2014 aan een

overdosis gestorvenen bleek fentanyl in het spel, maar omdat er bij een autopsie niet altijd naar gezocht wordt, ligt het eigenlijke aantal volgens de DEA hoger. Het aantal doden door een overdosis van synthetische opiaten bedroeg 5500, een stijging van 80 procent ten opzichte van 2013. Dit voorjaar vroeg president Obama het Congres om 1,1 miljard dollar uit te trekken ter bestrijding van het probleem. De VS kampen met een dubbele epidemie aan drugs. Enerzijds wordt vooral de oostkust de laatste jaren overspoeld met goedkope heroïne uit Mexico, anderzijds is sprake van een nationale overdosis aan opiaten, dankzij een overactieve farmaceutische industrie en de toestroom van in binnen- en buitenlandse illegale laboratoria vervaardigde synthetische drugs. Toen de federale autoriteiten in 2007 het lukraak voorschrijven van zware pijnstillers zoals Oxycontine door artsen begonnen te ontmoedigen, stapten Amerikanen over op heroïne, en recenter op met heroïne versneden, of zelfs pure fentanyl. „Het begon als een epidemie van opiaten. Toen kwam heroïne, maar nu is het een fentanyl-epidemie”, zei Maura Healey, aanklaagster van de staat Massachusetts, in maart tegen The

New York Times. Er vielen in die staat tussen oktober 2014 en oktober 2015 336 doden door fentanyl, ruim honderd meer dan in het jaar ervoor.

Doden door pijnstillers Verslavende pijnstillers worden in de VS veelvuldig voorgeschreven dankzij wat critici „een cultuur van agressieve pijnbestrijding” noemen. In april stuurden bezorgde artsen een brief aan het Congres met het verzoek de regels voor het voorschrijven van opiaten in ziekenhuizen te herzien. Volgens de CDC vielen in 2014 19.000 doden door overmatig gebruik van op recept verkregen opiaten. Of Prince stierf aan voorgeschreven of illegaal verkregen fentanyl, zal nog onderzocht worden, liet het hoofd van de DEA in Minneapolis doorschemeren tegen persbureau AP. In de week voor zijn dood op 21 april kroop de popster al een keer door het oog van de naald. Op 15 april maakte zijn vliegtuig een noodlanding in Illinois. Prince was in het vliegtuig bewusteloos geraakt en kreeg door hulpverleners een middel toegediend dat de effecten van een vermoedelijke opiatenoverdosis teniet moest doen. Prince gebruikte volgens zijn vriendin en collega Sheila E. voorgeschreven medicijnen voor pijnen in zijn rug en knieën.

6 In het nieuws ROLAND GARROS

Bertens verliest van Williams in halve finale AMSTERDAM. Tennister Kiki Ber-

tens is er vrijdag niet in geslaagd zich te plaatsen voor de finale van Roland Garros. In de halve finale verloor ze van de als eerste geplaatste Serena Williams: 6-7 (7), 4-6. Vooraf waren er twijfels over de fysieke gesteldheid van de 24jarige Wateringse, wegens een peesonsteking in haar kuit. Bertens opende sterk door Williams in haar eerste servicegame te breken. Op 5-3 kreeg Bertens een setpunt, maar op 30-40 sloeg ze de bal in het net. De game daarna sloeg Williams toe met een break: 5-5. In de tiebreak die volgde maakte Williams het af: 9-7. (NRC)

Cartoonisten smullen van de dagelijkse soapserie Brexit Politieke cartoons De scherpe observatoren van de Brexit vinden de campagne eindeloos inspirerend. „Soms kun je het niet eens verzinnen.” Door onze correspondent Titia Ketelaar

[+] Boegbeeld: Pagina E30-31

LONDEN. Sinds premier David Cameron

23 juni prikte voor het referendum over het Britse EU-lidmaatschap, houden Britse politici zich met weinig anders bezig. En hun scherpste observatoren, de politieke cartoonisten, daarmee ook niet. Dat is geenszins een straf, vinden zij. „Deze campagne is eindeloos inspirerend, iedere dag is er een nieuwe invalshoek”, zegt Christian Adams, cartoonist van The Daily Telegraph enthousiast „Soms kun je het niet eens verzinnen: het is alsof [de soaps] EastEnders en Coronation Street zijn samengesmolten met [actualiteitenrubriek] Panorama.” Gewone verkiezingen zijn veel „veiliger”, zegt Adams. „Iedereen kent zijn tekst, hier verzint men die ter plekke.” „De campagne is knettergek, echt heel sappig”, beaamt Brian Adcock van The Independent. „Het Brexit-kamp bestaat uit zulke rare snuiters”, vindt Dave Brown, ook van The Independent. En Telegraph-collega Bob Moran zegt: „Politici waren allemaal een beetje klonen van elkaar geworden, en als commentator is het dan moeilijk je tanden erin te zetten.” En nu: rivaliteiten, bangmakerij van de kiezer, ruziënde Conservatieven. Inspiratie genoeg. „Politiek is weer spannend geworden.” Reden voor Tim Benson van de Political Cartoon Gallery in Putney, zuidwestLonden, om – met nog een maand te gaan – een tentoonstelling van de beste cartoons tot nu toe te houden. „Je ziet dat het een dankbaar onderwerp is.” Politieke cartoons kennen een lange traditie in Engeland: al sinds de 18de eeuw wordt er de spot met politici gedreven. Boris Johnson is bij Dave Brown soms louter haar, Cameron bij Morton Morland van tijdschrift The Spectator en The Times, roze bolle wangetjes en een neus. Want dat is wat opvalt op de tentoonstelling: de meeste referendumcartoons gaan over de strijd tussen Cameron en Boris Johnson. Labour-leider Corbyn komt maar op één tekening op de tentoonstelling voor. „Hij is ook nergens”, zegt Moran. „Voor deze campagne tekende ik hem voortdurend, de Telegraph-lezers zien hem graag als een knettergekke socialist. Maar hij doet er nu niet toe.” Wat ook ontbreekt, is een rechts geluid. De Daily Express, de enige krant die zich voor een Brexit, een Brits vertrek uit de EU, heeft uitgesproken, heeft geen cartoonist meer. Adams en Moran van de conservatieve Daily Telegraph, waarvan de lezers zijn verdeeld over Blijven of Brexit, noemen zich apolitiek. Adams: „Ik ben een gelijke kansen-belediger.” Dat betekent wel dat „er geen krachtig beeld is van een sterk onafhankelijk land post-Brexit”, signaleert Nick Hiley van het University of Kent British Cartoon Archive. „De cartoons gaan allemaal over zwakheden. Wat ik zie, is een land dat geen vrede met zichzelf heeft: veel angst, weinig positieve beelden.”

MH17

Resultaten onderzoek MH17 pas in de herfst AMSTERDAM. Pas na de zomer ko-

men de eerste resultaten uit het strafrechtelijk onderzoek naar rampvlucht MH17. Volgens het Openbaar Ministerie gaat het om het wapen waarmee het vliegtuig boven Oekraïne is neergeschoten, en om de exacte locatie vanwaar het wapen is afgevuurd. Eerder kondigde het internationale opsporingsteam aan te verwachten al voor de tweede helft van dit jaar het deel van het onderzoek met betrekking tot het wapen af te ronden. Het onderzoek is vergevorderd, meldt het OM, maar het team moet nog informatie uit Rusland krijgen over de BUK-raket, waarmee MH17 zou zijn neergeschoten. (NRC)

WETENSCHAPSFINANCIER

Biofysicus Gielen wordt voorzitter NWO AMSTERDAM. Biofysicus Stan

Gielen (1952) wordt de nieuwe voorzitter van wetenschapsfinancier NWO, die jaarlijks zo’n 650 miljoen euro aan onderzoeksgeld verdeelt. Gielen volgt natuurkundige Jos Engelen op, en start 1 januari 2017 in zijn nieuwe functie. Gielen is hoogleraar biofysica aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Onder zijn bestuur moet NWO de ingrijpende reorganisatie voltooien die vorig jaar is ingezet, en die bedoeld is om haar veelbekritiseerde verkokering en versnippering aan te pakken. Gielen studeerde experimentele natuurkunde in Nijmegen en promoveerde in de biofysica. (NRC)

LIBIË

Meer dan honderd lichamen voor de kust A M ST E R DA M . Bij een schipbreuk

op de Middellandse Zee zijn 107 migranten om het leven gekomen. De lichamen zijn vrijdag gevonden vlak voor de Libische kust. De boot waarmee de migranten de oversteek wilden maken, werd volgens de Libische kustwacht donderdag al gevonden. Het schip kapseisde waarschijnlijk woensdag. Volgens de woordvoerder van de Libische marine is de kans groot dat het dodental verder oploopt, op dergelijke boten is plaats voor meer dan 125 mensen. In een week tijd zijn zo’n 11.000 bootvluchtelingen opgepikt tussen Libië en Sicilië. 880 migranten verdronken. (NRC)

[+] Brexit Opinie & Debat

Cartoons van boven naar beneden door: Morton Morland (The Spectator, The Times), Brian Adcock (The Independent), Christian Adams (Daily Telegraph).

EU Must Be Joking, Political Cartoon Gallery Londen, t/m 3 september, nrch.nl/53ci

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

VN: geheime dienst Oekraïne houdt gedetineerden uit zicht Oekraïne De VN haalde vrijdag hard uit naar de geheime dienst in Oekraïne. Mensen raken zoek. Marteling lijkt aan de orde. Door onze correspondent Steven Derix MOSKOU. De man zegt dat hij elektroshocks heeft toegediend gekregen en dat hij „zwaar is gemarteld”. Niet door losgeslagen extremisten van een extreem-rechts vrijwilligersbataljon, maar door agenten van de Oekraïense geheime dienst SBOe. De man, een inwoner van Marioepol (gecontroleerd door Kiev), is begin 2015 aangehouden, en overgedragen naar een geheime gevangenis van de SBOe in Charkiv. Afgelopen februari werd hij uitgeruild tegen Oekraïense gevangenen. Tegen de VNmedewerkers die hem interviewden in Donetsk vertelde hij over het geheime detentiecentrum van de Oekraïense veiligheidsdienst. Toen hij aankwam, zaten er 72 mannen en vrouwen in de geheime gevangenis. Afgelopen februari zaten er nog 17 gedetineerden – mannen die werden vastgehouden zonder vorm van proces, en zonder dat hun familie geïn-

formeerd was over hun whereabouts. Op 20 april bracht een vertegenwoordiger van de OHCHR, de VN-organisatie voor de mensenrechten, een bezoek aan de detentiefaciliteit in Charkiv. De gevangenis was leeg. Kort daarna hoorde de VN-medewerker dat de gedetineerden kort daarvoor waren overgebracht naar een andere locatie. Vorige week brak de VN-commissie ter voorkoming van marteling een inspectiebezoek af. De commissie kreeg geen toegang tot de locaties die ze

Ik kreeg elektroshocks Ex-gedetineerde geheime dienst

wilden bezoeken. Afgelopen vrijdag velde Ivan Simonovic, de plaatsvervangend secretarigeneraal voor de mensenrechten van de VN, een keihard oordeel over het optreden van de Oekraïense veiligheidsdiensten. In een gesprek met de Britse krant The Times sprak Simonic van een systematische „veronachtzaming van de mensenrechten” door de Oekraïense overheid. Ondanks de wapenstilstand ettert

de oorlog in Oekraïne door. Aan de frontlijn wordt weer geschoten, ook met zware artillerie, en daarbij komen ook burgers om het leven. En aan beide zijden worden de mensenrechten geschonden. Het laatste rapport van de Hoge VN-Commissaris voor de Mensenrechten maakt melding van duizenden arrestaties in de zogenoemde ‘Volksrepublieken’ Donetsk en Luhansk. „De OHCHRC krijgt nog steeds berichten binnen over geïmproviseerde detentiecentra [...] waar gevangenen zonder bericht worden vastgehouden en onderworpen aan mishandeling en marteling.” De Oekraïense gevechtsvlieger Nadia Savtsjenko was één van deze gedetineerden. Vorige week werd ze uitgeruild tegen twee Russische ‘spetsnaz’, commando’s die volgens Moskou niet meer in dienst waren toen ze de Oekraïense loopgraaf bestormden. Savjtsjenko werd groots onthaald. Tijdens haar aankomst op het vliegveld van Kiev memoreerde ze aan de vele honderden Oekraïense krijgsgevangenen die zijn verdwenen in de Donbas. Savtsjenko zei dat ze niet zou rusten totdat de laatste Oekraïner zou zijn bevrijd. Misschien kan de Oekraïense volksheld zich ook bezig houden met het lot van haar landgenoten in de geheime cellen van de SBOe.

COA Te veel betaald voor opvang vluchtelingen Door onze redacteur Merijn Rengers ZAANDAM. Vastgoedeigenaren heb-

ben sterk geprofiteerd van het uitbreken van de migratiecrisis in 2014. Het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) was slecht voorbereid op de komst van grote aantallen vluchtelingen en betaalde tot vier keer zo veel voor opvanglocaties als de eigen normen voorschreven. Dat blijkt uit onderzoek van NRC en Reporter Radio naar het vastgoedbeleid van het COA. In 2013 had het COA net een nieuw vastgoedbeleid uitgestippeld, waarin het uitging van een „kernvoorraad” van 10.000 opvangplaatsen. Dit aantal was gebaseerd op de „historisch lage” instroomcijfers van eerdere jaren. Toen kort daarna de vluchtelingenstroom naar Nederland op gang kwam, moest het COA alle zeilen bijzetten. Eigenaren van potentiële opvanglocaties konden huurprijzen en voorwaarden bedingen die het COA normaliter niet zou accepteren. „De druk was op dat moment enorm”, zegt COA-vastgoeddirecteur Peter Siebers hierover. Volgens Siebers zijn tijdelijke opvanglocaties zoals evenementenhallen, bungalowparken en hotelboten

relatief duur vanwege de slechte onderhandelingspositie van het COA, de korte terugverdientijd van investeringen en het feit dat het hele complexen moet huren, en dus ook betaalt voor ruimtes en faciliteiten die niet benut worden. Hiervan profiteren vastgoedeigenaren, zoals Cor van Zadelhoff. Die verhuurt sinds vorig jaar met een compagnon 600 opvangplekken in Zaandam voor circa 2,5 miljoen euro per jaar. De vluchtelingen zijn deels gehuisvest op een oude detentieboot die eind 2013 door het ministerie van Veiligheid en Justitie werd afgedankt. Een van de duurste opvanglocaties zijn de Zeelandhallen in Goes. Miljonair Dirk Lips verhuurt dat complex voor circa 3 miljoen euro voor een periode van elf maanden aan het COA, inclusief duizenden ongebruikte parkeerplaatsen. Lips liet schotten plaatsen en kan op deze manier maximaal 500 vluchtelingen huisvesten. Volgens Lips gebeurt dat „kostendekkend”. Behalve vastgoedeigenaren profiteren ook gemeenten. Ze schoven lokale kwesties, die niets met het migratievraagstuk te maken hadden, op het bord van het COA. [+] Incourant vastgoed pagina 16-17

Advertentie

| Unibail-Rodamco is the leading listed real estate company in Europe and the third-largest in the world. Our clientâ&#x20AC;&#x2122;s operations are deliberately focused on large shopping centres in major European FLWLHV WKH PRVW SUHVWLJLRXV RI FH EXLOGLQJV LQ WKH FHQWUH DQG ZHVW RI 3DULV DQG PDMRU FRQYHQWLRQ DQG H[KLELWLRQ YHQXHV LQ DQG DURXQG 3DULV | Your role is to manage a portfolio of shopping centres and implement the overall shopping centre management and marketing strategy for the country in line with the overall corporate strategy. You have an active role in positioning each shopping centre in the Netherlands. You are also responsible for managing the execution of business plans, monitoring results within the budgetary limits and guidelines and coordinating creative synergies in order to optimise the performance of operations. | You have a MSc in Business Economics with a specialisation in Marketing. You have approx. 5-8 yearsâ&#x20AC;&#x2122; operational or marketing experience, preferably experience in shopping centre management, marketing, retail or in a hospitality environment. Knowledge of marketing in an international environment is required. The candidate has experience and proven results in managing teams, as well as a large network of relevant contacts.

| (XUR QV LV WKH ZRUOG OHDGHU LQ IRRG HQYLURQPHQW DQG SKDUPDFHXWLFDO SURGXFWV WHVWLQJ :LWK RYHU VWDII LQ RYHU ODERUDWRULHV DFURVV FRXQWULHV (XUR QV LV RQH RI the fastest growing companies in Europe. For this fast-growing company YER is currently looking for an experienced and driven BID/Tender & Sales Manager. Do you have international ambitions and a sales background in Chemistry? | As an experienced International BID/Tender & Sales Manager you will be responsible for the international tender management process and for leading the international sales organisation and realising the agreed (budgeted) revenue. In addition, you will work on optimising the cooperation between the Account and Sales Managers for the Environment Testing division. The goal of the position is to increase the sales share in the environmental market. | A Masterâ&#x20AC;&#x2122;s degree in Chemistry or equivalent, 5â&#x20AC;&#x201C;10 yearsâ&#x20AC;&#x2122; experience in a Tender/BID position combined with sales. You are hands-on and you have excellent skills with key account customers, experience in writing tender documents and excellent written and verbal skills in English and Dutch.

| Dalosy is een toonaangevend bedrijf dat innovatieve oplossingen en diensten levert voor de automatisering van mobiele bedrijfsprocessen. Dat doen zij in diverse branches en sectoren. Sinds de oprichting in 1976 is Dalosy gestaag gegroeid. Momenteel telt de organisatie ongeveer 50 medewerkers. Dalosy heeft door het bieden van complete oplossingen een onderscheidende positie verworven. De totaaloplossingen bestaan uit hardware, software en draadloze infrastructuur. Deze componenten worden geĂŻntegreerd in hoogwaardige systemen voor een veelheid aan toepassingen. | Als Network Engineer werk je een groot deel van je tijd op locatie bij klanten. Je adviseert de klant over het gebruik van draadloze netwerken (Wireless LAN) en mobiele devices. Je ontwerpt, implementeert en beheert deze netwerken, inclusief alle draadloze mobiele devices die in het netwerk worden gebruikt. Wanneer er problemen zijn, zorg je dat deze snel weer worden opgelost. | HBO-opleiding in een technische richting, bijvoorbeeld Elektrotechniek of Informatica. Kennis van actuele (draadloze) netwerktechnologieĂŤn. Kennis van Windows Mobile/ CE en Android. Grote interesse in nieuwe technieken en de vaardigheid om zich snel nieuwe kennis eigen te maken. Groot probleemoplossend vermogen. Circa 2 tot 5 jaar werkervaring.

| (XUR QV LV HHQ ZHUHOGOHLGHU RS KHW JHELHG YDQ PLOLHX IDUPDFHXWLVFKH HQ YRHGLQJV middelenanalyses en behoort tot de Top 5 werkgevers op het gebied van Life Science. Met ruim 23.000 PHGHZHUNHUV ZHUHOGZLMG YHUVSUHLG RYHU ODERUDWRULD LQ ODQGHQ LV (XUR QV HHQ YDQ GH VQHOVW JURHLHQGH RUJDQLVDWLHV LQ (XURSD ,Q GH %HQHOX[ LV (XUR QV PDUNWOHLGHU RS KHW JHELHG YDQ PLOLHX DQDO\VHV 2P GH JURHLDPELWLHV YDQ (XUR QV WH NXQQHQ QDVWUHYHQ LV <(5 RS ]RHN QDDU HHQ JHGUHYHQ Sales Manager voor Nederland. | Het doel van de functie is het leiden van de commerciĂŤle organisatie in Nederland en het realiseren van de overeengekomen (gebudgetteerde) omzet. Je brengt PDUNWRQWZLNNHOLQJHQ LQ NDDUW LGHQWL FHHUW QLHXZH NDQVHQ HQ RQGHU]RHNW GH EHKRHIWH YDQ GH NODQW Verder speel je een actieve rol in het begeleiden van commerciĂŤle activiteiten met het doel om meer sales te genereren. Je vertaalt het strategisch sales plan naar operationele uitvoering en stelt hierbij het budget op. Je rapporteert naar de Sales Director en acteer als zijn rechterhand. | Je hebt een afgeronde Masterâ&#x20AC;&#x2122;s degree in chemie of vergelijkbaar, 5-10 jaar leidinggevende ervaring binnen business development of sales in de chemische industrie of in een technische complexe omgeving. Je hebt een uitstekende beheersing van de Nederlandse en Engelse taal.

In het nieuws

NRCWEEKEND

FOTO SIMONA GRANATI/GETTY IMAGES

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

De 37-jarige Romeinse kandidaat-burgemeester Virginia Raggi kreeg deze week na een tv-debat het vertrouwen van 43 procent van de kijkers.

Rome is klaar met de oude partijen Verkiezingen Rome Zondag kiezen de Romeinen een nieuwe burgemeester. De 37-jarige Raggi is geliefd en wil af van het oude links-rechts. ‘Raggi staat voor iets nieuws.’ Door onze redacteur Marc Leijendekker RO M E . Virginia Raggi zegt het zonder

haperen en kijkt recht in de camera: „Wij zijn een politieke groepering die niets heeft te maken met het partijsysteem en die vraagt de waarden van de eerlijkheid, transparantie en coherentie weer een plaats te geven in de instituties. En dat boezemt iedereen angst in.” Even later komt er weer een zin precies uit zoals de bedoeling was: „De Romeinen moeten bepalen of ze willen dat alles verandert of dat alles blijft zoals het was.” Raggi is een advocaat van 37 jaar die de stad Rome in handen moet brengen van de Vijfsterrenbeweging (M5S) van komiek Beppe Grillo. Er staat veel op het spel voor de populistische anti-systeempartij. Winst voor de relatief onervaren Raggi zou een opstapje kunnen zijn naar winst in de nationale verkiezingen, uiterlijk 2018.

Maffiapraktijken En Rome ligt voor het grijpen. De afgelopen tien jaar is er zo veel corruptie in het stadsbestuur geslopen, dat het openbaar ministerie in een groot onderzoek spreekt van een maffia. Links heeft zijn kans gehad, rechts mocht het ook een tijdje proberen, maar in tien jaar tijd is de schuldenlast enorm gegroeid en zijn de problemen in openbaar vervoer, afvalverwerking en veiligheid steeds groter geworden. Het justitiële onderzoek heeft het bestuur verder verlamd. Met als symbool daarvoor de gaten in de weg. De eerste vraag die vijf kandidaatburgemeesters deze week in een tvdebat kregen was: wat gaat u doen aan die gaten?

Dat heeft ruimte gemaakt voor Raggi. Haar optreden roept veel vraagtekens op. Waarom wilde ze maar aan één tv-debat deelnemen? En waarom kondigt ze aan dat de belangrijke beslissingen door een groepje van vier andere mensen uit de partij genomen zullen worden? Gelooft ze echt dat een kabelbaan de files kan oplossen? Dat creditcards beter afgeschaft kunnen worden? Dat ruilhandel de toekomst is van de lokale economie? Al die vraagtekens vervagen bij het belangrijkste uitroepteken van M5S: Wij zijn anders. „Ik heb mijn buik vol van wat er allemaal mis is”, zegt Lydia Righi, een gids die decennia lang op links heeft gestemd. „De andere partijen hebben hun kans gehad. Raggi vertegenwoordigt iets nieuws. Als het niets wordt, sturen we ze gewoon weer

Gelooft ze echt dat een kabelbaan de files oplost?

weg.” Ook Giulia Cavallo, die voor de eerste keer mag stemmen, kiest voor Raggi. „De oude partijen zijn ons vergeten”, zegt ze. „Onze scholen zijn smerig, het afval hoopt zich op, en omdat er veel te weinig politie is in de periferie, is het daar onveilig.” Beppe Grillo ruikt bloed. M5S heeft in landelijke opiniepeilingen nog steeds ongeveer een kwart van de kiezers achter zich, evenveel als bij de verkiezingen in 2013. Zijn aanhangers zijn boos over de corruptie, verspilling en inefficiëntie in het openbaar bestuur. De andere partijen zijn allemaal lid van een politieke kaste die zichzelf beschermt, vinden ze. En Europa? Laten we daar maar eens een referendum over houden. Die opstelling heeft in het Europees parlement geleid tot fractievorming met de Britse Europahaters van UKIP. Raggi probeert zorgvuldig het imago van een anti-systeempartij in stand te houden die allereerst uit het

traditionele links-rechts schema wil breken – voor verzet tegen immigranten kunnen Italiaanse kiezers nog beter terecht bij de Lega Nord en de alliantie van Giorgia Meloni, de meest rechtse kandidaat in Rome. Raggi zich nu op de vlakte en zegt bijvoorbeeld dat het immigratiebeleid „serieus” moet zijn.

Advertentie

Links én rechts M5S is in 2009 opgericht met een groot aantal linkse programmapunten, maar probeert ook rechtse kiezers te trekken. Want op rechts is de verwarring groot. Sinds 1994 was mediamagnaat Silvio Berlusconi, met zijn financiële en mediamacht, de bindende factor. Hij bepaalde wat er gebeurde. Maar Berlusconi, nu 79 jaar, is veel van zijn gezag kwijtgeraakt. En zo kan de rechtse Romein terecht bij Meloni, de politica die appelleert aan de Romeinen die nostalgisch zijn naar autoritair rechts; bij Alfio Marchini, de man met de Ferrari en de ontspannen glimlach van een geslaagde ondernemer; of bij Virginia Raggi. De linkse Democratische Partij, die Rome van 1993 tot 2008 en van 20132015 heeft bestuurd, probeert de kiezer ervan te overtuigen dat de gouden jaren van rond de eeuwwisseling kunnen terugkeren en dat de rot die met name na 2006 in de afdeling van Rome was geslopen, effectief is bestreden. Lijsttrekker Roberto Giachetti hamert er voortdurend op dat hij de enige kandidaat is die aantoonbaar én bestuurservaring én een schoon strafblad heeft. Maar Giachetti moet de schandvlek van het recente verleden zien weg te poetsen, waar de telegenieke Raggi lokt met de belofte van een nieuwe start. De strijd om de gunst van de tv-kijker heeft Raggi royaal gewonnen. Zij kreeg na het debat het vertrouwen van 43 procent van de kijkers, terwijl Giachetti op de tweede plaats bleef steken op 20 procent, net één procent meer dan Meloni – en alleen de eerste twee gaan door naar de volgende ronde. Zondagavond moet blijken hoe groot het verschil in het stemhokje is.

+ + +

Constant 1958 © Bram Wisman / MAI

“WE WORK FOR TOMORROW’S WORLD” — CONSTANT —

Het Cobra Museum voor Moderne Kunst bouwt in de geest van Constant ondernemend, innovatief, creatief en dynamisch aan een cultureel bloeiende metropool Amsterdam. Meebouwen? Daar wordt het beter van! Wees een Vriend — Als vriend van het Cobra Museum kunt u een jaar lang samen met een introducé gratis het museum bezoeken. We ontvangen u ook graag voor speciale vriendenactiviteiten in ons museum zoals previews en ‘meet&greets’.

Word lid van de Business Club — Leden van de Business Club zijn bedrijven uit de Metropoolregio Amsterdam. In een inspirerende omgeving ontmoeten ze elkaar en ontvangen ze hun eigen relaties voor een bijzondere avond met een uitstekend walking dinner in het Cobra Museum. De Business Club doet jaarlijks een donatie aan het museum waarmee het bijzondere projecten of aankoSHQ NDQ ¼QDQFLHUHQ

Ontwikkel mee als Cobra Entrepreneur — Cobra Entrepreneur is een nieuw innovatief concept in de cultuurwereld. Het Cobra Museum zoekt investeerders om Blockbusters te realiseren. Entrepreneurs stellen risicodragend vermogen beschikbaar door het aankopen van een overdraagbare obligatie op naam. Cobra Entrepreneurs zijn ondernemers die zich willen verbinden aan een dergelijke innovatie in de cultuursector en aan toonaangevende spraakmakende Blockbusters.

Treed toe tot New Founders Club — De New Founders stellen zich tot GRHO RP KHW PXVHXP ¼QDQFLHHO HQ PHW DGYLH]HQ WH RQGHUVWHXQHQ ELM KHW UHDOLVHUHQ YDQ GH DPELWLHX]H JURHLSODQQHQ 6DPHQ ERXZHQ ZH DDQ HHQ EORHLHQGH PHWURSRRO 1DDVW GH EHQH¼WV YDQ HHQ %XVLQHVV &OXE OLGPDDWVFKDS ]LMQ HU YRRU GH 1HZ )RXQGHUV H[FOXVLHYH HYHQWV ]RDOV KHW 1HZ )RXQGHUV -DDUGLQHU en het 1HZ )RXQGHUV ZHHNHQG

Neem contact op met Bert Mennings van het Cobra Museum via b.mennings@cobra-museum.nl

In het nieuws

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI 2016

IN EUROPA

Demmink: nooit seks met minderjarige jongens Seks met minderjarigen Oud-topambtenaar Joris Demmink getuigde vrijdag in een civiele zaak over kinderbordelen in Amsterdam. Door onze redacteur Marcel Haenen

laconieke stelligheid heeft Joris Demmink vrijdag in een getuigenverhoor voor de Amsterdamse rechtbank alle beschuldigingen over seksuele contacten met minderjarige jongens weersproken. De 68-jarige man, die tien jaar lang de hoogste ambtelijke baas is geweest op het ministerie van Veiligheid en Justitie, ontkende onder ede ook in 1988 orale seks te hebben gehad met de toen minderjarige jongensprostitué Bart van Well. In een civiele procedure hoort Van Well mensen om bewijsmateriaal te verzamelen. Hij wil ter voorbereiding van een schadeclaim aantonen dat in Amsterdam in de jaren tachtig en negentig niet of nauwelijks werd opgetreden tegen kinderbordelen. Hij zegt daar te hebben gewerkt. Van Well zou in 1988 op de achterbank van een dienstauto een man hebben gepijpt die Joris heette. Vijftien jaar later zegt hij na lezing van een tijdschriftartikel te hebben ontdekt dat dit Demmink moet zijn geweest. De gepensioneerde topambtenaar ontkende dat. Op bijna alle gesloten vragen van advocaat Martin de Witte – raadsman van Van Well – antwoordde hij kortaf met nee. Demmink zei één keer in zijn leven een Haagse homosauna te hebben bezocht maar in een jongensbordeel was hij naar eigen zeggen nooit geweest. Advocaat De Witte wilde weten wat de seksuele geaardheid was van Demmink. „Dat is zo langzamerhand een feit van algemene bekendheid: ik ben homoseksueel.” De voormalige ambtenaar gaf ook desgevraagd toe dat hij

FOTO: REMKO DE WAAL/ANP

AMSTERDAM. Goedgemutst en met

Demonstranten bij rechtzaak

een tijd een relatie heeft gehad met een Oost-Europese pornoacteur. Eerder heeft politicus Henk Krol verklaard dat Demmink zelfs aan vrienden videobanden cadeau gaf van een pornofilm waarin zijn partner seks had met minderjarige jongens. Demmink ontkende dit verhaal van Krol. Demmink zei dat de AIVD in 2002 een uitgebreid veiligheidsonderzoek naar hem heeft ingesteld. De dienst gaf een verklaring van geen bezwaar af. „Ze hadden ongelooflijk veel rare verhalen over me gehoord maar geen enkel verhaal had feitelijke grondslag”, aldus Demmink. De advocaat wilde ook weten waarom Demmink nooit juridische stappen heeft ondernomen tegen mensen die hem publiekelijk beschuldigden van pedoseksuele activiteiten. „Daar was geen beginnen meer aan”, zei Demmink gelet op de enorme hoeveelheid aantijgingen aan zijn adres. Het verhoor werd bijgewoond door tientallen actievoerders die vaak al jarenlang vooral via internet Demmink beschuldigen van pedoseksuele activiteiten. De groep demonstranten bestaat uit bloggers, ex-gevangenisdirecteuren, mensen die ijveren voor de vrijlating van de tot levenslang veroordeelde Koerd Hüseyin Baybasin en een meerderjarige vrouw met een roze luier en een slabbetje met de tekst: don’t fuck with me. Na afloop van het verhoor moesten parketwachten Demmink vergezellen naar zijn auto terwijl een woedende meute hem belaagde. „Kindermoordenaar”, schreeuwde Bart van Well tot twee keer toe. Ik moest me even laten gaan, vertelde hij omstanders nadat Demmink in zijn auto met chauffeur was gestapt. „Straks hoor je me dit wel op televisie roepen.” Later deze maand maakt het OM bekend of er een strafzaak komt tegen Demmink wegens verkrachting van minderjarige Turkse jongens in de jaren negentig. Er is door justitie op last van het gerechtshof in Arnhem onderzoek gedaan naar deze zaak.

Advertentie

CAROLINE DE GRUYTER

Blijven als een milde manier van weggaan

eel mensen denken dat het beter is als het Verenigd Koninkrijk in de Europese Unie blijft. Ook in Nederland, dat destijds enorm zijn best heeft gedaan om de Britten erbij te halen, hoor je dat vaak. Als de Britten op 23 juni bij het referendum voor Brexit kiezen, zouden de ‘liberale’ Nordics hun belangrijkste bondgenoot kwijtraken. Zonder de Britten is Europa weer overgeleverd aan de ‘legalistische’ Duitsers en de ‘centralistische’ Fransen; de dominante politieke culturen op het continent waar liberalen niets mee hebben. Ook zou een Brexit in een tijd vol Europese malaise een politieke en psychologische dreun zijn voor de achterblijvers. Zo’n groot, dominant land dat het voor gezien houdt – kan een verzwakt, onzeker Europa ooit van zo’n afwijzing herstellen? Allemaal valide argumenten om, vanuit Europees perspectief bekeken, tegen Brexit te zijn. Maar dat betekent niet dat ‘Bremain’ zoveel beter is. Integendeel. Bremain wordt óók een nachtmerrie. Wat er de 23ste ook uitkomt, het gaat Europa schaden. Als het VK in de EU blijft, zullen de Britten die eruit hadden gewild, diep teleurgesteld of boos zijn. Vooral bij de Conservatieven van premier Cameron zal dit problemen geven; sommigen speculeren al op rebellie en splitsing. Los van de vraag of Cameron aanblijft of niet, zal dit ertoe leiden dat de Britse premier komende jaren in Brussel geen enkele concessie kan doen, op welk gebied ook. Hoe kleiner de winst voor Bremain, hoe sterker dit effect.

Ook als het Brexit-kamp verliest zal de Britse rol als EU-stoorzender alleen maar toenemen

e Britten zijn in Brussel altijd stoorzenders geweest. Ze zijn er in 1973 bij gekomen om twee redenen: om te profiteren van de interne markt, en om politieke besluitvorming van binnenuit te verwateren. De laatste jaren storen de Britten meer dan ooit. Door de EU-uitbreidingen, die ze hevig hebben gepusht, is het centrum van Europa naar het oosten verschoven. Het Verenigd Koninkrijk werd alleen al geografisch steeds meer een buitenbeentje. Eindeloze vergaderingen met veel lidstaten en extra regelgeving op een uitdijende interne markt waren logische gevolgen van die uitbreidingen, maar de Britten hadden er geen geduld mee en zijn afgedreven. Ze doen niet mee aan de euro, Schengen, bankenunie of justitiesamenwerking. Ze zeuren over alles en willen niks meer. Op de Europese begroting heeft Londen hoge kortingen bedongen die andere landen moeten betalen, terwijl de reden voor kortingen (armoe) allang is weggevallen. Zelfs op buitenlands politiek gebied investeert Londen niet meer in Europa: Britse ambtenaren doen bij Brusselse besprekingen geen mond open. Tegelijkertijd belet het de rest om wél een gezamenlijke politiek op te zetten.

at wordt na een Bremain erger, daar twijfelen in Brussel weinigen aan. Om Brexitsupporters te paaien zou Londen een oud plan kunnen uitvoeren: terugtrekking uit de Europese Mensenrechtenconventie. Het gaat nog moeilijker doen over geld. Verdere EU-uitbreidingen zal het blokkeren. Volgens de ‘speciale deal’ die de 27 andere landen in februari optuigden om de Britten binnenboord te houden, krijgt het nieuwe uitzonderingsposities op bestaande Europese regels: op het gebied van vrij personenverkeer, werkvergunningen en non-discriminatie van nationaliteiten. Volgens Peter Ludlow, historicus van de Europese Raad, heeft het maandenlange gesoebat hierover de relatie VK-EU beschadigd. „Het Britse probleem is een kanker die veertig jaar lang gegroeid is”, zegt hij. „Die verwijder je niet met een kleine chirurgische ingreep.” Zelfs als de Britten formeel in de EU blijven, zullen ze praktisch steeds minder lid zijn. Bremain is een milde vorm van Brexit: dat je de lusten hebt van de EU, maar steeds minder lasten. Sommige landen zien scheel van jaloezie. Let op: hier ontstaat een nieuw soort lidmaatschap.

Caroline de Gruyter is correspondent in Wenen en schrijft wekelijks een column over politiek en Europa.

12 Weekend Het Grote Interview

Sybrand van Haersma Buma, fractieleider van het CDA in de Tweede Kamer. â&#x20AC;&#x17E;De verruwing rond Fortuyn had nog enig doel: doorbreken van de politieke correctheid. Nu zie ik de toegevoegde waarde niet.â&#x20AC;?

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Nog even en iedereen is boos op iedereen

ls het op publieke optredens aankomt, is Sybrand van Haersma Buma een aparte politicus. Debatteren vindt hij leuk. Een speech gaat ook nog wel. Maar op campagne ziet hij er altijd wat ongemakkelijk uit en zijn televisieoptredens gaan soms stroef. Dat komt, zegt Buma, omdat zijn grappen niet altijd overkomen. In Den Haag staat de CDA-leider bekend om zijn droge humor: geestige statements die hij met een stalen gezicht verkondigt en waarbij niemand helemaal zeker weet wanneer hij het meent. „Dat is op tv niet makkelijk, want gelaagdheid past daar niet”, zegt Buma. Het overkwam hem weer eens rond de jaarwisseling. Nieuwsuur vroeg hem te speculeren over hoe de wereld er in 2050 uit zou zien. Zijn er dan bijvoorbeeld kolonies op Mars? Buma reageerde sceptisch. „Mogelijk zijn er wat plukjes bewoners op andere planeten, maar ik zie geen wereldbevolking die zich verplaatst.” Na de opnames vroeg een redactrice of hij dat had gezegd uit religieuze overwegingen: omdat we op Mars te dicht bij God zouden komen? „Nee”, antwoordde Buma. „Wij christenen weten: God woont veel verder weg, twee planeten voorbij Pluto.” Toen moest Buma uitleggen dat hij een grapje maakte. „Als het was uitgezonden, had ik vast allemaal boze mailtjes gekregen: wat ben jij een ouderwetse christen. Of: meneer Buma, er zíjn helemaal geen planeten voorbij Pluto. Ik moet oppassen met dat soort dingen.” Want midden in een verkiezingscampagne kan een misstap of misverstand fataal zijn. Deze zaterdag wordt Buma (50) voor de tweede keer aangewezen als CDA-lijsttrekker bij de Tweede Kamerverkiezingen. De eerste keer, in 2012, was bepaald geen succes. Het CDA, verscheurd door de gedoog-

Je kunt niet alles zeggen. Er bestaat geen recht op beledigen

coalitie met de PVV, zakte onder zijn leiding weg naar dertien Kamerzetels. Na dit historische dieptepunt restte niets anders dan op krachten komen in de oppositie. Dat heeft goed uitgepakt, vindt Buma. Na bijna vier jaar oppositie heeft het CDA

van meningsuiting, met gescheld en gedreig in het publieke debat als gevolg. Volgens hem komt dat door „de liberale dominantie van dit moment” en de „totale individualisering van de samenleving”, aangewakkerd door partijen als VVD en D66.

Sybrand van Haersma Buma De leider van het CDA wil alleen regeren als hij een samenleving kan maken die minder draait om ego en eigen opvattingen. „Zolang de vrijheid van meningsuiting het hoogste goed is, wordt het niets.” Tekst Thijs Niemantsverdriet en Emilie van Outeren Foto’s Merlijn Doomernik

weer zelfvertrouwen. Peilingen laten slechts een zetel of vijf winst zien, maar het moddergooien binnen de partij is gestaakt en er is grondig nagedacht over waartoe het CDA op aarde is. Volgens Buma zijn de christen-democraten omgevormd van bestuurderspartij tot „ideeënpartij”. „Het besef is gekomen dat het CDA niet een partij is die pas tot leven komt als we regeren. We moeten onze plek soms ook bevechten.” In de afgelopen periode stelde het CDA zich soms hard, soms meegaand en meestal onvoorspelbaar op tegenover het kabinet-Rutte II: geen rol als gedoogpartner, wél steun aan een grote belastingverlaging. „De buitenwereld denkt vaak nog: je hoeft het CDA niet te vragen wat ze willen, ze doen toch wel mee. Het gevolg daarvan zou zijn dat we straks nog één Kamerlid en één minister hebben. Er zijn ongetwijfeld nog één of twee leden die

denken: het CDA moet altijd regeren. Maar die tijd is gewoon voorbij.” Andere partijen gaan er voetstoots vanuit dat het CDA straks gewoon in het kabinet zit. Niet omdat de partij dat graag wil, maar omdat de versnippering in de Eerste Kamer en de weigering van de meeste partijen – inclusief het CDA – om met de PVV samen te werken, vraagt om een coalitie van minstens vier partijen. Regeringsdeelname is voor het CDA toch een formaliteit? „Nee. Ik zeg van tevoren: het kan zijn dat we meedoen, het kan ook dat we het niet doen. Het kan pas als wij iets in de melk te brokkelen hebben, als we echt een andere samenleving kunnen maken dan die gekkigheid van nu.” Met die „gekkigheid van nu” doelt Buma op het thema dat hem zeer aan het hart gaat: de verabsolutering van de vrijheid

Betekent dat dat u de vrijheid van meningsuiting wilt begrenzen? „Er zíjn grenzen aan de vrijheid van meningsuiting. Je kunt niet alles zeggen. Er bestaat geen recht op beledigen. Sterker nog, belediging staat in het wetboek van strafrecht. Natuurlijk, je mag ontzettend veel zeggen in Nederland. Er wordt weinig vervolgd, en dat vind ik ook goed. Maar het strafrecht is vooral een stok achter de deur. Het begint bij de morele orde. „De vrijheid van meningsuiting komt voort uit de gedachte dat je alleen een vreedzame, geordende samenleving krijgt als je een competitie van ideeën hebt. Maar van een middel om democratie te bevorderen, is het veranderd in het hoogste individuele recht. Zonodig ten koste van anderen. Het lijkt alsof de vrijheid van meningsuiting bedoeld is om zo hard mogelijk te stampen. Veel Nederlanders denken: ik ben pas echt vrij als ik alles kan zeggen wat ik denk. „Maar dat is helemaal niet zo. In de samenleving willen we rust en vrede, geen chaos en geweld. We weten dat woorden die steeds extremer worden daartoe kunnen leiden. Dan is iedereen boos op iedereen. Straks moet de ene helft van Nederland bewaakt worden tegen de andere helft.” Politici zijn volgens Buma hoofdverantwoordelijk voor de escalatie van het debat. „De verruwing rond Fortuyn, begin deze eeuw, had nog enig doel: het immigratieprobleem benoemen en politieke correctheid doorbreken. Nu zie ik de toegevoegde waarde niet. Politici hebben

Straks moet de ene helft van Nederland bewaakt worden tegen de andere helft

een voorbeeldfunctie. Op sociale media denken mensen: als een politicus het half zegt, mag ik het heel zeggen. „Vorige week kreeg premier Rutte vragen over de racistische reacties op Sylvana Simons. Hij zei: we moeten »

14 Weekend Het Grote Interview

» niet zulke harde taal bezigen. Maar vervolgens zei hij ook: wie dat wel doet, is een tokkie, gestoord, een idioot. Dat zei een premier vóór hem nooit. Je kunt ook adresseren wat er fout is, zonder meteen personen als idioot te kwalificeren. Wat Rutte zaait, gaat hij oogsten.”

le grenzen – pikt niemand. „ Zolang de vrijheid van meningsuiting in onze samenleving het hoogste goed is, wordt het niets. In 2009 zei Rutte: beledigen en haatzaaien moeten uit het wetboek van strafrecht. Je moest ook ongestraft de Holocaust kunnen ontkennen. Dan voed je de gedachte dat vrijheid van meningsuiting belangrijker is dan andere rechten. Maar hij is niet consequent. Haatzaaien moet van Rutte uit het wetboek, totdat een imam het doet. Ik ben het ermee eens dat een haatzaaiende imam het land uit moet. Maar dan mag níemand haatzaaien.”

Hoe bewaakt een politicus de grens van wat je wel en niet mag zeggen? Voor je het weet ben je van de gedachtenpolitie. „Ja, maar dat moet geen vrijbrief zijn om niets te doen. Kijk gewoon naar jezelf. Je bent toch meester over je eigen woorden? Ik weet toch wanneer iets beledigend of onnodig kwetsend is? Het komt niet eens in me op om iemand een tokkie te noemen of een idioot. Zo ben ik niet opgevoed. „Ze zeggen: in het parlement moeten we meer praten zoals op straat. Maar op straat vinden ze volgens mij ook dat politici te ver gaan. Óók de PVV-kiezers.”

Komt het echt alleen maar door de individualisering? Mensen die schelden zijn vaak mensen die zich juist erg identificeren met een groep: witte Nederlanders, moslims. „De gedachte is: ‘ik spreek namens iedereen, dus is het waar’. Maar die groep als geheel vindt dat helemaal niet leuk.”

U zegt dat er een grens is, maar u wilt deze zelf niet trekken? „Politiek is juist ook een morele ordening. Iedereen ziet het probleem. Maar de oplossing van het probleem – let op je more-

U heeft zich uitgesproken voor ‘gezonde vaderlandsliefde’ als tegenwicht van individualisering. Wat bedoelt u daarmee?

nrc exclusief

one wineonly élke week, één wijn Caballo d’Oro Verdejo 6,99 Caballo de Oro Rueda DO Verdejo

Edición Limitada 2015

42% korting

Fruitig, aromatisch en fris karakter Edición Limitada Geldig t/m donderdag, OP=OP!

per fles van 11,98

6,99

Bestel nu op: www.onewineonly.nl

Adverteren in deze rubriek? E-mail: sales@nrc.nl, tel: 020-755 3049

„Een samenleving heeft iets gemeenschappelijks nodig. We zijn niet 17 miljoen toevallige passanten die allemaal belasting betalen. Je wil méér zijn. Wat ons in Nederland verbindt is de geschiedenis en de waarden die eruit voortkomen. Iedereen in Nederland mag denken wat hij of zij wil. Dat was vier eeuwen geleden al zo. In de rest van Europa dacht niemand er toen nog zo over. Daar mogen we trots op zijn.” Hoe wil Buma die ‘gezonde vaderlandsliefde’ kweken? Onder meer door ‘burgerschap’ verplicht te stellen als schoolvak. „Er is gebleken dat scholen die dat onderwijzen minder last hebben van radicalisering. Want dan ga je elkaars motieven beter snappen.” Over de invulling van het schoolvak is Buma nog wat vaag. Het moet in ieder geval niet, zoals maatschappijleer, vaststellen dat er vrijheid van meningsuiting is. Maar uitleggen waarom het er is. En historische locaties te bezoeken waar vrijheid verkregen werd. Een voorbeeld: het Plakkaat van Verlatinghe, de tekst waarmee de Nederlandse provinciën zich in 1581 afscheidden van de Spaanse overheerser. „Dat ligt weggestopt in een vitrine onder een kleedje in een gang van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Niemand weet dat. De enige die het onlangs nog te zien heeft gekregen, was de Amerikaanse president Obama. We moeten dat toch koesteren? Dat soort plekken moet open, daar moeten schoolklassen naartoe.” Immigranten moeten van Buma een „verplichtende uitnodiging” krijgen om de Nederlandse normen en waarden door te geven aan hun kinderen. „Anders wordt immigratie niets anders dan toevallig je huis hier planten. Je mag je geloof en je gebruiken meenemen – dat is vanzelfsprekend. Maar wel binnen het kader van wat hier in de loop der eeuwen is opgebouwd. En dat is een joods-christelijke traditie. Al onze normen en waarden komen voort uit het christendom.” Sybrand Buma zit sinds 2002 in de Tweede Kamer, maar eigenlijk weten we weinig van hem. Waar andere politici hun gezin (Diederik Samsom) of persoonlijke geschiedenis (Jesse Klaver) inzetten in campagnes, is Buma terughoudend met privéverhalen. Hij komt uit Friesland, studeerde rechten in Groningen, woont in Voorburg, houdt van wielrennen en heeft een vrouw en twee tienerkinderen. Dat is wat we weten. Het enige gezinslid waarover hij heeft getwitterd was zijn konijn. Die terughoudendheid laat Buma nu voorzichtig varen. Hij is gaan inzien hoezeer zijn politieke opvattingen voortkomen uit zijn opvoeding en familiegeschiedenis. Hij groeide op als telg van een protestants Fries patriciërsgeslacht: vader burgemeester, grootvader burgemeester. In zijn opvoeding draaide alles om dienstbaarheid en de gedachte dat je niet beter was dan de ander. Compleet tegengesteld, zegt Buma, aan het Nederland van nu – waar het vooral draait om het eigen ego en de eigen opvattingen. Toen zijn vader burgemeester was van Sneek, kwamen er regelmatig mensen aan de voordeur met hun klachten. „Het soort mensen dat Mark Rutte nu ‘tokkies’ noemt. Die mensen hadden hele grote zorgen en liepen soms al leeg tegen mij, een jongetje van tien. De regel was: altijd beleefd blijven, helpen als je kunt.” Die dienstbaarheid was in de familie letterlijk een kwestie van leven en dood. Vorig jaar vertelde Buma op een 4 meiherdenking voor het eerst over zijn grootvader, die ook Sybrand heette. Toen de Duitsers binnenvielen, was hij burgemeester van de Friese gemeente Wymbritseradeel. Hij sloot zich aan bij het verzet, werd gearresteerd en belandde in concentratiekamp Neuengamme, waar hij in 1942 overleed. Diens zoon realiseerde zich dat hij zijn vader nooit meer zou terugzien toen hij als tienjarig jochie bij het postkantoor een voedselpakket moest afhalen. De familie had dat naar het kamp gestuurd, maar het kwam retour afzender

DE WERELD VAN SYBRAND BUMA Geen ‘tot ziens’ of ‘smakelijk’ Sybrand van Haersma Buma (Workum, 1965) komt uit een deftige Friese familie die in de loop der jaren steeds minder vermogend werd. „We hebben het in de politiek altijd over sociale mobiliteit omhoog. Maar bij de familie Buma ging die grappig genoeg alleen maar omlaag.” In het gezin werd niettemin vastgehouden aan waarden en normen uit de 19e eeuw, tot en met ouderwetse regels over hoe je een vork dient neer te leggen. Er was ook een lijst met verboden woorden. Buma mocht nooit „eet smakelijk” of „tot ziens” zeggen. „Toen ik ging werken besefte ik dat het tijd was om dat los te laten en dat heb ik ook gedaan.”

Law and order-man Sybrand Buma begon zijn Haagse carrière als jurist bij de Raad van State. Via het ministerie van Binnenlandse Zaken werd hij beleidsmedewerker bij de CDA-fractie. Dat was in 1994, het jaar dat de partij van 54 naar 34 zetels slonk en voor het eerst in de oppositie terechtkwam. Een louterende ervaring, zegt Buma, hij leerde vooral hoe oppositievoeren níet moet. In 2002 kwam Buma in de Tweede Kamer. Daar manifesteerde hij zich als een inhoudelijk gedreven Kamerlid met een voorliefde voor rechtse law and order-onderwerpen. In 2010 werd hij fractievoorzitter van het CDA, toen de partij in een kabinet stapte met gedoogsteun van de PVV. De samenwerking met Wilders leidde tot grote interne verdeeldheid. Na de val van Rutte I in 2012 kozen de CDA-leden Buma tot lijsttrekker, wat hij bij de komende verkiezingen weer is.

Het komt niet eens in me op om iemand een tokkie te noemen of een idioot. Zo ben ik niet opgevoed

– adressant verdwenen. Thuis werd er weinig over gesproken dat grootvader Sybrand was omgekomen in de oorlog. „Het hing wel altijd boven het gezin van mijn vader, zijn zussen, en zijn moeder”, zegt Buma. „Zo’n trauma duurt zeker een generatie, dat zul je ook zien bij de nabestaanden van MH17 of vluchtelingen uit Syrië. Maar wij mochten niet als een soort held over hem spreken. Het idee was: in een oorlog gaan mensen in het verzet en dan gaan vaders dood.” Buma heeft vooraf met zijn vader besproken of hij het verhaal wel zou vertellen. „Dat ik hier over spreek, betekent echt dat ik een horde over ben gegaan. Maar we moeten inzien dat dit land ook is gebouwd door mensen die zo’n verantwoordelijkheidsbesef hadden dat ze hun leven hebben gegeven. „Voor mij kwam het besef hoe moeilijk mijn grootvaders keuze werkelijk moet zijn geweest toen ik zelf zo oud was als hij toen hij stierf. Ik had kinderen van zeven en acht. Toen kwam de ethische vraag op die we thuis nooit hadden besproken: wat zou je zelf doen? Ik dacht voor het eerst: zó, dat is een beslissing geweest. Dat je onderduikers helpt, terwijl je weet wat dat kan betekenen. En dingen zegt die verboden zijn, bijvoorbeeld dat Oranje het wettige staatshoofd is. Dát is pas vrijheid van meningsuiting.” En, wat zou u doen? „Ik kan die vraag niet beantwoorden, want ik weet het niet. Ik denk dat mijn grootvader het een jaar van te voren ook niet wist. Maar ik ben opgevoed met de gedachte dat het volkomen normaal is dat je in het verzet gaat. Ik besef dat de grond waarop wij staan echt op die manier bevochten is.”

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

HAAGSE INVLOEDEN Op wie moet je letten om Den Haag te begrijpen? Deze week: Samsom en het vergeten verlies dat zijn vertrek zou achterlaten. Ofwel: hoogste tijd voor herwaardering van de kunst van het compromis. Tekst Tom-Jan Meeus / Illustratie Ruben L. Oppenheimer

Bewonder het compromis - en behoud juist daarom Samsom

e hoort vaak, met zo’n ondertoon van deskundige bezorgdheid, dat het land amper nog plekken kent waar alle lagen van de bevolking elkaar treffen. Het ziekenhuis en de sportkantine – dat is het zo’n beetje. Verder leven we langs elkaar heen. We kennen elkaar niet meer. Dus je kunt je afvragen of de bezorgdheid van die deskundigen ons veel doet. Blijkbaar zijn we inmiddels zo gepolariseerd dat het onze voorkeur heeft andere mensen, met hun andere manier van leven en hun andere meningen, niet meer onder ogen te komen.

Dus inderdaad: de man had moed. Hij maakte ook fouten: hij vergat een alternatieve coalitie te onderzoeken voordat hij met Rutte in zee ging. Hij was zo loyaal aan de coalitie dat hij zijn fractie soms bruuskeerde. En hij helde zo over naar het coalitiebelang dat hij vergat het PvdAgezicht te zijn. Dus op zichzelf zou het volmaakt logisch zijn als later dit jaar PvdA-prominenten, zoals Asscher, hem uitdagen om het partijleiderschap. De vraag of ook stemmenkanon Aboutaleb meedoet is niet te beantwoorden – maar het is vrijwel zeker dat de Rotterdamse burgemeester afzijdig blijft wanneer Samsom zelf wel meedoet. Of dat een verstandige uitkomst zou zijn staat te bezien. Maar dit neemt niet weg dat Samsom zijn partij, en het land, de afgelopen jaren een dienst bewees door de verleiding van de controversiële meningen te weerstaan en zich te blijven inleven in andersdenkenden. Het CPB publiceerde vrijdag de voorlopige resultaten: alle economische uitkomsten van Rutte II zijn ruim beter dan in 2012 werd voorzien. Tegelijk voerde de coalitie hervormingen door (minder hypotheekrenteaftrek, hogere AOW-leeftijd, windmolens op zee, decentralisatie langdurige zorg, daling gasbaten) en gaf Samsom mede vorm aan de Turkijedeal die, tot nader order, een dam opwerpt tegen nieuwe Syrische vluchtelingen. Natuurlijk – er ging van alles mis. In de uitvoering van zorghervormingen, het immigratie- en asielbeleid, het Groninger aardbevingsgebied. Maar de verdienste van Samsom was, denk ik, dat hij liet zien dat het compromis méér is dan een paar puntjes inleveren; dat het een onderliggende houding van inschikken vereist die die zijn interne (PvdA-)critici de laatste jaren niet op konden brengen.

et interessante is: we hebben één nationaal instituut waar burgers uit vrijwel alle rangen en standen nog wekelijks met elkaar in gesprek gaan. Opleiding, afkomst, gezindte, etniciteit – ze zijn in er in bijna alle soorten en maten vertegenwoordigd. De gesprekken zijn er soms ingewikkeld, soms agressief en onaangenaam, maar vaak, zeker als er geen camera’s bij zijn, verloopt de uitwisseling van ideeën en argumenten er redelijk goed. Het is de Tweede Kamer. Maar keer op keer leert onderzoek dat de tevredenheid over de Tweede Kamer nogal laag is. Het SCP laat al jaren zien dat de Kamer, op de regering na, het slechtste van alle instituties scoort. Dit voorjaar haalde de Kamer een waardering van 45 procent. Bij voorbeeld grote ondernemingen (59 procent) en, jawel, kranten (73 procent) zaten daar ruim boven. Nu zullen er allerlei oorzaken voor die ontevredenheid zijn. Maar het zou zomaar kunnen, bedacht ik me, dat onze afkeer voor de Kamer ook zo groot is omdat daar nog wel alle stemmen aan bod komen.

eel wijst erop dat we een land van harde opvattingen en harde overgangen aan het worden zijn. Een meningenmaatschappij die compromisloosheid, controverse en radicaliteit beloont. Zeg dat het EU-lidmaatschap voors en tegens heeft: niemand reageert. Maar zeg dat Nederland uit de EU moet en de Financial Times komt je interviewen. Noem een vluchteling een vluchteling: niemand geen een kik. Maar noem een vluchteling een dobberneger en de Volkskrant geeft je twee pagina’s. Zeg dat de mogelijke overstap van Sylvana Simons naar de politiek verklaarbaar doch curieus is: niemand kijkt op. Organiseer een Sylvana Uitzwaaidag op Facebook en NRC komt je interviewen. U ziet het: media en politiek zitten samen gevangen in de val van de zichzelf versterkende grootspraak. De woorden waarmee politici aandacht krijgen zijn voortdurend te groot voor de werkelijkheid. Het gevolg is dat alle politici worden meegezogen in een wedloop van aangescherpte posities, zodat het steeds moeilijker is zich open te stellen voor andermans opvattingen. Het zichtbaarste gevolg is dat politici het compromis nu al decennia omschrijven

als moetje. Het kan niet anders. We hebben geen keus. Het is nu eenmaal ons systeem. Zo is de intrinsieke meerwaarde van het compromis volledig uit het politieke discours verdwenen. Nooit zegt een politicus nog dat onze hele cultuur erop is gebouwd dat tegenspraak een voorbode van samenspraak is. Dat ideeëncompetitie tot betere ideeën leidt. Dat we onze beschaving danken aan het feit dat burgers bereid waren iets van hun eigenbelang in te leveren om het grote geheel te verbeteren. Dat rekening houden met anderen niet alleen de basis van onze politiek is – maar van onze hele maatschappij. En dat uitgerekend de schoonheid van het compromis onze beschaving symboliseert – omdat zo tenslotte alle stemmen gehoord worden.

et bijzondere van deze regeerperiode was natuurlijk dat de coalitiepartijen probeerden dit soort idealen tot uitgangspunt van hun kabinet te nemen. Voordat Rutte II begon hing het al in de lucht: oppositiepartijen D66, GroenLinks en ChristenUnie sloten met VVD en CDA het Lenteakkoord. Ze noemden het –

Media en politiek zitten samen in de val van de zichzelf versterkende grootspraak. Alle politici zitten in een wedloop van steeds scherpere opvattingen

‘over de eigen schaduw heen springen’, weet u nog? Bij de vorming van Rutte II formuleerden VVD en PvdA het preciezer: de ander iets gunnen. Het werd vanaf dag één belachelijk gemaakt. Toen bekend werd dat de formatieonderhandelaars op kaarten mochten aanwijzen waarop ze zo min mogelijk wilden inleveren, wisten andere partijen daar wel raad mee: de sukkels hadden zitten kwartetten! Maar nu weten we dat zo een zeer stabiele coalitie ontstond, die ondanks alle weerstand en fragiliteit globaal gedaan kreeg wat ze van plan was, en werd gedragen door coalitieleiders die het vertrouwen in elkaar behielden. Beide leiders, Rutte en Samsom, namen een risico. En Samsom, als leider van de junior coalitiepartner, verreweg het grootste. Met de CU (2006) is Samsoms PvdA deze eeuw de enige partij die na een overtuigende zege juniorpartner in een coalitie werd. Leiders als Zalm (VVD, 2002, 2003), Bos (PvdA, 2006) en Verhagen (CDA, 2010) deden dit alleen na zwakke stembusresultaten. Samsom nadat hij uit het niets een enorme overwinning behaalde.

en Haag gaat uit van een lange verkiezingscampagne. Die begint na de zomer en we zullen, verwacht ik, snel verveeld raken over de standpunten die partijen over ons uitstorten. In dat geval kan de campagne vlot overgaan naar houding en leiderschap, en alles wijst erop dat Rutte dan verreweg de beste papieren heeft. Maar je hoeft geen Samsom-aanhanger te zijn om te zien dat ook hij dan kansen kan hebben. Niet met alleen een PvdA-praatje maar met een, inderdaad, eerlijk verhaal over regeren met tegenwind, waaruit blijkt dat gemeenschapszin uiteindelijk effectiever is dan alle radicaliteit die nu het openbare debat vervuilt. Bekijk de grote campagnethema’s eens: immigratie, islam, racisme, pensioenen, zzp’ers. Allemaal onderwerpen die alleen tot pacificatie kunnen leiden als een land over politici beschikt die uit overtuiging kunnen inbinden. Die de waarde en de schoonheid van gezamenlijkheid begrijpen en kunnen benoemen. Niet omdat zij technocraten zouden zijn, maar omdat zij democraten zijn: omdat zij, tegen de tijdgeest in, alle burgers een stem in de regering gunnen.

16 Weekend

De tot asielopvang omgebouwde detentiepontons van het COA in Zaandam.

Door onze redacteur Merijn Rengers

‘V

astgoed is weer in beweging. Er is weer geld mee te verdienen”, schreef advocaat Jan Padberg op 20 januari op een weblog van makelaarskantoor DTZ Zadelhoff voor „beslissers in commercieel vastgoed”. „De tijd dat we met slechte gebouwen bleven zitten en aan een dood paard trokken, ligt inmiddels achter ons. Incourant vastgoed wordt ingezet ten behoeve van de huisvesting van studenten of, heel actueel, opvang van vluchtelingen.” De aanzwellende stroom van ontheemden uit Syrië, Irak en Eritrea leidde vanaf 2014 tot een Europese migratiecrisis. Maar voor Nederlandse eigenaren van afgelegen evenementenlocaties, impopulaire bungalowparken en braakliggende stukken grond was de komst van grote aantallen vluchtelingen vooral een kans. Na jaren van leuren met hun incourante vastgoed was er opeens een geïnteresseerde partij in de markt: het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA), dat op stel en sprong opvang moest regelen. Diverse ondernemers en gemeenten slaagden er de afgelopen twee jaar in de haast van het COA uit te buiten, blijkt uit onderzoek van NRC en Reporter Radio naar het vastgoedbeleid van het COA. Dat was begin 2014 nauwelijks voorbereid op de komst van grote aantallen vluchtelingen en betaalde noodgedwongen zeer hoge huren – zelfs voor opvanglocaties die kort daarvoor nog van de overheid waren. Een van de meest opvallende huisvestingsdeals werd anderhalf jaar geleden gesloten tussen het COA, de jeugdige

Het COA, voor uw incourante vastgoed Migratie Het Centraal Orgaan Asielzoekers zoekt met spoed nieuwe opvanglocaties. Dat drijft de prijzen flink op, en vastgoedhandelaren profiteren. Soms met vastgoed dat ze zelf overnamen van de overheid.

‘hospitality-ondernemer’ Marten Dresen en een vertegenwoordiger van Brouwershoff. Dat is het miljoenenbedrijf van VVD-prominent Cor van Zadelhoff, naamgever van DTZ Zadelhoff en nestor van de Nederlandse vastgoedwereld. Het drietal zette in november 2014 de handtekening onder een contract voor de huisvesting van ruim zeshonderd vluchtelingen op twee boten in de Isaac Baarthaven in Zaandam, een afgelegen zij-arm van het Noordzeekanaal. Op de boten wilde het COA een Proces Opvang Locatie (POL) realiseren – een ‘bed, bad, en brood’-opvang voor vreemdelingen in de eerste fase van hun asielprocedure.

Oud-ijzerhandel Optimaal was de locatie niet. De Zaanse binnenhaven ligt ver van de bewoonde wereld, en een goede looproute naar het centrum ontbreekt. Bij de kade zijn diverse lawaaiige bedrijven gevestigd, zoals een botenbouwer en een oud-ijzerhandel. De ligplaats grenst aan een grote loods waarin caravans en oude auto’s worden opgeslagen. En vanwege verdrinkingsgevaar is de plek niet geschikt voor gezinnen met kinderen. Daarnaast bleek de locatie duur. De eigenaren rekenen een kale huur van ruim 10 euro per vluchteling per nacht, zo’n 2,5 miljoen euro op jaarbasis. Daarbovenop komen kosten voor beveiliging, sanitair, elektra en voeding. Dit maakt de opvang op boten twee tot drie keer zo duur als de normbedragen die het COA hanteert. Tijdelijke vluchtelingenopvang kost sowieso meer dan reguliere, zegt Peter Siebers, bestuurslid van het COA en verantwoordelijk voor het vastgoed. Specifieke bedragen noemt hij niet, maar haast op de markt voor asielvastgoed is volgens

hem een prijsopdrijvende factor, net als elders in de economie. De opvang op het water is volgens Siebers extra kostbaar omdat het COA niet alleen schepen moet huren, maar ook moet investeren op de plek waar die worden afgemeerd. Zo ook in Zaandam, waar naast de boot containers staan die dienen als sportschooltje, COA-kantoor of ‘huiskamer’ voor vluchtelingen. En tenslotte vloeien er extra kosten voort uit het feit dat het COA dit soort tijdelijke opvanglocaties altijd volledig afhuurt, ongeacht de bezettingsgraad. In de woorden van Siebers: „Wij betalen voor capaciteit, niet voor bezetting.” Intern bij het COA werd er volgens Siebers over de deal in Zaandam „gebakkeleid”, maar een alternatief was niet voorhanden. De kwaliteit van de opvang noemt hij „voldoende”, en de afspraken het maximaal haalbare – gegeven de haast die er op het moment van tekenen was, de „snelheid” waarmee de Zaanse boten beschikbaar waren en het grote aantal bedden dat Dresen en Van Zadelhoff konden leveren. Dat neemt niet weg, aldus Siebers, dat de Zaanse deal er eentje was die het COA in rustiger tijden niet, of onder minder knellende voorwaarden had gesloten. „De druk was op dat moment enorm.” Niet alleen ondernemers onderhandelen overigens op het scherpst van de snede. Ook gemeenten proberen het onderste uit de kan te halen. Zo kreeg het COA de afgelopen jaren uiteenlopende en soms „oneigenlijke” verzoeken van gemeenten die nadachten over een opvanglocatie. Die verzoeken gingen over het opknappen van rotondes, het agenderen van een snelwegverbreding of kilometers aan

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

OVERPEINZINGEN 1845

Opmars van het vuil

FOTO’S GINO KLEISEN

en paar weken geleden is bij mij in de buurt voor het eerst de vuilnisman in zijn nieuwste gedaante verschenen. Jarenlang hebben we grote metalen containers gehad, met een soort brievenbussen voor het oud papier en ronde openingen voor de lege flessen. I love the sound of breaking glass, zong Nick Lowe. De rest van het vuil stopte je in plastic zakken die je twee avonden per week buiten moest zetten, het liefst bij een boom. Al gauw kwamen dan de kraaien en de meeuwen. Ze pikten het plastic kapot en begonnen het gevecht om de etensresten. Toen, na jaren kwam iemand op het idee dat het beter zou kunnen, onvermijdelijk. Ik weet niet hoeveel experimenten eraan vooraf zijn gegaan maar eindelijk was het bijna zover. De heren van de gemeente kwamen met een soort huisje van ik schat één bij één bij twee meter, donkerbruin geschilderd, aan weerszijden grote gaten met kleppen en een luchtkokertje op het dak. In dit huisje zit de nieuwe vuilcontainer. Behoedzaam werd het prachtstuk neergezet, naast de lantarenpaal, precies op de plaats waar jaren geleden een van de laatste openbare telefooncellen heeft gestaan. Waar blijft de tijd. Nu fietsen ze daar al telefonerend elektrisch voorbij. De installatie moest eerst geprobeerd worden. Er verscheen een kraanwagen, drie heren van de gemeente sprongen er kwiek uit en de leider begon aanwijzingen te geven. Kabels aan de container, die werd feilloos uit zijn huisje gehesen en weer teruggezet. Proef geslaagd. Werk dat perfect wordt uitgevoerd levert altijd weer een meeslepend schouwspel. En hier was de volgende mijlpaal bereikt. De weg was vrij voor een nieuwe fase in de ontwikkeling van het vuil ophalen. Een ontwikkeling die een reeks van veranderingen in onze beschaving weerspiegelt.

De manier waarop we het vuil aanpakken toont een stadium in de beschaving

straatverlichting rondom een potentiële opvanglocatie. „Ik snap het wel”, zegt Siebers daarover. „Maar het hoort eigenlijk niet thuis in deze onderhandelingen.”

Geen kopers Een jaar voordat het COA de boten in Zaandam kostte wat het kost wilde huren, wilde de toenmalige eigenaar – het Rijksvastgoedbedrijf – de boten kwijt, maar kopers waren nergens te vinden. Het COA had evenmin belangstelling. In de jaren negentig huisvestte het COA tienduizenden vluchtelingen en asielzoekers per jaar, maar na de millenniumwisseling werd het steeds rustiger. Onder directeur Nurten Albayrak volgde een onvermijdelijke krimp van de organisatie. Opvanglocaties werden afgestoten en personeel vloeide af. Daar overheen kwam de economische crisis. In het schaakspel over bezuinigingen werd in 2013 besloten dat het COA toe zou kunnen met een „kernvoorraad” van 10 duizend opvangplaatsen voor vluchtelingen. Dit getal was gebaseerd op de „historisch lage” instroomcijfers van de voorgaande jaren – een kostbare misrekening, zo is inmiddels gebleken. In dezelfde periode besloot het ministerie van Veiligheid en Justitie dat het van de detentiepontons in Zaandam – in de volksmond de ‘Bajesboten’ genoemd – af wilde. Deze twee boten, de Australa en de Borealis, waren in 2005 voor circa 48 miljoen euro speciaal gebouwd om uitgeprocedeerde asielzoekers op te sluiten. De harde aanpak van deze groep was een speerpunt van de toenmalige VVD-staatssecretaris Rita Verdonk. Het Rijksvastgoedbedrijf schreef in 2013 in een „overtolligheidsbrief ” dat het „niet eenvoudig” zou zijn de bajesboten

In 2013 werd besloten dat het COA toe zou kunnen met een ‘kernvoorraad’ van 10.000 opvangplaatsen

kwijt te raken, maar dat het voor een „bodemprijs” van 4 miljoen euro moest kunnen, via een veiling. Er was concrete belangstelling, bijvoorbeeld uit België. Het liep anders. Toen de enveloppen geopend werden bleek de onbekende 32jarige ondernemer Marten Dresen namens het piepjonge bedrijf Good Floatels het hoogste bod te hebben gedaan. Voor 410 duizend euro, tien procent van de beoogde verkoopprijs, werd Dresen op 22 november 2013 eigenaar van de twee 102 meter lange detentiepontons. Dresen wilde de boten ombouwen tot hotel en verslepen naar Rio de Janeiro, voor het WK in 2014 of de Spelen van 2016. Toen dat niet lukte, bood hij ze aan bij het COA. Hij wil niet ingaan op vragen over de asielopvang. Van Zadelhoff, die eind 2015 nog 2,8 miljoen euro in de boten stak, evenmin. Hij zegt dat hij slechts „stille vennoot” is. Het COA zat zo omhoog, dat Dresen en Van Zadelhoff een zeer lucratief contract konden sluiten. Naast de aantrekkelijke jaarhuur van zo’n 2,5 miljoen euro bedong het duo dat zij een van de pontons mochten vervangen door woonunits voor vluchtelingen, op de Zaanse kade. De andere versleepten zij tijdelijk naar Amsterdam waar die afgelopen jaar – zeer tegen de zin van omwonenden – dienst deed als „pop-up hotel” en „werkgelegenheidsproject” aan het IJ. Lichtpuntje voor het COA zijn de detentiematrassen die achterbleven in Zaandam, omdat die niet geschikt waren voor hotelgasten. Die mag het gratis gebruiken, mits ze na maximaal vijf jaar weer teruggegeven worden aan de eigenaren.

Luister ook: Reporter Radio, zondag 5 juni om 19:00 uur op NPO Radio 1.

n Nederland is in de vroege jaren dertig de vuilnisdienst gemotoriseerd. Ik heb geprobeerd in de Wikipedia een paar wetenswaardigheden op te sporen, maar ik vond voornamelijk foto’s over de technische ontwikkeling. En tegenwoordig kun je voor niet al teveel geld een tweedehands vuilnisauto kopen. Toen de eerste auto’s verschenen, was ik een jaar of drie. Van die vernieuwing herinner ik me één bijzonderheid. De hoofdman van iedere vuilnisequipe was uitgerust met een ratel, een korte stok met aan het einde een plat vlak dat verdeeld was over een reeks dunne latjes. Door middel van een tandwieltje kon zo’n latje even worden opgetild waarna het met een harde klap weer terugkwam op een holle ruimte. De hoofdman bracht de ratel aan het draaien, de latjes kwamen in beweging en dat veroorzaakte het alarmerend oorverdovend geluid. Ik wilde ook een ratel hebben. Ik kan me niet herinneren of we in de oorlog last hadden van een afvalprobleem. Ik woonde in Rotterdam, heb mijn stad door bommen en branden binnen een paar dagen in een puinhoop zien veranderen. Niet lang daarna begonnen de vuilnismannen van de oorlog met hun werk dat pas jaren na de oorlog als min of meer voltooid kon worden beschouwd. Tussen de Kralingseweg en de Ringvaartweg staat een soort villadorpje dat op het puin van de stad is gebouwd. Allemaal geschiedenis.

uil is in onze tijd een andere rol gaan spelen. We doen wel meer dan ooit ons best om het zo hermetisch mogelijk te behandelen, schadelijke stoffen te verbieden, we hebben de strijd met het plastic aangebonden, enz. Maar maak in Amsterdam eens een wandeling over het Museumplein kort nadat daar een feest is geweest. Of neem een kijkje op een ander feestterrein. Je weet niet wat je ziet. De woestijn van rotzooi, verpakkingen, kledingstukken, bedrukt papier, zo gek kun je het niet opnoemen of het ligt er. We verzinnen steeds vernuftiger apparaten om het vuil te bestrijden en het wordt steeds meer tot ons dagelijks gezelschap.

18 Weekend Maleisië wordt door Kazachstan of Thailand vervangen

Maleisië Door onze redacteur Mark Kranenburg

ert Koenders, minister van Buitenlandse Zaken, draagt tegenwoordig op de linkerrevers een klein insigne. Van heel dichtbij zie je wat het voorstelt: een modern vormgegeven oranje tulp. Dit is het logo van de Nederlandse campagne voor een zetel in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Nog drie weken te gaan. Op 28 juni moeten de 193 VN-landen in New York nieuwe landen benoemen op een deel van de tien roulerende zetels in de Vraad. Beide zetels van de groep West-Europese landen – waartoe ook Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Israël behoren – komen vrij. Maar er zijn drie kandidaten voor: Nederland, Italië en Zweden willen vanaf 1 januari voor twee jaar aanschuiven bij de Veiligheidsraad. De raad is het machtigste orgaan van de VN, met als primaire verantwoordelijkheid het „handhaven van internationale vrede en veiligheid”. De toptafel van de wereld. Eén van de drie valt af. Niemand die de uitslag durft te voorspellen. Daarvoor zijn er in het verleden te vaak verrassingen geweest. Maar speculaties genoeg. VN-watchers in New York en Haagse diplomaten vermoeden dat het zal gaan tussen Zweden en Nederland. Italië zou, als groot Europees land met 60 miljoen inwoners, de facto zeker zijn van een plek. De andere stoel is dan voor één van de twee ‘kleintjes’, Nederland of Zweden (9 miljoen inwoners). Hoe dan ook een moeilijke keuze. „Het probleem is dat beide landen zo op elkaar lijken”, zegt Richard Gowan, als VN-expert verbonden aan New York University. Al geldt dat misschien voor alle drie de kandidaten. Dat was althans de verzuchting van Bonian Golmohammadi, secretaris-generaal van de World Federation of United Nations Associations, een club van nationale verenigingen die de relatie tussen burgers en de VN warm houden. „Kunt u zeggen wat u van de ander onderscheidt”, vroeg Golmohammadi de VN-ambassadeurs van Nederland, Italië en Zweden, op een door hem georganiseerd debat. De drie vertelden er hoeveel hun land aan de VN doneerde, hoe actief ze deelnamen aan VN-vredesoperaties, hoe hoog hun ontwikkelingshulp is, en hoe graag ze het functioneren van de Veiligheidsraad wilden verbeteren. Zoek de verschillen. Zweden wijkt naar eigen zeggen af omdat het geen lid is van een militair bondgenootschap. Italië benadrukt dat het het enige Zuid-Europese land is, dichtbij Syrië en Libië. En Nederland neemt – als het verkozen wordt – ook Curaçao, Aruba en Sint Maarten mee. Wie gaat er afvallen?

Kazachstan

Th Japan

Nieuw-Zeeland

Oekraïne Nieuw-Zeeland en Spanje worden door Zweden, Nederland of Italië vervangen

Italië

Nederland

Spanje

Zweden

Stoelen klompe in New

Senegal

Egypte

Veiligheidsraad Nede in een van de roulere Veiligheidsraad te bem schermen is de campa op 28 juni in volle gan Zweden als concurre hoogst onzeker. Wild referendum kosten in

Ethiopië

Angola wordt door Ethiopië vervangen

Angola

NRC 40616 / RB Indeling van de tafel is schematisch

Optimistisch Minister Koenders houdt zich op de vlakte. „Zekerheid krijg je pas bij de stemming. Je kunt wel een soort inschatting maken, ik ben daar optimistisch over, maar ik weet ook dat we gewoon twee goede tegenstanders hebben, of beter gezegd concurrenten”, zegt hij. Tijdens het bezoek van VN-chef Ban Kimoon aan Den Haag, eind april, sneed Koenders tegenover journalisten de Nederlandse kansen even aan. Het zou „heel goed zijn als we een stem hebben in het hoogste orgaan van de wereld”, zei hij. Maar mocht Nederland gepasseerd worden, dan was dat „geen drama”. „Er zijn belangrijker dingen in de wereld.” Niettemin noemde hij het lidmaatschap voor Nederland „belangrijk”, omdat het dan kan bijdragen aan „de stabiliteit waarbij we zo’n belang hebben”. Verlies zou niettemin hard aankomen. Om in de Veiligheidsraad te worden verkozen, heeft een land tweederde van de stemmen nodig – 129 van de 193 VN-lidstaten. Sinds de oprichting van de Veiligheidsraad in 1945 stelde Nederland zich vijf keer beschikbaar voor de tijdelijk ze-

tels. Naast de vijf permanente leden – de Verenigde Staten, Rusland, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en China – waren er aanvankelijk zes roulerende zetels. In 1965 werden het er tien. Alle keren kwam Nederland in de raad. Twee keer hoefde er niet eens gestemd te worden omdat er evenveel plaatsen als kandidaten waren. Nederland zat voor het laatst in 1999 en 2000 in de Veiligheidsraad. Sindsdien werkt het aan de nieuwe kandidatuur. In 2005 maakte toenmalig minister Bot van Buitenlandse Zaken de Nederlandse belangstelling voor een V-raadzetel in 2017 en 2018 officieel bekend. Een jaar daarvoor hadden de Zweden dit gedaan. Pas in 2009 werd duidelijk dat gestemd zou moeten worden, omdat ook Italië zich beschikbaar had gesteld; een complete verrassing omdat het in 2007 en 2008 ook al in de raad had gezeten. De uitslag van de stemming is onvoorspelbaar omdat de stem van elk land even zwaar telt. Belangrijk dus dat je als klein land overal gezien wordt. Daarom presen-

In de goody bag zitten manchetknopen, een koffiemok en een paraplu

teert Nederland zich nadrukkelijk als het Koninkrijk der Nederlanden inclusief de tropische gebiedsdelen in de West. Dat kan sinds 2010, toen de nieuwe staatkundige structuur in werking trad waarbij Curaçao, Aruba en Sint Maarten in werking eigen verantwoordelijkheden kregen voor bestuur, onderwijs en het rechtssysteem. „One Kingdom – Four Countries”, heet het in het voorlichtingsmateriaal. In New York is het opgevallen dat Aruba opeens héél erg aanwezig is, merkt VN-kenner Richard Gowan geamuseerd op. En er was natuurlijk de toespraak van koning Willem Alexander vorig jaar september voor de Algemene Vergadering, waarin hij als een ware handelsreiziger vertelde hoe actief Nederland in VN-verband is. Al in 2013 werd diplomaat Herman Schaper in zijn laatste jaar als hoofd van de Nederlandse permanente vertegenwoordiging bij de VN ingeschakeld om de lobby in New York te leiden. Teruggekeerd in Nederland was hij vanuit het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den

Haag nog een half jaar speciaal gezant. Hij reisde de hele wereld af om Nederland onder de aandacht te brengen. Zijn usbstick met foto’s van en kerncijfers over Nederland werd een begrip. Waar over kandidaat Italië verhalen de ronde deden over het kwistig uitdelen van Louis Vuitton-tassen kwam Nederland niet verder dan een usb-stick en manchetknopen.

Bloemen „Er was in het begin nog helemaal niets aan campagnemateriaal, maar ik moest wel op reis’’, vertelt Schaper. „Ik moest wat hebben. Als je bij iemand thuis te eten wordt uitgenodigd neem je toch ook bloemen mee?’’ De stick bestaat niet meer, want beschouwd als te virusgevaarlijk. Nu zijn het een papieren brochure, een website en natuurlijk de sociale media die de Nederlandse betekenis voor de VN onder de aandacht moeten brengen. In de bijbehorende goodie bag zitten behalve manchetknopen een koffiemok en een paraplu.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Venezuela wordt door Bolivia vervangen Venezuela

VN Veiligheidsraad Zetelverdeling in 2017 Elk jaar worden vijf van de tien niet-permanente leden vervangen door nieuwe leden. Elk lid blijft twee jaar zitten.

Uruguay Leden die blijven Leden die weggaan

hailand

Nieuwe leden

Bolivia

Frankrijk

Rusland

erland slaagde er altijd ende zetels in de VNmachtigen. Achter de agne voor de stemming ng. Maar met Italië en enten is de uitslag nu ders en het Oekraïnenternationaal punten.

Het gaat vooral om de persoonlijke contacten. Minister Koenders was de afgelopen maanden regelmatig in New York. Met zijn lengte valt hij toch al op in de gangen van het VN-hoofdkantoor, maar door zijn werk als gezant voor de VN in de vijf jaar voordat hij eind 2014 minister van Buitenlandse Zaken werd, kent hij ook veel VN-diplomaten persoonlijk. Hand schudden hier, schouderklopje daar, even een gesprekje. Of dat voldoende is? „Diplomaten kunnen heel goed de schijn ophouden”, waarschuwt Gowan. Nederlandse bewindspersonen op reis worden geacht als het maar even kan te wijzen op de Nederlandse kandidatuur. De recente ‘humanitaire top’ in Istanbul, waar zowel premier Rutte als minister Ploumen (Ontwikkelingssamenwerking) aanwezig waren, was zo’n gelegenheid. Maar belangrijk is wel dat er dan ook al diplomatiek voorwerk is verricht. Ex-ambassadeurs met kennis van specifieke landen zijn de afgelopen tijd als gezant ingezet. Vandaar ook de vele verre reizen

Oekraïne-referendum Evenmin goed voor het Nederlandse imago is de uitslag van het Oekraïne-referendum. Het heeft, behalve bij Oekraïne zelf, voor irritatie bij de Baltische staten geleid. Landen die door hun geografische ligging toch al een speciale band met Zweden hebben. Een ‘vlekje’ is ook de Nederlandse weigering om gevangenen op te nemen uit de Amerikaanse terroristengevangenis Guantánamo Bay tegen wie geen aanklacht bestaat. Zweden heeft er één ondergebracht en Italië twee. En dan kunnen er nog twijfels rijzen over de politieke koers van Nederland na de verkiezingen van volgend jaar. Het zou Richard Gowan niet verbazen als de concurrenten van Nederland in hun gesprekken met andere landen zo nu en dan achteloos laten vallen dat de islamvijandige anti-internationalist Geert Wilders in de peilingen alle andere partijen ruim achter zich laat. Als het er echt om spant, is in een campagne alles geoorloofd. Positief aangeschreven staat Nederland wel in verband met zijn bijdragen aan VNvredesoperaties. De 450 militairen die Nederland voor de VN-vredesoperatie in Mali beschikbaar heeft gesteld leveren punten op. Maar ook Zweden zit in Mali met ruim 200 militairen. Het kabinet moet voor de zomer beslissen of de missie verlengd zal worden. „Het domste dat Nederland nu kan doen is een vertrek aankondigen dan wel onzekerheid laten bestaan of men zal blijven”, zegt Richard Gowan. Minister Koenders ontkent dat er een verband bestaat tussen een besluit over Mali en de V-raadkandidatuur. „Dit is in elk geval niet de reden om te blijven. Het is een eigenstandige beslissing”.

China

ndans, endans w York

nationaal product ruim boven de VNnorm van 0,7 procent zit, is Nederland daar met de bezuinigingen van de afgelopen jaren juist onder gezakt. Dat het percentage voor Nederland in de OESO-cijfers nu met 0,76 procent weer net boven de 0,7 procent is uitgekomen, is onder meer omdat de oplopende kosten voor opvang van asielzoekers voor een belangrijk deel uit het budget ontwikkelingshulp betaald worden.

Ver. Koninkrijk

Palestijnse staat

Ver. Staten

die gezant Schaper reeds in een vroeg stadium maakte. In de Pacific sprak hij met zes ministers uit zes verschillende landen. Harde toezeggingen kreeg hij niet; het gaat om het kweken van welwillendheid. Op bezoek bij de waarnemend minister van Buitenlandse Zaken van Angola liet deze opeens vallen dat hij Nederland nog altijd associeerde met het Angola Comité, dat in de jaren zestig en zeventig de onafhankelijkheidsstrijd van de toen nog Portugese kolonie steunde. „Zo’n herinnering helpt dan”, zegt Schaper.

Ruilstem Hij is als gezant opgevolgd door Bahia Tahzib-Lie, eerder persoonlijk secretaris van, toen nog, prinses Máxima. Zij geeft vanuit Den Haag leiding aan het campagneteam en legt zelf bezoeken af. Ze was onder andere bij de top van de Afrikaanse Unie in Addis Abeba, waar nagenoeg alle Afrikaanse leiders aanwezig waren. Wat gaat het worden op 28 juni? Er is

VEILIGHEIDSRAAD

Vijf keer lid Sinds de oprichting van de Veiligheidsraad in 1945 had Nederland vijf keer een vertegenwoordiger in de raad. 1946-1947 Herman van Roijen 1951-1952 Eelco van Kleffens 1965-1966 Jacobus de Beus 1983-1984 Max van der Stoel 1999-2000 Peter van Walsum

een aantal harde toezeggingen aan Nederland. Soms zijn die het gevolg van een zogeheten ‘ruilstem’. Nederland belooft een bepaald land bijvoorbeeld in de strijd om een personele benoeming te steunen in ruil voor een stem op de Nederlandse Veiligheidsraadkandidatuur. Van hoeveel stemmen men echt zeker is, wil het ministerie van Buitenlandse Zaken, dat een scorekaart bijhoudt, niet zeggen. Het overgrote deel lijkt nog onzeker te zijn. Vooral omdat naar schatting tussen de 25 en 40 procent van de vertegenwoordigers bij de VN op 28 juni geheel zelfstandig een stem kan uitbrengen zonder opdracht uit de hoofdstad. „Voor hen spelen individuele afwegingen en voorkeuren een doorslaggevende rol bij de stemming”, meent Gowan. Als het echt tussen Nederland en Zweden gaat, heeft Nederland de afgelopen tijd minpunten opgebouwd ten opzichte van zijn directe concurrent. Waar Zweden met zijn uitgaven aan ontwikkelingssamenwerking met 1 procent van het bruto

Wat Zweden in elk geval veel stemmen kan opleveren, is het besluit van de regering in Stockholm uit 2014 om tot erkenning over te gaan van de Palestijnse staat. Dit heeft vooral veel goodwill gekweekt bij het binnen de VN invloedrijke Saoedi-Arabië. Al deze factoren verklaren de onrust in Den Haag dat het eind volgende maand wel eens verkeerd kan aflopen voor Nederland. Hoewel? „Iedereen dacht dat Ajax kampioen zou worden, maar het werd toch PSV’’, zegt een optimistische Herman Schaper, En mocht Nederland de zetel bemachtigen, dan dient zich een volgende interessante vraag aan. Wie gaat er dan begin volgend jaar namens Nederland in de Veiligheidsraad zitten? Dat kan Karel van Oosterom, de huidige ambassadeur, zijn. Maar het hoeft niet. Vijf maal werd Nederland tijdelijk lid. Drie maal zat er vervolgens een ex-minister van Buitenlandse Zaken in de stoel. Kortom, iets voor Bert Koenders, de man met het zo uitgesproken VN-profiel van wie het een publiek geheim is dat hij niets anders zou willen dan terugkeren naar de VN? Het kabinet waarin hij zit, wordt uiterlijk in maart volgend jaar demissionair. Karel van Oosterom zei in het debat met de andere kandidaat-landen dat hij graag tot 2019 wil blijven, maar dat het aan de politiek is hierover een besluit te nemen. Krijgen de pessimisten gelijk en wordt Nederland eind deze maand niet verkozen, dan hoeft het kabinet in elk geval dát besluit niet te nemen.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken wilde geen medewerkers die direct betrokken zijn bij de campagne laten meewerken aan dit artikel.

20 Weekend Verkiezingen in de VS De campagne van Donald Trump krijgt volop aandacht van de media. Het

Politiek = realitytelevisie Verkiezingen VS Sinds de uitvinding van de camera zijn Hollywood en Washington met elkaar verknoopt. Met Donald Trump bereikt de relatie tussen entertainment en politiek een nieuw stadium.

Door Diederik van Hoogstraten e celebrity-politicus is niets nieuws in de Verenigde Staten. Franklin D. Roosevelt, John F. Kennedy en oud-filmster Ronald Reagan: allen waren rijk en beroemd voordat ze president werden en zonder aarzeling buitten ze hun status uit toen ze in het Witte Huis zaten. „Trump is een ander verhaal”, zegt Kenneth Walsh, journalist en historicus. „Hij is momenteel de presentator van een nationale realitytv-show: de Grote Donald Trump Campagne.” Met 8,6 miljoen volgers op Twitter is Donald Trump de overtreffende trap van dit tijdperk van selfies, reality-tv en sociale media. Zijn campagne draait alleen om hemzelf, zijn faam en fortuin. Om iets ouderwets als ‘ervaring’ of ‘overtuiging’ lacht hij. De media zijn geobsedeerd door Trump. Hij zegt het ‘media-entertainment-complex’ met genoegen te negeren, door direct met zijn aanhang te communiceren. Maar de onophoudelijke stroom van aandacht is een geschenk voor de schatrijke magnaat. Dat de Huffington Post artikelen over hem een tijd lang rubriceerde onder ‘entertainment’, niet ‘politiek’, was veelzeggend. Voor Trump maakte het niet uit. Het was gratis aandacht. Voor progressief Hollywood heeft Trump, net als de meeste conservatieven, geen goed woord over. Sinds duidelijk is dat de Californische voorverkiezingen, dinsdag, er voor de Re-

ANDERE ENTERTAINERS IN DE POLITIEK

Republikeinen, Democraten, Libertariërs CLINT EASTWOOD (1930), acteur en regisseur (Dirty Harry, American Sniper) was van 1986 tot ’88 de politiek ongebonden burgemeester van zijn woonplaats Carmel in Californië. In 2008 steunde hij de Republikeinse presidentskandidaat John McCain toen die het tegen Barack Obama opnam. Hij noemt zichzelf onafhankelijke libertariër: „sociaal-liberaal en fiscaal-behoudend”, voor gun control, het homohuwelijk en het recht op abortus, tegen de recente oorlogen. ARNOLD SCHWARZENEG G E R (1947), bodybuilder en acteur (Conan the Barbarian, The Terminator, Total Recall), werd in 2003 voor twee termijnen de gematigd-rechtse en – ondanks gebrek aan politieke ervaring – populaire gouverneur van Californië. Daarna zette hij zijn Hollywood-carrière voort.

FRED THOMPSON (19422015), Watergate-jurist en advocaat, debuteerde in 1985 als acteur in de film Marie, A True Story, de verfilming van een geruchtmakende corruptiezaak waarin hij zelf als advocaat een onterecht ontslagen vrouw bijstond. Hij won. Sindsdien speelde hij vele filmen tv-rollen: presidenten, gouverneurs, FBI-agenten, soms een bad guy. Nadat Al Gore in 1994 als vicepresident naar Washington vertrok was hij tot 2003 Republikeins senator voor de staat Tennessee. JESSE VENTURA (1951), Vietnamveteraan, worstelaar en sportcommentator, was namens de Reform Party gouverneur van Minnesota (19992003). Hij vindt Clinton en Trump een ramp. Amerika is ‘fubar’. Militair jargon voor fucked up beyond all repair, hopeloos verloren.

‘SONNY’ BONO (1931), songwriter en de helft van het r&b-duo Sonny & Cher, was burgemeester van Palm Springs en kwam in 1994 in het Huis van Afgevaardigden. Na zijn dood in 1998 nam echtgenote Mary Bono de zetel over. Zij zat in het Congres tot 2013. AL FRANKEN (1951), komiek (Saturday Night Live) en romanschrijver, is sinds 2009 senator voor Minnesota. Frankens naam wordt nu genoemd als vicepresident naast Hillary Clinton. Volgens blog Politico is hij een van de weinigen die tegen Trump op kan. RONALD REAGAN (19112004), sportcommentator en Hollywood-acteur, was gouverneur van Californië (1967-1975), verloor de Republikeinse voorverkiezingen in 1976, maar versloeg in 1980 Jimmy Carter; president tot 1989.

publikeinen niet meer toe doen, kan hij Hollywood ook gerust negeren. Walsh, sinds de periode-Reagan politiek journalist, schreef vorig jaar Celebrity in Chief, een geschiedenis van ‘presidenten als sterren’. Hij maakt onderscheid tussen ‘oppervlakkige’ en ‘substantiële’ beroemdheid. De eerste soort is voortdurend te zien op YouTube en de tv; beroemd vanwege beroemdheid. Zie de familie Kardashian. De bekendste telg, Kim, die zich nu bezighoudt met het maken van emoji’s van billen (‘kimojis’), heeft 46 miljoen Twitter-volgers. De tweede, substantiële vorm wordt belichaamd door president Obama (8 miljoen twittervolgers). Zonder aarzeling gebruikt Obama zijn bekendheid, connecties en populariteit in Hollywood om beleidsplannen aan de man te brengen. Deze ‘celebrity in chief’ – een verwijzing naar zijn officiële titel Commander in Chief, opperbevelhebber – zocht altijd graag de schijnwerpers. Hij laat zich graag zien met rappers, acteurs en komieken die hem live op de televisie als ‘nigger’ aanspreken, zoals Larry Wilmore vorige maand tijdens het White House Correspondents Dinner, waar politiek en entertainment elk jaar lichtelijk incestueus mengen. Obama dook op in Running Wild With Bear Grylls, de Britse avontuurlijke realityshow, om het over klimaatverandering te hebben. Onder jongeren wierf hij steun voor zorghervorming in Between the Two Ferns, een satirische onlinetalkshow geliefd onder millennials. Walsh: „Je moet een acteur zijn om succes te hebben als president, zei Reagan. Obama heeft

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

is een geschenk voor Trump, die een diepe verdeelheid in de Amerikaanse samenleving blootlegt.

‘Amerika verandert, dat maakt mensen bang’ Inter view Robert Sampson

FOTO DAVID VAN DAM

Veel Amerikanen, bij links en rechts, zien in Donald Trump de hoop op een terugkeer naar het verleden van een minder diverse samenleving, zegt socioloog Robert Sampson. „Obama’s huidskleur vormt de achtergrond van veel verzet tegen zijn beleid.” Door onze redacteur Dirk Vlasblom

dat idee uitgebouwd.” Trump is de eerste presidentskandidaat die naam maakte in realitytelevisie, waarin intellect noch prestaties een rol spelen. Na zijn succes in het vastgoed werd hij gastheer van de realityshows The Apprentice en Celebrity Apprentice: kandidaten zetten vermeende zakelijke talenten op het spel. Door zijn ervaring in het bedrijfsleven is Trump een meester van marketing en manipulatie van de media – en een keihard manager, zoals zijn programma’s tonen. Momenteel tracht hij de stap te zetten van ‘lege’ beroemdheid naar substantiële. Hij is niet geïnteresseerd in endorsements, de steunverklaringen van kranten en bekende Amerikanen die er traditioneel toe deden. „Trump komt niet voort uit Hollywood en heeft er geen banden”, zegt Walsh. „Hij heeft geen behoefte aan bevestiging van zijn medeberoemdheden.” Amerikanen hebben nooit moeite gehad met rijke, bekende mannen in het Witte Huis. Maar hun faam moest substantieel zijn; zonder ideeën had acteur Reagan geen kans gehad. Betekent de opkomst van Trump dat een echt ‘lege’ beroemdheid in de toekomst president kan worden? Een Kanye West, rapper, die droomt van het Witte Huis en getrouwd met Kim Kardashian? Walsh lacht. „Trump scheert al langs de grenzen van wat we aanvaarden aan beroemdheden in de politiek. We zullen zien of hij als supercelebrity standhoudt.” Dit is „een serieuze tijd, geen realityshow”, zei Obama onlangs. Trump en zijn fans lijken er vooralsnog anders over te denken.

FOTO DOUGLAS GORENSTEIN/NBC)

Donald Trump met presentator Jimmy Fallon in het populaire praatprogramma The Tonight Show.

og een paar weken en de Amerikaanse voorverkiezingen zijn voorbij. Voorafgaand aan de beslissende verkiezingsstrijd, tussen Democraten en Republikeinen, tussen (waarschijnlijk) Hillary Clinton en Donald Trump, hebben de voorverkiezingen diepe breuklijnen in de Amerikaanse samenleving blootgelegd, zegt de Amerikaanse hoogleraar sociologie Robert J. Sampson (1963). Angst voor verandering, voorál voor Amerika’s toenemende diversiteit, is volgens hem de drijfveer. Eerder dit jaar nam Sampson een eredoctoraat van de Universiteit Utrecht in ontvangst. Sampson: „De diepe verdeeldheid in de samenleving die de campagnes hebben blootgelegd is eigenlijk verrassend. Want zaken die voor verkiezingen belangrijk zijn, zoals geweld, criminaliteit en de economie, laten nu een gunstiger beeld zien dan enkele jaren geleden. Zeker, we hadden sinds 2008 een grote recessie en de economie heeft zich nog niet helemaal hersteld, maar dat verklaart niet wat er nu gebeurt. De successen van de Trump-campagne komen voort uit zorgen over waar het heen gaat met Amerika. Zijn kiezers willen terug naar een mythisch verleden.” ‘To make America great again…’ „Ja, maar wat betekent dat? Terug naar het verleden betekent voor sommigen vooral terug naar een minder diverse samenleving. Maar leden van minderheden, die tot voor kort niet de rechten hadden die zij nu hebben, willen helemaal niet terug. Er bestaat een diep schisma.” Tussen wie en wie? „Ik vind het intrigerend dat zowel aan de rechter- als aan de linkerzijde mensen zich vervreemd voelen van hun eigen partijen. Zie ook de nogal ongewoon radicale campagne van Bernie Sanders. Je kunt zeggen dat de elites van beide partijen de arbeidersklasse hebben genegeerd. Tenminste, zo ervaart die dat. Banen zijn verdwenen door deïndustrialisatie, de inkomens van de middenklasse stagneren en mensen kunnen het tempo van de globalisering niet bijhouden. Behalve van blauwe-boordenwerkers krijgt Sanders ook steun van jongeren, die nog geen loopbaan hebben, en dat is onderdeel van een verschuiving naar links. „Na het Wall Street-fiasco bestaat er grote antipathie onder gewone Amerikanen tegen de verantwoordelijken die niet zijn gestraft. Zowel in de Democratische als in de Republikeinse Partij. En dat is ongewoon, want Republikeinen waren altijd pro-business.” Curieus dat dat kamp ageert tegen superrijken. Met een tycoon als kampioen. „Ja. De theorie is dat Trump niet, zoals andere politici, de gevangene is van speciale belangen, van de financiële elite. Veel mensen hebben het gevoel – zolang

Robert Sampson: „Trump is niet echt anders.”

het duurt – dat hij die elites kan aanpakken. Dat hij anders is dan politici die zo zwaar leunen op giften uit het bedrijfsleven. Ik geloof daar niets van. ” Belichaamt Trump een verloren gegane Amerikaanse Droom? „Exact. Het is alsof mensen boos zijn over die verloren droom, om zich heen slaan en geen positieve oplossing hebben. Maar ze weten waar ze tegen zijn: de oude elite, de traditionele Republikeinse hiërarchie, tegen veranderingen die zich voltrekken in Amerika. Ze zijn vooral tegen een diversere samenleving. Deel van Trumps aantrekkingskracht is zijn retoriek tegen immigranten.” Rond 2040 zijn Amerikanen van Europese afkomst hun meerderheid kwijt. „Ja. Dat lijkt een abstract gegeven, maar als je dit peilt, denken veel blanke Amerikanen dat ze nu al in de minderheid zijn. Bij een deel van de kiezers bestaat daarom ook grote weerzin tegen Obama.”

Arme Afro-Amerikanen weten dat de samenleving niet maalt om hun gemeenschap Waarom Obama? „Er is een niet zo subtiele campagne die hem probeert af te schilderen als ‘geen echte Amerikaan’, die een plan heeft om ‘Amerika te veranderen’. En dan gaat het vooral over toenemende diversiteit. We zijn het bijna vergeten, maar het was Donald Trump die begon over Obama’s geboortebewijs: hij zou een praktiserende moslim zijn, die niet in de VS is geboren. Zijn huidskleur vormt de achtergrond van veel verzet tegen zijn beleid.” Heeft zijn beleid om de economie nieuw leven in te blazen bijvoorbeeld gewerkt voor mensen in de South Side van Chicago, zijn oude buurt? „De recessie brak niet uit onder zijn presidentschap, maar hij had wel te maken met de gevolgen, zoals de vele huisuitzettingen. Zijn regering investeerde in arme wijken. Die kregen alleen te weinig. Obama beloofde meer dan het door Republikeinen beheerste Congres hem liet uitgeven.” Tijdens de verkiezingscampagne kwam in het nieuws hoe in Flint, Michigan, kinderen in zwarte buurten leden onder

loodvergiftiging door besmet drinkwater. Is dit verwaarlozing van de infrastructuur of racisme? „Allebei, vrees ik. Wij zijn als land terughoudend met investeren in infrastructuur. Er is meer aandacht voor het hier en nu dan voor de toekomst. Maar loodvergiftiging is meer dan dat: het is een voorbeeld van achterstand die doordringt in het lichaam. „Onlangs publiceerden we een onderzoek naar het loodgehalte in het bloed van kinderen in Chicago. In 1995 was de gemiddelde score van loodvergiftiging in Afro-Amerikaanse wijken 85 procent, meer dan het dubbele van blanke wijken. Het is onder meer te wijten aan verf op loodbasis waarmee veel huizen zijn geschilderd. Verder stonden in armere buurten, waar kinderen speelden op straat, smelterijen die hoge concentraties lood uitstootten, in de bodem en in de lucht. „In de loop der jaren gingen de scores omlaag. De gemeente dwong huisbazen loodhoudende verf te verwijderen en grondeigenaren om de bodem te saneren. Maar ook toen hielden zwarte en latinowijken hogere scores dan blanke wijken. We weten het een en ander over de cognitieve gevolgen van loodvergiftiging. Voeg dat toe aan frequent geweld, hoge concentraties van armoede, slechte huisvesting en dan krijg je een beeld van het soort omgeving waarin achterstanden van allerlei soort samenkomen.” Ondanks Obama is ‘ras’ nog steeds een grote kwestie. Betekent de beweging ‘Black Lives Matter’ een doorbraak? „Het is een belangrijke verandering. Een van de kwesties die wij hebben onderzocht is legal cynicism, cynisme dat mensen voelen jegens het juridische apparaat, met name de politie. We hebben laten zien dat wanneer je corrigeert voor economische status Afro-Amerikanen veel cynischer zijn. Daar komt bij dat geweld in de Afro-Amerikaanse gemeenschap niet wordt gezien als iets bijzonders. Het komt niet in het nieuws. Arme Afro-Amerikanen beseffen dat de samenleving niet maalt om het lijden in hun gemeenschap. „Het gevoel leeft dat politiegeweld wordt genegeerd. Toch was het lang onzichtbaar voor de rest van de samenleving. Maar door een technologische verandering, video, zagen mensen ineens met eigen ogen wat er gebeurde. Wow, schoot hij hem echt in de rug? Black Lives Matter kwam voort uit deze plotselinge erkenning van het probleem. „Deze beweging is belangrijk, maar blijft beperkt tot één aspect van de strafrechtspleging in de VS. Er is nog een andere kant aan achterstand: massale opsluiting, vooral van Afro-Amerikanen. Hierover ben ik enigszins optimistisch, omdat het percentage bajesklanten in de VS begint te dalen. En in sommige staten, zoals Californië, gaat dat vrij snel. Er is een beweging vanuit beide partijen die erkent dat de VS een groot probleem hebben.” Dat de Clintons zoveel krediet hebben bij Afro-Amerikanen is verbazend. Onder Bills presidentschap raakten de gevangenissen vol zwarte drugsgebruikers die draconische straffen kregen. „Hillary heeft toegegeven dat de War on Drugs een vergissing was. En zowel Bill als zij heeft zich verontschuldigd voor de harde Crime Bill van 1994. Maar er was steun van beide partijen voor deze maatregelen.” Kan Trump president worden? „Hij surft nu op een golf van woede, maar ik wed dat hij geen president wordt. Als Hillary wordt genomineerd zal zij hem met een ruime marge verslaan.”

22 Weekend Het Grote Verhaal

Abou Hafs, prediker die vooral orthodoxe moslimjongeren aanspreekt.

Blogger Nourdeen Wildeman. Spuwt zijn gal over de ‘dubbele maat’ in tweets, blogs en lezingen.

We zijn er. Wen er maar aan Moslims Activistische jonge moslims pikken het niet meer dat moslims een andere behandeling krijgen dan andere Nederlanders. Drie populaire ‘voorgangers’ roepen in felle tweets en blogs op tot meer zelfbewustzijn. „Ik druk op de pijnpunten van wit Nederland.” Tekst Sheila Kamerman en Andreas Kouwenhoven Foto’s David van Dam

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Salaheddine Benchikhi, populaire videoblogger, documentairemaker en cabaretier.

‘W

ij zijn bang dat men negatief over joden en over vrouwen praat.” Zo verdedigt Tweede Kamerlid Peter Oskam (CDA) vorig jaar op Radio 1 zijn pleidooi om „haatimams” de toegang tot Nederland te weigeren. Dan krijgt hij een vraag van blogger Nourdeen Wildeman, de andere studiogast. Wildeman: „Als een imam bijvoorbeeld zegt dat het homohuwelijk een destructieve aanval is op het plan van God, zou die dan niet naar Nederland mogen komen?” Oskam: „Ik denk het niet.” Wildeman: „Oké. Maar dit is een uitspraak van de paus. Wilt u de toegang van

de paus tot Nederland blokkeren?” De christen-democraat valt stil. Wildeman: „Ik vroeg u of u wilt dat de paus niet naar Nederland komt.” Oskam, geïrriteerd: „U bent niet degene die mij interviewt.” Een groeiende groep islamitische jongeren komt in verzet tegen de in hun ogen ongelijke behandeling van moslims en andere Nederlanders. Te vaak meet Nederland met een andere maat als het over de islam gaat, vinden zij. Ze ageren op felle en soms provocerende toon tegen de „hypocrisie in het islamdebat”. Ze laten zich inspireren door de strijd die Malcolm X voerde voor gelijke rechten van zwarten in de Verenigde Staten. Nourdeen Wildeman (33) is een van de moslims die protesteert tegen de ‘dubbe-

Ze laten zich inspireren door de strijd die Malcolm X voerde voor gelijke rechten van zwarten in de Verenigde Staten

le maat’, een term die uit de VS is overgewaaid (‘double standard’). Neem de vrijheid van meningsuiting, zegt Wildeman. „Niet-moslims gebruiken die vrijheid om de profeet te beledigen en komen daarmee weg. Maar als een moslim dezelfde vrijheid gebruikt om homoseksuelen of Israël te beledigen, mag het opeens niet meer.” Sociale media staan dagelijks vol met voorbeelden van dubbele maten. Een moskee die wordt belemmerd in het doen van een gebedsoproep, terwijl kerken wel klokken mogen luiden? Dubbele maat! Een haatimam die uit Nederland wordt geweerd, terwijl een Israëlische haatprediker wél Nederland binnenkomt? Dubbele maat! Wildeman: „Ik ben niet vóór

haatimams. Ik constateer alleen dat een imam dat label krijgt zodra hij een mening heeft die niet overeenkomt met de publieke opinie.” Of, recenter: de arrestatie van columniste Ebru Umar in Turkije wegens het beledigen van president Erdogan, werd door Nederlandse politici fel bekritiseerd. Maar in Nederland werd vorig jaar nog een activist vervolgd die de koning beledigde.

Douchen in onderbroek Nourdeen Wildeman spuwt zijn gal over de dubbele behandeling in tweets, blogs en lezingen die hij in moskeeën geeft. Hetzelfde geldt voor Abou Hafs (33), een Marokkaans-Nederlandse prediker die met name orthodoxe moslimjongeren

24 Weekend Het Grote Verhaal

Abou Hafs: „Ik hou een spiegel voor.”

aanspreekt. Wanneer ergens moslims worden aangevallen, kun je erop rekenen dat Abou Hafs erop reageert in een tweet. Meestal op een controversiële manier. Als amateurvoetballers met een Marokkaanse achtergrond kritiek krijgen omdat ze hun onderbroek aanhouden tijdens het douchen, schrijft Abou Hafs dat pedofilie nou eenmaal een Nederlandse traditie is. Eerder raakte hij in opspraak omdat hij aanwezig was op een demonstratie voor moslimgevangenen die ook werd bijgewoond door jihadisten. Een andere enthousiaste bestrijder van de ‘dubbele maat’ is Salaheddine Benchikhi (35), Marokkaans-Nederlands cabaretier, filmen documentairemaker. Artiestennaam Salaheddine. Hij is populair: sommige van zijn video’s die hij op YouTube zet, zijn wel een half miljoen keer bekeken. Na de aanslagen in Brussel afgelopen maart maakte hij een video waarin hij shirts uitdeelde aan voorbijgangers met de opdruk #JesuisBrussel. Mensen stapten van hun fiets en trokken de shirts aan. Maar toen hij even daarvoor na aanslagen in Ankara shirts had uitgedeeld met #JesuisAnkara, wilde niemand ze aannemen. Wat willen deze mannen bereiken? Salaheddine: „Ik druk op de pijnpunten van wit Nederland. Nederland blijft liever een land zonder moslims.” Abou Hafs: „Ik hou een spiegel voor.” Wildeman: „We komen op voor onze rechten.” Alle drie vinden ze het tijd dat moslims na ruim vijftien jaar islamdebat iets gaan terugzeggen. Hun toon verschilt van die van eerdere generaties. Waar hun ouders en grootouders, de voormalige gastarbeiders, zich nestelden in de veilige Marokkaanse en Turkse gemeenschap en in veel mindere mate stelling namen in het pu-

Nourdeen Wildeman: „Mijn droom is dat we erbij gaan horen.”

blieke debat, eist de nieuwe generatie luidkeels zijn rechten op als volwaardig burger. Moet je ons niet? Pech gehad, wij zíjn er. Wen er maar aan. Abou Hafs vergelijkt de Nederlandse moslim met een jongetje dat gepest wordt. „Als dat jongetje zich niet verweert, is hij een makkelijker slachtoffer. Maar als dat jongetje zijn stem verheft, zullen de pesters eerder ophouden.” Moslims zijn te veel bezig met het zich verantwoorden en met het afstand nemen van terrorisme, is zijn boodschap, terwijl ze de aanval moeten kiezen. „We moeten juist de autochtone niet-moslims ter verantwoording roepen. We moeten opstaan en zeggen: sodemieter op”, vindt Abou Hafs. „Er is namelijk ook zat over de pester te melden.” Met ‘de pester’ bedoelt hij de media, de politiek en iedereen die rechten van moslims wil inperken. Welke rechten dan? Moslims hebben in Nederland toch al 450 moskeeën, 40 islamitische scholen en een eigen imamopleiding? Ja, maar daar nemen deze activisten geen genoegen mee. Salaheddine: „Wij willen een islamitische middelbare school in Amsterdam, maar dat wordt tegengehouden. We willen gebedsruimten. Overal. In alle scholen en ziekenhuizen.” Sommige scholen verzetten zich hiertegen, maar daar hebben de activisten geen boodschap aan. Abou Hafs: „Voor integratie zijn twee partijen nodig. Wij doen ons deel: we leren de taal en we werken. Voor het andere deel is het aan de autochtone gemeenschap om zich aan te passen aan óns.” Jonge moslims vinden vaak dat zij als tweederangsburger worden behandeld. Na de aanslagen in Brussel werd vorig jaar in het hele land een minuut stilte ge-

Alle drie vinden ze het tijd dat moslims na ruim vijftien jaar islamdebat iets gaan terugzeggen

houden, maar op sommige scholen deden islamitische jongeren daar niet aan mee. Zij vonden dat er dan ook stilte voor slachtoffers in Ankara of Palestina moest zijn. Een actie van de 22-jarige Christa Noëlla uit Leiderdorp past in dezelfde trend. Haar hashtag #geen4meivoormij was lange tijd trending topic op Twitter. Christa legde op haar Facebookpagina uit waarom ze de dodenherdenking wil boycotten. „Ik vind dat Dodenherdenking zijn waarde heeft verloren door de hypocrisie van de samenleving. Voor mij heeft 4 mei geen zin wanneer we het opkomende fascisme en moslimhaat in Nederland gewoon zijn gang laten gaan.” De nieuwe politieke partijen DENK en Nida, met een islamitische achterban, varen mee op dit sentiment. DENK-oprichter Tunahan Kuzu kreeg onlangs kritiek omdat hij de arrestatie in Turkije van columniste Ebru Umar verdedigde. Ook hij wees toen op de dubbele maat: „In Nederland is de vrijheid van meningsuiting blijkbaar de vrijheid om slechts één enkele mening te hebben”, zei Kuzu.

Assimilatieslaaf Je kunt de activistische moslims provocateurs noemen, of slachtofferdenkers, die inspelen op emoties van jonge moslims die zich niet geaccepteerd voelen. Of is hun houding een teken van emancipatie? Na de zwarten, de vrouwen en de homo’s, zijn het nu moslims die hun rechten opeisen. Emancipatie van een minderheidsgroep komt zelden van de grond zonder een compromisloze voorhoede die bereid is op de barricaden te stappen en bij ‘tegenstanders’ ergernis opwekt. Zo ging het met de feministen die mannen verketterden omdat ze gelijke rechten wilden. En

ook nu, in de discussie rond Zwarte Piet, waren het de radicale activisten die ervoor hebben gezorgd dat een bredere groep anders is gaan denken over de rol van deze zwarte helper van Sinterklaas. Zelf vergelijken de moslimactivisten hun strijd met die van de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten. Op middelbare scholen worden opeens weer spreekbeurten gehouden over de militante zwarte activist Malcolm X. DENK-politicus Sylvana Simons feliciteerde vorige week de in 1965 vermoorde Malcolm X postuum met zijn verjaardag. Malcolm X gebruikte indertijd het scheldwoord house negroes (huisslaven) voor de gematigde activisten die bereid waren compromissen te sluiten met de machthebber. Zelf beschouwde Malcolm X zich een field negro: klaar om in opstand te komen tegen het onrecht. De moslimactivisten hebben dat taalgebruik overgenomen. Zij noemen moslims die naar hun smaak te veel op schoot zitten bij de Nederlandse overheid smalend ‘huismoslims’. Jongerenwerker Ibrahim Wijbenga zien ze als zo’n ‘huismoslim’. Want hij schrijft opiniestukken in Nederlandse dagbladen waarin hij kritiek levert op de moslimgemeenschap. DENK-Kamerlid Özturk noemde hem vorig jaar zelfs een „basja” – zo werden op Surinaamse plantages slaven genoemd die namens de blanke eigenaren toezicht hielden. Yassin el Forkani, een jongerenimam die zich regelmatig uitspreekt tegen de radicale islam, wordt ook huismoslim genoemd, net als Ahmed Marcouch, Tweede Kamerlid voor de PvdA. „Hij is niet geïnteresseerd in het welzijn van moslims. Hij wil zijn PvdA-types behagen”, zegt Nourdeen Wildeman over hem. Als

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

BIJ DE MENSEN PAULIEN CORNELISSE

Touwtje

Salaheddine : „Zoals alle aanhangers van monotheïstische geloven vind ik dat homofilie niet mag.”

Marcouch Kamervragen stelt over een lesbisch stel dat ernstig is mishandeld tijdens een stapavondje, twittert Abou Hafs vrijwel onmiddellijk: „Er zijn nog tientallen gevallen van mishandelde moslima’s. Misschien kun je die ook meenemen in je Kamervragen.” Voor Ahmed Aboutaleb geldt hetzelfde. Na de aanslag op Charlie Hebdo zei de Rotterdamse burgemeester dat moslims die er niet tegen kunnen dat humoristen een krantje maken, moeten ‘oprotten’. „Daarmee probeerde hij witte autochtonen te behagen”, zegt Nourdeen Wildeman. „Wij noemen hem een assimilatieslaaf ”, zegt Abou Hafs. „Hij zegt wat een blanke autochtoon niet durft te zeggen omdat hij bang is voor racist te worden uitgemaakt. Aboutaleb laat zich gebruiken om het wél te zeggen omdat hem dat verwijt niet kan worden gemaakt.” Juist mensen als Aboutaleb, Marcouch, Wijbenga en Elforkani zijn geziene gasten in talkshows op televisie. Volgens de moslimactivisten is dat een bewuste keuze van de tv-makers: zij vertolken wat de witte Nederlandse kijker graag wil horen. Salaheddine: „Als ze hun eenzijdige kijk op het nieuws kunnen verdoezelen met een moslim aan tafel die precies zegt wat ze willen horen, is dat wel zo prettig.” Daarom, zeggen de activisten, krijgt juist voormalig Tweede Kamerlid Tofik Dibi zo veel ruimte om te vertellen over zijn boek Djin, waarmee hij als islamitische homo uit de kast kwam. Die tv-aandacht voor ‘huismoslims’ interesseert hen verder niet, zeggen ze. Zij hebben hun eigen kanalen en bereiken daarmee vele malen beter hun doelgroep. Salaheddine nam zélf een interview af met Tofik Dibi waarin hij hem verontwaardigd toespreekt over zijn coming

out. Dibi had zijn ‘zonde’ moeten bedekken. En Salaheddine kan zich niet voorstellen dat hij zijn vriend voor zou stellen aan zijn opa. „Dat hoort toch nooit te kunnen? Effe serieus Tofik, wij zijn toch geen Nederlanders, wij zijn moslims.” Salaheddine wil dat Dibi respect toont voor moslims die niet toegeven aan hun homoseksuele geaardheid. „Geef ze die credits!” Salaheddine: „Ik heb de mening, zoals alle aanhangers van monotheïstische geloven, dat homofilie niet mag.” Hij wil verder niet over het interview met Dibi praten. Het interview was, zegt hij, een cadeautje voor de media. „Kunnen ze daar heerlijk verontwaardigd over gaan zitten doen.”

De toon moet nog scherper Hun missie is voltooid als moslims een volwaardig deel van de samenleving zijn geworden, zegt Abou Hafs. „Mijn droom is dat we erbij gaan horen”, zegt ook Wildeman. Maar de paradox is dat hun onverzoenlijke toon juist polariserend werkt en de afstand tussen moslims en niet-moslims mogelijk alleen maar zal vergroten. Die paradox zien de activisten zelf ook. Maar ja, zeggen ze, met een diplomatieke houding zullen ze ook niets bereiken. Salaheddine: „Je kunt je geloof wel achterwege laten en leuk meedoen in Nederland, maar dan nog word je niet geaccepteerd, vanwege je Marokkaanse naam.” Daarom zegt Abou Hafs: „De toon moet nog veel scherper.” Hij denkt dat het de enige manier is om de positie van de moslimgemeenschap te versterken. „Mijn strategie”, zegt Abou Hafs, „is de strategie van het gestrekte been.”

Wanneer moslims worden aangevallen, kun je erop rekenen dat Abou Hafs erop reageert in een tweet

e Leopold II-tunnel is een belangrijke tunnel in België. Hij is 2,5 kilometer lang en ligt bij Brussel. Afgelopen woensdag moest deze tunnel in beide richtingen worden afgesloten. Want. De verlichting en de camerabewaking in de tunnel worden geregeld door middel van iets dat ‘telebeheer’ heet. En dat telebeheer wordt op zijn beurt dan weer bediend met een afstandsbediening. En die afstandsbediening was zoek. Dus moest de tunnel, uit veiligheidsoverwegingen, worden afgesloten. Er ontstond een file van Affligem (bekend van het bier) tot aan Brussel: twintig kilometer. Het klinkt allemaal als het begin van een Belgenmop. Maar je kunt het ook zien als een viering van de menselijkheid die achter elk bedacht systeem zit. Hoe geautomatiseerd en anoniem je de wereld ook weet in te richten, uiteindelijk is er ergens een kamer waarin een man zit die waarschijnlijk Jef heet. Hij heeft gisteren tot laat in zijn eentje in de telebeheerkamer gezeten omdat zijn collega een burn-out heeft, en Jef moet het maar weer opvangen. Hij heeft daarover nog niet geklaagd, maar is wel met kleine daden van verzet begonnen. Hij heeft de afstandsbediening op zijn bureau gelegd en is ‘ruzzle’ gaan spelen terwijl hij eigenlijk naar de schermen had moeten kijken. Hij heeft een extra grote pizza besteld, en die, aan zijn bureau, helemaal alleen opgegeten. Na de pizza is hij moe geworden. Misschien is hij even weggedommeld. Hij schrikt wakker als zijn bazin Greet binnenkomt. Hij probeert nog te doen alsof hij ‘even heel geconcentreerd bezig was’, maar er zit een vouw in zijn wang. Greet doet verbaasd, maar is heimelijk tevreden – ze is in haar hoofd bezig met ‘dossieropbouw’, zodat Jef op zeker moment afgevloeid kan worden. Ze kent namelijk mensen met meer hart, meer passie, voor telebeheer. In een poging om gemotiveerd over te komen, begint Jef verwoed de telebeheerkamer op te ruimen. Snel even wat stapels maken van alle prints. Even het bureau schoonvegen. Oud papier op een stapel, pizzadoos erbij. Hup, meteen even naar de vuilstort. De volgende dag is de afstandsbediening kwijt.

Paulien Cornelisse is cabaretier en schrijver.

26 Weekend Leven

Door onze redacteur Joke Mat

AC H T E RG RO N D

e laatste werkdag van Ella IJzerman was 30 augustus 2013. Twaalf jaar had ze gewerkt als receptioniste in een klooster. Van haar 37 maanden WW zijn er 33 verstreken. Als ze geen baan vindt moet ze vanaf oktober van haar spaargeld leven. Als dat op is, komt ze in de bijstand. De laatste werkdag van Annemarieke Koelewijn was 1 januari 2014. Ze werkte 32 jaar bij een bank, eerst in een commerciële functie en later in de communicatie. Na een reorganisatie werd ze boventallig. Ze heeft recht op 36 maanden WW. Beide vrouwen gingen meteen op zoek naar een andere baan. Koelewijn heeft tot nu toe ongeveer tweehonderd keer gesolliciteerd, netwerkgesprekken meegeteld. Ze is twee keer uitgenodigd voor een gesprek. IJzerman is één keer uitgenodigd voor een gesprek, na meer dan twee jaar solliciteren. Toen ze er was bleek het te gaan om een informatief gesprek, voor een baan die nog niet bestond. De kans dat deze vrouwen nog een baan vinden is klein. Volgens het Centraal Planbureau is de kans dat een 55-plusser vanuit een WW-uitkering weer aan het werk komt 10 procent. Voor een 60-plusser is dat nog maar 3 procent. Koelewijn (56) en IJzerman (61) zijn slagvaardige vrouwen met een positief en realistisch beeld van hun capaciteiten. Maar, gegeven de statistiek: doet dat ertoe? Had hun leven er anders uitgezien als ze na hun ontslag nooit één sollicitatie hadden verstuurd? Jaren zijn ze al tegen de klippen op aan het zoeken. Met hen duizenden anderen, in hun eentje, onzichtbaar, overal in het land. Mensen met veelal goede kwalificaties, die er altijd vanuit zijn gegaan te zullen doorwerken tot hun pensioen. 188.000 vijftigplussers zijn volgens de laatste CBS-cijfers op zoek naar werk. 88.000 55-plussers waren vorig jaar langer dan een jaar werkloos. Hoe is het om te behoren tot die groep? En kan hun lot iemand iets schelen? Een dubbelportret.

lla IJzerman woont in een dijkhuisje in Heijningen, Noord-Brabant. Ze heeft mulo en een middenstandsdiploma en schoolde zich op latere leeftijd bij tot receptioniste-telefoniste en secretaresse. Haar man was loodgieter, hij is vorige maand overleden. Ze heeft geen kinderen. Ze verloor haar baan omdat het klooster waar ze werkte moest bezuinigen en de receptie werd afgeschaft. De refterdames, die voor het eten zorgen, kregen een mobieltje om bellers door te verbinden met de bewoners. Andere dingen die de receptie deed werden gewoon niet meer gedaan. Dat haar werk verdwijnt ziet IJzerman ook op andere plaatsen, zoals in een verzorgingshuis in de buurt waar de receptie wordt bemand door vrijwilligers. Ze vindt dat „heel krom”. Als ze bijstand krijgt van de gemeente kan ze verplicht worden als ‘tegenprestatie’ weer haar oude werk te doen. Elke dag stromen de vacatures haar mailbox binnen, van de uitzendbureaus en vacaturesites waar ze zich geregistreerd heeft: Jobbird, Indeed, Inventus Etten-Leur, Studentenwerk.nl, Brabantwerkt.nl, Jobsquare Nederland, Trovit, Nationale Vacaturebank.nl, Kom bij de Politie.nl, de Banen Site.nl. Het bekijken

Steeds meer ouderen in de bijstand Nederland scoort internationaal slecht in de bestrijding van de werkloosheid onder ouderen. In Nederland is ruim 40 procent van de langdurig werklozen ouder dan 50 jaar, terwijl het gemiddelde in het eurogebied op 23 procent ligt. Oudere werknemers verliezen in Nederland niet vaker hun baan dan jongere werknemers. Maar als zij werkloos raken is de kans op langdurige werkloosheid bijna twee keer zo groot als gemiddeld.

Annemarieke Koelewijn, communicatieonderzoeker. „Je krijgt geen kans te laten zien dat je waardevol bent.”

Veel ervaring, nooit ziek, geen werk Werkloosheid Deze maand komt het kabinet met een nieuw plan om de werkloosheid onder ouderen te bestrijden. Hoe is het om als 55-plusser op straat te staan? „ Je denkt dat je middenin de maatschappij staat. Ineens sta je erbuiten.”

Steeds meer ouderen doen na afloop van hun WW-uitkering (waarvan de maximale duur teruggaat naar 24 maanden) een beroep op de gemeentelijke bijstand. Vorig jaar steeg het aantal 45-plussers met een bijstandsuitkering met 11.000 ten opzichte van 2014, op een totale stijging van 16.000 bijstandgerechtigden. Door de verhoging van de aow-leeftijd duurt het langer tot oudere werklozen de bijstand weer verlaten. (Bronnen: CPB, CBS)

kost haar één à anderhalf uur. Meestal zit er wel een baan tussen die haar wat lijkt, soms een waar ze echt enthousiast van wordt. Dan is ze een ochtend bezig met een sollicitatiemail. In het begin stuurde ze ook veel open sollicitaties. Las ze bijvoorbeeld dat er in Roosendaal een nieuw crematorium werd geopend, dan solliciteerde ze als gastvrouw of uitvaartbegeleider. Twee keer solliciteerde ze bij andere kloosters. Een paar keer stapte ze op de fiets om sollicitaties persoonlijk af te geven bij bedrijven op het plaatselijke industrieterrein. Ze werd lid van enkele groepen op LinkedIn en bezoekt maandelijks een netwerkcafé dat een werkloze plaatsgenoot heeft opgericht. Ze hoopten dat er ook werkgevers op af zouden komen, dat is niet gebeurd. Eén keer was er een zzp’er die iets met voedsel deed en anderen zocht die dat ook wilden doen. Eerst zou ze dan op eigen kosten een opleiding moeten volgen. Zonder zekerheid van inkomsten daarna. IJzerman heeft 28 jaar met haar broer de bakkerij van hun ouders gerund. Zzp’er zijn wordt onderschat, zegt ze. Het is zwaar. Ze wil daar niet naar terug. Het dichtst bij een baan was ze eind 2014. Ze werd getipt over een vacature op de receptie van een plaatselijk veredelingsbedrijf, door iemand die er al werkte.

NRCWEEKEND

FOTO’S LARS VAN DEN BRINK

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Ella IJzerman, receptioniste-telefoniste. „Zzp’er zijn is zwaar, dat wordt onderschat. Ik wil dat niet meer.”

Maar op haar sollicitatie hoorde ze niets. Uiteindelijk kreeg ze te horen dat was gekozen voor iemand anders. Iemand, hoorde ze via via, die al bij dat bedrijf in de kassen had gewerkt. Ja zo werkt het. Het was wel een klap. Ze heeft een week niet omgekeken naar de vacatures.

nnemarieke Koelewijn woont in Krommenie, Noord-Holland. Ze heeft communicatiewetenschap gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. Haar man is kunstenaar, ze hebben een studerende dochter van 22. Koelewijn werkte lang bij Fortis. Bij de reorganisaties die volgden op de overname door ABN Amro werd haar functie geschrapt. Ze werd een jaar door uitzendbureau Randstad begeleid. De bank betaalde een basisopleiding tot coach en ze kreeg een vertrekpremie mee. Koelewijn dacht niet dat het moeilijk zou zijn een andere baan te vinden. Mensen zeiden wel dat het op haar leeftijd niet meer zou lukken, maar dat geloofde ze niet. Als ze solliciteerde was ze altijd uitgenodigd voor een gesprek. Dat bleek niet meer zo te zijn. Ze is gespecialiseerd in communicatieonderzoek, maar onderzoeksbureaus nemen liever jongeren aan, hoorde ze informeel van de directeur van zo’n bureau. Ze solliciteerde ook buiten haar vakgebied, bij de gemeente Zaan-

stad, waar ze mensen kent. „Maar als je van sector wilt veranderen op mijn leeftijd heb je zóveel concurrentie. Dat lukt niet.” Een headhunter vroeg of ze ervaring heeft met het schrijven van speeches voor directies. Ze antwoordde van niet – daar had haar bank een andere afdeling voor. Maar ze zou het wel kunnen, zei ze ook, ze heeft veel taalgevoel. Het was niet genoeg. De headhunter zocht iemand die het routineus kon. Op haar leeftijd, concludeerde ze, moet je precies passen in het profiel. Als dat niet zo is, krijg je geen kans om te laten zien dat je waardevol bent. „Als je jonger bent vaak wel. Zo werkt het gewoon. Dat is leeftijdsdiscriminatie.” Discriminatie is ook, vindt ze, dat ze zich in allerlei bochten moet wringen om zichzelf in de kijker te spelen terwijl uit haar cv blijkt welke kwaliteiten en ervaring ze heeft. De nieuwste sollicitatiemode is een filmpje maken waarin je jezelf presenteert. Dat heeft ze nog niet gedaan. Ze denkt niet meer dat ze een vaste baan vindt. Ze begint uit te kijken naar freelanceklussen, overweegt toch maar een coachingpraktijk te beginnen, al is ze van nature geen ondernemer. Intussen helpt ze een vriendin die een eigen horecazaakje heeft opgezet. Zo houdt ze structuur in haar leven.

Had hun leven er anders uitgezien als ze geen enkele sollicitatie hadden verstuurd?

angdurig werklozen in Nederland staan volledig buiten de arbeidsmarkt, stelt een rapportje van het CPB van een jaar geleden. Ze hebben als groep niet, zoals kortdurend werklozen, invloed op lonen, prijzen of vacatures. Dat mensen ontmoedigd raken, hun vaardigheden verliezen is tragisch – voor hen persoonlijk. De economie draait wel door. Dat is precies wat Koelewijn en IJzerman dagelijks voelen. Koelewijn: „Je denkt dat je middenin de maatschappij staat. Ineens sta je erbuiten.” Van de overheid ervaren ze geen steun. Niet dat er geen aandacht is voor het probleem. In 2013 is een Actieplan 55-plus Werkt gelanceerd, in 2014 aangepast tot Actieplan 50-plus Werkt. Deze maand moet een nieuw actieplan verschijnen, nu gedragen door de sociale partners. De overheid biedt netwerken sollicitatietrainingen en er zijn regelingen om werkgevers die een oudere in dienst nemen financieel tegemoet te komen. Vorig jaar gaf Sociale Zaken ongeveer 266 miljoen euro uit om meer werkloze vijftigplussers aan het werk te krijgen, berekende de Algemene Rekenkamer vorige maand. Of het beleid iets heeft opgeleverd, is volgens de Rekenkamer volstrekt onduidelijk. Koelewijn en IJzerman merkten er niets van. Ze weten dat werkgevers geld kunnen

krijgen als ze hen aannemen, de zogeheten mobiliteitsbonus. Bij een fulltimebaan kan het voordeel oplopen tot 7.000 euro belastingkorting per jaar, drie jaar lang. IJzerman heeft het weleens vermeld in een brief, zonder effect. Koelewijn heeft een informatiekaart met alle redenen dat het financieel gunstig is een 55plusser aan te nemen. Zodat ze die kan aanvoeren tijdens een sollicitatiegesprek. Maar ja, je moet wel eerst een gesprek hebben. Eigenlijk vindt Koelewijn die regelingen absurd. Wat krijgen ze niet als ze haar aannemen. Ze is nooit ziek. Kan niet zwanger worden. Is geen jobhopper. Heeft veel kennis, up to date. En dan krijgen ze ook nog eens voor haar betaald. De overheid ziet het als taak de vooroordelen van werkgevers tegen oudere werknemers te bestrijden. Dat ze duur, weinig productief, weinig flexibel, vaak ziek zijn. Na een ‘bewustwordingscampagne’ met zanger Henk Westbroek is in april oud-voetballer John de Wolf tot ‘boegbeeld’ benoemd. Hoogleraar arbeidsmarktbeleid Ton Wilthagen vindt zulke campagnes een verkeerde benadering. „Je moet er niet een soort Foster Parents Plan van maken: ‘neem een oudere in huis’. Dat doet onrecht aan die groep. Je zegt: ‘Normaal zou je ze niet nemen, doe het nu een keertje wel’.” Voor Wilthagen staat vast dat ouderen zo vaak worden afgewezen omdat ze in een „te duur regime” zitten. Twee jaar doorbetalen bij ziekte, slechts twee tijdelijke contracten achter elkaar mogen krijgen. „Het is niet zo dat werkgevers ouderen haten. Ze willen ouderen niet tegen deze prijs, met deze regels.” IJzerman heeft weleens in een sollicitatiebrief voor een heel leuke baan gezet dat ze bereid is te werken voor het salaris van een jongere. Ze kreeg te horen dat dat wettelijk niet mag. Dat klopt niet. Ook Koelewijn heeft in een onlinesollicitatie weleens een lager richtsalaris ingevuld dan ze het laatst heeft verdiend. Werken op haar eigen niveau vindt ze belangrijker dan geld. Het irriteert haar boven alles dat ze niet meer haar talenten kan gebruiken in haar vak.

oelewijn en IJzerman zijn geen klagers. Maar ze vinden dat hun geen recht wordt gedaan. Niet omdat ze worden weggezet als ongewenst, maar omdat ze ook nog het afbrokkelen van de verzorgingsstaat ondervinden. Koelewijn raakte bijna de helft van haar inkomen kwijt toen ze in de WW kwam. Ze is gewend de tering naar de nering te zetten, zegt ze. Ze hoeft niet zo nodig naar New York om lingeriesetjes te kopen, zoals sommige collega’s van de bank deden. Ze kan ook best nog even toe met haar vertrekpremie. Maar dat ze geen partner-aow krijgt als haar man binnenkort 65 wordt, omdat dat is afgeschaft, dat steekt haar toch. „Ik heb ruim dertig jaar gewerkt, wil graag werken, ze willen me niet meer en dan krijg je ook dat nog.” Ella IJzerman krijgt als weduwe een derde van het pensioen dat haar man zou hebben gekregen als hij 66 geworden was. Voorheen was dat 70 procent. Dat, bovenop al het andere, komt het hardst aan. „Je hebt 45 jaar gewerkt, komt buiten je schuld zonder werk te zitten, solliciteert je een slag in de rondte, dan verlies je ook nog eens je man en je blijft met lege handen achter.” IJzerman moet ‘doorwerken’ tot haar 67ste. Nog zes jaar te gaan.

28 Weekend Cultuur

69: Giant Shirt, 2016

Halil Altindere: Homeland, 2016. (Video still).

De Duitse zoektocht naar geluk Beeldende kunst Op de negende Berlin Biennale voor hedendaagse kunst wordt op vijf locaties in de stad op een lichtvoetige manier gespeeld met grote thema’s. Dat levert geluksgevoel op. Advertentie

Door onze correspondent Juurd Eijsvoogel

elfspot is niet waar Duitsland om bekend staat. En toch vind je het dezer dagen in hartje Berlijn – uitgerekend hier, waar de loodzware geschiedenis je aan alle kanten omringt en waar tegelijk het nieuwe, zelfbewuste Duitsland pronkt met zijn democratische instellingen en zijn economische rijkdom. Een betere plaats om de negende Berlin Biennale voor hedendaagse kunst te laten beginnen dan de Pariser Platz is moeilijk denkbaar. Buiten staan toeristen zichzelf te fotograferen voor de Brandenburger Tor, paardenkoetsjes wachten op klanten, motoragenten begeleiden donkere limousines naar de Franse ambassade, er staat zelfs een draaiorgeltje te jengelen – een verstandig mens vlucht de Akademie der Künste in. En niet om vanaf het fraaie balkon te kijken naar de koepel van het Rijksdaggebouw of naar het beroemde Atlon Hotel, waar – over geschiedenis gesproken – Michael Jackson ooit zijn baby uit het raam liet bungelen. Maar om binnen te stappen in de werkelijkheid van jonge kunstenaars als Simon Fujiwara. The Happy Museum heeft hij het zaaltje genoemd waar een tiental van zijn werken staat opgesteld. Het is een plagerig contrapunt voor alle óngelukkige musea in deze stad. Seks, racisme, goed willen leven, maar ook goed willen doen – Fujiwara, die in Londen is geboren maar in Berlijn woont en werkt, speelt op een lichtvoetige manier met grote thema’s. Heel actueel is de vitrine waarin als dominostenen keurig achter elkaar elf repen van het merk Kinderschokolade zijn opgesteld, met daarop kinderfoto’s van voetballers van de Duitse nationale ploeg – niet allemaal lelieblanke jongetjes dus. Ze liggen al een tijdje in de winkel, maar vorige week ontstond er opeens ophef over omdat aanhangers van de anti-islambeweging Pegida schande hadden gesproken van de multiculturele aanblik die de geliefde chocola nu bood. Parallel aan de elf repen heeft Fujiwara iets anders dat Duitsers in deze tijd van het jaar hevig bezighoudt neergelegd: elf verse asperges. Dik en dun, lang en kort, recht en krom – maar allemaal wit. Op een los staande grote deur staat een gouden bord: Agentur Paradies, met daaronder de openingstijden voor dit paradijs. Het eerste voor rolstoelen toegankelijke bordeel in Berlijn, meldt een toelichtend tekstbordje aan de achterkant.

Agentur Paradies: het eerste voor rolstoelen toegankelijke bordeel in Berlijn

In meer werk van Fujiwara zijn de toelichtende teksten belangrijk. Een vitrine met daarin een berg roze poeder, zoals op een Indiase markt de kruiden zijn opgetast, is blijkens het tekstbordje een voorraadje van de make-up van bondskanselier Merkel. Een onooglijke, nog onbeschilderde tuinkabouter krijgt ook pas betekenis door het tekstbordje, waarop twee citaten staan. Eén van een Duitse ondernemer die klaagt dat Poolse concurrenten inferieure kopieën van zijn kabouters maken. En één van een Poolse metselaar die inmiddels ‘tuinkaboutermagnaat’ is en die erkent: onze kabouters zijn inderdaad van mindere kwaliteit, maar de Duitse klant kiest voor de lagere prijs. De Duitse zoektocht naar geluk is ook in deze tijd niet eenvoudig. Fujiwara zegt dat hij zich heeft laten bijstaan door zijn broer Daniel, econoom gespecialiseerd op het gebied van Happiness Economics. Dansen maakt een mens even gelukkig, heeft de broer berekend, als een loonsverhoging van 2073,25 euro.

Vijf locaties De Berlijnse Biennale (met werk van meer dan vijftig kunstenaars) is over vijf locaties verspreid. Bezoekers die alles willen zien doen er goed aan een fiets te huren. Behalve in de Akademie der Künste vind je de kunstwerken in een rondvaartboot, een voormalige telecommunicatiebunker in Kreuzberg die tegenwoordig de particuliere Feuerle Collectie huisvest, het voormalige gebouw van de Oost-Duitse Statsrat (een fraai staaltje DDR-modernisme waar nu de European School for Management and Technology zit) en, het hoogtepunt, het KW Institute for Contemporary Art. Op die laatste locatie, tussen de vele galeries van de wijk Mitte, is van de Nederlandse kunstenaar Anne de Vries het indrukwekkende videowerk ‘Critical Mass: Pure Immanence’ te zien, te horen, te beleven. De Vries neemt je mee naar een massaal ‘dance event’ in de open lucht, met een spectaculaire lichtshow. De camera vliegt over de zee van mensen met hun armen zwiepend in de lucht, en duikt tussen hen door naar beneden. Dan zie je: het zijn geen echte mensen, maar eindeloos veel minuscule poppetjes. De camera, of de per computer gesimuleerde camera, duikt verder onder hun voeten, alsof ze op glas staan te dansen, en diep, diep onder hun voeten kijkt de camera naar boven. Daar zijn vuurwerk en de lichtshow met laserstralen bezig, verrijkt door de sterrenhemel van de duizenden oplich-

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Simon Fujiwara: Advertisements for Simetrica, 2016.

Nicolás Fernández: Everything needs its own absence, 2014-15. (Olie op canvas).

tende mobieltjes van het publiek.

Vliegtuigraampjes Curator van deze Biennale is het New Yorkse collectief DIS (‘discover, distaste, dystopia, disco, discussion…’): Lauren Boyle, Solomon Chase, David Toro en Marco Roso. Zij hebben een heel gevarieerde, maar niet overladen tentoonstelling samengesteld – met veel nieuw werk van jonge kunstenaars. Als thema hebben ze gekozen voor The Present in Drag, ‘Het heden verkleed’ of ‘Het heden in travestie’. Daar kan je alle kanten mee op en dat hebben de curatoren en de kunstenaars gelukkig ook gedaan.

Lucie Stahl: Sourcerer, 2015. (Inkjet Print).

In de ruime, donkere bunker in Kreuzberg komt het subtiele glaswerk van de Duitse Yngve Holen goed uit: reeksen van steeds elf licht gekleurde, glazen panelen, met de vorm, de grootte en de ronde witte randjes van vliegtuigraampjes. Ze zijn op ooghoogte naast elkaar en iets van de muur bevestigd, met titels als Window Seat 30-40 F en Window Seat 10-22 F. Door de spotjes die de raampjes beschijnen, ontstaan er op de achterwand grillige schaduwen en lichtpatronen. Het spel tussen de kunst binnen en de werkelijkheid buiten wordt fraai gespeeld door Lucie Stahl. Haar bewerkte foto’s, duistere beelden van industriële land-

schappen met schoorstenen en buizen, bevatten soms ronde gaten – waardoor je achter het kunstwerk, door de muur en soms zelfs door een lange buis, als door een periscoop, naar de Berlijnse buitenlucht kan kijken. Waar je dan zowaar een échte buis of schoorsteen ziet. Als dansen even veel geluk oplevert als een loonsverhoging van ruim 2.000 euro, dan moet deze Biennale qua gelukseuro’s ook aardig in die buurt komen. Oftewel: je reis- en verblijfkosten heb je er zo uit.

Biennale Berlin, 4/6 - 18/9. Dinsdags gesloten. Berlinbiennale.de

30 Weekend

Je moet geen heilige proberen te zijn Interview György Konrád De massale immigratie van moslims in Europa is geen goed idee, vindt de Hongaarse schrijver György Konrád. „Iedereen die niet goed integreert, is geneigd zich tegen zijn omgeving te keren.”

Schrijver György Konrád: „Een kwart van de mensheid leeft in een democratie, driekwart niet. Die kwart kan nooit die driekwart opnemen.”

Door onze redacteur Renée Postma

iddenin de vluchtelingecrisis, toen duizenden mannen, vrouwen en kinderen zich vorige zomer aan de Hongaarse grens meldden, kwam György Konrád met een even duidelijke als verrassende uitspraak: islam is een gevaar voor Europa, Europa moet zijn grenzen beter bewaken. De Hongaarse schrijver Konrád? De voormalige dissident, de links-liberaal, voorvechter van de rechtstaat waarin ieder individu dezelfde rechten heeft? Met eenzelfde standpunt als zijn premier, de rechtspopulistische Viktor Orbán? Zijn eigen vrienden in Boedapest konden het niet geloven. Een kleine delegatie van oud-dissidenten probeerde hem op andere gedachten te brengen. Tevergeefs, Konrád behoudt zich het recht voor om een eigen mening te hebben, zelfs als hij het op een enkel punt eens moet zijn met zijn premier die hij overigens beticht van maffiapraktijken en „een grote bek”. De politieke ontwikkeling van de Hongaars-Joodse schrijver begon, vertelt hij, toen hij als vijfjarige op de schoot van zijn Beierse kindermeisje Hilda naar de radio zat te luisteren waar een hysterische stem opriep om alle Joden uit te roeien.

Dat moet 1938 geweest zijn. Konrád werd in 1933 geboren en is nu 83 jaar oud. Fascisme en het daaropvolgende communisme hebben de wereld van zijn jeugd volstrekt weggevaagd. In zijn geboortedorp Berettyóújfalu in het oosten van het land, zijn alle Joden in 1944 weggevoerd. Van zijn klas zijn slechts drie kinderen teruggekomen. Zelf was Konrád kort tevoren met zijn zusje naar Boedapest gevlucht nadat zijn ouders door de Gestapo waren gearresteerd. Niet alleen de mensen verdwenen, ook het soort leven dat de Konráds als gegoede burgers in het dorp hadden geleid, zou nooit meer terugkeren nadat de communisten na de oorlog de macht hadden gegrepen. Het ene totalitaire systeem volgde het andere op. „We waren als Jood vijanden van de staat onder het fascisme, daarna als bourgeoisie vijanden van het communisme, en vervolgens werd ik als intellectueel ook als staatsvijand bestempeld.” In een zangerig Engels, dat halverwege het gesprek plotseling overgaat in Duits, zegt Konrád met zachte, innemende stem: „Persoonlijk heb ik alle recht om achterdochtig te zijn.” We zitten in een hotel aan een van de Amsterdamse grachten. Konrád, een regelmatige bezoeker van Nederland, is in de stad voor het Re:Creating Europe festival. De vluchtelingenvraag knelt en moet als eerste op

Merkel is een domineesdochter, zij probeert de eer te redden

tafel. Ziet hij in de islam werkelijk een bedreiging voor Europa? „Nou dat is een beetje simpel voorgesteld, maar het is wel zo dat ik geloof dat de meeste moslims de godsdienst boven de staat stellen. De islam heeft geen renaissance doorgemaakt, geen verlichting. Als je Turken vraagt of de religieuze leiders het laatste woord moeten hebben, dan zegt 85 procent ja. In Europa is dat maximaal 12 procent. Dat is een fundamenteel verschil in mentaliteit.” En daarom moeten ze geweerd worden? „Tot voor kort was de immigratie redelijk gereguleerd. Er kwamen moslims, maar die kwamen individueel en die werden opgenomen door de verschillende landen. Dat was geen collectieve mars, zoals nu. Daarbij heeft mevrouw Merkel met haar grote hart niet geholpen toen ze zei dat er geen beperkingen zouden zijn. Als mensen in nood zijn, zoeken ze een redder. Merkel werd hun godin en dat is logisch. Als ik in nood ben, hoop ik ook dat er goden en godinnen bestaan.” Maar waarom is dat een bedreiging? „Algemeen gezien is dat geen bedreiging. Heel weinig moslims zijn jihadstrijder. Maar als je het omdraait, dan moet je vaststellen dat misschien wel 80 procent van de terroristen moslim zijn.”

Dus? „Iedereen die niet goed integreert, is geneigd zich tegen zijn omgeving te keren. Het is niet toevallig dat de daders van de aanslagen in Parijs en Brussel niet geïntegreerd waren. Mislukte, kleine boefjes die hun frustratie hebben omgezet in daden.” Konrád vervolgt dat hij zelf ook zou proberen om naar het „gelukkige” noordwesten van Europa te vluchten, als hij in het Midden-Oosten of Afrika woonde. „Slechts een kwart van de mensheid leeft in een democratie, driekwart niet. Die kwart kan nooit die driekwart opnemen.” Een scherper toelatingsbeleid én meer geld naar de regio’s voor een beter leven is volgens de Hongaar het antwoord. Maar dat is precies wat Europa probeert. „Nee, daar is Europa behoorlijk karig in. En bovendien ook nogal hypocriet. Enerzijds zeggen dat mensen welkom zijn en ze anderzijds laten verdrinken in rubber bootjes. Als het ons echt menens is moeten we aan de poort gaan staan en zeggen: welkom, u bent gast in ons huis. Nu staan we alleen maar treurig toe te kijken, hoe de mensen verdrinken.” Is naastenliefde geen Europese waarde? „Ik heb niet bepaald de indruk dat de grootmoedigheid groeit in Europa. Ik ben het wel eens met de paus die zegt dat we

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

OrbĂĄn heeft de oorlog verklaard aan iedereen met een diploma

ge moeder? Nee die ook niet. Maar die Gyula wel, dat is een slechte man!â&#x20AC;? Tante Tereza is bang voor de groep, maar niet voor het individu, legt KonrĂĄd uit. De groep zigeuners moet weg, maar de individuele zigeuner mag blijven. De politiek en de media veralgemeniseren. Dat leidt tot idiote ideeĂŤn zoals het referendum dat premier OrbĂĄn wil houden over de toelating van migranten. Gaat dat referendum door? â&#x20AC;&#x17E;Ja, maar het zal waarschijnlijk niet geldig zijn omdat minstens 50 procent van de stemgerechtigden zijn stem moet uitbrengen. Dat gaat niet gebeuren.â&#x20AC;? Ongemerkt zijn we van de vluchtelingenproblematiek beland in de binnenlandse Hongaarse politiek waar premier Viktor OrbĂĄn met een meerderheid van tweederde de dienst uitmaakt. Toch zegt u dat men zich afkeert van de politiek? â&#x20AC;&#x17E;Ja.â&#x20AC;? Ook van OrbĂĄn die zoveel macht heeft? â&#x20AC;&#x17E;Hij is een klein, slim mannetje dat zich enorm heeft opgeblazen. Maar we hebben inderdaad een democratisch probleem. De democratische oppositie is versplinterd, en de niet-democratische regeringspartij bestaat slechts uit ĂŠĂŠn man, ĂŠĂŠn staat, ĂŠĂŠn volk en ĂŠĂŠn leider.â&#x20AC;? En dat is het resultaat van de democratische ontwikkeling sinds het einde van het communisme in 1989? â&#x20AC;&#x17E;Deze samenleving wordt steeds belachelijker. Deze maffia floreert. Maar op een gegeven moment komt er altijd strijd binnen een maffia en nemen de sterksten het tegen elkaar op.â&#x20AC;?

Lijkt OrbĂĄns Hongarije op Polen dat ook steeds autocratischer wordt? â&#x20AC;&#x17E;Nee, de Hongaren zijn veel minder vroom. Ze zijn eigenlijk nogal heidens. OrbĂĄn laat zich het liefst zien terwijl hij worst maakt of palinka stookt, zinnelijke bezigheden. Jaroslaw Kaczynski [de leider van de regerende partij voor Recht en rechtvaardigheid (PiS) in Polen, red.] is veel meer ideologisch en religieus. OrbĂĄn is dankzij zijn stromannen misschien wel de rijkste man van het land.â&#x20AC;? Waar gaat de Hongaarse democratie heen? â&#x20AC;&#x17E;Er gebeurt van alles. OrbĂĄn heeft nu de oorlog verklaard aan iedereen met een diploma: vaklui, leraren. Iedereen is boos. Maar voorlopig is hij nog sterker.â&#x20AC;? Dan vormt zich een korte glimlach op het doorgroefde gezicht van de Hongaar. â&#x20AC;&#x17E;Ik denk dat hij de EU nog een hoop last zal bezorgen.â&#x20AC;? U zegt het alsof hij een stout kind is. â&#x20AC;&#x17E;Eerder iemand met een grote bek. Echt dapper is hij niet, hij zal niet tot het uiterste gaan.â&#x20AC;? En wat moet het antwoord van Europa dan zijn? â&#x20AC;&#x17E;Streng zijn, strengere financiĂŤle controle. De zakken van OrbĂĄns vrienden bulken van het Europese geld. De EU is onze oliebron. Strenger aanpakken dus.â&#x20AC;? Maar om binnenslands iets te veranderen moeten de mensen de straat op. â&#x20AC;&#x17E;Er hebben al meer dan honderdduizend mensen op het plein voor het parlement gestaan. Leraren, verpleegsters.â&#x20AC;? Wat verbindt ons eigenlijk? Hebben we

wel gemeenschappelijke waarden in Europa? â&#x20AC;&#x17E;Die vragen zijn te moeilijk! Hebben Nederlanders en Duitsers dezelfde waarden? Zijn Nederlanders in essentie veel democratischer dan Oost-Europeanen? In Nederland is 68 procent van de Joden gedood. In Hongarije precies hetzelfde percentage. Dat was het Europese gemiddelde. Dus niemand heeft veel recht zich goed te voelen, we hebben allemaal veel reden om ons te schamen. Daarom zeg ik, we proberen dezelfde rechten en waarden na te streven en dat is niet gemakkelijk. Wat dat betreft ben ik realistisch.â&#x20AC;? Dus we worden eerder door onze geschiedenis verbonden dan door onze waarden? â&#x20AC;&#x17E;Zo is het. Je moet dieper gaan. Wat is Midden-Europa? Dat ligt tussen oost en west, niet waar? Maar ooit vochten de katholieken en de protestanten tegen elkaar. Noord tegen zuid. En als nieuwsgierig jongetje heb ik nog de verhalen gehoord, bij ons thuis aan tafel, over de slag bij Isonzo, in de Eerste Wereldoorlog, waar Oostenrijk-Hongarije en ItaliĂŤ tegenover elkaar stonden en bijna een miljoen mensen omkwamen. De geschiedenis bestaat uit bewegingen. In de Tweede Wereldoorlog kende Hongarije twee soorten Westen: de as Duitsland-ItaliĂŤ en de geallieerden, Engeland en Frankrijk. Voor een Oost-Europees land zijn twee soorten Westen een ramp, de dood. Wat moet ik kiezen? Bij wie moet ik me aansluiten? Dat leidt altijd tot massavernietiging. De essentie van Europa gaat terug op Karel de Grote die al wilde voorkomen dat Fransen en Duitsers elkaar in de haren vlogen. Dat is nu bereikt en dat is het fundament van Europa.â&#x20AC;?

BIOGRAFIE

FOTO ANDREAS TERLAAK

GyĂśrgy KonrĂĄd De romanschrijver en essayist GyĂśrgy KonrĂĄd werd in 1933 geboren in het oosten van Hongarije. Zijn vader was handelaar in ijzerwaren in het dorp BerettyoĂşfĂĄlu.

iets moeten doen en zelf twaalf vluchtelingen opneemt in het Vaticaan. Dat vind ik goed, je moet doen wat je kan, maar niet hypocriet zijn en meer beloven dan je kunt waarmaken. Je moet geen heilige proberen te zijn, het is al mooi als je fatsoenlijk bent. Dat is al moeilijk genoeg. Ik ben bang dat de Duitse reactie voortkwam uit de behoefte om iets goeds te doen, iets hĂŠĂŠl goeds...â&#x20AC;?

KonrĂĄd ontsnapte tijdens de Tweede Wereldoorlog ternauwernood aan de jodenvervolging en botste na de Hongaarse Opstand (1956) meermalen met de communistische autoriteiten.

Omdat het land zulke vreselijke dingen op zijn geweten heeft in Europa? â&#x20AC;&#x17E;Precies. Als we nu aardig zijn tegen de moslims, kunnen we misschien iets goed maken van wat we de Joden hebben aangedaan. Daar hou ik niet van. Merkel is een domineesdochter, zij probeert de eer te redden.â&#x20AC;? Dan onderbreekt KonrĂĄd zijn eigen betoog en neemt een slokje tonic. â&#x20AC;&#x17E;Misschien tijd voor een kleine anekdoteâ&#x20AC;?, glimlacht hij en vertelt van zijn ervaringen in een dorpje bij het Balatonmeer waar hij een buitenhuis heeft. Op de eerste dag werd hij daar meteen aangesproken door een buurvrouw die zich beklaagde over de zigeuners in het dorp. Of KonrĂĄd daar als man met invloed iets aan kon doen. Misschien zelfs wegjagen. â&#x20AC;&#x17E;Na een paar dagen heb ik haar gevraagd, tante Tereza, moet die oude grootmoeder ook weg? Nee zei ze, die zorgt voor haar kleinkinderen. En die jon-

In Nederland werd KonrĂĄd vooral bekend door zijn roman Het tuinfeest (1988) en zijn optreden in de tv-documentaire â&#x20AC;&#x2DC;Nauwgezet en wanhopigâ&#x20AC;&#x2122; van Wim Kayzer (1989). In 2011 verscheen zijn meest recente boek in Nederland, De slingerbeweging. KonrĂĄd was in de jaren negentig voorzitter van Pen International en ontving veel internationale prijzen, waaronder de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel.

Advertentie

BEN JE OP ZOEK NAAR EEN LEKKERE BANK, ''0 *''4. -' (#76'7+. 1( )'<'..+)' ''6-#/'4561'.'0! -QO FCP PCCT 9QQPOCNN #NGZCPFTKWO YCPV FCCT \ P de nieuwste meubelcollecties en laatste trends te DGYQPFGTGP KP QP\G YQQPYKPMGNU |

YQQPOCNNCNGZCPFTKWO PN ^ 4QVVGTFCO # CHUNCI ^ OCMMGN M RCTMGTGP

32 Weekend Boeken VOORPROEF

Beulen, gieters en jopenbier Elsbeth Etty grasduint door de stapel nieuw binnengekomen boeken en geeft haar eerste indruk.

alina Reijn, een van de mooiste en meest getalenteerde actrices van Nederland publiceert al jaren columns in allerlei tijdschriften en de Vlaamse krant De Morgen, die over veel meer gaan dan wel of geen kinderen krijgen. In Loos [1] zijn stukjes gebundeld die ze schreef tussen haar 35ste en haar veertigste, waarin ze onder meer terugblikt op haar jeugd in een hippiegezin en haar al vroeg geopenbaarde theaterambities. Samen vormen ze de autobiografie van een vrouw die erin slaagt een autonoom bestaan te leiden, dat tot voor kort alleen was weggelegd voor mannen. Grappig is haar verlangen naar een burgerlijk gezinnetje, terwijl veel vrouwen die dat hebben, waarschijnlijk veel liever in Halina’s kostbare dansschoenen zouden staan. Tot nu toe diende zich geen geschikte liefdespartner aan. Ze leeft in wat sociologen een ‘urban tribe’ noemen: alleenstaanden die niet bij elkaar wonen, maar wel samen optrekken. Intussen fantaseert ze over onderwerping aan dominante bruten als Mr. Grey en Badr Hari, maar ‘wie durft ons onverschrokken carrièrevrouwen nog te temmen?’

1. Halina Reijn: Loos Nijgh & Van Ditmar, 237 blz. € 17,50

Advertentie

2. Thomas Verbogt e.a.: De leraar die mijn leven veranderde. Thomas Rap, 219 blz. € 14,99

Niemand natuurlijk, zolang ze niet getemd wíllen worden. Uit haar columns blijkt dat ‘La Reijn’ er in elk geval niets voor voelt. De leraar die mijn leven veranderde [2] is de onterechte titel van de bundel waarin schrijvers als Thomas Verbogt, Jan Siebelink, Peter Buwalda, Tommy Wieringa en Manon Uphoff voornamelijk herinneringen ophalen aan docenten die hun het leven zuur maakten. Zo had Verbogt op het Nijmeegse Canisiuscollege een leraar Engels die geen tegenspraak duldde. Als hij zijn vinger op stak en stamelde: ‘Maar ik wil weten …’, antwoordde ‘de beul’: ‘Jij wilt helemaal niets weten.’ Zelf werd Verbogt desondanks een modelleraar, blijkt uit de bijdrage van Alma Mathijsen: ‘Wanneer iets onduidelijk is, vraagt Thomas net zo lang door tot ik er zelf achter kom wat ik wil vertellen.’ Van de overige auteurs had alleen Deborah Campert een leraar die haar leven veranderde. Op de beste highschool van Ohio kreeg ze literatuurles van Edwin H. Sauer. ‘Als je honger naar kennis als een zaadje ziet, was dr. Sauer de planter en ik ben hem eeuwig dankbaar. (Mede dankzij zijn ‘gieter’ ben ik later met een schrijver getrouwd!).’

Wat bezielt de auteurs van de twee bovengenoemde bundels anders dan wat de Romeinse aristocraat Plinius de Jongere (ca. 62-ca. 113) nastreefde: ‘zijn eigen leven en werk onder de aandacht te brengen’? De negen delen persoonlijke brieven die Plinius publiceerde zijn hét schoolvoorbeeld van een egodocument, ze bieden, in de woorden van vertaler Vincent Hunink, een beeld van Plinius’ eigen activiteiten en relaties, in de bredere context van zijn tijd en de cultuur waarin hij leefde. In het bundeltje De Vesuvius in vlammen [3] zijn alleen de handvol Brieven aan Tacitus opgenomen, waaronder de twee beroemde ooggetuigeverslagen van de uitbarsting van de Vesuvius in 79, die zijn bewierookte oom Plinius de Oudere niet overleefde. De brieven aan Tacitus geven een goed beeld van de omgangsvormen tussen Romeinen uit de senatoriale klasse: schijnbaar achteloos beuzelend, gespeeld bescheiden, maar niet zonder verborgen oogmerken, zorgvuldig gecomponeerd in een even ongedwongen als verzorgde stijl. Zoals Hunink de brieven vertaalt, hadden ze gisteren geschreven kunnen zijn. Waar Plinius een zinnetje of uitdrukking in het Grieks door zijn La-

3. Plinius: De Vesuvius in vlammen. Brieven aan Tacitus. Vert. Vincent Hunink. Athenaeum, 93 blz. € 10,-

4. Marco Daane: Bier in Nederland. Een biografie. Atlas Contact, 446 blz. € 21,99

tijn strooide, maakt de vertaler er Engels van. Wat Plinius wilde bereiken met zijn egodocumenten? Eeuwige roem – en die heeft hij nog gekregen ook, zij het minder dan Tacitus. Tacitus is zelfs doorgedrongen in het standaardwerk Bier in Nederland [4], omdat hij als eerste melding maakte van de consumptie in noordwestEuropa van ‘een brouwsel van gerst of tarwe, vergist op een soortgelijke manier als wijn’. Bierkenner Marco Daane voert de geschiedenis van het brouwen nog verder terug, naar de prehistorie, hij beschrijft de overgang van haver naar gerst en van gruit naar hop, en laat de lezer niet in het ongewisse over de verschillen tussen het Limburgse ‘swartbier’, de Groninger ‘kluin’ waar men een ‘klunskonk’ van kreeg en de Hollandse ‘kuit’ die rond 1400 ontstond. In de loop van de tijd verdwenen de talloze lokaal gebrouwen bieren, maar rond 1980 begon de heropleving van de biercultuur. Tegenwoordig zijn weer replica’s beschikbaar van gruitbier, mom en jopenbier, maar hoe de 16de-eeuwse ‘mueselaar’ of ‘pharo’ werden gebrouwen zal wel altijd een mysterie blijven. Een boek voor echte liefhebbers.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Door onze medewerker Bertram Mourits

‘H

ij speelde en verdween’, stond er na de dood van Prince op de voorpagina van NRC. Goeie typering, van een showbizztruc die Prince van James Brown had geleerd. Laat je niet in de kaart kijken. Blaas ze omver en ga ervandoor. Come important and leave important. Brown had deze strategie tot kunst verheven; zelfs een zak diamanten, hem in het vooruitzicht gesteld door dictator Mobutu na de show in Zaïre, rondom de bokswedstrijd tussen Muhammad Ali en George Foreman in 1974 (The Rumble in the Jungle) mocht hem niet tot nababbelen verleiden. Brown speelde en verdween, of zoals hij het zelf noemde: Kill ’em and leave. Dit werd de titel van een lang essay van James McBride over de ongrijpbare ster. Zo ongrijpbaar, dat McBride het terrein van zijn zoektocht al spoedig verbreedde. Waar James Brown (1933-2006) allang was vertrokken, liet hij wel een spoor na van mensen die met hem hebben geleefd en gewerkt, en wier ervaringen een beeld geven van de Amerikaanse ziel. En dat is een door geld en racisme verdeelde en gepijnigde ziel. Het is weliswaar opmerkelijk maar niet toevallig dat het de verhalen van twee witte mannen zijn die Browns betekenis het best duidelijk maken. De eerste is Mick Jagger, coproducent van Get On Up, de film waarin het levensverhaal van James Brown op nogal sensationele wijze wordt verteld. Er ligt veel nadruk op de excentrieke kant van de man en – wat voor nabestaanden misschien nog wel het ergste was – Brown is nogal grofgebekt in de film. En dat was hij niet. ‘Bum’ was zo ongeveer het lelijkste dat hij over iemand wilde zeggen, ‘sloeber’. McBride vertelt vervolgens over de beroemde T.A.M.I. Show, een festival in California in oktober 1964. Zeer tegen de zin van Brown waren de headliners The Rolling Stones, die net aan hun intercontinentale triomftocht waren begonnen. De hardest working man in show business had niet eens een eigen kleedkamer. Brown nam wraak, met strikt muzikale middelen. Hij gaf een show weg die zijn weerga niet kende. Een overdonderende, dampende, stampende soulset die band en publiek uitgeput achterliet, gepropt binnen een half uur. En vervolgens was het de beurt aan The Rolling Stones. ‘Houterig’ is niet het eerste woord waaraan je denkt bij Mick Jagger, maar hij maakte geen schijn van kans. The Stones raffelden hun setje af, en Keith Richards constateerde achteraf dat het de grootste fout in hun carrière was geweest om ná James Brown het podium te betreden (op YouTube zijn beide optredens te zien. Een aanrader). Het lijkt nogal vergezocht, maar McBride speelt met de gedachte dat Mick Jagger uiteindelijk de co-producer van de film wilde worden om het beeld van James Brown te vervalsen. Of het nu waar is of niet: beknopter kan de impact die Brown als live-act had niet worden beschreven.

Vertrouw alleen de boekhouder Biografisch essay James McBride schreef een biografisch essay over de ongrijpbare soulkoning James Brown. „De met cash gevulde papieren zak was zijn favoriete betaalmiddel.”

banken overgehouden. De met cash gevulde papieren zak was zijn favoriete betaalmiddel. Het zou Cannon opbreken na de dood van Brown. Instanties en nabestaanden waren er als de kippen bij om te plukken wat er te plukken viel. Het getouwtrek was langdurig en uiterst onaangenaam. Het duurde bijvoorbeeld twee maanden voordat de beslissing genomen was waar hij begraven kon worden. En hoewel het vrij duidelijk was wat Brown wilde dat er met zijn geld zou gebeuren – in een testament had hij vastgelegd dat het geld besteed moest worden aan onderwijs voor arme kinderen in Georgia en South-Carolina – mankeerde er blijkbaar iets juridisch aan dat testament want nog geen cent is aan onderwijs besteed. Wel miljoenen dollars aan nabestaanden van uiteenlopend allooi, maar vooral aan advocaten. Cynisme ten top is de ‘James Brown School of Funk’, opgericht door een van zijn dochters. „Geen wiskunde. Geen natuurkunde. Maar funk. Net wat arme kinderen nodig hebben”, aldus een cynische McBride. Het draait er uiteindelijk zelfs op uit dat Cannon enkele maanden de gevangenis ingaat. In plaats van te genieten van een rustig pensioen, is zijn leven compleet overhoop gegooid.

Tegenstellingen Dit soort verhalen vertelt McBride dus, over de boekhouder en ook over musical director Pee Wee Herman (die het eigenlijk liever niet over Brown zou hebben) , over Charles Bobbitt, de hondstrouwe manager, en ook over Al Sharpton, de dominee die grote invloed had op James Brown – en andersom. Het werd steeds meer Browns missie om zwarten naar school en stembus te krijgen. En in al die verhalen spelen geld en ras een grote rol. Ondertussen vertelt McBride ook zijn eigen verhaal. Want eigenlijk vond hij dat Gerri Hershey geschikter was om het verhaal op te schrijven van de geheimzinnige bron die hem op het pad van de boekhouder stuurde. Maar Hershey is een blanke vrouw en ‘Mr Exclusive Story’ zoals hij wordt genoemd, vond dat dit boek door een zwarte man geschreven moest worden. (Hershey is sportief: ze gaf een prachtig citaat voor de achterflap.) En McBride vertelt over zijn tante, die hem pianoles gaf, en over de kinderen aan wie hij weer lesgeeft, en die Celia Cruz niet van Maria Callas kunnen onderscheiden maar die wel allemaal gelukkig worden van James Brown. Kill ’em and Leave is een boek over tegenstellingen.

Tussen blank en zwart natuurlijk, tussen rijk en arm, maar ook tussen formeel en informeel, verzorgd en nonchalant, tussen het slachtofferschap en het heft in eigen handen nemen. Brown wist altijd precies welke keuze hij moest maken, zelfs al bedacht hij zich een minuut later alweer. Hij kon mensen ontslaan en vervolgens boos vragen waar ze heen gingen als ze ook daadwerkelijk hun spullen pakten. Alles deed hij met complete overgave en volledige overtuiging. Maar wat het leven van Brown laat zien – net als dat van Prince overigens – is dat het podium waarschijnlijk de enige plek is waar zo’n levenshouding vruchtbaar is. Naast dat podium zullen ze je altijd weten te vinden.

PHOTO BY MICHAEL OCHS ARCHIVES/GETTY IMAGES

Geld De andere witte man is David Cannon. Een zuidelijke republikein die de boekhouder van James Brown werd. Zijn levensverhaal is zo dramatisch, dat McBride er terecht vele pagina’s aan wijdt. Want hij zou met pensioen gaan, maar toen kwam hij James Brown tegen die een schuld van vijftien miljoen dollar had bij de belastingdienst. Hoewel alles in hem zei dat dit wel eens een té lastige klus zou kunnen worden, was hij niet in staat om nee te zeggen tegen James Brown, die een almachtige attitude onmiddellijk in hulpeloosheid kon doen omslaan. Dus Cannon loste het op. Op zijn manier, maar met respect voor Brown, zodat die niet failliet ging, want dat was zijn eer te na. Brown had tientallen jaren profiteurs om zich heen gehad en daar een groot wantrouwen aan instellingen als

James Brown tijdens een verpletterend optreden in California in 1964. De Rolling Stones, die na hem speelden, maakten geen schijn van kans.

James McBride: Kill ’em and Leave. Searching for James Brown and the American Soul. Spiegel & Grau, 235 blz. € 29,99. De Nederlandse vertaling verschijnt bij Xander Uitgevers * 3

NRCWEEKEND

Weekend

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

SPREKEND

Ik heb nog helemaal niet geleefd Gebraden haan „Je treft me op een moment dat ik door het leven weer vol bij mijn ballen wordt gegrepen. Sinds enkele dagen weet ik dat de vrouw waar ik ontzettend veel van hou niet verliefd op me is. Het leven zegt nu: gast, beeld je niets in, je begrijpt er nog steeds verdomd weinig van. Eerlijk gezegd heb ik op een wolk gezeten. Ik was afgekickt van mijn verslavingen, had mijn depressie overwonnen. Mijn boek Vrij kreeg veel publiciteit. Ik had zoveel geleerd en voelde me zo goed en sterk, dat ik iedereen uitleg gaf. Nogal arrogant. De gebraden haan. Wat ik even vergeten was, is dat ik emotioneel een kind ben. Jaren heb ik me verstopt achter drank, drugs en een grote mond, mijn hart dichtgemetseld uit pure doodsangst. Over het leven heb ik alles gelezen, in de theorie ben ik heel goed. Ik heb alleen helemaal niet geleefd en dat krijg ik nu voor mijn kiezen.”

Populair „Mijn vader is toneelspeler. Hij was er vaak alleen in het weekend en deed dan het achterstallige opvoedwerk, wispelturig en soms extreem agressief. Mijn moeder was vaak depressief en kwam dan nauwelijks haar bed uit. Op andere momenten waren ze de hort op, dan had ik geen idee waar ze waren of wanneer ze thuiskwamen. Mijn ouders waren flamboyant en artistiek, maar ik voelde me onveilig. Ik wist nooit wat ik aan ze had. Toen ik naar de middelbare school ging besloot ik mezelf opnieuw uit te vinden in een onkwetsbare versie. Ik dacht: vanaf nu bepaal ik hoe ik overkom. Dan ging ik bijvoorbeeld als eerste weg om desinteresse te veinzen. Ik was er goed in, werd een van de populairste jongens van de school, maar ook met afstand de eenzaamste. Pas in 2013, na honderden uren therapie, ben ik gaan zien hoe vormend mijn jeugd is geweest. Het hardnekkige idee dat ik niets waard ben komt dáár vandaan.”

Gedachten „Vrij gaat over het ingewikkelde verdwalen in veroordelende gedachten over onszelf, over wat we zogenaamd allemaal verkeerd hebben gedaan, hoe het had moeten gaan of zijn – al die gedachten die ons niet helpen, maar die uren uit de dag knagen en onzeker maken. Ik had daar ernstig last van. Ik heb kasten vol zelfhulpboeken gelezen, maar die zijn gebaseerd op twee verkeerde principes: je bent niet goed genoeg dus je moet veranderen – heel ondermijnend–, of je moet gewoon leuke dingen denken – een flagrante ontkenning van wat het leven biedt. Het moment dat bij mij het licht aanging lag ik op mijn bed, clean, maar zwaar depressief en suïcidaal. Ik huilde en schreeuwde en dacht opeens: hoe kan het dat ik nu zo depressief ben en drie jaar geleden niet? Dan zit er dus ruimte tussen wie ik écht ben en mijn depressie. Als ik mijn depressie niet ben, dan ben ik ook niet mijn depressieve gedachten. Toen zag ik de logica: als ik echt controle had over wat ik dacht zou ik toch wel altijd fijne dingen denken? Ik ga dus niet over mijn gedachten. Waarom zou ik er dan zo heilig in geloven? Ik vond het een bevrijding. Veel mensen vinden het moeilijk te accepteren dat ze hun gedachten niet zelf fabriceren. Als ik niet zelf denk, wat ben ik dan nog? Natuurlijk kun je je denken ook inzetten, het is hartstikke functioneel. Ook deze observatie komt voort uit denken. Maar dat is geen reden aan iedere gedachte evenveel waarde te hechten.”

Dochter „Mijn dochter Milla is bijna vijftien. Haar geweldige moeder en ik zijn negen jaar geleden uit elkaar gegaan. Er was een vreemd soort comfort ontstaan, ik zoop, zij liet me. Milla leert mij luisteren en mijn boekenwijsheid achterwege te laten. Ze is een puber, kampt met onzekerheid. Dan kan ik niet zeg-

Marnix Pauwels (48), mede-eigenaar van een reclamebureau en bekend Twitteraar, beschrijft in Vrij welke inzichten hem hielpen van een verslaving af te komen. „ Je bepaalt niet zelf wat je denkt.” Tekst Brenda van Osch Foto Andreas Terlaak

gen: ‘Dat zijn maar gedachten, er komt altijd een nieuwe.’ Dan zeg ik: ‘Ik ben ook weleens onzeker en dat voelt heel vervelend, maar het gaat over.’ Ik ben er de eerste jaren onvoldoende voor haar geweest en natuurlijk voel ik me daar schuldig over. Maar ik kan het niet meer veranderen. Wat ik wel kan is nu met al mijn liefde voor haar zorgen, zodat ze zich gewaardeerd en veilig voelt. Ik zeg vaak hoe fijn ik het vind dat ze er is en hoe trots ik op haar ben. Ze reageert steeds nonchalanter op mijn liefdesbetuigingen en dat vind ik geweldig, want dat betekent dat het goed zit tussen ons.”

Twitterfabels „Twee jaar geleden ben ik op Twitter begonnen met fabels over de mier en de vlinder. De mier staat voor de onzekere figuur die weinig begrijpt maar alles wil weten, de vlinder voor de bedachtzame, erudiete figuur die de vragen van de mier gebruikt om zijn eigen kennis te verdiepen. Het zijn delen van mij. Het leven dat ik hopeloos complex vind, heb ik in deze vorm simpeler willen maken. Thema’s waarmee ik worstelde, zoals verdriet, frustratie en gemis, probeerde ik in te dikken tot 140 tekens. En iedere keer dat de vlinder de mier antwoord gaf, legde ik het daarmee aan mezelf uit. De mier had verdriet. Het zat in hem als een grote bal. Met elke gedachte plakte hij er een stukje bovenop. De bal werd groter, en groter. ‘Niet doen’, zei de vlinder. ‘Wees gerust verdrietig, vóel je gerust verdrietig, maar laat de verhalen erover voorbij waaien. Ze tellen niet.’ De mier en de vlinder geven mij veel vrijheid. Ik kan ook een verhaaltje van één regel schrijven, omdat dat soms precies genoeg is. Inmiddels werk ik aan een boek met langere verhalen. Als je kan spreken van lotsbestemming, dat is het dit. Ik heb mijn leven doorgebracht met mezelf en anderen pijn doen. Door daarmee af te rekenen heb ik een duizend keer lichter leven. De mier en de vlinder zijn de ultiem lichte vorm om diepgang te verpakken. Het voelt alsof ik in iedere tekst geschenkjes stop, die als je ze leest, plop, openbreken in jouw hoofd. Ik word er gelukkig van en anderen ook.”

Rouwavatar „Ik denk dat er veel behoefte is aan observatie. Herkenning geeft mensen troost. Rond de MH17ramp werden mensen op Twitter woedend als iemand zich een grapje permitteerde of geen rouwavatar had. Kennelijk waren er opeens regels. Toen heb ik een stukje geschreven waarin de mier vraagt: ‘Rouwen, hoe doe je dat?’ En de vlinder uitlegt: ‘Rouw is van jou. Persoonlijk.’ Veel mensen hebben dat als spiegel gebruikt in de discussie: kijk eens wat we aan het doen zijn!”

Waan van de dag „Kranten lezen, televisie kijken, doe ik nauwelijks nog. Oorlog, rampen, geweld, het zijn allemaal dingen waar ik niets aan kan doen. Ik word fucking somber van die eindeloze hoeveelheid ophefberichtgeving, die gecreëerde verontwaardiging. Voor mijn gevoel zijn de media steeds meer gericht op polarisatie. In discussies zijn de meeste mensen helemaal niet van plan hun standpunt te wijzigen, ze willen zich dieper ingraven in wat ze al geloven. Nee, ik steek mijn kop niet in het zand, ik kies ervoor de waan van de dag te laten passeren. Ik heb de ellende in mijzelf onder ogen gezien en op basis daarvan probeer ik mensen te laten nadenken. Schrijven is het beste en meest liefdevolle wat ik kan doen. Veel behulpzamer dan de intellectuele toetsenbordactivist uithangen.”

Vrij, Uitgeverij Lucht, 192 blz., €19,95.

NRCWEEKEND

36 Achterpagina

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Foutlander

IK@NRC .NL

Slachtofferhulp Het opmaken van mijn gezicht gaat elke ochtend snel en handig: ik zet strategisch wat fikse stippen in kleur en vervaag die daarna. Ook die ochtend ben ik bezig als ik opeens zie dat er ingebroken is. Raam op een kier en onder de klink een flink gat geboord. De gaatjesboorders waren gemeen en geruisloos. Er is alleen geld weg en ik bel zenuwachtig de politie. Ze komen vrij snel en zijn vriendelijk, ze praten duidelijk en

hun bewoording is opvallend eenvoudig. Ze adviseren een paar keer dat ik slachtofferhulp moet inschakelen. Bij het uitlaten van de agenten zie ik mijn clownsgezicht in de spiegel.

Martine van der Reijden Lezers zijn de auteurs van deze rubriek. Een ikje is een persoonlijke ervaring of anekdote gevat in maximaal 120 woorden. U kunt zelf een ikje inzenden via nrc.nl/contact.

ieuwertje belde. Of ik zin had in een schnabbeltje? Hoofdpiet in het Sinterklaasjournaal. Er was plotseling een vacature. Zij noemde het riante salaris en zei dat ik een deel van dat bedrag moest zien als reputatieschadevergoeding. Want je bent wel besmet als je het vroeger oh zo onschuldige kinderklusje gaat klaren. Racist is het minste dat je via de asociale media naar je schoensmeerkop geslingerd krijgt. En daar moet je wel tegen kunnen. De laatste hoofdpiet, een keurige Haarlemse cricketer, is afgelopen week in een twitterdiscussie verzeild geraakt en heeft op een gegeven moment een opponent voor kankerlul uitgemaakt. Je past je snel aan aan de internethooligans. Hij moet binnenkort bij Sinterklaas komen en de goedheiligman heeft al laten weten dat de roe hem niet zal sparen. Vrees echter dat de historisch goed onderlegde ex-hoofdpiet de Sint er dan fijntjes op zal wijzen dat de oude bisschop zelf oorspronkelijk uit het Turkse Myra komt en dus verantwoordelijk kan worden gehouden voor de Armeense genocide. Dus als Piet Sint was zou hij een beetje dimmen. Als hij Sinterklaas dit ook nog eens in het Duits onder zijn baard wrijft is het helemaal goed. Genocide in het Duits klinkt nou eenmaal zoveel lekkerder. Het aanbod van Dieuwertje klonk aanlokkelijk. Eerlijk gezegd kan ik na wat financiële tegenslag wel wat extra pepernoten gebruiken. Heb namelijk net een nieuwe auto besteld en die wordt binnenkort bij mij afgeleverd. Ik heb gekozen voor een hagelwitte Mitsubishi Outlander. Toen

YOUP

ik een vriend vertelde dat ik deze benzineslurper besteld had vroeg hij of ik al lang erectieproblemen had. „Cocaïnewit”, knipoogde de autoverkoper toen ik mijn keuze bekend maakte. Hij wees mij er wel op dat het een auto is waarmee je door de politie wat vaker langs de kant van de weg wordt gezet omdat het een gewild criminelenspeeltje is. De politie wil graag weten hoe je er aan komt en hoe je hem gefinancierd hebt. „Maar u bent oud en blank en kaal”, had de verkoper naar mij gelachen, „en dan is de kans een stuk kleiner dat u aangehouden wordt”. Maar als hoofdpiet in een SUV sta je drie keer per dag op de vluchtstrook aan een agent uit te leggen dat je dat protserige kreng eerlijk verdiend hebt. Voordeel is wel dat je een keer excuses van Ardje van der Steur krijgt. Voor Ardje is dat niks bijzonders. Hij zit op een excuusgemiddelde van een keer per dag. Las nu weer dat hij als minister in de gemeente Zoetermeer reclame heeft gemaakt voor KPN. Hoezo? Waarom? Daarvoor gaat hij ongetwijfeld ‘sorry’ zeggen. Er gaat ook een gerucht dat hij met een slokje op de crèche op zijn ministerie ‘de oude werkkamer van

Joris Demmink’ heeft genoemd. Gaat hij vast en zeker ook nog verontschuldigingen voor aanbieden. Terug naar de vraag van Dieuwertje. Wil ik fout zijn in de vrede? Want dat ben je wel als hoofdpiet. Mits ik als roetmoppenchef eigenhandig hervormingen doorvoer en er persoonlijk voor zorg dat ik binnen vijf jaar word opgevolgd door een blauw geschilderde Sylvana. Dan heeft de Sint een vrouw aan het hoofd van zijn pietenbrigade, dus dan kunnen ook de feministes dik tevreden zijn. Dan komt de vraag: moet de Sint ook niet vervangen worden door een vrouw? Of zullen we beginnen met een omgebouwde kerel die graag een jurk draagt? En moet de Sint niet jaarlijks beginnen met zijn excuses aan te bieden voor het slavernijverleden? En als hij dan toch bezig is kan hij misschien meteen afstand nemen van de duizenden Roomse wriemelpriesters en frunnikbisschoppen. Is er langzamerhand nog iemand die zin heeft in Sinterklaas? Ooit was het een kinderfeestje. Een sprookjesfiguur die met zijn paard over het dak reed en samen met zijn pieten cadeautjes door rokende schoorstenen gooide. Cadeautjes die niet verbrandden, maar keurig in de juiste schoentjes vielen. Dat was het. Nu is het besmet, bezoedeld en eigenlijk is alle lol er af. Niemand gelooft er nog in. Nog even en je ziet in zacht maanlicht dat de goedheiligman zich wanhopig verhangen heeft in een boom. Tegen de stam zit een snikkende Pietje Paniek, die zijn wangen wit gehuild heeft. Hij was de laatste die Sint trouw was gebleven. Dieuwertje belde, maar ik was in gesprek met de Mitsubishi-dealer. Heb de Outlander toch maar afgebeld.

OPNIEU W Fotograaf Ad Nuis en auteur Arthur van den Boogaard maken eens in de twee weken een foto ‘opnieuw’ en belichten de tijd ertussen. Gepensioneerd docent Ton Andringa (80, rechts) stond lente 1955 samen met jeugdvriend Piet Witte (80, gepensioneerd docent) bij het Jozef Israëls-monument op het Hereplein in Groningen. „We gingen vakantieplannen maken. Een straatfotograaf bood zich aan. Goed idee, dachten wij en poseerden met zekere ernst. Wij delen onze schooltijd: bewaarschool Sint Agnes, de Jozefschool in de Polderstraat en het Sint Maartenscollege, bij de jezuïeten. Overal gold: niks mocht, alles was verboden. Kort na de oorlog was dat even anders: een lang uitgerekt carnaval, zonder conventies. Spannend, totdat alles weer aangeharkt en keurig was. Bij de jezuïeten kregen we wel goed onderwijs. Maar meisjes waren taboe. Het was antiseks. De controle ging ver: tijdens de kermis kijken of je niet met een meisje in de rups zat. Tijdens mijn studie antropologie leerde ik later dat elke cultuur een achterdeurtje heeft. Bij ons was dat de ijsbaan. Daar werd niet gepatrouilleerd: kon je met meisjes zwieren en even heup of dijbeen aanraken. Ik was ten tijde van de foto strontverliefd op Erna, een niet-katholiek meisje. We gingen kanovaren in het Friesche Veen. Er mocht gezoend worden. Daarna was het over. Was ik losser geweest, was dat vast anders gelopen. Een jaar eerder waren we naar Parijs gefietst: te zwaar bepakt, slecht weer, ziekte. Het verhaal dat we in Parijs waren geweest deed het wel goed bij de meisjes thuis. De dag van de foto kozen we voor een goedkope busreis vanuit Antwerpen naar Nice. Drie weken zon met beiden veertig gulden op zak. Bij terugkeer hadden we geld over. En een mooi verhaal over slapen onder de sterrenhemel te midden van drie Australische meisjes. Alles op zijn netjes hoor, handen boven de dekens.”

Zelf een foto insturen? Mail: opnieuweenfoto@gmail.com. Nuis en Van den Boogaard nemen contact op als uw foto ‘opnieuw’ wordt gemaakt.

Follkert Jensma: Mensen met schulden zijn feitelijk overspannen O&D 9

Zaterdag 4 juni & Zondag 5 juni 2016

Taxichauffeur Brian Kelly, oud-burgemeester Boris Johnson en Europakenner Caroline de Gruyter over een wegwerp-Europa EN VERDER

Ida van Dorp

Boris Johnson

Rob Waumans

Ik, vrouw, meld mij aan voor het Korps Mariniers O&D 2

EU is een kerkhof van lage groei, wegwezen! O&D 4-5

Opeens was ik een blanke, elitaire overheerser O&D 7

FOTO POIKE STOMPS

Allemaal Europeaan (nog wel)

O&D2 Opinie & Debat COMMENTAAR

Franse en Belgische stakingen zijn een achterhoedegevecht

et resultaat van dit dralen op de arbeidsmarkt is een toegenomen wanverhouding tussen werknemers met gevestigde belangen, een grote bescherming en een goudgerand pakket van arbeidsvoorwaarden, en een nieuwe klasse van tijdelijke en flexibele werkers die volledig bloot staat aan de krachten van de markt. Deze twee werelden zullen juist dichter bij elkaar moeten komen om de samenhang in de samenleving te waarborgen. Dat is lastig: ook in Nederland heeft de Flexwet van minister Asscher van Sociale ken, die precies dit beoogde, niet gebracht wat ervan werd verwacht. Vaste werknemers weten zich meer beschermd, flexwerkers zijn meer de dupe. Het onderstreept hoe moeilijk het proces is. Het alternatief voor hervormingen op de arbeidsmarkt is om de kennelijke oorzaak weg te nemen van de noodzakelijke veranderingen. Die oorzaak wordt gezocht in de mondialisering, waar door open grenzen werknemers van over de gehele wereld met elkaar concurreren. Een race naar de bodem kan het gevolg zijn. Die visie negeert de enorme welvaartstoename die globalisering heeft gebracht, en zet deze op het spel. Niet alleen globalisering, maar ook nieuwe technologie stelt andere voorwaarden aan de werknemer. Die valt onmogelijk terug te draaien. Aanpassing is en blijft dan ook het antwoord. Met behoud van voldoende zekerheid, waardigheid en welvaart voor álle werknemers. Daar past geen collectief egoïsme, waar veel van het huidige protest onder valt. Juist nu de economie aantrekt is er de kans om dit zo oprecht mogelijk te regelen. In heel Europa.

FOTO ANP

affinaderijen, kerncentrales, de spoorwegen en de metro, de luchtvaart en afvalverwerking in Frankrijk. Cipiers, conducteurs, de brandweer, leraren, zorgwerkers en postbodes in België. De junimaand ten zuiden van Nederland begint onrustig. Voor Frankrijk is de situatie extra penibel. Volgende week begint daar het Europees Kampioenschap voetbal. Noodweer sloeg al toe en de terreurdreiging rond het EK trekt toch al een zware wissel op het land. Daar komt de forse arbeidsonrust nog bovenop. In België dreigt de onrust intussen de nationale eenheid, die juist wat was opgebloeid na de aanslagen in Brussel, weer teniet te doen. De hardliners bevinden zich vooral in Wallonië. En begin deze week vielen harde woorden van vice-premier Alexander De Croo over het mislukken van de postfusie tussen het Belgische Bpost en het Nederlandse PostNL. De Franstalige oud-minister Labille verklapte de plannen vorige week vrijdag. De twee beursgenoteerde bedrijven kwamen daarna onder onverwachte tijdsdruk, en moesten er opeens, voor het weekeinde over was, uitkomen. Dat lukte niet. Dat de fusie zou hebben geïmpliceerd dat de Belgische staat zijn meerderheid in Bpost zou verliezen, kan hebben meegespeeld bij het frustreren van de deal. De incidenten verschillen. De werknemers in de betrokken bedrijfstakken hebben hun eigen agenda. In Frankrijk zijn de arbeidshervormingen van premier Valls, die onder meer de onderhandelingen over arbeidsvoorwaarden wil decentraliseren naar het niveau van bedrijven, een steen des aanstoots. Maar onder alle plannen en protesten ligt de zorg om de verhouding tussen staat en markt, tussen kapitaal en arbeid. In veel eurolanden is veel te lang gedraald met hervormingen die de productiviteit kunnen verhogen en op termijn kunnen zorgen voor behoud van welvaart in een snel veranderende wereldeconomie.

Sommigen denken dat de kwaliteit van het korps daalt als vrouwen worden toegelaten.

Korps Mariniers: nu ook voor vrouwen! In 2017 neemt het Korps Mariniers ook vrouwen aan. Eindelijk, schrijft Ida van Dorp, die zich aanmeldt. „Het korps is al te veel toppers misgelopen.”

PRIJSVRAAG

De grenzen van verdraagzaamheid De Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen schrijft samen met NRC Handelsblad voor de zesde keer een essaywedstrijd uit. Dit jaar is het onderwerp: De grenzen van verdraagzaamheid. De Engelse psychiater/schrijver Theodore Dalrymple zei: „No tolerance without disapproval”. Tolerantie is iets heel anders dan onverschilligheid, en bepaald geen passieve deugd. Als afkeuring ook een wezenlijke component is van verdraagzaamheid, hoe ontstaat dan het juiste evenwicht tussen ‘afkeuren’ en ‘toelaten’? De vraagstelling werd opgesteld door de schrijver Nelleke Noordervliet. De jury bestaat uit prof. dr. Peter van Lieshout, lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en hoogleraar theorie van de zorg aan de Universiteit Utrecht; prof. dr. Ineke Sluiter, hoogleraar Griekse taal- en letterkunde aan de Universiteit Leiden; en drs. Christiaan Weijts, schrijver en columnist. U kunt uw essay van maximaal 2.000 woorden tot 15 juni sturen aan secretaris@khmw.nl of KHMW, Spaarne 17, 2011 CD Haarlem. De prijsuitreiking vindt plaats in oktober. Het winnende essay wordt, evt. verkort, gepubliceerd in NRC Handelsblad. De winnaar krijgt de gouden prijsvraagmedaille van de KHMW.

Ida van Dorp is masterstudent Encylopedie en Filosofie van het recht, Universiteit Leiden en wedstrijdroeister bij de K.S.R.V. Njord.

anaf 1 januari 2017 is het eindelijk zover. Dan mogen er vrouwen deelnemen aan de selectie voor het Korps Mariniers. Voorwaarde is wel dat de eisen hetzelfde blijven, om zo de kwaliteit van het korps te waarborgen. Ik heb het altijd frustrerend gevonden dat ik de kans niet kreeg om deel te nemen aan de selectie. Toegegeven: de selectie is ongetwijfeld ontzettend zwaar. Men zegt niet voor niets: velen voelen zich geroepen, slechts weinigen zijn uitverkoren. Kijk ik echter naar de criteria van de fitheidstest, weliswaar slechts het eerste sportieve selectiemoment dat potentiële mariniers ondergaan, dan meen ik die test te zullen doorstaan - en met mij vele andere vrouwen. Ik ben student en wedstrijdroeister en weet dat ik, mijn ploeggenoten en vele andere sportieve vrouwen onze hand niet omdraaien voor 2.700 meter hardlopen in 12 minuten, 4 pull-ups, 30 push-ups en 30 sit-ups. Naast de veronderstelde mindere fysieke conditie van vrouwen stuit het risico op liefdesrelaties binnen eenheden ook op bezwaren. De seksuele aantrekkingskracht tussen mannen en vrouwen moet vroeg of laat wel tot problemen leiden. Afgezien van het feit dat dit risico er ook is wanneer er enkel mannen zijn, lijkt het mij voldoende een simpel verbod op relaties binnen een eenheid in te stellen. De discipline die binnen dit elite-onderdeel van defensie wordt verlangd, brengt met zich mee dat mannen en vrouwen juist hier op gelijk niveau kunnen samenwerken.

Sommige mensen vrezen dat de kwaliteit van het korps daalt wanneer vrouwen worden toegelaten. Hierbij wil ik een opmerking van het Korps Mariniers aanhalen op Facebook: „Mariniers denken niet in bedreigingen, maar in kansen. We zien dit dus als een kans. Met het uitgangspunt dat we dezelfde hoge kwaliteit blijven leveren zoals we dat al sinds 1665 doen. Degene die het fikst, laat zien dit te willen én te kunnen en is welkom binnen ons team als ‘one of the guys’.”

Ik doe ook 4 pull-ups, 30 push-ups en 30 sit-ups

e toelatingseisen dalen niet, dus de kwaliteit ook niet. Wél zal de vijver met potentiële mariniers waaruit het korps kan vissen veel groter worden. Als ik in mijn omgeving zie hoeveel sterke, intelligente en sociale vrouwen er rondlopen, kan ik alleen maar concluderen dat het Korps Mariniers de afgelopen jaren ontzettend veel toppers is misgelopen door de deur dicht te houden. Aan deze situatie komt nu gelukkig een einde. Het korps zal er in ieder geval niet op achteruit gaan. Een marinier die ik eens sprak over de selectie van de mariniers zei: „Iedere gezonde jongen kan dit in principe.” Ik ben ervan overtuigd dat ook gezonde dames dit kunnen. Ik ga mij in ieder geval aanmelden!

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

O&D3

M/V VAN DE WEEK SIEGFRIED WOLDHEK

We moeten nog even door op het thema van vorige week. Toen was Sylvana Simons vrouw van de week, vanwege de felle haatmails én steunbetuigingen die zij kreeg nadat ze zich meldde als kandidaat-Kamerlid voor de partij Denk. Deze week waren de ogen gericht op rapper Typhoon, die maandagavond in zijn witte Mitsubishi Outlander werd aangehouden. Typisch gevalletje etnische profilering, erkende de betrokken politieman later. Hoewel Typhoon het nieuws van zijn aanhouding rustig bracht - de remonstrantse theoloog Tom Mikkers roemde op tv zijn constructieve, open toon raakte het debat al snel opnieuw verhit. Talloos waren de verhalen van Nederlanders met een niet-Westerse achtergrond die om de haverklap uit hun auto worden gehaald of hun zakken moeten legen. NRC-redacteur Kees Versteegh citeerde daarop uit diverse onderzoeken naar etnische profilering. Daaruit bleek dat niet ras of kleur crimineel maken, maar dat een slechte wijk, een afgebroken opleiding en verkeerde vrienden wél naar het verkeerde pad leiden. En ja, Nederlanders met een niet-Westerse achtergrond zijn ook gewoon vaker de klos omdat de politie ze vaker staande houdt.

COLUMN JAN KUITENBROUWER

Lagere drempel, bredere attractie – heel, eh, spannend

e Welwillenden, een drie uur durende coproductie van Toneelgroep Amsterdam en Toneelhuis Antwerpen, naar het gelijknamige boek van Jonathan Littell, werd voorafgegaan door een inleiding. Als wij ons in de oorlogsmaand nog eenmaal moesten onderdompelen in het bloed, zweet en tranen van de vorige wereldoorlog, dan maar meteen goed, redeneerden wij. Achteraf was het misschien iets té veel, een inleiding van één uur en een voorstelling van drie uur. Toch miste het geheel zijn uitwerking niet, want toen we na afloop gingen eten in een Kantonees restaurant, waar ik een groep Chinezen aan zo’n grote ronde tafel met draaischijf zag zitten, dacht ik toch aan een wereld waarin wij hen in gaskamers zouden stoppen, of zij ons. De culturele sector innoveert noodgedwongen door de bezuinigingen, maar misschien is dat te cynisch. Waarom zou het geen oprechte vernieuwingsdrang zijn? De glossy stijl waarin het Concertgebouw tegenwoordig adverteert, zou twintig jaar geleden ondenkbaar zijn geweest. Kunstenaar Barbara Hepworth, van wie onlangs een grote overzichtstentoonstelling in het Kröller-Müller werd gehouden, wordt in een radiocommercial omschreven als ‘een van de meest succesvolle beeldhouwers van de twintigste eeuw’. Nog niet zo lang geleden zou zij in zo'n spotje zijn omschreven als een van de be-

langrijkste beeldhouwers van de twintigste eeuw. Ook doen theaters steeds meer aan ‘randprogrammering’. Voor en na het hoofdprogramma zijn belendende activiteiten: een inleiding door een deskundige, een nazit met de makers. Je verlaagt de drempel, verbreedt de attractie – „en toen hebben we nog even nagepraat met Pierre Bokma. Hij was heel aardig” – en je houdt de bar langer open. De Welwillenden werd ingeleid door een dramaturgie-stagiaire van Toneelgroep

De kast was een metafoor voor Het Systeem, dan wisten wij dat alvast Amsterdam. Vol enthousiasme maakte zij ons deelgenoot van wat zij had geleerd over de Tweede Wereldoorlog als onderwerp in film en literatuur, en hoe het vertelperspectief via het werk van Primo Levi en films als Shoah en Schindler’s List geleidelijk was verschoven van slachtoffer naar dader. Met als voorlopige eindpunt dus de roman van Jonathan Littell. Die vooral in Frankrijk heel wat stof deed opwaaien, legde zij uit, juist vanwege dat daderperspectief. 'Daderperspectief', het is zo’n academische term die als een askegel van je sigaret valt. De achterwand van het decor van De Wel-

willenden is een verweerde archiefkast van zo’n acht meter breed en vijf meter hoog, met tientallen deurtjes. In de krant stond een foto, een indrukwekkend, sinister ding dat ik graag in het echt wilde zien. Ik had mij voorgesteld welke betekenis hij in dit verhaal zou aannemen: hokjesdenken, rassentheorie, het geheugen, verkokering, een grafmuur. De kast, legde de dramaturge uit, is een metafoor, beeldspraak dus, voor de bureaucratie van het Derde Rijk. Voor Het Systeem, zeg maar. Dan wisten wij dat vast. O ja, en met die kast ging aan het eind nog iets heel, eh, spannends gebeuren. Wat, dat kon zij natuurlijk niet verklappen, dat moest een verrassing blijven.

k kreeg het gevoel alsof ik weer op de lagere school zat. De meester heeft opdracht gegeven het licht uit te doen en elk moment kan het opwindende gesnor van de filmprojector klinken. Kijk, daar is Donald Duck, hij gaat een tochtje maken, in zijn auto. Hij is natuurlijk geen echte eend, zegt de meester, maar een getékende eend, die helemaal geen auto kán rijden! En daar zijn Kwik, Kwek en Kwak. Die staan voor Geloof, Hoop en Liefde. Nee, Rust, Reinheid en Regelmaat. Of was het Moed, Beleid en Trouw?

Jan Kuitenbrouwer is columnist en directeur van Kuitenbrouwer Woorden die werken, woordendiewerken.com

O&D4 Opinie & Debat Brexit Een taxichauffeur en een oud-burgemeester uit Londen buigen zich over de vraag:

Brian Kelly FOTO MANUEL VASQUEZ

Weg wezen, zegt de oud-burgemeester: Het enige continent met een nog lagere economische groei dan Europa is Antarctica, schrijft de oudburgemeester van Londen, Boris Johnson. Hij wil een Brexit.

a, laten we het eens over de economie hebben. Laten we eens kijken naar de werkelijke economische invloed van de Europese Unie op Groot-Brittannië en Europa. Over de meeste beweringen ten gunste van de ‘interne markt’ kunnen we kort zijn. Die zijn te vaak een excuus voor het moeras van politiek gemotiveerde wetgeving die het Britse bedrijfsleven zo’n 600 miljoen pond per week kost. Sinds het begin van het internemarktprogramma in 1992 hebben tal van landen méér uitgevoerd naar de EU dan Groot-Brittannië. Als het gaat om vergroting van de export van goederen, dan deden 27 niet-lidstaten het beter dan Groot-Brittannië; gaat het om de groei van de dienstenexport, dan deden 21 landen het beter. Dat is niet verwonderlijk. Amerikaanse en andere niet-EU-bedrijven hebben een voortreffelijke toegang tot de EU, maar zitten niet vast aan haar bureaucratie, terwijl slechts 6 procent van de Britse bedrijven

handel drijft met de rest van de EU – en zich toch 100 procent aan de EU-wetgeving moet houden. Bloeit de EU dankzij de ‘interne markt’? Natuurlijk niet. Sinds 2008 hebben de Verenigde Staten hun bruto binnenlands product (bbp) met circa 13 procent zien stijgen. Het bbp van de EU groeide met 3 procent. De EU is een kerkhof van lage groei; het enige continent met een nog lagere groei is momenteel Antarctica. De geringe groei in Europa wordt mede veroorzaakt door de starre en eenvormige Brusselse benadering van de regelgeving. Nog erger is dat de EU de afgelopen tien jaar lijdt onder een economische ramp die ze nota bene zelf heeft veroorzaakt: de gemeenschappelijke munt, de euro. Aan sommige cijfers raken we gewend; aan de jeugdwerkloosheid in Griekenland en Spanje die 50 procent bedraagt, bijvoorbeeld. We staan niet stil bij de individuele tragedies, de zelfmoordcijfers, de onmogelijkheid om medische behandeling te krijgen, de verwoesting van jonge levens. Het is een moreel schandaal en de zoektocht naar een veiligheidsklep blijft doorgaan. Voor onze deur ontwikkelt zich een enorme tragedie – het gevolg van de onzinnige poging om een eenheidsmunt op te leggen aan een gebied met verschillende arbeidsmarkten en verschillende productiviteit. Zonder de mogelijkheid tot devaluatie van de eigen onafhankelijke munt bleken vele delen van de EU onmogelijk nog te kunnen concurreren. Wat kunnen zij doen? Hier volgen drie oplossingen.

De gehavende zuidelijke lidstaten gehoorzamen aan het dictaat van de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds. Ze kunnen dan bezuinigen of de werkenden straffen, door hun lonen te bevriezen. Ze kunnen op pensioenen, vrije dagen en uitkeringen besparen en hopen dat ze op die manier hun loonkosten per eenheid product op één lijn brengen met die in Duitsland. Deze saneringspolitiek heeft in de zuidelijke EU-lidstaten tot nu toe een zware tol geëist: de vraag is gekelderd, het vertrouwen is verdwenen, het leed duurt voort. De rellen zijn inmiddels naar Frankrijk overgeslagen.

Als alternatief kunnen de gehavende zuidelijke lidstaten worden behandeld als de arme en achtergebleven delen van een politiek geheel – zoals het zuiden van de VS of van Italië. Dan kunnen ze bedelen om financiële bijdragen die hun op de been houden. Het probleem met deze aanpak is dat de Duitse belastingbetaler zich zeer royaal tegenover niet-Duitsers dient op te stellen. Duitsland is immers de grootste EU-lidstaat die het meeste aan de hulpbehoevenden moet bijdragen. De Duitsers zullen onvermijdelijk een rem op de overheidsuitgaven van de zuidelijke eurolanden eisen. Wie betaalt, bepaalt. Om dit probleem te omzeilen, zal men na het Britse referendum, met hulp van Brusselse regelgeving voor de interne markt, voluit proberen een ‘economische

regering van Europa’ te vormen. Daarin worden wij, Groot-Brittannië, onvermijdelijk meegetrokken – en ten slotte zal de Britse belastingbetaler ervoor opdraaien. Deze ‘politieke unie’ zal niet alleen afschuwelijk anti-democratisch zijn maar ook duur. Ook voor ons.

3 Voor onze deur ontwikkelt zich een enorme tragedie

Mensen kunnen verhuizen, en op die manier voorkomen om te worden opgesloten in een niet-optimale muntzone waarin hun eigen regio niet kan concurreren. Dat is nu aan de gang, op een schaal die we nog nooit hebben gezien. Mensen trekken weg uit door de eurocrisis getroffen gebieden, op zoek naar werk. En ze vertrekken vooral naar Groot-Brittannië. Drie weken geleden zagen we verbluffende cijfers: 270.000 immigranten uit de EU. Van hen bleven er 184.000, de omvang van een stad als Oxford. We zijn in de greep van de snelste demografische verandering in duizend jaar. Ik heb altijd gehamerd op de voordelen van immigratie en het vermogen van begaafde mensen uit de hele wereld om bij te dragen aan het leven in Groot-Brittannië. Maar hoe kan iemand nog beweren dat dit geen economisch verschijnsel is? De immigratie is inmiddels de grootste aanjager van onze bevolkingsgroei – en die bevolking zal naar verwachting tot 70 à 80 miljoen stijgen. Dit heeft al geleid tot een crisis op de huizenmarkt; de groene gordel dreigt te worden vernield. Daarbij heeft de immigratie meedogen-

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

O&D5

BREXIT

‘vertrekken we uit de EU, of blijven we?’

eer dan vijfentwintig jaar rijd ik nu in een Londense taxi en natuurlijk praat ik met mijn klanten in de ware traditie van een taxichauffeur over elk onderwerp onder de zon. Sinds zeven weken richt ik mijn aandacht op het Grote Brexit-debat. Via een peiling onder de stemgerechtigden in mijn taxi hoop ik een idee van de stemming in het land te krijgen. Wat begon als een grapje, is inmiddels uitgegroeid tot een omvangrijke steekproef onder 735 mensen – met nog bijna drie weken te gaan. ‘In/uit/weet nog niet’ is het enige dat ik vraag. Ik kreeg van mijn klanten lessen in in geschiedenis, economie, de voors en tegens van migratie, immigratie, vrijhandel, het TTIP-verdrag, fiscale en politieke integratie, het belang van tijdzones en – ja, u raadt het al – rechte bananen. Tot nu toe is de stand: 55 procent in, 21 procent uit en 24 procent weet nog niet. Een ruime meerderheid wil dus blijven, te meer daar de meesten die het nog niet weten waarschijnlijk toch ‘in’ zullen kiezen. Dit stempatroon is vanaf dag één constant gebleven. Uitgesplitst ziet het er ongeveer zo uit: wie onder de 30 is, stemt in, wie boven 60 is, is een uit-stemmer. Op het platteland ben je een uit-stemmer, behalve in het zuidwesten waar oudere con-

EU is een

Boris Johnson tijdens een cricketwedstrijd eerder deze week bij een bijeenkomst van voorstanders van een Brexit

De taxichauffeur voorspelt: we blijven

servatieven en jonge ‘liberals’ wonen en waar je in of uit kunt zijn, evenals in Noord-Ierland. In Schotland ben je een in-stemmer, en als grote-stadsbewoner behoor je ook tot de in-stemmers. Van klanten uit het bedrijfsleven wil 85 procent in de EU blijven. Sommige klanten hebben geprobeerd mijn peiling onderuit te halen door te zeggen dat mensen die zich een taxi kunnen veroorloven niet representatief zijn voor ons land. Daar stel ik tegenover dat mensen die zich een taxi kunnen veroorloven, eerder een baan hebben en in het bedrijfsleven werkzaam zijn, en daarom ook vaker daadwerkelijk zullen gaan stemmen. De grootste zorgen zijn voor bijna al mijn ondervraagden dezelfde. Immigratie, veiligheid, bureaucratie, overmatige regelgeving en het gevoel te moeten doen wat ongekozen ambtenaren zeggen. De dagelijkse contributie van 53 miljoen pond, de zakkenvullerij, de druk op de lonen en het gebrek aan transparantie. Reëel of ingebeeld, dit zijn de zorgen die de kiezers bezighouden. Migratie of immigratie – ik weet niet of iemand nog het verschil kent – blijft de meest omstreden kwestie buiten de grote steden. Inwoners van kleinere plaatsen zeggen dat zij worden overspoeld door immigranten – voor hen verandert hun omgeving snel en overweldigend en ontstaat er druk op voorzieningen als ziekenhuizen en scholen. Door vóór een vertrek uit de EU te stemmen, denken sommigen meer zeggenschap te zullen krijgen over de aantallen mensen die hier naartoe willen komen.

Brexiteers het hele land door, in een bus van Duitse makelij, met Churchilliaanse kreten over vrijheid en hoe Groot-Brittannië, bevrijd van de bureaucratie, tot nieuwe economische hoogten zal stijgen en iedereen in de welvaart zal delen. De regering daarentegen praat over financiële rampspoed, een plaag waarbij het pond in waarde keldert, de rente stijgt, de huizenprijzen dalen, de voedselprijzen oplopen en Europa door oorlog wordt geteisterd. Angst werkt in de politiek. Ik krijg van klanten niet de indruk dat ze die extreme beweringen van weerskanten geloven, maar de meesten zijn van nature conservatief en zullen daar denk ik ook naar stemmen. Omdat de onzekerheid te groot zal zijn om te verdragen, zal – behoudens een enorme

Ons moeizame huwelijk met het vasteland zal wel standhouden

ramp tussen nu en 23 juni – de neiging overheersen alles bij het oude te laten. Better the devil you know, than the devil you don't know. Op 23 juni zullen we ook precies weten hoe representatief deze taxipeiling was. Klopt deze, dan lijkt een scheiding onwaarschijnlijk en zal ons soms moeizame huwelijk met het vasteland wel standhouden.

Brian Kelly is taxichauffeur in Londen.

eide partijen in de campagne stoken het vuurtje op: onder leiding van de voormalig burgemeester van Londen, Boris Johnson, rijden de

kerkhof van lage groei.

FOTO PHIL NOBLE/ REUTERS

De Londense taxichauffeur Brian Kelly houdt onder zijn klanten een poll. Van zijn 735 klanten wil een ruime meerderheid in de EU blijven.

loos bijgedragen aan de druk op de lonen van de laagstbetaalden, terwijl topmanagers hun beloning hebben zien stijgen tot 150 maal die van de gemiddelde werknemer. Staatssecretaris Priti Patel (Werkgelegenheid) merkte onlangs terecht op dat deze topmensen – hoe goed ze het ook mogen bedoelen – geen last hebben van de gevolgen van de instroom aan immigranten of het beperkte aantal plaatsen op school en in de huisartsenpraktijk. De immigratiestroom zal vele malen groter worden als bij ons de nieuwe loonwet in werking treedt. Het Britse minimumloon bedraagt nu 1529 euro per maand; in Bulgarije is dat 215 euro, in Roemenië 233 euro. Denk eens aan de aanzuigende werking die daarvan uitgaat als we doorgaan zoals nu, zonder de mogelijkheid het tij te keren. Misschien is er ook iets voor deze toestroom te zeggen. Misschien is het publiek wel te overtuigen. Maar daar heeft de regering nadrukkelijk niet voor gekozen. Jaar in, jaar uit heeft ze ons voorgehouden dat de immigratie tot ‘enkele tienduizenden’ kan worden beperkt. Dat is een aantoonbaar loze bewering zolang wij lid zijn van de EU. Mensen hebben niet per se iets tegen immigratie en zeker niet tegen de immigranten zelf. Ze hebben iets tegen het gebrek aan democratisch draagvlak. Het ontbreekt in het beleid aan evenwicht of afweging omdat we er geen zeggenschap over hebben. De enige manier om die zeggenschap terug te krijgen, is door op 23 juni voor een vertrek te stemmen.

Boris Johnson is een Brits politicus, historicus, schrijver en journalist. Hij was van 2008 tot 2016 burgemeester van Londen en is sinds 2015 lid van het Britse Lagerhuis. Begin dit jaar maakte hij onder grote media-aandacht bekend dat hij een Brexit steunt, een vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie. The Telegraph 29 mei 2016 © Telegraph Media Group Limited.

O&D6 Opinie & Debat

Ben je voor of tegen Europa? Wat een absurde vraag

aatst werd ik opgebeld door iemand die een debat organiseerde. Een debat over Europa. De jongeman aan de telefoon legde uit wat hij in zijn hoofd had: één eurofiel aan tafel, die uitlegde wat de voordelen van Europa waren, en één eurofoob, die daar dan gaten in moest prikken. Hij vroeg: „Jij bent toch eurofiel?” Ik antwoordde dat ik daar nooit zo over nagedacht had. „Je bent de eerste die me dit ooit vraagt.” „O?” zei hij, verbaasd. „Je schrijft sinds 1999 over Europa, je hebt tien jaar in Brussel gewoond. Hoe kan het dat je dat niet weet?” Dit gesprekje zal me lang bijblijven. Omdat me toen, op een druilerige dinsdagmiddag, ondubbelzinnig duidelijk werd dat de Europese Unie zélfs in de ogen van degenen die haar een warm hart toedragen – zoals de organisator van het debat, haastte hij zich te verklaren – ‘disposable’ is. Als er maar genoeg mensen tegen zijn, nou, dan sluiten we de tent en dan gaan we weer wat anders doen. Spannend! Ik vroeg hem: „Mag ik jou een tegenvraag stellen? Ben jij voor of tegen Nederland?” Hij begreep het. Goddank. Scepsis over de Europese Unie is één ding. Ik heb lang in Brussel gewoond en geloof me, daar wonen veel eurosceptici. Ze houden van Europa, maar willen álles veranderen aan de Europese Unie. Omdat dingen vierkant lopen. Omdat lidstaten zijn doorgeslagen met eisen en chanteren en eigen-belang-eerst. Omdat zij, volgens Commissievoorzitter Jean-Claude

Europa is een wegwerpproduct geworden. Als er maar genoeg mensen tegen zijn, nou, dan sluiten we de tent. Dat is een gevaarlijke opvatting, schrijft Caroline de Gruyter.

Juncker, „fulltime Europeanen zijn als het aankomt op nemen, en parttime Europeanen als het aankomt op geven”. Sommige Europese ambtenaren schamen zich diep voor de malaise. Sommigen willen véél meer Europa. Anderen veel minder. Ze trekken de EU alleen niet in twijfel. Alsof dat ook zou kunnen! Elke dag worden er in Brussel debatten en lezingen gehouden over de vraag hoe je de EU zo kunt transformeren dat dingen beter gaan. Zo praat je ook over je land. Over je stad. Ik denk dat veel Nederlanders graag willen dat dingen hier anders liepen. Vervelende politici, geprivatiseerde treinen die uitvallen, de kust vol huisjes: er is genoeg rottigs te bedenken. Maar om het land dus af te schaffen, dat is een conclusie die vrijwel niemand trekt. En wil iemand Venlo opdoeken, als daar problemen zijn? Het feit dat het zoveel mensen geen moeite kost om dit wél over Europa te zeggen, toont hoe verwend we zijn. En hoe naïef we zijn geworden. De voormalige Franse Europarlementariër Jean-Louis Bourlanges zei het eens heel mooi: „In 1945 is Europa uit de geschiedenis gestapt.” Nu is ze bezig terug te komen in de geschiedenis. De Amerikanen lossen onze geopolitieke sores niet meer op. We moeten het zelf doen. Maar na zo’n lange afwezigheid begrijpen we niet goed meer hoe het werkt.

k woon nu bijna drie jaar in Wenen. Een fantastische stad, waar ik veel van leer. Wenen is doordesemd met Habsburgse herinneringen. Met geschiedenis. Tegenover mij woont de familie Eszterhazy. De familie liet dit

huis bouwen toen ze nog voor de keizer werkten. Vlakbij is het Katharina Schratt-plantsoen. „Wie is Katharina Schratt?” vroeg ik een van de buren. „Weet je dat niet?” zei hij verbaasd. „Zij was de maitresse van de keizer. Ze woonde hier, zodat ze ongezien door een zijdeurtje het paleis in kon.” Om te begrijpen waar ik me bevind, om te begrijpen waarom Oostenrijkers zo dol zijn op opera’s en bals en maskerade, om te begrijpen waarom een Tsjech mijn computer repareert en een Pool mijn verwarming, lees ik veel over de Habsburgse tijd. Autobiografieën van Stefan Zweig en Elias Canetti. Biografieën over de Habsburgers. Romans van Joseph Roth en de Hongaar Miklós Bánffy. De scherpe stukken van Karl Kraus. Alles door elkaar. Hoe meer ik lees, hoe gefascineerder ik raak. Ineens begrijp ik waarom sommige Oostenrijkers elkaar nog met ‘prins’ aanspreken, terwijl adellijke titels honderd jaar geleden zijn afgeschaft – de geschiedenis is hier zo dominant.

aar ook: de tijdgeest lijkt op die van nu. De mindset. Pas op: ik zeg niet dat de Europese Unie de kant van Habsburg opgaat. Er zijn meer verschillen tussen die twee dan overeenkomsten. Habsburg was een staat met een leger. In alle uithoeken had het rijk burgers in dienst – in postkantoren, kazernes en scholen. De EU is geen staat en heeft weinigen op de payroll. Wat wél overeenkomt, is het gevoel bij opiniemakers – toen en nu – dat een oud systeem op zijn eind loopt. Dat er iets nieuws aankomt. In plaats van de

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

O&D7

FOTO POIKE STOMPS

DE RECHTSSTAAT FOLKERT JENSMA

Voor ‘Crossing Europe’ reisde fotograaf Poike Stomps naar alle 42 Europese hoofdsteden. Boven, van links naar rechts: Valetta, Wenen en Luxemburg. Onder: Zagreb, Lissabon en Berlijn.

weg te bereiden voor dat nieuwe, en om te zorgen dat de overgang min of meer ordentelijk zou verlopen, bleef iedereen destijds hangen in fatalisme. In cynisme. Mensen gingen feesten. Gemaskerde bals organiseren. Het delirium zoeken. Ze gingen schelden, beledigen, de confrontatie zoeken, en steeds gevaarlijker dingen doen. Men zegt weleens dat het Habsburgse Rijk aan nationalisme ten onder is gegaan. Dat klopt niet. Het volk was pro-Habsburg. Burgers deelden het fatalisme en cynisme van de elite niet. De staat had hen vooruitgang gebracht, en inspraak. Ze keerden zich pas tegen Habsburg tijdens de oorlog. De staat stuurde alle reserves naar de blunderende troepen. Ze kon burgers niet meer voeden, uitbetalen of beschermen. Dat maakte mensen angstig en uiteindelijk kwaad: de staat liet ze in de kou staan. Nationalisten, die eerder niet aan de bak waren gekomen, profiteerden van die omgeslagen stemming. In 1918 brak het Rijk in stukken uiteen. Het is verbazend hoe makkelijk dat ging. Honderd jaar geleden hielden veel burgers er geen rekening mee. De ineenstorting van de Sovjet-Unie en Joegoslavië kwam ook onverwacht. Dat wil zeggen: velen zagen het aankomen, maar ze konden het ergens niet geloven. Toen Frans Ferdinand in Sarajevo was vermoord, wist Stefan Zweig: er komt oorlog. Iedereen wist dat. Toch ging hij zomer 1914 op vakantie naar Oostende. Toen het schieten begon, baadde hij pootje in de Noordzee. Laatst dronk ik een kop koffie met een Oostenrijkse ambtenaar die zijn klassiekers beter

Ik vraag: Ben je voor of tegen Nederland? Hij begrijpt het. Goddank.

Caroline de Gruyter, is Europacorrespondent en columnist van NRC. Ze sprak deze tekst uit als dankwoord bij haar onderscheiding met de (Luxemburgse) Prix du Mérite Européen, op 2 juni in Den Haag.

kent dan ik. We hadden het over Schengen, vluchtelingen en hekken. Hij vindt hekken noodzakelijk. Ik vroeg: „Hoe kan Schengen overeind blijven als jullie de Brenner sluiten?” Hij keek me aan en zei: „Wij zijn een beetje zoals Zweig. Je weet wat er kan gebeuren, maar ergens blijf je ervan uitgaan dat het niet gebeurt.” Op veel ministeries in Europa heerst die sfeer – behalve misschien in Luxemburg, waar het landsbelang meer dan waar ook samenhangt met het Europees belang. Het wordt daarom tijd zorgvuldiger met Europa om te gaan. Juist omdát Europa in de hoofden van zijn eigen burgers meer disposable is dan de natiestaat of het dorp. Juist omdát onze politici, zelfs al houden ze van Europa, daar niet voor uitkomen omdat ze vrezen dat ze dan geen verkiezingen winnen. Velen zijn erop uit om de EU de nek om te draaien. Het is hun goed recht om dat te zeggen. Ze doen het zelfs met Europese subsidie. Wat mij zorgen baart, is dat zo weinig mensen iets terug zeggen. Dat weinigen zeggen: onze voorouders hebben dit Europa opgezet, het heeft ons vrede en voorspoed gebracht – waarom gaan we daar zo lichtzinnig mee om nu het tegenzit? De toekomst behoort aan mensen die weten wat ze willen. Laten we daarom, nu we terug zijn in de geschiedenis, bedenken wat we met Europa willen. Constructief, ongeborneerd. Opgefokte discussies tussen eurofielen en eurofoben brengen ons daarbij geen stap verder.

Mensen met schulden zijn feitelijk overspannen

aarom steken mensen met schulden hun hoofd in het zand? Waarom laten ze enveloppen ongeopend, blijven ze weg bij afspraken, negeren ze dwangbevelen en laten ze sollicitaties lopen? Half april schreef ik hier over de 3,4 miljoen Nederlanders met riskante of problematische schulden. Ze worden behandeld als calculerende profiteurs die tot inkeer gebracht moeten worden. Met verhogingen, boetes, naheffingen en dwangincasso’s. Hulpverleners zien vooral machteloze mensen, die er ‘niet meer uit komen’. Dat geldt voor zowel de intelligente ondernemer als de marginale werknemer. Hoe kan dat? Is ontwijkgedrag te beïnvloeden, anders dan met de botte bijl? Wie daar antwoord op zoekt, loopt aan tegen de bestseller Scarcity van de Harvardeconomen Mullainathan en Shafir over de psychologie van tijdof geldgebrek. Zij laten zien dat schulden het denken gaan beheersen – ze leggen beslag op je mentale capaciteit. De focus op overleven wordt totaal. Persoonlijkheid, culturele en sociale opvattingen, locatie en opvoeding bepalen armoede uiteraard ook – in ieder geval deels. Maar schuldenaren kun je het beste zien als overspannen, gericht op de korte termijn, behept met tunnelvisie – dus selectief blind – en niet goed in staat tot planning en organisatie. Hun hoofd loopt om, letterlijk. Armen scoren juist slecht, als het gaat om het vermogen zichzelf te managen. Je medicijnen niet innemen komt in alle inkomensklassen voor, maar armen zijn er het slechtst in. In Afrika blijken de armste boeren het minst hun akkers te wieden, wat toch een efficiënte vorm van inkomensverhoging is. Armen zijn als ouders en opvoeders ook kwalitatieve hekkensluiters.

De druk opvoeren met boetes heeft weinig zin, en toch doen we dat

chulden vormen een zware cognitieve belasting. Wil je armen dus begrijpen, aldus de auteurs, stel je dan iemand voor die met zijn gedachten elders is, snel van streek raakt en zichzelf moeilijk in de hand houdt. Van schulden slaap je slecht – is d de kans groot dat zo iemand moe is. Het ontbreekt armen dus niet aan vaardigheden of motivatie, maar letterlijk aan energie, mentale capaciteit en ‘vrijheid van geest’. Dat leidt ertoe dat ze hun afspraken bij de hulpverleners nauwelijks nakomen. En dat leidt weer (mede) tot hulpafhankelijkheid. Het vergroten van de druk met boetes, verhogingen, limieten, termijnen en gedragsplichten heeft weinig zin. En toch doen we dat. Bij een groep die aan tunnelvisie lijdt – waar alle toekomstige problemen steeds moeten wijken voor die van vandaag. Dat geldt ook voor straffen en beloningen: hoe verder weg ze liggen, hoe minder ze in de tunnel doordringen. Prikkels werken pas als mensen ze kunnen zien.

oe kun je deze schuldenaren doelmatig bejegenen? De twee auteurs houden het simpel. Hou bij het organiseren van scholing rekening met uitval: maak het makkelijk gemiste dagen of blokken in te halen. Alles wat je voor of met deze groep doet, moet ‘ fout-tolerant’ zijn. Armen die de uitdaging aangaan om uit hun penibele situatie te komen, moeten makkelijk succesvolle stappen kunnen zetten. Resultaten motiveren, sancties of harde prikkels niet. De capaciteit om teleurstellingen te incasseren is ook bijzonder klein. Hou de stappen dus klein en eenvoudig. Vervang lange termijn-limieten, plichten of sancties door tussentijdse regelmatige deadlines, liefst met minder ingrijpende gevolgen. Dus liever uitkeringen eerder verlagen dan langer laten doorlopen en dan stoppen. Hetzelfde geldt voor scholing: simpel, dicht bij de praktijk, makkelijk toepasbaar. Financiële steun: maak het laagdrempelig, snel en beperk het tot kleine bedragen. Armen zijn constant bezig met brandjes blussen. Voor de samenleving als geheel geldt: investeer in gemoedsrust. Het leidt tot minder armoede.

De auteur is juridisch redacteur en commentator T @folkertjensma

NRC

Opinie & Debat

O&D9

FOTO IBRAHIM M. AL SAYED

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Opeens was ik een blanke, elitaire overheerser Na een tweet moest Rob Waumans zich verantwoorden voor de kleur van zijn vriendenkring. Opiniemakers strijden tegen een zelf geconstrueerde vijand, schrijft hij. „Ik moest kapot.”

p 19 mei 2016 verstuurde Nadia Ezzeroili, verslaggever van de Volkskrant, de volgende tweet: „Als je het raar en jammer vindt dat je vriendenkring zo wit is, dan moet je je eens afvragen wat jou geen leuke/veilige vriend maakt.” Hoewel mijn vriendenkring niet wit is en ik ook niet weet of ik wel zo’n leuke vriend ben, vond ik het een merkwaardig bericht. Ik retweette het met de toevoeging: „Nadia begint de dag met een flesje wodka.” Dat had ik beter niet kunnen doen. Vanaf dat moment zit ik dankzij mijn huidskleur (wit), mijn beroep (schrijver) en woonplaats (Amsterdam) in het hokje van witte, elitaire klootzak dat zich alleen met witte mensen inlaat. Ezzeroili gaat op zoek naar foto’s van mij met collega-auteurs, die ze op Twitter post met de tekst: „Vragen zich niet af waarom hun vriendenkring in een stad als Amsterdam zo homogeen as fuck is.” Ik heb kinderen met Sloveens bloed, een Iraaks-Israëlische geliefde en nietblanke vrienden. Maar dat is natuurlijk moeilijk te zien op een profielfoto. Trouwens, best vreemd om dit ineens te moeten doen: verantwoording afleggen over de etnische samenstelling van mijn familie en vrienden. Ezzeroili is een veel gehoorde stem in het racisme-debat en ik had iets doms gedaan: Ik had een weerwoord gegeven aan iemand die geen tegenspraak duldde. En ik was nog blank ook. En man. Kortom, de verpersoonlijking van eeuwenoude blanke overheersing. Ik moest kapot. Ez-

zeroili zette alles op alles om haar vijfduizend volgers te laten zien dat ik een witte, elitaire klootzak ben die zich alleen met witte mensen inlaat. Een man die schijt heeft aan alles wat multicultureel is, want dát zag zij in die selfie met zes blanke mensen. De ironie van deze aanval is dat Ezzeroili doet waar ze zelf zegt tegen te strijden: met verzonnen middelen en argumenten tegen een zelf geconstrueerde vijand vechten. Vaak gebruik makend van retoriek en toon die we van de PVV kennen. Dat zien we vaker, ook in andere debatten. Sterker, op bijna alle strijdtonelen waarop gelijkheid wordt nagestreefd, zien we dit terug. In elk debat – laat me dit een domein noemen – zijn opinieleiders actief, en deze leiders hebben belangen. Vaak zijn deze leiders bekend bij het grote publiek, vanwege hun tv-optredens en uitgesproken mening in het domein. Voorbeelden zijn Sunny Bergman, Sylvana Simons, Quinsy Gario en Leon de Winter, actief in respectievelijk de domeinen feminisme, racisme en antisemitisme. In bijna ieder van bovengenoemde domeinen wordt dezelfde strategie gehanteerd als Ezzeroili bezigt: de aanval openen op de ‘tegenpartij’, de verpersoonlijking van ongelijkheid en onrecht. In die nietsontziende jacht naar het ultieme gelijk, en gelijkheid, is alles toegestaan. Doordat ze zo overtuigd zijn van het eigen gelijk, zijn ze blind geworden voor de eigen immoraliteit en hanteren ze dezelfde wapens als waar tegen ze strijden. Door de eenvoudige, snelle ontsluiting

naar het publiek, mogelijk gemaakt door social media, neemt het aantal opiniemakers toe. Ze zijn overal, en vaak anoniem – een Twitteraccount is zo gemaakt. Omdat er zoveel opiniemakers zijn, dienen zij zichzelf in de kijker te spelen. Er zijn immers meer kapers op de kust, dus het is zaak je te onderscheiden van de rest. En onderscheiden lukt vaak met hard spel, met het scherpe woord, en het aloude functionele middel: tegenstander framen, isoleren en uitsluiten. „Och jee, daar spreekt een man.” „Maar jij bent blank, jij weet niet waar je over praat.”

nderscheiden met hard spel, isolatie en uitsluiting levert vaak aandacht op, aanhangers en prestige. Sunny Bergman en Quinsy Dario bijvoorbeeld, zijn opinieleiders in de domeinen feminisme en de Zwarte Pieten-discussie. Zij beheersen bovengenoemde middelen goed en genereren als vertegenwoordigers van deze domeinen veel aandacht met lezingen en columns. De discussie komt hun in die zin niet alleen goed uit, het is tevens hun bestaansrecht geworden; ze zijn afhankelijk van het debat. En daarmee wordt de zuiverheid en dynamiek van de discussie natuurlijk in de wielen gereden. Er is immers voor deze opinieleiders geen enkel belang om de discussie zuiver en integer te blijven voeren. Gelijk krijgen is het doel, gelijk geven is funest. Gelijk krijgen betekent: discussie blijft. Gelijk geven betekent: einde discussie. En einde discussie betekent einde domein. Kortom, de opinieleiders hebben geen enkel belang bij een oplossing of einde van het conflict, omdat deze

Rob Waumans is schrijver. Hij debuteerde in 2011 met Als je de stad binnenrijdt.

oplossing het einde van hun bestaansrecht inluidt. Afgezien van het feit dat de oppositie in het debat bij deze strategie en tactiek van isolatie zich alleen maar sterker gaat verzetten – en het conflict in stand wordt gehouden of groeit – richt het ook andere schade aan. Het heeft tot gevolg dat er in de (potentiële) achterban iets optreedt dat ik graag ‘sympathie-vertroebeling’ noem. Ik heb het over het fenomeen dat optreedt als de toon van het debat de medestanders dermate tegen de borst stuit, dat men een tegenstander wordt. De medestander is nog wel feminist, maar zet zich af tegen de eigen opinieleider waarmee de collectieve kracht van de beweging afneemt. Op deze manier wordt de opinieleider die door onzuivere motieven wordt geleid, de grootste vijand van het eigen gelijk en beweging. Ik heb aan den lijve ondervonden hoe het voelt als iemand ten koste van mij, middels uitsluiting en leugens, haar gelijk probeert te halen. Ik heb gemerkt dat het de neiging oproept in de aanval te gaan en daarmee een vicieuze cirkel van onbegrip en agressiviteit in gang te zetten; van een medestander een tegenstander te worden. Ik heb mij kunnen beheersten en heb de aanval gedwee ondergaan, maar het had intussen al een golf van woede en frustratie teweeggebracht. Het legt het oneindige karakter van de discussie bloot. Want zolang opiniemakers van deze domeinen gelijk krijgen belangrijker vinden dan een oplossing bereiken, maken zij geen deel uit van een mogelijke oplossing, maar zijn zij onlosmakelijk onderdeel van het probleem.

O&D10 Opinie & Debat Aandeelhoudersvergadering Shell

Culturele instellingen

Oliemaatschappij wordt pas duurzaam via de portemonnee

Persmuseum moet blijven

Als één ding duidelijk werd tijdens de aandeelhoudersvergadering van Shell (NRC 28/5), is het wel dat het bedrijf uit zichzelf geen snelle stappen zet om te verduurzamen. Shell blijft een olie- en gasbedrijf. Een resolutie om voortaan te investeren in duurzame energie in plaats van nieuwe olie- en gasvelden werd door 97 procent van de aandeelhouders niet gesteund. Volgens het bedrijf kan het anders niet genoeg geld verdienen om aandeelhouders hoge dividenden te betalen. De meeste aandeelhouders zijn enkel geïnteresseerd in maximale financiële opbrengsten. Dat zij met Shell beleggen in activiteiten die het milieu en de samenleving grote schade toebrengen, telt nauwelijks. Er is zoveel bekend over de vergaande gevolgen van klimaatverandering en andere schade aan gezondheid en milieu veroorzaakt door fossiele brandstoffen, dat zij niet kunnen zeggen dat ze dat niet wisten toen ze besloten te (blijven) beleggen in Shell. Ook van het management van Shell zijn geen wezenlijke stappen tot verduurzamen te verwachten. Volgens topman Ben van Beurden is zijn rol om ‘alles op te pompen’. De morele factor ontbreekt vrijwel en kortetermijnwinsten prevaleren. Over de ernstige consequenties voor de planeet wordt gezwegen. Die zijn voor de toekomstige generaties. Maar Van Beurden zal de eerste topman niet zijn die na zijn aftreden als een blad aan de boom draait en gaat pleiten voor verduurzaming. Want het geweten gaat knagen en ooit zal ook hij zijn kinderen en kleinkinderen antwoord moeten geven op de vraag waarom hij niets deed terwijl hij heel goed wist waarmee hij bezig was.

De Raad voor Cultuur heeft het eindvonnis geveld. Het Nederlands Persmuseum moet fuseren met het Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum (NRC 23/5). Dat betekent een zekere ondergang voor een waardevolle instelling, die al meer dan een eeuw het erfgoed beheert van de schrijvende pers. Beeld en Geluid is een prachtige instelling en heeft eveneens een waardevolle collectie, maar die is van een heel andere aard. Het is alsof men het Rembrandthuis wil onderbrengen bij het filminstituut Eye, omdat het in beide gevallen toch over ‘plaatjes’ gaat. Natuurlijk zijn het weer die ‘kijkcijfers’, om in omroeptermen te blijven, waarmee men het Persmuseum de nek dreigt om te draaien. De huidige locatie is verre van ideaal, maar het bezoek is trouw en neemt gestaag toe. Wie komt er straks naar dat kleurrijke gebouw in Hilversum om de prenten van Eppo Doeve of de geschiedenis van Het Parool te bekijken? Er komt nog iets bij. De schrijvende pers is in Nederland, ondanks het Friesch Dagblad en de Haagsche Post, altijd een sterk Amsterdamse aangelegenheid geweest. Zelfs de Nieuwe Rotterdamsche Courant heeft er wortels. Mijn grootvader David Kouwenaar sr, die van 1903 tot 1941 tot de Amsterdamse NRC-redactie behoorde, is begonnen op een kantoortje aan de Dam, op de plaats waar later Peek & Cloppenburg werd gebouwd. Het Handelsblad was natuurlijk altijd al een Amsterdamse krant, dus dat het hoofdkantoor van de gefuseerde krant uiteindelijk aan het Rokin is terechtgekomen, is een daad van historische rechtvaardigheid. Het archief van mijn grootvader, dat ik in beheer heb gekregen, is toegezegd aan het

Ondertussen steekt Shell 47 miljard euro in de overname van een oud gasbedrijf en miljarden in boringen naar nieuwe olie- en gasvelden, zo nodig op de Noordpool en andere kwetsbare natuurgebieden. Volgens Shell is dit nodig omdat de wereld over 25 jaar nog altijd grotendeels draait op fossiele brandstoffen. Maar dat is natuurlijk allerminst een gegeven. Het is namelijk sterk afhankelijk van onszelf. Tenminste, als we stoppen met toekijken. De gevolgen van de activiteiten van Shell en andere oliemaatschappijen zijn veel te groot om aan aandeelhouders en management alleen over te laten. Pas als ze in de portemonnee geraakt worden, verandert er iets. Daarom is het hoog tijd dat de vervuiler gaat betalen. De kosten voor de samenleving van klimaatverandering, fijnstof, opgebruiken van grondstoffen en natuurver-

nietiging door fossiele brandstoffen zijn enorm. Deze vervuilingskosten worden nu niet betaald door de veroorzakers, maar afgewenteld op de samenleving. Daardoor wordt ons ten onrechte voorgehouden dat duurzame energie duurder is dan fossiele energie. Door de vervuilingskosten via een (internationale) milieuheffing in rekening te brengen bij oliemaatschappijen, worden ze geprikkeld wél te investeren in verduurzaming. Natuurlijk gaan ze hun activiteiten radicaal anders inrichten als ze zelf opdraaien voor hun vervuilingskosten. Een omslag naar duurzame energie kan dan al binnen 10 jaar. Niet de aandeelhouders van bedrijven als Shell, BP en ExxonMobil bepalen dit, dat bepalen wij zelf. Ir. Eric Broekhuizen MBA Ondernemer en auteur van De Vergeten Oplossing

Persmuseum. Gezien de gedwongen fusie weet ik niet of dat nog de aangewezen plek is voor dossiers over de strijd voor het behoud van de Amsterdamse binnenstad, de Olympische Spelen van 1928 of de eerste ‘Blijde Incomste’ van Sint Nicolaas in 1934. Geachte NRC-redactie, is er wellicht een mogelijkheid in dat prachtige, ruime gebouw aan het Rokin? Frits David Zeiler Bergen (N.H.)

En Wereldmuseum ook Tot mijn verbijstering lees ik in de NRC van 1 juni dat de Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur vindt dat het Wereldmuseum moet ophouden te bestaan. Dit sublieme museum heeft nu weer laten zien wat een fantastische collectie het heeft, van wereldformaat, begonnen met de collectie van vader en zoon Muller in de 19e eeuw, zoals nu zo mooi wordt getoond in het museum. Het staat net weer op de rails en behoort tot de belangrijkste in Nederland, met een unieke en fascinerende collectie, die ons over de hele wereld laat zwerven en ons laat verbazen en bewonderen. Juist voor de multiculturele samenleving die Rotterdam is, betekent dit museum een basis. Burgemeester en wethouders van Rotterdam, waarde gemeenteraad, volg alsjeblieft niet dit schandalige advies. Jeroen Giltaij Rotterdam

Correcties en aanvullingen

Profumo In de historische fotorubriek (30/5, p. 15) staat dat de vriendin van de Britse (onder)minister Profumo ook een affaire had met de Russische ambassadeur. Dit had moeten zijn marineattaché.

Advertentie

Luxe Matrassen

6 5 % kor ting

689,naf

Dit weekend va

244,-

Bestel nu op: www.onedayonly.nl

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

O&D11

DE OMBUDSMAN SJOERD DE JONG

ILLUSTRATIE CYPRIAN KOSCIELNIAK

Bruisend begin en dan failliet – maar dat miste de krant

Holocaustmonument

Wand met namen werkt heel goed Ook sociologen moeten feiten checken. Het Holocaustmonument groot, groter, grotesk (28/5) wordt niet bijna vijf meter hoog. De muur wordt niet hoger dan twee meter, zodat de namen kunnen worden aangeraakt. Vijf feiten die socioloog Herman Vuijsje in zijn artikel niet noemt: 1) Nergens zijn in de door Duitsland bezette gebieden, op Polen na, zoveel Joodse baby’s, kinderen, mannen, vrouwen tot en met bejaarden vermoord als in Nederland. 2) Er is geen tastbare, zichtbare plek waar de grootste moord in Nederland aanschouwd wordt. 3) Er is grote ongerustheid bij de Joodse bevolking in Nederland (en daarbuiten) over de enorme toename van het antisemitisme, 70 jaar na de oorlog. 4)Docenten met veel allochtone leerlingen durven niet meer over de Holocaust te praten. Antisemiti-

sche opmerkingen liggen erg makkelijk in de mond. Mano Bouzamour (Het Parool): „Antisemitisme is net zo gewoon als ademen.” 5) De namenwand zal een belangrijke educatieve rol spelen. Iedereen ziet straks met eigen ogen, en kan het zelfs aanraken, wat er is gebeurd: van baby’s tot en met bejaarden in de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Ik heb in het hoger onderwijs gewerkt. Niets werkt beter dan met leerlingen ergens naar toe gaan en met elkaar praten over wat je ziet, hoort, voelt. De aanraakbare namenwand zal ook een belangrijke rol vervullen als er geen overlevenden meer zijn. Geschiedenisonderwijs en maatschappijleer over de Holocaust zullen hierdoor nieuw elan krijgen. Drs. Theo van Praag Onderwijssocioloog Amsterdam

Pensioenen nu en later

Ook in gezellige rubrieken gaat het om de feiten

Stop eens met die rekenrente en stap over op individuele pensioenpotten Bernard van Praag schreef (26/5) over het voorstel van de SER om over te stappen op individuele pensioenpotten. Volgens hem is er niets aan de hand en moeten we het huidige stelsel behouden. Ironisch genoeg noemt hij precies de pijnpunten in het huidige systeem die ons dwingen tot een stelselherziening met individuele potten als uitgangspunt. Van Praag begint met een aanklacht tegen de rekenrente, die fondsen gebruiken om te berekenen hoeveel geld zij nu in kas moeten hebben om in de toekomst de pensioenen te kunnen uitbetalen. Dat is nodig omdat we nu collectieve potten hebben. Kort door de bocht moet de rekenrente ervoor zorgen dat de potten niet te snel of te langzaam uitgekeerd worden. In een collectief systeem zit een afweging tussen nu meer pensioen uitkeren of, anticiperend op tegenvallende inkomsten, meer geld overhouden voor uitkeringen later. Zolang we hieraan vasthouden, zal er gedoe over rekenrente blijven. Verder stelt Van Praag dat niet jongeren, maar ouderen de dupe zijn van de herverdeling in het systeem. Een sterker argument tegen het huidige

p zijn twaalfde deed hij al zaken. Chocolademelk en koeken verkopen op het ijs, want „zelf kon ik niet schaatsen’’. Ondernemen zit hem nu eenmaal in het bloed. En dus was Kazim Atilla, woonachtig in Sri Lanka en Dubai, nu in Rotterdam om zijn nieuwste bedrijf op te zetten. InfinAgora, een wereldwijd online zakennetwerk. Hij vertelde het twee jaar geleden in ‘Spitsuur’, een rubriek in Economie waarin „stellen en singles vertellen hoe zij werk en privé combineren”. (‘Een nieuw bedrijf is net een pasgeboren baby’, 19 april 2014). Geïnteresseerden kunnen zich per e-mail aandienen. Atilla, een „miljonair” die opgroeide in een Turks gezin in Gorinchem, vertelde nog veel meer. Hoe hij op Sri Lanka met zijn bruid ontsnapte aan de tsunami. Hoe hij op zijn zesde werd overrreden „door een SRV-wagen”. Hij was „zelfs tweemaal Nederlands kampioen taekwondo geweest”. En nu moest hij „even knalllen”. Zijn bedrijf wilde hij in drie jaar naar de beurs brengen. Ja, en er kwamen ook vestigingen in Londen, New York en Singapore. NRC stond niet alleen. Vergelijkbare, van ondernemingslust bruisende stukken over het nieuwe bedrijf verschenen in de Telegraaf en Adformatie. Kleine kink in de kabel. Kort na publicatie meldde een betrokkene zich bij de redactie. Hij zei weinig fiducie te hebben in het bedrijf, dat hem had benaderd voor pr-klussen. Signalen: een „vaag, ontwijkend” gesprek; oncontroleerbare data; onduidelijkheid over wat

systeem kunnen wij ons niet indenken. De herverdeling die wij nu hebben ingebouwd, is zo ingewikkeld en ondoorzichtig, zo toont Van Praag aan, dat jongeren denken dat zij benadeeld worden terwijl ouderen denken dat juist zij de prijs betalen voor jongere generaties. Onze oproep is: stop met de rekenrente, stap over op individuele, eerlijke en transparante pensioenpotten. Elene Walgenbach en Jurjen Hoekstra Jonge Democraten

het bedrijf eigenlijk voorstelde. Hij vermoedde dat het „een lege huls” was. Ja, wat moet je daarmee? Interessante tip of rancuneuze roddel? Op mijn suggestie vroeg de redactie de auteur van het stuk nog eens haar licht op te steken bij het bedrijf. Dat leverde niets op. Althans, zij vond geen aanwijzingen dat er iets niet in de haak was: er was kantoorruimte gehuurd in het WTC Rotterdam, en daar zaten toch echt mensen te werken. De tipgever was niet overtuigd, maar moest zich er uiteindelijk bij neerleggen. Inmiddels blijkt het bedrijf failliet, en niet sinds gisteren. De pasgeboren baby ging over de kop op 6 mei 2015, een jaar nadat de krant het wiegje had bekeken. Op de kennisgeving ervan stuitte ik tijdens een rondgang voor mijn zomervakantie (de komende twee weken) langs niet afgehandelde klachten. In vier verslagen van de curator, waarvan het meest recente in april verscheen, ontrolt zich een klein drama. De curator windt er geen doekjes om. Het ontbrak de bedrijfsleiding aan „kennis en kunde”. De enige jaarrekening werd te laat gepubliceerd. Het is onduidelijk wie de aandeelhouders zijn. Er was „nauwelijks omzet” gemaakt. Vijftien klanten werden lid van het netwerk (2.500 euro per jaar) maar kregen „niet geleverd wat hen beloofd was”. De boekhouding bood „niet het vereiste

wettelijke inzicht”. Louter om „proceseconomische redenen” volgden geen juridische stappen. Zou ook geen zin hebben, want: de oprichter is „onvindbaar” en „lijkt geen verhaal te bieden”. Mooie boel. Daar zit je dan met je „pasgeboren baby”. Ik vond geen bericht over het faillissement in NRC Handelsblad, wel op de site van Quote (13 mei 2015). Het is ook maar een incident, natuurlijk, met een klein bedrijf. Jaarlijks gaan in Nederland per slot van rekening duizenden bedrijven failliet – 5.266 stuks in 2015 – zij het lang niet altijd met het vermoeden van „onbehoorlijk bestuur”. Maar toch. De krant had dit bedrijf wel neergezet als een daverende startup, en er wás een klacht, of waarschuwing, gekomen van een betrokkene. Wat valt hier dan nog van te leren? Nee, natuurlijk kon de auteur van dat interview dit faillissement niet voorspellen. Je kunt ook moeilijk het doopceel lichten van iedereen die je spreekt. En het ging ook maar om een menselijk stukje over werk en privé, niet om hard zakelijk nieuws. Bovendien, de auteur van deze aflevering van Spitsuur werkt freelance – dus dan wacht al snel de volgende opdracht en komt een vervolg op een oud verhaal niet vanzelf. Ja, maar het blijft wel journalistiek, en dus waarheidsvinding. Wat ik daarom niet begrijp, is dat de redactie na verloop van tijd niemand anders nog eens heeft gevraagd de zaak na te trekken, of eens te gaan kijken of de baby al kon kruipen, of misschien zelfs lopen. Praten kon hij al. Dan was het faillissement gemeld, en misschien had er nog een verhaal in gezeten. De chef Economie is het ermee eens, maar kan er nu ook niks meer aan doen. Hij heeft wel een bedenking bij zo’n bericht over het faillissement van een betrekkelijk willekeurig mkb-bedrijf, want wie doe je daar een plezier mee, een jaar later. Een goed voornemen lijkt me in elk geval: voortaan zo’n melding achteraf van een betrokkene die argwaan heeft, en met aanwijzingen komt, serieus blijven nemen, ook al gaat het om human interest en niet om hard nieuws. En vooraf? Media doen geregeld een beroep op lezers, of het publiek, om mee te werken aan een stuk in de krant. Vaak gaat dat tegenwoordig via sociale media („Beste Facebook-vrienden, Wie kent een kind van twaalf met examenstress, dat…”). Of, zoals in dit geval, door een e-mailadres te openen. Voor Spitsuur levert dat een paar meldingen per week op, zegt de eindredacteur van de reeks, auteurs putten ook uit hun eigen netwerk. Ze dienen daarbij te letten, zegt zij, op al te gretige zelfpromotie en, als het even kan, op de diversiteit van de uitverkorenen. Dat lijkt me hoe dan ook verstandig. Want het risico van zo’n oproep is dat je een selectief gezelschap binnenhaalt en dus een eenzijdig beeld van je onderwerp krijgt. Maar ook dat je praatjesmakers trekt die publiciteit zoeken voor zichzelf of hun bedrijf, maar van wie de antecedenten niet zijn nagetrokken, en die op hun woord worden geloofd. Daar moet de krant voor waken. Ook in gezellige rubrieken gaat het tenslotte om de feiten.

Reacties: ombudsman@nrc.nl

DE LEZER SCHRIJFT...

Bij Rutte was die tas vast verplaatst! Waarom koos de krant bij zijn portret voor een foto waarop Facebook-activist Donny Bonsink belachelijk wordt gemaakt? (Ik wist: die pagina wordt een succes, 25 mei). Ik kan me geen foto herinneren bij een recent interview met een politicus , hoogwaardigheidsbekleder, of wetenschapper die zo is uitgezoomd dat een plastic boodschappentas of andere rommel duidelijk zichtbaar is. Ik denk dat u de betrokkene dan had voorgesteld de rommel even uit beeld te halen. Michiel Geldof, Amsterdam

...DE KRANT ANTWOORDT

De ‘rommel’ hoorde bij de omgeving... Eerst een correctie: dit was niet ‘zijn woonkamer’, zoals ik vorige week schreef. Bonsink werd geïnterviewd in de woning van een kennis. Domper voor Alexander Pechtold: het was dus ook niet zijn tapijt. (De D66-leider zei over de foto: „Wat mij opviel was zijn Perzische tapijt. Dan zie ik een ongelofelijke islamitische integratie.”). Belangrijker: fotograaf David van Dam had geenszins de intentie de jongen belachelijk te maken, en herkent dat effect ook niet in zijn foto. Hij fotografeert vaker mensen in hun omgeving, óók politici, en zegt: „Ik wil juist zo min mogelijk regisseren, dus ik vraag ook niet of ze objecten willen verplaatsen of opruimen.”

O&D12 Opinie & Debat

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

DE LAATSTE BLADZIJDE

Italiaanse leeuw van de vrijheid Marco Pannella (1930-2016) streed op onorthodoxe wijze voor de burgerrechten in Italië. In een aanval op de moraal haalde hij een pornoster bij zijn partij.

N EC RO LO G I E

Levens Op deze pagina publiceert NRC Handelsblad elk weekeinde twee levensbeschrijvingen van mensen die recent zijn overleden. Het kan gaan om bekende of onbekende mensen, uit binnenof buitenland; om mensen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor de maatschappij of mensen die op een andere manier zijn opgevallen. Suggesties voor de rubriek zijn welkom op necrologie@nrc.nl.

oen Marco Pannella was overleden, gingen de gedetineerden in de Dozza-gevangenis in Bologna in hongerstaking. Het was geen protestactie, maar een hommage. Een eerbewijs aan een non-conformistische strijder voor burgerrechten. Om te protesteren tegen de erbarmelijke toestanden in Italiaanse gevangenissen had hij eens vóór de camera zijn eigen urine gedronken. In hongerstaking gaan was zijn handelsmerk: vóór legalisering van abortus, echtscheiding en het roken van marihuana. Tegen veroordelingen tot levenslang. Vóór meer directe democratie, vooral in de vorm van referenda. Tegen de jacht, tegen kernenergie, voor het recht op euthanasie. Bij zijn uitvaart lag er ook een grote krans uit Bologna. Pannella was betrokken, vaak in een leidende rol, bij vrijwel alle grote campagnes voor meer sociale- en burgerrechten sinds de jaren zestig. Zijn invloed oversteeg de numerieke macht als leider van de piepkleine Radicale Partij ver. In een land waar actiegroepen nauwelijks van de grond zijn gekomen, was deze kettingrokende stokebrand een onvermoeibare aanjager van sociale veranderingen. Zoals in 1970, toen hij 78 dagen in hongerstaking was tijdens zijn campagne om echtscheiding te legaliseren. Een jaar later kwam er een voor het katholieke Italië revolutionaire echtscheidingswet. Premier Renzi prees hem na zijn overlijden vorige maand als „een moedige leeuw van de vrijheid [die] de geschiedenis van dit land heeft getekend met soms controversiële gevechten, maar altijd moedig en met open vizier”. Giuliano Ferrara, hoofdredacteur van de krant Il Foglio, noemde Pannella een man met onschatbare verdiensten „in een land waar hervormingen een hersenschim zijn en rechten een luxe”.

n de jaren vijftig was Pannella een van de oprichters van de Radicale Partij. Die heeft nooit meer dan vier procent van de stemmen gekregen. Maar hij wist altijd de aandacht te trekken – hij bedacht graag wat voor de nieuwsluwe vakantiemaand augustus. Bij al zijn soms clowneske acties bleef voor hem de verdediging van de rechtsstaat voorop staan. Democratie en vrijheid waren zijn kernwaarden, corruptie en het stroperige politieke systeem zijn belangrijkste doelwitten. 117 keer heeft hij geprobeerd een referendum te organiseren, 47 keer wist hij daarvoor voldoende handtekeningen te

Burgerrechtenactivist Marco Pannella, kettingrokende aanjager van sociale veranderingen. verzamelen en 35 keer stemden de kiezers voor zijn ‘ja’. In 1975 schreef Francesco De Gregori een lied dat was geïnspireerd op Marco Pannella: Signor Hood. „Signor Hood was een gentleman/ altijd geïnspireerd door de zon, / met twee ver-

Hij kon soepel switchen van links naar rechts

grendelde pistolen/ en een mand vol woorden.” Pannella, die ook twintig jaar in het Europees Parlement heeft gezeten, was geen partijpoliticus. „Ik bedrijf politiek op het trottoir”, zei hij eens. Als ‘issuepoliticus’ kon hij soepel switchen van links naar rechts. Een van zijn uitspraken: „Rechts: nergens goed voor en tot alles in staat. Links: overal goed voor maar tot

niets in staat.” Volgens zijn eigen definitie was hij radicaal, socialistisch, liberaal, Europees federalist, antiklerikaal, antimilitaristisch, geweldloos en gandhiaans. En bovenal: anti-ideologisch. Hij heeft zich lang verbonden aan het linkse kamp, maar toen mediamagnaat Silvio Berlusconi in 1994 de politiek inging en grootschalige liberalisering van de Italiaanse economie en samenleving beloofde, schaarde Pannella zich achter hem. Toen al snel bleek dat dit loze beloftes waren verbrak hij deze alliantie weer.

annella hield van provocaties. Dat liet hij ook zien in zijn keuze van kandidaten voor de Radicale Partij. Antonio Negri, gearresteerd als ideoloog van de Rode Brigade, werd in 1983 gekozen in de Italiaanse Kamer van Afgevaardigden en gebruikte zijn parlementaire immuniteit om te vluchten naar Frankrijk. Een jaar later werd Enzo Tortora, een gevierde tv-presentator die ten onrechte werd gearresteerd wegens banden met de

Napolitaanse maffia, voor de Radicale Partij gekozen in het Europees Parlement. In beide gevallen zat hier harde kritiek achter op de Italiaanse justitie. In een aanval op de in zijn ogen bekrompen Italiaanse moraal haalde Pannella, zelf verklaard biseksueel, een gevierde pornoster bij de partij: Ilona Staller, in de filmpjes bekend als Cicciolina. In 1987 werd ze, met 20.000 voorkeursstemmen, gekozen in de Kamer van Afgevaardigden. Ook na de ontdekking van tumoren in lever en longen wilde hij geen afscheid nemen van zijn geliefde toscanelli alla grappa, Toscaanse sigaren met grappaaroma. Op 2 mei werd Pannella 86 jaar, ruim twee weken later overleed hij. Giuliano Ferrara schreef in zijn necrologie: „In de ogen van de Italianen was hij misschien ongeschikt om te regeren, maar hij was een heilige figuur, een volksprofeet die we niet konden en mochten missen.”

Marc Leijendekker

Als het slecht gaat geeft men graag anderen de schuld Naam: Mirjam Ohringer (1924-2016) Geboren te: Amsterdam Was: Joods verzetsstrijdster

ot vlak voor haar dood vertelde ze onder meer op basisscholen over de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. „Overleven verplicht”, zei ze in het Auschwitz Bulletin van januari 2002. „Onrecht moet aan de kaak worden gesteld.” Tegen een groep Amsterdamse basisscholieren zei ze in 2015 nog: „Wanneer het slecht gaat, geeft men graag anderen de schuld, zoals tijdens het naziregime gebeurde met Joden, zigeuners en communisten. (…) Laat je niet misleiden.” Afgelopen dinsdag stierf de Joodse verzetsstrijdster Mirjam Ohringer in Amsterdam, waar ze 91 jaar geleden ook werd geboren. Haar ouders scheidden toen ze negen was. Haar moeder vertrok naar Parijs en zij knoopte met haar vader Herman de eindjes aan elkaar. Na de machtsoverna-

me van Hitler in Duitsland, vluchtten veel Duitse Joden naar Nederland. Ohringer en haar vader hielpen geld in te zamelen voor hun opvang. Nadat de oorlog was uitgebroken, maakten ze met een groepje medestanders een plaatselijke editie van het illegale communistische krantje De Waarheid. Ohringer liet het krantje tegen betaling lezen om zo geld in te zamelen voor het verzet. Toen ze op een voorjaarsavond in 1941 hoorde dat de Duitsers massaal Joodse jongens oppakten, ging ze zo snel mogelijk naar het huis waar Ernst Josef Prager werd opgevangen. Hij was een JoodsDuitse vluchteling op wie ze smoorverliefd was geworden. Ze was te laat. Prager was opgepakt en werd naar Kamp Schoorl gebracht. Ohringer was 17 jaar, zat op het Barlaeus Gymnasium in Amsterdam en was ten einde raad. Op 15 oktober 1941

hoorde ze dat Prager in Kamp Mauthausen was vermoord. In 1942 dook ze zelf onder. Veel familieleden en vrienden stierven. Na de oorlog trouwde ze een Nederlandse man met wie ze kinderen en later kleinkinderen kreeg. Ze stond aan de wieg van zowel het Nederlands Monument in Mauthausen als het herdenkingsmonument in Schoorl en ontving diverse onderscheidingen waaronder het Verzetsherdenkingskruis. Voor Dick Neyssel (67) wiens vader eveneens in het Amsterdamse verzet streed, is Ohringer altijd een soort tante geweest. „Ik ken haar niet anders dan dat ze voorlichting gaf om duidelijk te maken: dit nooit weer”, zegt hij. „Een belangrijke drijfveer was de dood van haar grote liefde. Daar kwam ze altijd op terug.”

Esther Wittenberg

Leuren met je landgoed: mooi, zoâ&#x20AC;&#x2122;n kasteel, maar raak je het ooit ook weer kwijt? Pagina E10-11 Advertentie

Zaterdag 4 juni & Zondag 5 juni 2016

Pagina E8-9

Advertentie

COLUMN

E2 Economie

MARIKE STELLINGA

U dacht toch niet dat u zelf kon kiezen?

as het nog maar vroeger. Toen we al die keuze niet hadden. Toen de supermarkt nog drie soorten wasmiddel verkocht, en niet twintig. Toen de PTT nog gewoon onze telefoon deed en dat oerwoud aan mobiele telefonie-abonnementen nog niet bestond. Toen je niet kon kiezen uit een parade aan telefoons, en je nooit, nadat je eindelijk een kek toestelletje had gekozen, de vraag kreeg: hoeveel geheugen zou u willen hebben? 16, 32 of 64 GB? Toen we niet konden internetdaten en tinderen en swipen, maar gewoon waren veroordeeld tot die ene jongen in het dorp van onze leeftijd. Lekker simpel. Klaar. Geen keuze, geen stress. Veel keuzes zijn veel te ingewikkeld voor het gros van de mensen: de zorgverzekering, wie doorgrondt die? En dan wil D66 nu ook meer keuzevrijheid voor ons pensioen! Bespaar het de mensen alsjeblieft. Alle zekerheden vallen al weg. Sinds D66 onlangs voorstelde werknemers hun eigen pensioenfonds te laten kiezen, klinkt deze decennia oude kritiek op het fenomeen keuzevrijheid weer alom. Kern van het betoog: veel mensen hebben geen behoefte aan al die keuzes, ze worden er onzeker van. Laten we het pensioenstelsel lekker paternalistisch houden zoals het is.

Veel mensen hebben geen behoefte aan al die keuzes, ze worden er maar onzeker van

lsjeblieft niet, zou ik zeggen. De tegenstelling die wordt geschetst tussen de opgelegde complexe keuzevrijheid van D66 en het zegenrijke paternalisme van het pensioenstelsel nu is vals. Met het stelsel zoals het nu is, is van alles mis. Allereerst moeten er nu ook complexe keuzes worden gemaakt. Bijvoorbeeld als je een nieuwe baan krijgt en je werkgever een ander pensioenfonds heeft dan je vorige. Keuzestress alom: moet ik mijn opgebouwde pensioen meeverhuizen van mijn oude fonds naar het nieuwe, of juist niet? Ingewikkeld! Tegelijk is er een schrijnend gebrek aan keuze. Bijvoorbeeld als je rond je veertigste uit loondienst gaat en zelfstandige wordt – tegenwoordig geen uitzondering meer. Je kunt dan niet meer bij een pensioenfonds terecht. Pech dus, voor jou geen paternalisme. Helemaal omdat je in het huidige systeem dan relatief veel hebt ingelegd waarvan je relatief weinig terugziet in je uiteindelijke pensioen. Er is bovendien de afgelopen jaren nogal wat veranderd. De risico’s van tegenvallers worden steeds minder gedeeld tussen werkgevers en werknemers. Werkgevers schuiven die risico’s naar werknemers. Dan wordt het gek dat de werkgever (met de vakbond) de keuzes maakt en de individuele werknemer weinig te kiezen heeft. Er zijn dus redenen om ons pensioenstelsel te veranderen. Of dat precies moet zoals D66 wil, is een tweede, maar dat er meer te kiezen mag komen is wat mij betreft evident.

llerlei markten kennen een mix van paternalisme en keuzevrijheid. De beste mix verschilt per markt en in de tijd. Een auto kiezen is ook ingewikkeld, en gevaarlijk. Dus zijn er verplichte keuringen en regels voor fabrikanten. Zodat we keuze hebben én bescherming. Bij ons pensioen legt de overheid een dikke paternalistische bodem: het staatspensioen AOW, dat iedereen een minimum garandeert. Daarbovenop komt voor werknemers de plicht om voor aanvullend pensioen te sparen. Keuzevrijheid waar je dat pensioen spaart, betekent inderdaad extra werk. Mensen reageren daarop verschillend: ze kiezen niet en blijven zitten waar ze zitten, of ze schakelen vrienden in, de Consumentenbond of vergelijkingssites. Of ze vinden kiezen heerlijk en zoeken het tot op de bodem uit. Samen zijn al die ‘kiezers’ een disciplinerende tegenmacht voor aanbieders van pensioenen die zich anders niet hoeven aan te passen aan een maatschappij die verandert. Keuzevrijheid is geen straf, het is een zegen.

Marike Stellinga is econoom en schrijft op deze plek elke zaterdag over politiek en economie

Door onze redacteur Marc Hijink

aarom kost het 13 euro om een pakketje van Nederland naar Spanje te sturen en 32 euro als je een pakketje van Spanje naar Nederland stuurt? Waarom werkt Uitzending Gemist niet in het buitenland en weigert een Italiaanse webwinkel je Nederlandse creditcard? Dit zijn de gevallen van eurojeuk – onzichtbare grenzen waar je ze niet meer verwacht – waarover Andrus Ansip, commissaris voor de Europese Digitale Markt, zich dagelijks buigt. „We hebben in de Europese Unie al decennialang één markt in de fysieke wereld en daar profiteert iedereen van. De digitale markt bestaat nog niet, al telt Europa meer dan 500 miljoen gebruikers. Ons leven, onze economie, wordt elke dag digitaler en toch worden de barrières tussen de lidstaten hoger. Die barrières moeten we afbreken.” De 59-jarige Est heeft net een conferentie in Amsterdam achter de rug met minister Plasterk van Binnenlandse Zaken (PvdA) en startup-aanjager Constantijn van Oranje, over de ‘digitale en open overheid’. Dat is gefundenes Fressen voor Ansip: hij was tot twee jaar geleden premier van Estland, het land dat bekend staat om zijn sterk gedigitaliseerde overheid. Een derde van de burgers stemt via internet, Estland kent een digitaal burgerschap en deelde aan alle 1,3 miljoen bewoners een ‘smart’ identiteitskaart uit. Estland kon een technologische sprong maken toen het zich in 1991 losmaakte van de Sovjet-Unie en het hele overheidsapparaat opnieuw opbouwde. Nu moet Ansip een zelfde soort klus klaren in de EU: maak van 28 lidstaten één markt zonder grenzen, met vrij verkeer van talent en digitale goederen. Dat zou de Europese economie een boost van 415 miljard euro geven en honderdduizenden banen creëren. Tot zover de theorie. Hoe creëer je een digitale markt die het kan opnemen tegen de Noord-Amerikaanse en de Chinese afzetmarkt? Bent u aangesteld omdat heel de EU het model van Estland moet overnemen? „Nee, je kunt niet één op één voorbeelden kopiëren naar andere lidstaten. De culturele situaties verschillen per land. Ik wil Estland en ons systeem van een digitale overheid niet promoten. Finland was bijvoorbeeld al een jaar eerder met een smart ID-kaart begonnen, maar stelde dat niet verplicht. In Estland was de kaart wel verplicht en dat werkte: onze inwoners voeren per week nu 1,3 miljoen elektronische transacties uit. Daarmee bespaart Estland 2 procent op de overheidsuitgaven – het hele defensiebudget.” Het meest recente EU-onderzoek stelt de webhandel aan de kaak. Is dat zo’n groot probleem? „We hebben een mystery shopper Europese webwinkels laten bezoeken. Uit dat onderzoek bleek dat je in 2 procent van de gevallen wordt geblokkeerd op basis van je locatie. In veel meer gevallen kunnen mensen zich niet registreren, accepteert de winkel de betaalmethode niet of wordt er niet bezorgd of alleen tegen hoge kosten. Er is zo veel potentiële handel die we daardoor mislopen. Denk aan open aanbesteding via internet. Je wilt

De digitale markt? Die bestaat niet Interview Andrus Ansip Zijn thuisland geeft het goede voorbeeld. Nu probeert eurocommissaris Andrus Ansip, voormalig premier van Estland, alle 28 Europese lidstaten samen te smeden tot één digitale markt. „Het is nodig om economisch te overleven.”

Andrus Ansip Andrus Ansip (1956) werd opgeleid als chemicus en was de langst zittende premier in de EU. Hij was van 2005 tot 2014 premier van Estland; daarvoor was hij minister van Economische Zaken en burgemeester van Tartu. Hij woont in Brussel en heeft drie dochters en zes kleinkinderen. „Mijn vrouw reist veelt: zij woont twee weken per maand in Brussel en twee weken in Tartu.” Ansip is ‘verslaafd’ aan sporten. In het verleden was het langlaufen, maar nu hij in Brussel zit is wielrennen zijn grootste hobby. Afgelopen jaar reed hij 5.190 kilometer op de racefiets door België. „Dit jaar heb ik tot nu toe 2.160 kilometer gereden.” Al fietst hij geen wedstrijden, Ansip heeft wel een duidelijk doel voor ogen: elk ritje een gemiddelde van minstens 30 km per uur en een pieksnelheid van 60 kilometer per uur. „Bergaf hoor. Mijn snelheid is in Estland wel hoger. Daar zijn minder stoplichten en veel minder verkeer.”

als Nederlandse fabrikant van stropdassen via internet een offerte kunnen uitbrengen als de Roemeense politie nieuwe uniforms zoekt. Het is niet de schuld van de bedrijven of de burgers, maar van de overheden, die moeten geoblocking verbieden.” Sommige grenzen worden bewust in stand gehouden, zoals de licenties die de filmen platenindustrie hanteren. „Musici die ik spreek sluiten vaak al contracten voor heel Europa af en willen liever een zo groot mogelijke markt bereiken. Het is toch onzin dat het Zweedse Spotify naar Amerika moet om een grote markt met 320 miljoen inwoners te benaderen en in Europa alleen stapsgewijs, land per land, kan uitbreiden? Aan de andere kant, op sommige gebieden zijn we in de EU minder verdeeld dan in de VS; bijvoorbeeld met de betaalsystemen. Daar profiteert onze fintechsector van.” Als er één uniforme markt is voor Europa, profiteren Amerikaanse techreuzen als Amazon of Facebook daar niet veel meer van? „Natuurlijk is een grote Europese markt ook gunstig voor de wereldwijde spelers. Aan de andere kant, die grote bedrijven hebben geld en advocaten genoeg om nu al te opereren in 28 landen met verschillende regels. De kleine en middelgrote lokale Europese spelers hebben die mogelijkheden echter niet. Zij zullen profiteren het meest van één digitale markt.” U was betrokken bij de onderhandelingen over een nieuw privacy-akkoord tussen de EU en de VS. Zijn onze gegevens nu wel veilig voor de Amerikaanse geheime diensten? „Safe Harbor was niet safe genoeg, bleek uit de Snowden-documenten. De onderhandelingen over het nieuwe Privacy Shield tussen de EU en de VS werden ge-

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

daan door eurocommissaris Jourová van Justitie, maar het viel wel onder mijn verantwoordelijkheid. Het is een heel andere aanpak dan het oude Safe Harbor-verdrag. Het is een proces: elk jaar kunnen we de voorwaarden aanpassen.” Als een Nederlands bedrijf data in de cloud wil opslaan, zonder dat de Amerikaanse geheime dienst mee kijkt, moet die dan per se op een server in Europa staan? „Op basis van het Privacy Shield kan ik zeggen dat het niet uitmaakt of je je data hier opslaat, in Europa, of in de VS. Je weet zeker dat je privacy goed beschermd wordt. Zowel hier als daar.” Dus de fysieke locatie van de data of datacentra speelt geen rol meer? „Nee. Datalocalisatie is volgens mij een doodlopende weg: het is geen oplossing en heeft geen toekomst. Onze strategie is gericht op een vrije en veilige datastroom binnen de Europese Unie En die moet ook buiten Europa gelden, zoals in de VS. „Denk aan medische onderzoek. Het is mogelijk om patronen te halen uit grote hoeveelheden medische data. Daar kunnen we allemaal van profiteren. Bij een zeldzame ziekte, die maar vier of vijf keer voorkomt in een klein land, vallen weinig patronen te ontdekken. Voor goed onderzoek is dus een vrije datastroom nodig – met bescherming van de privacy.”

FOTO OLIVIER MIDDENDORP

Geduld is een schone zaak in Brussel. Volgend jaar juni wordt roaming eindelijk compleet afgeschaft – dan hoef je geen extra hoge tarieven meer te betalen als je binnen de EU sms’t, belt of mobiel internet gebruikt. „Ondertussen groeide een hele generatie Europeanen op die bang is om hun telefoon in het buitenland te gebruiken, zegt Ansip. Hun eigen digitale content – films, tv-zenders – is in het buitenland ontoegankelijk, omdat rechten van tvprogramma’s versnipperd zijn in de EU. Ansips werk is divers; van privacy tot frequenties voor mobiele netwerken en cultuur. Zo eist de EU dat videodiensten als Netflix minstens 20 procent van de films en series uit Europa haalt. Netflix zegt al „vele honderden miljoenen” te steken in Europese producties en vreest dat een verplicht quotum leidt tot meer goedkope ‘opvullertjes’ in het aanbod. Ansip zit op Amsterdam Centraal, te wachten op de trein naar Brussel. Tijd om naar Estland te gaan is er zelden: „Ik was het afgelopen jaar vaker in Amsterdam op bezoek dan in Estland”, zegt hij. „Gelukkig komen mijn kinderen en kleinkinderen vaak naar Brussel.” Videobellen met zijn jongste dochter doet hij via Facetime (van Apple), niet via Skype – terwijl dat ontwikkeld werd in Estland.

Andrus Ansip: „Het maakt niet uit of je je data hier opslaat, in Europa, of in de VS. Je privacy wordt goed beschermd. Zowel hier als daar.”

Moet u niet heel veel geduld hebben bij het doorvoeren van deze veranderingen? Heeft u daadwerkelijk politieke macht of bent u meer een ambassadeur? „Als premier van Estland was ik al negen jaar betrokken bij de EU, en daarvoor nog een paar jaar als minister van Economische Zaken. Ik was dus niet verrast door de werkwijze van Brussel. „Iedereen weet wel dat het goed is, die digitale markt. Totdat het over de invulling van de details gaat. Maar een democratisch proces kost nu eenmaal tijd. De samenwerking met de andere commissarissen is gebaseerd op collegialiteit en compromissen. Het heeft geen zin om mensen met de koppen tegen elkaar te slaan.”

_ +DDUOHPPHUPHHU LV PHW LQZRQHUV ÂŤÂŤQ YDQ GH JURRWVWH JHPHHQWHQ LQ 1HGHUODQG Met weidse landschappen, boerenland, indrukwekkende stedelijke architectuur, hightech multinationals en Schiphol is het een gemeente vol spannende contrasten. Bouwen aan de gemeente en het managen van de organisatie vraagt om gedrevenheid, resultaatgerichtheid, professionaliteit en ambitie. | Als Financieel Specialist binnen het cluster FinanciĂŤn en Administratie ben je werkzaam binnen het kernteam Fysiek Domein. In samenwerking met de Financieel Adviseur verzorg MH GH QDQFLÂOH DGYLVHULQJ HQ RQGHUVWHXQLQJ YRRU DOOH FOXVWHUV RS KHW JHELHG YDQ RQWZLNNHOLQJ EHKHHU RSHQEDUH UXLPWH HQ YDVWJRHG -H EHQW KHW SULPDLUH DDQVSUHHNSXQW YRRU QDQFLHHO WHFKQLVFK zaken met betrekking tot vastgoed en investeringsprojecten. Je zorgt onder andere voor een accurate begroting, dossieropbouw ten behoeve van de jaarrekening, voert de periodieke controles uit, maakt DDQVOXLWLQJHQ DGYLVHHUW RYHU QDQFLÂOH HIIHFWHQ VLJQDOHHUW SURFHVYHUEHWHULQJHQ HQ KHOSW GH]H implementeren. _ $IJHURQGH QDQFLÂOH EHGULMIVNXQGLJH +%2 RSOHLGLQJ HUYDULQJ ELQQHQ YDVWJRHG VWHUNH QDQFLHHO WHFKQLVFKH YDDUGLJKHGHQ HUYDULQJ PHW JHPHHQWHOLMNH QDQFLÂQ NHQQLV van het BBV is een pre. Je bent klantgericht, evenwichtig, accuraat, collegiaal en stressbestendig.

| Bedrijf Reichle & De-Massari (R&M) ontwikkelt en produceert bekabelinginfrastructuren voor communicatienetwerken. Met hoge kwaliteitproducten voor koper- en glasvezelnetwerken heeft R&M de reputatie van marktleider in kwaliteit opgebouwd. R&M zorgt ervoor dat netwerken toekomst-proof zijn. De kabeloplossingen van R&M worden gebruikt door netbeheerders en datacenters maar ook voor in kantoren, appartementen en industrie. In $SHOGRRUQ EHYLQGW ]LFK GH 6DOHV +HDG 2I FH YRRU :HVW (XURSD | Internationale en uitdagende functie met groeimogelijkheden in de nabije toekomst. Je geeft leiding aan het after sales & logistieke traject. Je bent het directe aanspreekpunt voor de klant en je begeleidt (inter)nationale projecten/orders door de organisatie heen. Het gehele orderproces loopt van RUGHU LQWDNH WRW HQ PHW D HYHULQJ ELM GH NODQW LQFOXVLHI KHW ORJLVWLHNH SURFHV -H EHKDUWLJW GH belangen van de klant en je zoekt samen met jouw team proactief naar de beste oplossing. Door het interne proces zo optimaal mogelijk in te richten en te bewaken, kan de afgesproken planning worden behaald. _ -H KHEW HHQ DIJHURQGH +%2 RI :2 RSOHLGLQJ PHW relevante internationale werkervaring. Je bent ambitieus, gedreven, analytisch en ondernemend.

_ (3, *URXS LV HHQ VXFFHVYROOH VSHFLDOLVW HQ SURGXFHQW YDQ GXXU]DPH NXQVWVWRI vloersystemen van hoge kwaliteit met een stevige positie in de (internationale) markt. (3, KHHIW HHQ XLWJHEUHLG VFDOD DDQ SURGXFWHQ HQ V\VWHPHQ GLH ZRUGHQ DIJHVWHPG RS GH EHKRHIWHQ YDQ GH HLQGJHEUXLNHU 'H DIJHORSHQ MDUHQ KHHIW (3, HHQ VWHUNH JURHL GRRUJHPDDNW HQ ook voor de komende jaren heeft zij ambitieuze groeiplannen. | Deze positie is een aantrekkelijke 2e of 3e carriĂ¨restap voor een Manager Sales & Marketing die wil bijdragen aan de verdere ontwikkeling van het commerciĂŤle team, binnen een ambitieuze organisatie waar volop ruimte is voor groei en persoonlijke ontwikkeling. Je bent verantwoordelijk voor de aansturing van het sales en marketingteam. Samen behartig je de commerciĂŤle en technische belangen bij de afnemers en introduceer MH SURGXFWHQ ELM EHVWDDQGH HQ SRWHQWLÂOH NODQWHQ LQ GH %HQHOX[ -H FRDFKW HQ EHJHOHLGW KHW VDOHV WHDP GH QDQFLÂOH DGPLQLVWUDWLH HQ HHQ PDUNHWHHU -H KRXGW KHW YHUNRRS HQ PDUNHWLQJV\VWHHP ELM HQ VWXXUW RS .3,Ă?V | Je hebt HBO werken denkniveau en minimaal 5 jaar commerciĂŤle ervaring in een vergelijkbare branche. Je hebt een proven track record in salesmanagement en KHW VWUXFWXUHUHQ YDQ VDOHV DIGHOLQJHQ -H VSUHHNW HQ VFKULMIW YORHLHQG 1HGHUODQGV HQ (QJHOV

_ (3, *URXS LV HHQ VXFFHVYROOH VSHFLDOLVW HQ SURGXFHQW YDQ GXXU]DPH NXQVWVWRI vloersystemen van hoge kwaliteit met een stevige positie in de (internationale) markt. (3, KHHIW HHQ XLWJHEUHLG VFDOD DDQ SURGXFWHQ HQ V\VWHPHQ GLH ZRUGHQ DIJHVWHPG RS GH EHKRHIWHQ YDQ GH HLQGJHEUXLNHU 'H DIJHORSHQ MDUHQ KHHIW (3, HHQ VWHUNH JURHL GRRUJHPDDNW en ook voor de komende jaren heeft zij ambitieuze groeiplannen. | Als Marketeer ben je YHUDQWZRRUGHOLMN YRRU DOOH RQ HQ RI LQH PDUNHWLQJ HQ FRPPXQLFDWLHSURMHFWHQ 'H IXQFWLH LV zowel tactisch als operationeel. De komende jaren maak je de kennis van de technische wereld eigen om zodoende het bedrijf te helpen groeien in haar â&#x20AC;&#x153;presenceâ&#x20AC;?. Je scant continu ontwikkelingen LQ GH PDUNW HQ PDDNW HHQ SODQ RP GH SURSRVLWLH YDQ (3, LQWHU QDWLRQDDO RQGHU GH DDQGDFKW WH brengen. Je houdt de website up-to-date en stelt nieuwsbrieven en persberichten op. Je verzorgt de productie van samples en organiseert klantevents, interne meetings en beurs deelnames. | Je hebt een HBO-achtergrond met 2 tot 7 jaar ervaring in B2B marketingcommunicatie. Je hebt ervaring met online marketing en kunt slim budgetteren. Je bent een enthousiaste ]HOI V WDUWHU HQ HHQ H[LEHOH WHDPSOD\HU -H VSUHHNW HQ VFKULMIW YORHLHQG 1HGHUODQGV HQ (QJHOV

NRCWEEKEND

Economie

FOTO ROLF VENNENBRAND / ANP

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Babette Albrecht, de weduwe van Berthold Albrecht, een telg uit de familie achter het Aldi-concern. Zij ligt overhoop met haar zwager over de machtsverhoudingen binnen het familiebedrijf.

Aldi-erfgenamen rollend over straat Supermarkten Voor het eerst gaf een telg uit de Aldi-dynastie een interview. De supermarktfamilie blijkt in een machtsstrijd verwikkeld. Door een onzer redacteuren AMSTERDAM. Met snoeiharde ver-

wijten aan het adres van zijn schoonzus heeft hij de omerta doorbroken. Theo Albrecht, telg van de familie achter het Duitse Aldi-concern, heeft deze week het allereerste interview door een Albrecht-familielid ooit gegeven. Het interview, in de Duitse zakenkrant Handelsblatt, gaat niet zozeer over het bedrijf zelf, maar vooral over de knallende ruzie in de familie. Kern van het conflict is wie de macht heeft over het Duitse discountsupermarktconcern Aldi-Nord (29,4 miljard euro omzet, 53.000 werknemers). Dat zijn de Aldi-winkels in de noordelijke helft van Duitsland en in een groot deel van West-

Europa (waaronder Nederland). AldiSüd, afgescheiden in 1961, bezit de winkels in Zuid-Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Theo Albrecht staat in het familieconflict tegenover Babette Albrecht, de weduwe van Theo’s overleden broer Berthold, en haar kinderen. Het handgeschreven testament van de in 2012 overleden Berthold laat onduidelijkheid bestaan over de opzet van de stichting waarin Berthold zijn belang in Aldi-Nord (19,5 procent van de aandelen) had ondergebracht. Aldi-Nord wordt bestuurd via drie stichtingen. Volgens Theo Albrecht hebben zijn schoonzus en haar kinderen de macht gegrepen binnen de stichting van Berthold. „Mijn broer zou zich omdraaien in zijn graf als hij zou weten wat zich hier afspeelt”, aldus de 66-jarige Theo Albrecht. „Mijn schoonzus en haar kinderen willen niet erkennen wat Berthold in zijn testament en in het stichtingsstatuut geregeld heeft.” De continuïteit van het bedrijf, met filialen in tien landen, staat volgens Albrecht op het spel.

Het vermogen van de Albrecht-dysnastie wordt door het Amerikaanse tijdschrift Forbes geschat op 18 miljard euro. Wie precies hoeveel geld heeft, is niet bekend. Het familiebedrijf is zeer gesloten, meer nog dan Nederlandse Blokker-concern waar de nieuwe topmannen (van buiten de

Mijn broer zou zich omdraaien in zijn graf Theo Albrecht

familie Blokker) onlangs ook hun eerste interviews gaven. De journalist van Handelsblatt was zeer verbaasd toen hij opeens een interview kreeg. Een „interview met een spook”, zo beschrijft hij het, want Theo Albrecht liet zich nooit zien. Er is slechts één foto van hem in omloop, uit de jaren negentig. De krant mocht

ook nu geen foto’s maken. Het conflict over de stichting van wijlen Berthold Albrecht dient binnenkort voor de rechter. Theo Albrecht wil bereiken dat Aldi-managers van buiten de familie meebeslissen in de stichting. Als Babette Albrecht en haar kinderen het alleen voor het zeggen krijgen, kunnen ze „doen wat ze willen met de onderneming”, zegt Theo Albrecht in het interview. Dan krijgen ze „onbegrensde mogelijkheden tot chantage”.

Niet op de begrafenis De persoonlijke verhouding tussen Theo en Babette Albrecht geldt als zeer slecht, ook los van de frictie over het bedrijf. Ook haar „levensstijl” kan hij niet waarderen. Het is volgens hem de reden waarom hij geen contact meer had met zijn broer in de jaren voor diens dood. Theo en ook zijn moeder Cilly kwamen niet naar de begrafenis van Berthold. Het roept de vraag op hoe efficiënt de bedrijfsleiding in het familieconcern is. De drie stichtingen vallen on-

der het beheer van Theo, Babette en Cilly. Steeds moet elk van de drie stichtingen akkoord gaan met strategische beslissingen van het bedrijf. Op de vraag van de Handelsblatt-journalist of het niet beter was geweest om de familiebelangen in één stichting onder te brengen, antwoordt Theo Albrecht: „Dat had u aan mijn vader moeten vragen.” Naar verluidt was onenigheid binnen de familie ook de reden voor de splitsing tussen Aldi-Nord en AldiSüd in 1961. Theo Albrecht senior, de vader van Theo junior die het interview aan Handelsblatt gaf, en zijn broer Karl gingen toen ieder hun eigen weg. Theo kreeg Aldi-Nord, Karl kreeg Aldi-Süd. In Duitsland wordt zelfs gesproken van een ‘Aldi-evenaar’, die loopt van de Nederlandse grens bij Winterswijk tot Tsjechië. Aldi (‘Albrecht-Diskont’) probeert nu in Zuid-Duitsland terrein te winnen op de concurrentie met luxere producten, een betere presentatie en toiletten voor de klanten. Aldi-Nord is hierin wat trager.

Advertentie

Goedkope stroom voortaan makkelijker Nederland binnen Elektriciteitsmarkten Het transport van stroom over de grenzen naar Nederland wordt efficiënter. De verwachting is dat stroom daarmee goedkoper wordt. Door een onzer redacteuren Goedkope Duitse stroom kan nog gemakkelijker de Nederlandse markt bereiken. De Autoriteit Consument en Markt (ACM) heeft netbeheerder Tennet toestemming gegeven om de transportcapaciteit over de grenzen efficiënter te gebruiken. Verwacht wordt dat dat zal leiden tot lagere stroomprijzen in Nederland.

A M ST E R DA M .

In Duitsland wordt steeds meer stroom duurzaam opgewekt. Op dagen dat de zon schijnt en de wind flink waait, leveren de zonnepanelen en windmolens zelfs zoveel stroom dat de Duitse stroom tegen negatieve prijzen over de grenzen wordt aangeboden. Zolang er geen systeem bestaat voor grootschalige opslag van stroom, is dat de enige manier om te voorkomen dat het Duitse netwerk door een teveel aan stroom uit elkaar klapt. De manier waarop de stroom over de grens naar Nederland werd gebracht, stond echter niet toe dat de capaciteit maximaal kon worden benut. Met de introductie door Tennet van een „flow-based marktkoppeling”, en de goedkeuring daarvan

door de ACM, is dat nu wel het geval. Daardoor kan er vaker gebruik kan worden gemaakt van de goedkope Duitse stroom. Vrijdag werd bekend dat ook de handel in elektriciteit tussen Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Zwitserland, België en Nederland simpeler wordt. De beurzen in de verschillende landen waar stroom tegen dagprijzen wordt verhandeld, gaan hetzelfde systeem gebruiken. Nederland en België haken daarmee aan bij het al bestaande onderlinge handelssysteem tussen Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk en Zwitserland. De koppelingen tussen de verschillende landen en de verdere integratie van de stroommarkten, is cruciaal voor de leveringszekerheid tegen zo laag mogelijke prijzen.

samen ambities waarmaken

nrccarriere.nl

NRCWEEKEND

Economie

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Zwitsers stemmen over basisinkomen Referendum

Meeste Zwitsers volgens peiling tegen basisinkomen De Zwitsers stemmen zondag over de invoering van een basisinkomen. Het geopperde bedrag, 2.200 euro, is amper boven de armoedegrens.

Percentage inwoners met een inkomen onder de armoedegrens, cijfers uit 2014

Peiling voor referendum over basisinkomen Als er in mei over de maatregel was gestemd zou de Zwitserse bevolking die verworpen hebben

IJsland

3% Geen mening/antwoord

Noorwegen

Door Catherine Bosley ZÜRICH. De Zwitsers spreken zich

zondag uit over de vraag of inwoners van het land ook ruim 2.200 euro per maand moeten krijgen voor nietsdoen. Zondag bepalen ze in een referendum of voor iedereen een basisinkomen moet worden ingevoerd. Dat zou in de plaats komen van verschillende sociale uitkeringen. De initiatiefnemers hebben geen bedrag aan hun plan gehangen, maar wel een suggestie gedaan: 2.500 Zwitserse frank (2.257 euro) per volwassene en een kwart daarvan per kind. Dat klinkt als een mooi bedrag. Maar in Zwitserland, een van de duurste landen ter wereld, kom je er amper mee boven de armoedegrens, doorgaans vastgesteld op 60 procent van het gemiddelde reëel besteedbaar inkomen. Het referendum haalt waarschijnlijk geen meerderheid. uit peilingen blijkt dat zo’n 70 procent tegen de in-

26% Ja

Nederland Denemarken Frankrijk Zwitserland Duitsland Ver. Koninkrijk

71% Nee

Italië Spanje 0

10 12 14 16 18 20 22 24

voering van een basisinkomen is. In Zwitserland, een directie democratie, worden jaarlijks meerdere referenda gehouden. De volksraadpleging over een basisinkomen werd georganiseerd nadat de vereiste 100.000 handtekeningen ervoor waren opgehaald.

Net boven de armoedegrens Het idee van een basisinkomen voor

iedereen is ook in andere landen onderwerp van debat, zoals in Canada, Nederland en Finland. In Finland is vorig jaar een eerste onderzoek naar de haalbaarheid ervan begonnen. Volgens de initiatiefnemers van het Zwitserse referendum is het bedrag van ruim 2.200 euro dat zij hebben genoemd genoeg voor een „fatsoenlijk bestaan.” Dat zou op jaarbasis 27.000 euro zijn - nét boven de ar-

NRC 040616 / PB / Bron: Eurostat, gfs.bern

moedegrens. Grofweg één op de acht inwoners van Zwitserland zitten on der die grens, volgens het Zwitserse statistiekbureau. Dat is een hoger aantal dan in Nederland, Frankrijk, Denemarken Noorwegen, maar een lager aantal dan in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Spanje en Italië. Onder mensen boven de 65 loopt één op de vijf het risico in armoe terecht te komen.

„Je ziet in Zwitserland geen schrijnende armoe”, zegt politicoloog Andreas Ladner van de Universiteit van Lausanne. „Maar er zijn wel mensen die te weinig geld hebben, en mensen die werken en niet genoeg verdienen.” Onder de voorstanders van een basisinkomen is de voormalige Griekse minister van Financiën, Yanis Varoufakis. Volgens Varoufakis is een basisinkomen nodig nu machines en robots voor de vernietiging van steeds meer banen zorgen. „Een rijk land als Zwitserland heeft de geweldige mogelijkheid om dit geweldige experiment uit te proberen”, zei hij. In het plan staat niets over de voorwaarden waaronder niet-Zwitsers voor een basisinkomen in aanmerking zouden komen. De regering verzet zich tegen het basisinkomen. Zij zegt dat die hogere belastingen tot gevolg heeft, werken ontmoedigt en leidt tot een tekort aan vakmanschap. De economie gaat al gebukt onder de dure frank. Bedrijven waarschuwen dat ze hun productie zullen verplaatsen naar minder dure locaties om kosten te besparen. „Wij zijn tot de conclusie gekomen dat een dergelijk initiatief onze economie kan verzwakken”, zei minister Alain Berset van Binnenlandse Zaken.

Advertentie

Uitvinder en directeur TONZON

Twitter

E8 Economie

Techbedrijven met hoofdkantoor in Silicon Valley

Opgericht 2006 werknemers 3.638

Salesforce Opgericht 1999 werknemers 19.000 San Francisco Opgericht 2008 werknemers 2.368

Opgericht 2009 werknemers 6.700

Door onze redacteur Wouter van Noort

en Turkse ondernemer staat op het podium bij een bijeenkomst over medische technologie in Sunnyvale, Silicon Valley. Hij pitcht zijn idee, Hospital on Mobile, voor een publiek van ondernemers, techneuten en investeerders, maar vergeet van de zenuwen zichzelf goed voor te stellen. „Onze app moet ervoor zorgen dat ziekenhuizen overbodig worden”, zegt hij vol ambitie. Maar zijn gammele Engels helpt zijn boodschap niet. De vragen uit het publiek na zijn presentatie zijn onverbiddelijk: hoe kom je aan alle medische gegevens van patiënten die hiervoor nodig zijn? Hoe zit het met de strenge regulering voor medische apps? Hij heeft geen goed antwoord, en stamelt: „But is great opportunity.” Na afloop staat hij hoopvol te wachten, maar er komt niemand naar hem toe. De rest van de zaal is niet overtuigd van deze geweldige kans. Wat Hollywood is voor acteurs, is Silicon Valley voor technologie-ondernemers. Start-ups van over de hele wereld komen naar de regio van San Francisco om hun geluk te beproeven. Hoewel de grote meerderheid mislukt, wordt het model van Silicon Valley wereldwijd bewonderd en – zelden met succes – gekopieerd. Het is de bakermat van Google, Facebook en Uber en tot voor kort leken de bomen er tot in de hemel te groeien. Maar de laatste tijd begint de sfeer in het hart van de technologie-industrie om te slaan. Investeringen nemen af. Volgens informatie van onderzoeksbureau PitchBook daalden investeringen in start-ups in San Francisco het eerste kwartaal van dit jaar ten opzichte van vorig jaar met 30 procent en in Silicon Valley, net ten zuiden van San Francisco, met 15 procent. Nog steeds zijn de geïnvesteerde bedragen indrukwekkend (3 miljard dollar voor San Francisco en 2,9 miljard voor Silicon Valley), maar het is voor het eerst sinds de financiële crisis van 2008 dat de investeringen zo zijn gedaald. De wereldwijde groei van internetgebruikers vlakt af. Een aantal bekende unicorns, jonge bedrijven die door hun investeerders op meer dan een miljard dollar gewaardeerd worden, is de laatste maanden veel minder waard gebleken dan gedacht. Bedrijven als betaaldienstleverancier Square en Theranos, dat digitale bloedtesten ontwikkelt, maakten beloftes niet waar en vielen van hun voetstuk. Reden voor zakenblad Forbes om 2016 alvast uit te roepen tot het jaar van de unicorpse, de dode unicorn. De Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump haalde zich eind mei de woede van Silicon Valley op de hals door te zeggen dat er een financiële zeepbel aan het knappen is.

Opgericht 1984 werknemers 71.833

Opgericht 1968 werknemers 107.300

Opgericht 1994 werknemers 11.260

Opgericht 2004 werknemers 12.691 (Google) Opgericht 2015 werknemers 61.814

Palo Alto

Tesla Opgericht 2003 werknemers 13.058 San Jose Santa Clara

Sunnyvale Apple Opgericht 1976 werknemers 110.000 Cupertino

Opgericht 1995 werknemers 11.600 2km Opgericht 1997 werknemers 3.700

Groeiwonder Silicon Valley hapert Technologie De investeringen lopen terug, huizen staan langer te koop. Silicon Valley lijkt terug te keren op aarde. „Er komt een grote schoonmaak aan.”

Wat is er aan de hand? Makelaar Nina Hatvany van Pacific Union, de grootste makelaardij voor luxehuizen in de omgeving van San Francisco, zit er met haar neus bovenop. „Het is opvallend hoeveel langer het nu duurt om de allerduurste huizen te verkopen: maanden. Dat waren weken en soms zelfs dagen. De koper van woningen vanaf 10 miljoen dollar zegt nu: ik wacht nog even. Dat was een half jaar geleden heel anders.” De mensen die dat soort huizen kopen, bazen van investeringsfondsen en de grootste technologiebedrijven, houden er volgens haar rekening mee dat het economisch minder wordt de komende tijd. Ook lager in de voedselketen, bij de start-ups, is de vertraging te voelen, zegt Alex Mans, de Nederlandse oprichter van het bedrijf Flyr in San Francisco. Flyr verzekert reizigers tegen prijsstijgingen van

onlinevliegtickets met behulp van technologie uit de financiële sector. Mans woont sinds 2013 in Silicon Valley. „Toen we destijds begonnen met geld ophalen bij investeerders, hadden we binnen een paar maanden 1,3 miljoen dollar”, zegt hij. „Een tweede ronde van 2,4 miljoen in 2015 kregen we door een paar telefoontjes te plegen. Maar dat is nu anders. We hebben een paar maanden geleden met duidelijk meer moeite geld opgehaald.” Hij trok dat geld niet eens aan omdat hij het op dat moment per se nodig had, zegt hij, „maar omdat we van investeerders hoorden: nu kun je nog geld ophalen, over zes maanden is dat waarschijnlijk minder makkelijk”. En dat blijkt nu ook, Mans is blij dat hij het geld alvast binnen heeft.

Dat er zand in de machine komt, signaleert ook Vivek Wadhwa, ondernemer, investeerder, onderzoeker aan Stanford University en columnist van The Washington Post. Hij geldt als een van de meest invloedrijke publicisten in Silicon Valley. „Veel investeerders hier zijn net als lemmingen, die telkens samen op de afgrond aflopen”, zegt hij op een terras pal naast Sand Hill Road in Menlo Park, in Silicon Valley, waar veel grote investeringsfondsen zitten. „Je hebt nu ook weer veel te veel mensen die dezelfde soort stomme apps ontwikkelen. De meerderheid van de unicorns zal failliet gaan. Er komt een grote schoonmaak aan. Maar de volgende generatie ondernemers staat alweer klaar.

Opeens gaan enkele grote techbedrijven hun overtollige kantoorruimte onderverhuren

Zie het hier maar als een doorlopend feest. Mensen worden massaal te dronken, dan hebben ze even een kater, en dan gaan ze weer verder met feesten.” Er was de laatste jaren dan ook een hausse. „Als je kon programmeren en een hartslag had, kreeg je geld”, zegt Wadhwa. Kort geleden had een idee als Hospital on Mobile dus misschien wel meer interesse bij investeerders gewekt. Volgens Olle Binkhorst, naar eigen zeggen „een Nederlandse vluchteling” die al meer dan tien jaar investeerders aan start-ups in Silicon Valley koppelt, is de afkoelende markt geen slecht teken: „Het is misschien wel goed dat niet elke gek meer zomaar geld krijgt.” Alex Mans van Flyr is het daarmee

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

eens: „Een schifting hoeft niet per se slecht te zijn voor de goede bedrijven.” Volgens Davis Lieb, die bij Google werkt, valt het überhaupt wel mee met de neergang. „Het is een klein dipje in een hele lange lijn omhoog,” zegt hij.

Grote ontslagrondes Maar ook een aantal gevestigde bedrijven in Silicon Valley heeft het de laatste maanden moeilijker. Yahoo en Twitter kondigden grote ontslagrondes aan, zelfs Googles moederbedrijf Alphabet en Apple lieten bij de laatste kwartaalcijfers tegenvallende resultaten zien. De grote voorbeelden van de hausse aan unicorns, Airbnb en Uber, halen weliswaar recordinvesteringen op, maar lijden vooralsnog grote verliezen. Makelaar Nina Hatvany hoort van de topmanagers in haar klantenkring veel zorgen over de kantorenmarkt: „Grote techbedrijven in de stad verhuren ineens ruimte onder. Dat is een heel slecht teken, want dat betekent dat ze zelf te langzaam groeien om de ruimte op te vullen.” Een bedrijf als Twitter is volgens haar bijvoorbeeld begonnen met onderhuur. Sommige van die grote bedrijven laten desondanks enorme (critici noemen het megalomane) nieuwe hoofdkantoren bouwen. Apple bouwt bijvoorbeeld een soort ruimteschip en voor Alphabet verrijst een futuristische campus. Het zou niet de eerste keer in de geschiedenis zijn dat pompeuze, decadente bouwwerken een neergang inluiden. Imperial hubris is daarvoor de mooie Engelse term, die ook circuleert in Amerikaanse media als het gaat om Silicon Valley. Maar hoe erg is het dat het even wat minder gaat? „Het zou goed zijn als de druk wat van de ketel gaat”, zegt Hatvany. „Er worden duidelijk mensen de regio uitgejaagd door de enorm hoge prijzen.” De gemiddelde woningprijs is er bijna 900.000 dollar. In sociaal opzicht kraakt de regio de laatste jaren. Het aantal daklozen op straat in San Francisco is zichtbaar toegenomen. Door sterk gestegen huizenprijzen stijgt de ongelijkheid en de laatste jaren nemen ook de protesten van de lokale bevolking tegen techbedrijven toe. Lang niet iedereen zou er rouwig om zijn als de grootste hype verdwijnt. De rest van de wereld merkt waarschijnlijk minder directe financiële gevolgen. Anders dan bij de internetzeepbel in 2000 zijn er amper beursgangen geweest van techbedrijven. Een groeivertraging, of het uiteenspatten van een zeepbel, beïnvloedt internationale aandelenmarkten waarschijnlijk veel minder.

FOTO’S: HH/ JASON HENRY EN MATT EDGE / THE NEW YORK TIMES

Wereldproblemen

Silicon Valley. Van boven naar beneden: het terrein van Facebook, de ‘Campus II’ van Apple in aanbouw en de binnenglijbaan van cloudbedrijf Box.

„Er zullen altijd wel zeepbellen blijven barsten in Silicon Valley”, relativeert Vivek Wadhwa. „Maar er zijn nu ook weer allerlei veelbelovende technologieën voor de langere termijn, zoals kunstmatige intelligentie, virtual reality, synthetische biologie. Misschien trekken die straks ook weer even die lemmingen aan. Maar binnen 15 jaar lossen we hier veel wereldproblemen op, van honger tot gezondheid en armoede. Voorlopig komen de meeste doorbraken echt nog wel hier vandaan.” Silicon Valley is zijn bravoure nog lang niet kwijt. De basis voor het succes is dan ook breed, en kan tegen een stootje. Wat traditioneel als belangrijk ingrediënt van het succes geldt: hier hoort mislukken erbij, falen wordt gezien als normaal als je nieuwe dingen uitprobeert. Ook de Turkse ondernemer van Hospital on Mobile lijkt achteraf eerder trots dat hij het in Silicon Valley heeft geprobeerd, dan dat hij er zwaar teleurgesteld bij staat. Na afloop staat hij op het treinstation van Sunnyvale vrolijk in het Turks in zijn smartphone te kletsen.

E10 Economie http://www.fundament.nl/koop/kasteel39849845

Door onze redacteur Anne Dohmen

oms is het een vervulde fantasie, van iemand die als kind al op zijn step langsreed en ervan droomde daar te wonen. Het kan ook een belegging zijn, of het bevredigde verlangen van een vermogende Amerikaan, op zoek naar meer historie dan zijn eigen land te bieden heeft. Allemaal redenen om een kasteel of een landgoed te kopen. Nederland heeft ruim 60.000 rijksmonumenten, waarvan meer dan de helft wordt gebruikt als woning. Enkele duizenden zijn landgoederen en kastelen. Vaak gaat dat bezit over van generatie op generatie. Maar er is daarnaast ook een commerciële markt voor, niet anders dan die voor eengezinswoningen of stadsappartementen. Ook dit deel van de woningmarkt werd geraakt door de huizencrisis. Wat bracht die crisis teweeg, en hoe gaat het nu? En wat zijn de risico’s van het kopen van een landgoed? Wie zijn de mensen die daarvoor kiezen? Het antwoord op die laatste vraag komt van Jan-Willem Andriessen en Jim Reerink, makelaars in bijzonder vastgoed en monumentaal erfgoed. Het zijn liefhebbers, zeggen zij, die vaak rijk zijn geworden als ondernemer, of hun bedrijf heb-

Kasteel kopen, iemand? Woningmarkt De vraag naar landgoederen en kastelen zakte in de crisis in. Nu trekt de markt aan. Wie durft?

ben verkocht. Of ze zijn advocaat of arts. Ze rijden volgens de makelaars eerder in een vijftien jaar oude Volvo dan in een nieuwe Bentley; die laatste is meer iets voor een jonge internetondernemer op zoek naar een nieuwe, goed beveiligde villa, liefst kant-en-klaar opgeleverd met sauna’s, tennisbanen en een grote garage. Heel wat anders dan een kasteel met een oude woonkeuken in een souterrain met een laag plafond, met overal afgebladderde verf en met de voortdurende noodzaak om te investeren in onderhoud en personeel. Daar moet je van houden, wil je het ervoor overhebben.

Soms is het gewoon pech Een groot deel van de Nederlandse landgoederen en kastelen die te koop staan, is toevertrouwd aan Redres, het bedrijf van Reerink en Andriessen. Redres is sinds maart de Nederlandse franchise van Sotheby’s International Realty, de vastgoedtak van het bekende veilinghuis. Ze hebben ongeveer 250 ‘objecten’ in de verkoop, en beschikken over een database van 22.000 klanten uit binnen- en buitenland. Een deel van hen – ongeveer 50 klanten, zegt Reerink – zoekt gericht naar een kasteel. De makelaars hebben die klanten dan ook gewezen op Kasteel Staverden, in Gelderland. Het zou vorige week onder de hamer gaan op een executieveiling, nadat de eigenaar, een ondernemer, niet

meer aan zijn financiële verplichtingen kon voldoen. Volgens zijn curator, Frank Feenstra, kocht hij het kasteel in het begin van de crisis voor 4,9 miljoen euro en verhuurde het aan bedrijven en als trouwlocatie. Maar in 2014 werd hij persoonlijk failliet verklaard. Vlak voor de geplande veiling werd een onderhands bod van 1,3 miljoen euro uitgebracht. De komende weken zal blijken of de voorzieningenrechter dat een acceptabel bod vindt, of belanghebbenden bezwaar indienen tegen het bod en of er andere partijen zijn die ook willen bieden. Feenstra zegt dat hij veel gebeld is: „Meer dan vijf mensen” hebben gevraagd waar ze een bod konden uitbrengen. Feenstra wil nog niet zeggen wat er precies is misgegaan en in hoeverre het bezit van het kasteel en de impact van de crisis daarbij een rol hebben gespeeld. Feit is dat het kasteel is gekocht in een tijd dat de vastgoedprijzen veel hoger lagen dan sinds de crisis het geval is. Soms is het gewoon pech, zegt vastgoedspecialist Jim Reerink. Als je bijvoorbeeld op hogere huurinkomsten had gerekend, of als het onderhoud duurder uitvalt dan gedacht. Of als de erfpachtcanon in één keer omhoog gaat. „En als je het dan hebt gekocht voor de hoofdprijs, terwijl de markt sindsdien is gekelderd en je geen kamer meer verhuurt, de exploitatiekosten en de erfpachtkosten aan de grondeigenaar doorgaan, dan moet er als-

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

E11

maar geld bij terwijl er niks binnenkomt.” De vaste lasten van een landgoed of kasteel zijn hoog: die variëren van 50.000 tot 500.000 euro per jaar. En dat zijn alleen nog maar de kosten om het „draaiende te houden”, zoals Jan-Willem Andriessen zegt. Het „tuinmannetje” komt daar bijvoorbeeld nog bij.

Kunst of gerestaureerde Jaguar De klanten van Andriessen en Reerink steken vaak eigen geld in het vastgoed dat ze kopen. Die zijn dus minder afhankelijk van de banken dan de gemiddelde huizenkoper. In dat opzicht veranderde er tijdens en na de crisis dus niet zo veel. Hetzelfde geldt voor het tragere tempo waarin landgoederen en kastelen worden verkocht. Een verkooptijd van een jaar was altijd al normaal. Al werd die wel langer gedurende de crisis. De prijzen kelderden echter wél – met 7 tot 10 procent per jaar. Ter vergelijking: voor de woningmarkt als geheel was de totale prijsdaling op het dieptepunt van de crisis gemiddeld 20 procent. Kastelen en landgoederen die vóór de crisis werden getaxeerd op bijvoorbeeld 13 miljoen kwamen de afgelopen jaren op de markt voor 6 miljoen. Zeker buiten de Randstad vielen klappen. In de Randstad gaat het inmiddels ook in dit segment weer goed. Een landgoed moet je zien als een luxegoed, zegt Reerink. Kunstcollecties of een gerestaureerde oude Jaguar werden ook

De vaste lasten van een landgoed of kasteel variëren van 50.000 tot 500.000 euro per jaar

minder waard tijdens de crisis. „Ook mensen met heel veel geld gaan in crisistijd terug naar de basis. Alleen gaan zij van 100 miljoen naar 70 miljoen euro, waar de gemiddelde mens van 10.000 naar 7.000 euro gaat.” Bovendien geldt voor het hoogste segment dat een dure investering zeker niet betekent dat je die ook terugkrijgt bij verkoop. Andriessen: „Een groot deel schrijf je gewoon af. Of je er nou voor 10.000 euro of voor 100.000 euro aan nieuwe kranen in zet – en dat zien we gebeuren – de waarde van het pand stijgt daardoor niet extra. Een kraan is een kraan.” Er zijn drie zaken die de verkoop van een landgoed of een kasteel extra bemoeilijken: een impopulaire locatie (zeg: Oost-Groningen), achterstallig onderhoud en erfpachtgrond. Veel Nederlandse landgoederen staan op de grond van adellijke families, Natuurmonumenten of Staatsbosbeheer. Erfpachtcontracten hebben vaak een looptijd van dertig jaar. Komt het landgoed in de verkoop als de helft van die termijn voorbij is, dan gaat bij potentiële kopers de vrees meespelen voor een forse verhoging van de canon na afloop van het contract.

Diners en feesten organiseren Ook is de erfpachtcanon soms sowieso al te hoog, zegt Andriessen: „Alles boven de 20.000 euro per jaar is moeilijk.” Veel

mensen hebben er moeite mee dat ze wel de opstallen kunnen kopen, maar niet de eigenaar van de grond worden. Dat is waar ook de eigenaren van een groot landgoed in het midden van het land nu mee worstelen. Kort voordat de crisis uitbrak, zetten ze het te koop. De vraagprijs is sindsdien met 2 miljoen euro gezakt. Alle belangstelling liep stuk op de hoge erfpachtcanon en het strenge erfpachtcontract. De keuze voor dit landgoed was een keuze voor een leefstijl, zegt het echtpaar, dat niet met naam en toenaam in de krant wil. Als je zó woont, moet je er tijd aan besteden. Zoveel mogelijk thuis zijn. Diners en feesten organiseren om het landgoed te delen en het levendig te houden. Bovendien konden ze het, dankzij de erfpacht, kopen voor een gunstige prijs. Landgoederen op erfpachtgrond zijn goedkoper dan wanneer de grond erbij wordt gekocht. Bovendien is erfpacht fiscaal gunstig: het is aftrekbaar. Ze kochten de opstallen op het landgoed ruim vijftien jaar geleden voor 2 miljoen gulden, en verbouwden het voor 3 miljoen gulden. Ze besloten het te verkopen toen ze de getaxeerde overwaarde nodig hadden voor het opzetten van een nieuw bedrijf. Al snel bleek dat aanvankelijk geïnteresseerde kopers struikelden over het strenge erfpachtcontract. Zo mag er geen plant de grond in worden gezet en geen

INTERNATIONAL REALTY

FOTO’S: REDRES SOTHEBY'S

Kasteel Staverden in Staverden (links), kasteel Sterkenburg in Driebergen (rechts) en landgoed De Hoogt in Maarn (onder) zijn alle drie probleemgevallen: op de eerste is (wegens gedwongen verkoop) een laag bod uitgebracht en de laatste twee staan al jarenlang te koop.

logee in huis worden genomen zonder toestemming van de grondeigenaar, op straffe van tien maal de erfpacht (een boete die zou oplopen tot meer dan een half miljoen euro). Extreme bepalingen, zo vonden ze zelf ook, maar in de praktijk hadden ze er geen last van.

Typisch Nederlands Het echtpaar is intussen gestopt met het onderhouden van het huis. Ze zouden de investering nooit terugkrijgen, realiseerden ze zich, en bovendien kunnen ze het niet meer betalen. Het is niet meer dan logisch dat er een prijskaart hangt aan leven op een plek als deze, vinden ze. Alleen: dat geld moet je hebben. Ze hopen nu dat er iemand langs komt die dat heeft, en het er ook voor overheeft – vanuit dezelfde „liefde voor dit leven”. Het is typisch Nederlands, zegt Jim Reerink, om te willen dat alles van jezelf is – dus ook de grond. Daarom worden landgoederen op erfpachtgrond „minder goed opgepikt” als ze te koop staan. Ondanks de lagere vraagprijzen en de fiscale voordelen. Wellicht verandert dat als het herstel van de woningmarkt doorzet. Het topsegment in de grote steden verkoopt weer goed, en volgens Reerink en Andriessen volgt de rest vanzelf. „Dan gaat ook in andere delen van het land de vijf ton weer lopen, dan het miljoen en dan de twee miljoen.”

samen ambities waarmaken

nrccarriere.nl

samen ambities waarmaken

nrccarriere.nl

ILLUSTRATIE TJARKO VAN DER POL

E14 Economie

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

E15

Kijk, dit heb ik allemaal niet gedaan Falen Een succesvolle wetenschapper publiceerde onlangs een lijst van zijn professionele mislukkingen. Wervers van personeel vinden het geen gek idee. „Teleurstellingen laten zien dat je ambitie hebt.”

Door onze medewerker Ties Gijzel

p het cv van Johannes Haushofer (36) staan diploma’s van Oxford, Harvard en de Universiteit van Zürich. Zijn huidige functie: adjunct-professor psychologie en publieke relaties aan de universiteit van Princeton. De loopbaan van de jonge Duitse academicus lijkt bijzonder succesvol. Toch is Haushofer vaak genoeg afgewezen voor een functie of baan. Onlangs publiceerde hij op Twitter een lijst van zijn professionele ‘mislukkingen’. Zo werd hij bijvoorbeeld niet aangenomen bij de Stockholm School of Economics en kwam het vijftien keer voor dat een onderzoek van hem werd afgewezen door een wetenschappelijk tijdschrift. Haushofer kwam op het idee nadat hij een column van de Oostenrijkse Melanie Stefan (34) in het wetenschappelijke blad Nature had gelezen. Met name in de academische wereld, betoogt Stefan, is de balans te veel naar de kant van succesverhalen doorgeschoten. „Als sporter is het een stuk normaler om te falen – je kunt er niet om heen. In de wetenschap ligt dat anders.” Toen ze zelf klaar was met haar doctoraat, mislukten een hele hoop aanmeldingen, zegt ze. „Opeens had ik het zó moeilijk en faalde ik zó vaak. Ik begon me af te vragen wat er aan de hand was. Wat kon ik hier van leren?”

Taboe In het artikel roept Stefan wetenschappers op om open te zijn over hun tegenslagen en een kant van hun carrière te belichten die ze normaal gesproken niet met anderen delen. Volgens haar toont een cv enkel iemands successen, terwijl het juist waardevol kan zijn om óók alle moeite die gestopt is in mislukte sollicitaties te laten zien. Stefan kreeg veel positieve reacties op haar oproep: mensen waardeerden dat zij het taboe rond falen probeerde te doorbreken en voelden zich gesteund. Wel werden kanttekeningen geplaatst: sommigen vonden dat de oproep van Stefan eigenlijk alleen voor succesvolle academici realistisch was. Want zij kunnen naast het cv met afwijzingen ook een cv vol bijzondere prestaties laten zien. Het delen van minder geslaagde carrièremomenten sluit aan bij een opvatting die steeds meer geaccepteerd wordt: fouten kunnen ook tot goede dingen leiden, als je er tenminste iets van opsteekt. Maar maak je met een cv van afwijzingen eigenlijk wel kans?

„Met zo’n cv zou je mijn interesse wel wekken”, zegt Kelly Pronk (26) die namens Randstad bemiddelt tussen bedrijven en werkzoekenden. „Ik denk dat je juist leert van de dingen die je fout hebt gedaan. En als je weet wat je zwakke punten zijn, kun je energie steken in dingen waar je wel goed in bent.” Ook Anouk Pinas (35) van recruitmentbureau Hays vindt een cv van afwijzingen een origineel idee. Wat haar betreft zou het een aanknopingspunt voor een gesprek kunnen zijn: „Ik zou vragen wat iemand van zijn fouten heeft geleerd, bijvoorbeeld waarom hij of zij de omzetdoelstelling bij de vorige werkgever niet gehaald heeft. Ik wil dan een goede uitleg horen.” Wel raadt zij mensen met een ‘middelmatig’ of ‘slecht’ cv aan om hun afwijzingen voor zichzelf te houden. Anna van Dorp (28), recruiter bij Yacht, adviseert iedereen om open te zijn over fouten, zolang het cv maar overzichtelijk blijft. „Teleurstellingen laten zien dat je ambitie hebt.” Toch zou zij, mochten er twee gelijkwaardige kandidaten zijn, iemand die open is over zijn fouten niet sneller selecteren dan de ander. „Ik zou ze gewoon allebei uitnodigen.”

Vijftien keer werd een onderzoek van de Duitse academicus door een wetenschappelijk tijdschrift afgewezen

carrière vooral anderen over teleurstellingen heen kunt helpen. „Wetenschappers falen constant. Voor mij hielp het vaak wanneer oudere onderzoekers mij vertelden over de hobbels in hun carrière. Het delen van moeilijke momenten is een soort uiting van solidariteit.” Ondanks dat de oproep van Melanie Stefan in een vooraanstaand blad gepubliceerd werd, bleef de reactie vanuit de wetenschappelijke wereld beperkt: vijf opgestelde cv’s, waaronder dat van Haushofer. Dat verbaast hem overigens niet: „Ik denk dat academici niet direct de waarde zien van het schrijven van een alternatief cv. Het is onduidelijk of het positief voor je uitpakt. Laat dat eerst maar eens wetenschappelijk onderzocht worden. Daarnaast is het schrijfproces zelf pijnlijk: je moet toch opnieuw je fouten onder ogen komen.” Hij betwijfelt of hij zelf van zijn mislukkingen heeft geleerd: „Ik weet niet of ik veel dommer was geweest als ik geen fouten had gemaakt.”

Advertentie

‘Alles zegt meer dan een gat’ Waarover de recruiters het in ieder geval eens zijn: gaten in een cv zijn geen aanbeveling. Pinas maakt bij Hays regelmatig mee dat mensen een periode niet goed kunnen verantwoorden. „Daar wordt in recruitmentland wel over geoordeeld. We wijzen mensen er niet op af, maar zullen er wel altijd naar vragen. Wat heeft die persoon dan in die tijd gedaan?” Heb je twee jaar gereisd, of het afgelopen jaar fulltime in het cafeetje op de hoek gewerkt? Zet dat dan gewoon op je cv, zeggen ook de personeelswervers van Randstad - maar zorg wel dat je duidelijk kunt maken wat die reis in Azië je heeft gebracht, of waarom je dat baantje in het café wilt opgeven voor een nieuwe functie. Ook als je een tijd voor je kinderen hebt gezorgd of voor tientallen sollicitaties bent afgewezen is dat waardevol om te vermelden, vindt Van Dorp van Yacht. „Alles wat je noemt zegt meer over jou als persoon dan een gat – je hebt die periode heus niet de hele dag op de bank gezeten.” Johannes Haushofer publiceerde zijn ‘cv van mislukkingen’ niet om personeelwervers te verrassen, maar om een vriendin te steunen die niet voor een programma was toegelaten, zegt hij aan de telefoon vanuit Princeton. Haushofer denkt dat je met het delen van tegenslagen in je

COLUMN

mijncarrière18Economie

BEN TIGGELAAR

7.00 uur De wekker gaat, dochters Linde en Sacha staan op.

De ergernis van John Kotter

oensdag sprak ik John Kotter. Waarschijnlijk de meest aangehaalde expert als het gaat om verandermanagement ter wereld. Een van zijn favoriete bezigheden is zich ergeren. Hij stoort zich vooral aan mensen die ingewikkeld doen. Hoe meer ik me verdiep in verandermanagement, des te duidelijker wordt hoe complex het onderwerp is. Dat begint al met het begrip ‘veranderen’. Het kan op alles slaan: de reorganisatie bij de Belastingdienst, de nieuwe klantvriendelijke aanpak van mijn kapper, een ander vergoedingensysteem in de zorg. Allemaal veranderingen. Allemaal anders. De enige verbindende schakel is de mens. En ook daar wordt het niet eenvoudiger van. Maar volgens Kotter moet je hele complexe onderwerpen juist te lijf gaan met een eenvoudige, nuchtere aanpak. Kotters ontwikkeling is interessant. Op zijn 33ste werd hij een van de jongste hoogleraren ooit aan Universiteit Harvard. Nu is hij bijna 70 en schrijft hij vooral toegankelijke boeken voor een breed publiek. Ik sprak Kotter ter voorbereiding op een seminar. Het was onze derde ontmoeting en ik zag er eerlijk gezegd een beetje tegenop. Kotter ergert zich namelijk snel en graag. En voor je het weet, heeft die ergernis betrekking op jou.

7.15 uur Suzanne en Madelief staan ook op. Suzanne drinkt nog even koffie met haar dochters.

7.35 uur Linde en Sacha gaan naar school, een half uur later gaat ook Madelief naar school.

SPITSUUR

‘We sluiten niet uit dat we ooit gaan samenwonen’ Jarco Penning (37) en Suzanne Ekel (44) hebben een latrelatie: „Op Whatsapp hebben we meer dan 4.000 foto’s en video’s met elkaar gedeeld. Vooral goedemorgen-selfies.”

Natuurlijk gaat het sneller als je alleen werkt. Maar dan is de kans klein dat je plan slaagt

et werd een leuk gesprek. We ontdekten namelijk dat we een gemeenschappelijke ergernis hebben: de complexe modellen en theorieën die veel adviseurs gebruiken voor veranderen binnen organisaties. Kotter: „Negentien stappen, met allerlei tussenstappen en aandachtspunten. Het is zo complex dat je de adviseur er zelf bij nodig hebt om het te begrijpen. Wat waarschijnlijk ook de bedoeling is. Als iemand dit soort dingen in een powerpointpresentatie zet, is het meestal alleen om te bewijzen dat-ie slimmer is dan de rest. The smartest guy in the room.” In Kotters ervaring is elk veranderingsproces anders en werkt het niet om een model of theorie te ontwikkelen waarin je al deze complexiteit probeert te vangen. „Als het gaat om zoiets ingewikkelds en divers als veranderen, dan heb je meer aan een set van eenvoudige regels en principes. Houd het simpel en gebruik je hersenen om deze principes telkens weer toe te passen op de situaties waarin je belandt.”

at voor soort principes? De simpele regel bijvoorbeeld dat je bij het leiden van een verandering eerst de mensen bij elkaar moet brengen die het vertrouwen hebben van hun collega’s. En dat je pas daarna, samen met deze groep, gaat uitwerken wat er moet gebeuren. Natuurlijk gaat het sneller wanneer je alleen werkt. Maar dan is de kans klein dat je plan wordt geaccepteerd. Steeds meer bedrijven betrekken zoveel mogelijk medewerkers bij veranderingsprocessen. Volgens Kotter een extra reden om je aanpak begrijpelijk en helder te houden. „Veranderen lijkt op het verhuizen van een piano. Dat kun je niet alleen. Veranderen is niet iets van adviseurs en managers – steeds vaker zijn alle medewerkers, van hoog tot laag, betrokken. Daarom is het essentieel dat iedereen in de organisatie iets begrijpt van het onderwerp, van wat het is en hoe het werkt. Juist daarom moeten we stoppen met ingewikkeld doen over veranderen.”

Ben Tiggelaar is gedragsonderzoeker, trainer en publicist. Hij schrijft elke week over management en leiderschap.

Door onze redacteur Charlotte van ’t Wout

HOE DOEN ZIJ HET?

Vrije vogels Suzanne: „Ik kwam Jarco tegen toen ik vier jaar geleden met vriendinnen aan het skiën was. Een vriendin van mij knoopte een praatje met hem aan, en zo raakten we in gesprek.” Jarco: „‘s Avonds zagen we elkaar weer in de après-skibar.” Suzanne: „Daar hebben we voor het eerst gezoend. We waren allebei niet uit op een relatie, dus ons contact was heel ongedwongen. Het heeft een jaar geduurd voordat we aan iets serieus begonnen.” Jarco: „Ik had eerst helemaal geen zin in een relatie. Ik dacht: dat is fijn, deze vrouw heeft een eigen leven, een eigen zaak, en een drieling. Lekker veilig, want daar ga ik geen relatie mee beginnen. Maar ja, de liefde hè.” Suzanne: „We hebben nu een latrelatie. Ik heb mijn gezinsleven in Naarden-Vesting - een heel systeem van drukte en gezelligheid. Jarco woont met zijn kat in Utrecht.” Jarco: „Ik ben nogal een vrije vogel: ik heb een eigen huis, een eigen zaak, en inderdaad een kat. Maar ik heb onlangs wel een automatische voerbak voor de kat gekocht, zodat ik wat langer weg kan blijven.”

Goedemorgen-selfie Suzanne: „We zien elkaar ongeveer drie keer per week. Bij hem, of bij mij.” Jarco: „Heel leuk, het is net alsof je elke keer een date hebt. En voor Suzanne is mijn huis in Utrecht net een buitenhuis.” Suzanne: „De voordelen van een latrelatie zijn groter dan de nadelen. Natuurlijk is het altijd jammer weg te rijden en te weten dat je elkaar een paar dagen niet gaat zien. Maar we

Suzanne Ekel (44) werkt 40 uur in de week als marketingdeskundige voor haar eigen bedrijf New Cheese. Ze heeft een drieling: Linde, Sacha en Madelief (13).

hebben sowieso elke dag contact.” Jarco: „Op Whatsapp hebben we inmiddels meer dan 4.000 foto’s en video’s met elkaar gedeeld. Mijn telefoon staat vol met goedemorgen-selfie-video’s. Die nemen we voor elkaar op als we in de auto zitten.” Suzanne: „We sluiten ook niet uit dat we nog een keer gaan samenwonen, maar het zal dan wel anders zijn. Jarco krijgt dan vanzelf een rol in de opvoeding van mijn dochters. Dat kan natuurlijk best, maar hoeft voor mij niet per se. Ze hebben al een vader, die woont heel dichtbij. Mijn dochters zijn overigens wel gek op Jarco.” Jarco: „Ik ben erg sportief, dat is ook leuk om met de meiden te doen. Ik ben een survivalrunner, dat is een soort apenkooien in wedstrijdvorm – je rent door een weiland met obstakels. Ik train ’s avonds en in het weekend heb ik vaak een wedstrijd.”

Alles maal drie

Jarco Penning (37) werkt als coach bij zijn eigen bedrijf De Sales Coach. Suzanne woont in Naarden Vesting, Jarco in Utrecht. Suzanne verdient vier keer modaal, Jarco drie keer modaal.

Suzanne: „Ik heb sinds de meisjes drie jaar oud zijn co-ouderschap met hun vader. Ze zijn iets vaker in de week bij mij, maar ik heb ze zeker niet alleen opgevoed.” Jarco: „Elke donderdag, vrijdag en zaterdag zijn ze bij hun vader.” Suzanne: „Als ouder van een drieling krijg je nauwelijks de tijd langzaam in een nieuwe fase van je kinderen te groeien: al het ‘nieuwe’ komt tegelijkertijd, maal drie. Dit jaar is helemaal heftig, ze zitten in de brugklas.” Jarco: „Alle gedoetjes krijg je ook keer drie.” Suzanne: „Afspreken of ze naar een feestje mogen, hoe laat ze thuis moeten zijn... Ze lijken qua uiterlijk wel op elkaar, maar hun karakter is heel verschillend. Van heel zelfstandig, sportief, tot ijverig en creatief.”

Rommel Suzanne: „Ik kook elke avond, de meisjes ruimen de keuken op. Ook

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

8.00 uur Suzanne brengt Jarco koffie op bed, en gaat daarna hardlopen. Een uur later zijn ze aan het werk.

15.30 uur Dochters komen thuis uit school, gaan aan hun huiswerk of naar hockey.

17.00 uur Suzanne komt thuis, werkt nog even, of helpt haar dochters met het huiswerk.

19.00 uur Suzanne en haar dochters eten samen. Jarco is nog aan het werk, om half negen komt ook hij thuis.

E19

20.30 uur De meiden gaan naar bed. Tegen twaalven gaan ook Suzanne en Jarco slapen.

doe ik de was, maar de meiden moeten zelf de was in de goede wasmand stoppen. Als iemand roept: ‘Waar is mijn shirt?’ Dan zeg ik: ‘Weet ik niet, zoek het zelf maar uit’. ’s Avonds is het ook rennen: huiswerken maken, tassen inpakken, naar bed.” Jarco: „Ze racet dan echt door het huis.” Suzanne: „Ik ben echt on the job. Ik heb veel routines, dat moet ook wel. Zo doe ik elke zaterdag de boodschappen, en wil ik zo min mogelijk aan het huishouden doen. Als ik thuiskom en er ligt een hockeystick, een afgekloven appel of andere rommel in de huiskamer, dan brul ik iedereen naar beneden: ‘Ik weet niet van wie dit is, maar ik heb het hier niet neergelegd!’”

FOTO DAVID GALJAARD

Werk, of toch vrienden?

Suzanne: „Jij kunt rustig een uur met je vrienden appen en hardop lachen om de grappen die jullie maken.” Jarco: „Leuk ben ik, hè”

Suzanne: „Ik ben altijd aan het zoeken naar de goede balans tussen tijd besteden aan mijn relatie, dochters, vrienden en werk. Overdag ben ik aan het werk, dan mogen de meisjes alleen bellen als het echt nodig is.” Jarco: „Mijn werkdagen lopen meestal tot een uur of zeven door. En ik werk ook vaak op zaterdag.” Suzanne: „Jarco staat altijd ‘aan’: hij heeft continu contact met mensen. Dat is leuk voor mij, want daarom spreken we elkaar veel. Maar hij kan ook middenin een gesprek een telefoontje van een klant opnemen. Ik ben iets beter in staat de aandacht en energie in het moment te houden.” Jarco: „We zijn allebei extravert, maar ik ben daar nog wat extremer in: ik ben vaak geneigd werk voorrang te geven.” Suzanne: „Of je vrienden. Je kunt rustig op zondagochtend een uur met je vrienden appen en hardop lachen om grappen die jullie maken.” Jarco: „Leuk ben ik, hè.” Suzanne: „Haha, ja, dat is leuk. Dat is ook waarom ik op je val.”

voorzitter directie

manager particulier

Accon AVM controlepraktijk bv voert alle controleactiviteiten uit voor Accon AVM. Met vijf vestigingen en 60 professionele medewerkers opereert zij onafhankelijk en zelfstandig binnen de netwerkorganisatie. Accon AVM controlepraktijk heeft de OOB status en wil een voorloper zijn in kwalitatieve, duurzame en maatschappelijk verantwoorde accountancydienstverlening op het hoogste niveau. Vanuit haar maatschappelijke achtergrond en doelstellingen opereert zij bedrijfseconomisch verantwoord, met oog voor de belangen van alle stakeholders en met continue kwaliteitsverbetering als dagelijks doel. Zie ook: www.acconavm.nl

Coöperatie Univé Rivierenland U.A. is een ambitieuze, zelfstandige verzekeringsmaatschappij en assurantiebemiddelaar. Naast een uitgebreid aanbod van branden woonverzekeringen biedt de organisatie de particuliere en zakelijke markt een totaalpakket van schade-, zorgen levens-verzekeringen en hypotheekadvies en -bemiddeling. Voor ruim 140.000 regionale klanten werken circa 180 medewerkers aan onderscheidende, persoonlijke en klantgerichte dienstverlening. In de strategie van Univé Rivierenland is bewust gekozen voor het centraal stellen van ‘de mens’ als onderscheidend vermogen van de organisatie. Zie ook: www.unive.nl/rivierenland

U bent verantwoordelijk voor de strategie, het centrale beleid en het realiseren van de korte- en langetermijndoelstellingen van Accon AVM controlepraktijk. U bent een strateeg, die samen met het directieteam (drie leden) missie en visie weet te vertalen naar de operatie. Als boegbeeld en belangenbehartiger heeft u een scherp oog voor ontwikkelingen in de markt. U bent een RA en staat als zodanig ingeschreven en u beschikt over ruime bestuurlijke ervaring in de professionele dienstverlening. Natuurlijk en inspirerend leiderschap combineert u met enthousiasme, ondernemerschap en een groot verbindend vermogen.

U bent verantwoordelijk voor de realisatie van de commerciële doelstellingen voor de particuliere markt. U bent MT-lid en draagt actief bij aan de strategieontwikkeling die leidt tot gezonde groei. U geeft inspirerend leiding aan vier clustermanagers en circa 60 verzekeringsadviseurs in de vestigingen en bouwt gezamenlijk aan een netwerk dat zakelijk succes garandeert. U beschikt over een hbo/wo werken denkniveau, kennis van verzekeringen en commerciële managementervaring in een B2C markt. U bent mensgericht, proactief, samenwerkingsgericht en ondernemend. U geeft daadkrachtig in- en extern kleur aan deze nieuwe positie.

Contact: kantoor Zwolle, dhr. J.G. Plette, 06 - 22 42 13 63, referentienummer R1758.

Contact: kantoor Amsterdam, mevr. J.F. Vriesema MSc.,

hr-manager

teamleider plannen

Rheinmetall MAN Military Vehicles (RMMV) Nederland B.V. te Ede is onderdeel van het Duitse Rheinmetall MAN Military Vehicles GmbH en is de Nederlandse partner in een internationaal consortium dat gezamenlijk met de Duitse industrie pantserwielvoertuigen ontwikkelt en produceert voor de krijgsmacht in internationaal verband. RMMV Nederland B.V. heeft circa 150 medewerkers en er worden verschillende versies van het Boxer pantserwielvoertuig ontwikkeld. In de komende jaren wordt naast de doorontwikkeling van een aantal nieuwe voertuigversies ingezet op de productie, assemblage en onderhoud. Zie ook: www.rheinmetall.com

Wetterskip Fryslân zorgt voor schoon water én droge voeten in de provincie Fryslân en het Groninger Westerkwartier. Elke dag houdt het waterschap het water op peil in sloten, vaarten en kanalen om droogte en wateroverlast tegen te gaan. Wetterskip Fryslân zuivert afvalwater van huishoudens en bedrijven en werkt continu aan een goede kwaliteit van het oppervlaktewater en beheert en bewaakt dijken, kaden en oevers om overstromingen te voorkomen. De kerntaken wil het waterschap zo goed mogelijk en tegen maatschappelijk verantwoorde kosten uitvoeren. Zie ook www.wetterskipfryslan.nl

U bent verantwoordelijk voor het vaststellen en uitvoeren van het lokale operationele HRM en HSE (health, safety, environment) beleid in overeenstemming met het corporate strategisch HRM-beleid. U heeft kennis van diverse HR-instrumenten en -processen, geeft leiding aan twee medewerkers en bent businesspartner van uw mede-MT-leden. U rapporteert hiërarchisch aan de algemeen directeur Nederland en functioneel aan de senior vicepresident HRM in Duitsland. U heeft een hbo/wo werken denkniveau en relevante ervaring binnen een productie-omgeving en met verandertrajecten. U bent stevig, resultaatgericht en kunt overtuigen.

U coacht, ondersteunt en stuurt hiërarchisch 17 medewerkers aan, begeleidt en ondersteunt de implementatie van veranderingen en vernieuwingen en u bent sparringpartner van portefeuillehouders in het DB. Daarnaast bent u opdrachtgever voor vakinhoudelijke werkzaamheden en begeleidt u bestuurlijke dossiers. U rapporteert aan de clustermanager. U heeft een hbo/wo werken denkniveau, leidinggevende ervaring met professionals, ervaring met verandermanagement en affiniteit met de inhoudelijke thema’s van het waterschap. U bent verbindend, omgevings-, organisatie- en politieksensitief, communicatief sterk en energiek.

Contact: kantoor Amsterdam, dhr. mr. E. Batenburg,

Contact: kantoor Heerenveen, dhr. M.L. Olman, 06 - 27 50 73 84, referentienummer R1761.

manager finance & control

manager ict

Stichting Sutfene is een moderne, vitale en toekomstgerichte aanbieder van ouderenzorg die sterk in ontwikkeling is. Als regionale instelling met 950 medewerkers en 500 trouwe vrijwilligers biedt Sutfene een uitgebreid scala aan woon-, zorgen welzijnsdiensten vanuit locaties in Zutphen, Eefde, Gorssel en Warnsveld. Daarnaast worden er in de regio 24 uur per dag thuiszorgdiensten geleverd en biedt Sutfene revalidatie en medische en paramedische zorg. Sutfene positioneert zich nadrukkelijk als een zorgondernemer die invulling geeft aan de cliëntbehoefte en diens zorgvraag echt centraal stelt. Zie ook: www.sutfene.nl

Shanks Hazardous Waste Division is gespecialiseerd in het verwerken van verschillende soorten gevaarlijk afval en wordt gevormd door twee bedrijven, Reym en ATM. Reym is de innovatieve dienstverlener op het gebied van industriële reiniging, transport en afvalstoffenmanagement. ATM is een van de grotere gevaarlijk-afvalverwerkers van Europa, waaronder grondreiniging, pyrolyse, scheepsreiniging en waterzuivering. De samenwerking tussen deze bedrijven, met ongeveer 900 betrokken medewerkers onder Shanks Goup plc, maakt ontzorging mogelijk van inzameling tot verwerking. Zie ook: www.reym.nl en www.atmmoerdijk.nl

bent eindverantwoordelijk voor de financial & business control en levert een belangrijke bijdrage aan het realiseren van de organisatieambitie. U ontwikkelt en bewaakt, samen met MT en RvB, de strategie en een vanuit bedrijfseconomisch perspectief gezond en toekomstbestendig beleid. U fungeert als sparringpartner en ondersteunt en adviseert de bestuurder en het management. U geeft inspirerend leiding aan 13 medewerkers van de afdeling F&C. U heeft een wo werken denkniveau, passende opleidingen en brede, leidinggevende ervaring. U bent analytisch sterk en ondernemend en u heeft ervaring in de (langdurige) zorg.

U bent verantwoordelijk voor de ontwikkeling en regie van het ict-beleid binnen de Hazardous Waste Division. Als business partner ondersteunt u de behoeften van de gebruikers en onderhoudt u contacten met interne stakeholders en externe leveranciers. U overziet de bedrijfsprocessen en combineert visie op ontwikkelingen in de markt met efficiënte ict-oplossingen. U geeft coachend leiding aan tien fte’s, rapporteert aan de financieel directeur en functioneel aan de group Information director. U beschikt over een hbo-/woopleiding en heeft relevante ervaring met portfolio- en change management. U bent analytisch en een daadkrachtig leider.

Contact: kantoor Zwolle, dhr. J.G. Plette, 06 - 22 42 13 63, referentienummer R1764.

Contact: kantoor Amsterdam, dhr. mr. E. Batenburg,

verenigingscontroller

product marketing manager EMEA

Vereniging VluchtelingenWerk Nederland is een onafhankelijke organisatie die opkomt voor de belangen van vluchtelingen en asielzoekers in Nederland. VluchtelingenWerk zet zich met circa 1.000 medewerkers en 12.000 vrijwilligers in voor bescherming door het bieden van persoonlijke steun en belangenbehartiging vanaf het moment van binnenkomst tot en met de integratie in de Nederlandse samenleving. Deze inzet wordt gefinancierd door onder andere circa 60.000 donateurs, de Nationale Postcode Loterij en subsidierelaties. Het landelijke bureau van de vereniging is gevestigd te Amsterdam. Zie ook: www.vluchtelingenwerk.nl

Topcon Europe Medical B.V. in Capelle aan den IJssel is onderdeel van de wereldwijd actieve en ruim 80 jaar bestaande Japanse multinational Topcon Corporation. Via een uitgebreid EMEA netwerk van eigen dochterondernemingen, branche-offices en onafhankelijke distributeurs verzorgt Topcon de ontwikkeling, distributie, verkoop en value-adding services van een breed assortiment producten binnen de oogheelkunde, optometrie en optiek. Het nieuwe unieke softwareproduct IMAGEnet Connect zorgt voor een betere workflow binnen ziekenhuizen. Topcon staat voor hoge kwaliteit en luistert naar de klant. Zie ook: www.topcon-medical.eu

U bent verantwoordelijk voor een optimale inrichting van de financiële processen en structuur binnen de vereniging. U verzorgt de managementinformatie aan het landelijk bestuur, de financiële verslaglegging en onderhoudt externe contacten. U beschikt over een wo werken denkniveau, een economische master en ruime ervaring in complexe organisaties. U kunt gezaghebbend en verbindend acteren naar de controllers en hoofden Bedrijfsbureau en rapporteert aan het bestuur. U beschikt over een proactieve, zakelijke instelling gericht op efficiënt en effectief werken. U bent integer, creatief en gericht op draagvlak en samenwerking.

U bent zelfstandig verantwoordelijk voor de introductie, de begeleiding en het verkoopresultaat van het nieuwe softwareproduct IMAGEnet Connect binnen de oogheelkunde in de EMEA regio. Via distributeurs en eigen dochter organisaties onderzoekt u mogelijkheden en leads van projecten in de markt. U bent verantwoordelijk voor training van de lokale verkopers en neemt deel aan (internationale) beurzen. U heeft een hbo werken denkniveau en relevante internationale ervaring met netwerken en IT infrastructuur binnen bij voorkeur de health care of heeft affiniteit daarmee. U bent ondernemend, resultaatgericht en commercieel.

Contact: kantoor Amsterdam, mevr. J.F. Vriesema MSc.,

Contact: kantoor Amsterdam, dhr. mr. E. Batenburg, 06 - 12 47 98 26, referentienummer R1757.

Om te solliciteren reageert u via onze website met behulp van het vermelde referentienummer. Voor meer informatie neemt u contact op met de desbetreffende consultant. Het functieprofiel en de tijdsplanning vindt u op onze website.

mijngeld21Economie

NRCWEEKEND

E21

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Sparen voor je kind Kinderen Wie geld opzij wil zetten voor zijn kind, bijvoorbeeld voor studie of rijbewijs, kan een kinderspaarrekening openen. Maar er zijn meer mogelijkheden, die de huidige lage rente omzeilen.

Toch gewoon sparen Kinderspaarrekeningen bieden vaak een iets hogere rente dan gewone spaarrekeningen, maar lang niet altijd. Zo geeft de Rabobank op kinderrekeningen slechts 0,5 procent. De hoogste rente is te vinden bij ASN Bank: 1,7 procent, maar daaraan kleeft als nadeel dat het geld gedurende de looptijd van achttien jaar niet mag worden opgenomen. Eens gegeven blijft gegeven. Interessant is de terugkeer van Zilvervloot Sparen bij SNS Bank en Regiobank. Deze banken betalen een rente van 0,9 procent plus een bonus van 10 procent over de gehele inleg die kan oplopen tot 1.080 euro. Dan moet wel achttien jaar lang het maximale bedrag van 600 euro per jaar zijn gespaard. Voor alle genoemde rekeningen geldt dat de basisrente variabel is. Die kan omhoog of nog verder omlaag. Misschien nog belangrijker dan het rentepercentage is de vraag op welke naam de rekening komt te staan: op die van de ouders of die van het kind. Financieel adviseur Cor Ebbeling: „Een naam op rekening van het kind geeft mensen een goed gevoel: dit is van hem of haar. Maar gevoel is in dit geval geen goede raadgever.” Staat de rekening op naam van het kind, dan beschikt het vanaf z’n achttiende verjaardag over het geld. En dus kan de studiepot ook opgaan aan een reis of een motor.

Spaardeposito „De versnelling in de opbouw van het kapitaal moet komen van rente op rente of rendement op rendement”, zegt Hedwig Dros van financieel onderzoeks-

Verzekeren Een andere risicoluwe mogelijkheid is sparen in een verzekeringsproduct. Daarbij zijn de geboden rentes relatief hoog. De verzekering wordt gesloten op het leven van een of beide ouders en keert uit aan het einde van de afgesproken looptijd of bij overlijden van de verzekerde. Uitvaartcoöperatie Dela biedt bijvoorbeeld het CoöperatiespaarPlan met een minimale looptijd van tien jaar en een rente van 2,75 procent. Nadelen zijn dat er kosten worden berekend en het lastig of duur kan zijn de verzekering tussentijds te beëindigen. Ook vallen verzekeraars niet onder het depositogarantiestelsel, dat garandeert dat je een spaartegoed tot 100.000 euro behoudt mocht een bank failliet gaan. Daar staat tegenover dat soms sprake is van winstdeling. Bovendien heb je behalve een spaarpot ook een overlijdensrisicoverzekering afgesloten. Dela betaalt bij overlijden 10 procent bovenop het gespaarde saldo. Bij Klaverblad Verzekeringen en Onderlinge ’s-Gravenhage kan een polis worden afgesloten die in geval van overlijden het afgesproken eindkapitaal uitkeert.

Beleggen Substantieel meer geld maken met geld kan door het te beleggen, maar het risico is navenant. Bij een rendement van 8 procent volstaat een maandelijkse inleg van 48 euro om na achttien jaar 20.000 euro bijeen te hebben. Bij 4 procent moeten per maand al twee tientjes meer worden ingelegd. Renderen de aandelen nul procent over de looptijd, dan was het geld onder je matras leggen gunstiger geweest, want dat had beheer- en verkoopkosten gescheeld. Wie het geld echt niet kan missen, nu als achter-de-hand of later voor de studie, kan er beter niet aan beginnen. Wie niet zozeer hecht aan een pot met geld over achttien jaar, kan denken aan het aflossen op de eigen hypotheek, zegt Annemarie Koop van het Nibud. „Een schenking van een groot bedrag klinkt romantisch, maar misschien is het slimmer om een kind straks te kunnen ondersteunen door de huur te betalen.” Jessica en Pim kozen uiteindelijk voor zekerheid. Ze openden voor Loize bij ABN Amro een KinderToekomst Spaarrekening. De rente houdt niet over: 0,4 procent variabele basisrente en 0,5 procent bonusrente aan het einde van het jaar. Pim: „Dit gaf ons een vertrouwd gevoel. We realiseerden ons dat we niet sparen voor een hoog rendement, maar om er zeker van te zijn dat er over achttien jaar een mooi bedrag gereserveerd staat.”

Inleg per maand Ruim driekwart van de ouders heeft een spaarrekening geopend voor hun kind

Doelkapitaal: 20.000 euro Looptijd 18 jaar Sparen inleg per maand 1% variabel 85 euro Onder je matras 93 euro Kinderspaarrekening ASN, 1,7% 80 euro Zilvervlootrekening, 0,9% en bonus 50 euro (maximaal 600 euro (eindbedrag inleg per jaar) 12.805) Beleggen inleg per maand 8% bruto rendement 48 euro 4% bruto rendement 68 euro 0% bruto rendement 98 euro Verzekeren inleg per maand Ouder is niet-roker, 30 jaar. Bij overlijden € 20.000 uitgekeerd 75 euro Deposito Rabobank, 18 jaar vast, 2,2 procent

inleg eenmalig eenmalig 13.517 euro NRC 040616 / Bron: Moneyview

XF &M

a drie kinderen is het voor Jessica Konings en Pim Prins haast een traditie: na de geboorteaangifte op het stadhuis openen ze in één moeite door een spaarrekening voor de baby. Bij zoons Pelle (6) en Morris (3) kozen ze zonder veel hoofdbrekens voor een kinderspaarrekening bij hun vaste bank, ABN Amro. Beide jongens krijgen maandelijks 20 euro gestort. Maar toen Jessica zwanger was van dochter Loize (inmiddels drie maanden), twijfelden ze. Was sparen wel verstandig met de huidige lage rentetarieven? En wie bood de hoogste rente? Pim Prins zag beleggen wel zitten, Jessica Konings was sceptisch. „Mijn ouders sparen voor elk kleinkind jaarlijks een aanzienlijk bedrag. Hopelijk kunnen de kinderen daarvan studeren, maar dat weet ik niet zeker. Wat wij sparen is bedoeld als extraatje voor hun rijbewijs of uitzet, maar misschien hebben ze het straks heel hard nodig. Dan kunnen we ons geen risico veroorloven.” Dit dilemma zal veel (groot)ouders bezighouden. Sinds het afschaffen van de basisbeurs in september 2015 moet een studie uit eigen zak worden betaald of er moet worden geleend (maximaal 1.016 euro per maand). Volgens budgetinstituut Nibud heeft een uitwonende student aan een hogeschool of universiteit maandelijks 980 euro nodig voor levensonderhoud en studiekosten. Een mbo-student nog meer: 1.052 euro. Niet verwonderlijk dat veel ouders tijdig geld willen reserveren; 77 procent heeft een spaarrekening voor z’n kroost, aldus het Nibud Kinderonderzoek 2013. Hoe zet je veilig en zinvol geld apart in een tijd van verwaarloosbare rentes?

bureau MoneyView. Die zekerheid heb je bij een spaardeposito. De looptijd en de rente staan vast, en het eindkapitaal daarmee ook. De Rabobank biedt voor achttien jaar sparen een vaste rente van 2,2 procent over het ingelegde bedrag. De rente op de rente is variabel, die kan volgend jaar 5 procent zijn, maar ook 0 procent. Nadeel van een deposito is dat je in één keer een groot bedrag beschikbaar moet hebben. Om over achttien jaar 20.000 euro te hebben gespaard, moet nu 13.517 euro worden ingelegd. Ander nadeel: wie zich vastlegt in een deposito profiteert ook slechts heel beperkt van een rentestijging. Nu is de rente laag, maar hoe is dat over acht jaar? Beide problemen zijn te ondervangen door jaarlijks een deposito van bijvoorbeeld duizend euro af te sluiten. Maar dan werkt het vliegwiel van rente op rente weer minder goed.

ILL US TR AT IE

Door onze medewerker Brenda van Osch

E22 Beurzen

Advertentie

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

AEX ANALYSE in de voorbije week (%) slechter

beter dan aex

Wolters Kl. Heineken

+20

Relx NN Aalbert Ind. KPN Vopak

Unibail Rod.

DSM Ahold

beter

Philips

ABN Amro ASML

–10 slechter dan aex

in de voorbije 12 maanden (%)

Unilever +10

AkzoNobel

Randstad

AEX Index (–1,25% sinds 1 week, –8,70% sinds 12 maanden)

Shell

–20

ING

SBM Offshore Boskalis W.

–30

Gemalto

Aegon –40

Arcelor Mittal Altice

–50 –6

–5

–4

–3

–2

–1

Beurswaarde (slotkoers van voorbije week vermenigvuldigd met aantal aandelen)

bron: vwd/Euronext

E23

E24 Familieberichten Overleden

Colofon Opgave van een familiebericht Bij voorkeur online opgeven via www.familieberichtenonline.nl of via e-mail familieberichten@nrc.nl

Informatie www.nrcmedia.nl/adverteren/nrc-familieberichten Telefoonnummer: 020-7553052 (ma t/m vr 08.30 uur - 17.00 uur) e-mail: familieberichten@nrc.nl

Sluitingstijden Voor plaatsing op de dag zelf: 08.00 uur Voor plaatsing op zaterdag: vrijdag 15.00 uur

Geboren

Geboren!

MARE HELEN JUUP

EMMA CELESTE

SACHA OERLEMANS en TIJN LOHR Julius en Inèz

Dochter van: LOUISE AALBÆK en DANIËL DE RAAT

marelohr@gmail.com

Kopenhagen, 29 mei 2016

Amsterdam, 27 mei 2016

Geboren! Mels George

Voor geboorteberichten Online opgave via geboorteregister.nrc.nl

Voor huwelijksberichten e-mail: familieberichten@nrc.nl

Zoon van Ernst Dibbets & Vivienne Sinaasappel Amsterdam, 29 mei 2016

Een familiebericht in het weekend doorgeven voor de krant van maandag is alleen mogelijk via www.familieberichtenonline.nl of een e-mail naar familieberichten@nrc.nl tot uiterlijk maandag 08.00 uur.

Geboren Geboren! Marie Estelle dochter van Joep en Roos Hamers-Deman Carmen

Geboren

Wädenswill, Zwitserland 25 mei 2016

Valérie Maria Martha Sophie en Georg Wiechert-Six zusje van Julius Amsterdam, 25 mei 2016

Geboren! Hoera wij zijn super blij, We hebben er een broertje bij!

Ze is er! Isabelle Kate Maria

Samuel (Sam) Leo Maarten Genève, Zwitserland 19 mei 2016 Michiel, Sophie, David & Rosalie Wisbrun-Overakker sam@wisbrun.com

dochter van Martijn Laman & Frederieke van Velzen, zusje van Werner Laman Utrecht, 19 mei 2016

OLLE Olivier Maarten Zoon en broertje van Maarten & Hester van Heel - Badon Ghijben Floris en Pien Jerudong, Brunei Darussalam 1 juni 2016

Blij en dankbaar zijn wij met de geboorte van onze dochter Lilith Eleonora Nelleke Wortmann Paul Wortmann en Judith van Kesteren Zusje van Victor Den Haag, 1 juni 2016

Huwelijken

Geboren! Simon Dries Warner Oosterveld

Heel gelukkig en dankbaar zijn wij met de geboorte van onze dochter en zusje Faye Wilhelmina Rose

Susanne Roeters van Lennep & Rob Oosterveld Elin Rotterdam, 2 juni 2016

Getrouwd Joannes en Nicolette de Bont Lucas, Eva en IJsbrand

Joanna Mary Louise Dimsey en Jhr Maurits Willem Jacob Quarles van Ufford

Leiden, 30 mei 2016

Montréal du Gers, 2 juni 2016

Getrouwd

Geboorteberichten

Getrouwd

geboorteregister.nrc.nl

Julia Tieleman en Joery Strijtveen Leiden, 3 juni 2016

Karlijn van Aubel en Thony Ruys jr. Amsterdam, 2 juni 2016 Nederweert-Eind 4 juni 2016

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Met droefheid hebben wij kennis genomen van het overlijden op 29 mei 2016 van

Mr. J.W. (Jaap) Hamming advocaat en oud-vennoot van Loyens & Loeff. Jaap was nog maar 70 jaar oud. Jaap heeft van 1986 tot 2005 in ons Amsterdamse kantoor en dat van zijn rechtsvoorganger gewerkt. Hij was van 2000 – 2003 lid van het Bestuur van ons kantoor en heeft een cruciale rol gespeeld in de open uitbouw van onze praktijkgroep Vastgoed. Jaap blijft in onze herinnering als een scherp advocaat, maar in de eerste plaats als een ontzettend leuk en inspirerend mens. Onze gevoelens van medeleven gaan uit naar Pien en de kinderen. Wij wensen hen veel sterkte toe bij het dragen van dit grote verlies.

Vennoten, oud-vennoten en medewerkers van Loyens & Loeff N.V.

De raad van de orde van advocaten in het arrondissement Amsterdam heeft met droefheid kennisgenomen van het overlijden van

Mr. J.W. Hamming Met droefheid namen wij kennis van het overlijden van

Jaap Hamming Met veel humor, charme, brille en relativeringsvermogen droeg hij bij aan onze vorming als vastgoedadvocaat bij Loeff. Wij wensen Pien en de kinderen veel sterkte met het dragen van dit verlies. Carel Adriaansens Dick Buter Harro Coppens Manja Donker Jan Maarten Gerretsen Kim Habraken Taco Hovius Ole Jan van Leeuwen Alex Meijer

Hemmo Parson Lonne Rooseboom Ferry van Schoonhoven Edo Smid Marius Strijker Truke den Uyl-Slagter Julian Versmissen Niels van de Vijver Gerjanne te Winkel

Wij betreuren ten zeerste het overlijden van onze voormalige compagnon en vriend

Mr Jaap Hamming Jaap was een eminent advocaat en uitstekende bestuurder met een humorvolle touch. Johan Kleyn Winfried van den Muijsenbergh Hermine Voûte Rien Meppelink Ted van Lidth de Jeude Jan Maarten Gerretsen Maarten Das Johan Bakker Wilfred Groen Anton Voorneman Pieter van der Ploeg Ruud van Bork André van der Kolk Carel Adriaansens Namens een groot aantal voormalige partners van Loeff Claeys Verbeke

Amsterdam, 4 juni 2016

lid van de Amsterdamse raad van 1991-1998, waarvan als deken van 1995-1998 Hij was een markant bestuurder en heeft aan de wieg gestaan van de huidige professionele organisatie van de Amsterdamse orde. De Amsterdamse balie gedenkt hem met respect.

Mr. P.N. van Regteren Altena, deken Mr. A.S. Reijnders-Sluis, directeur

E25

E26 Familieberichten Na een boeiend en interessant leven vol afwisseling en dankbaar voor alle ondervonden liefde en vriendschap, is op 31 mei 2016, na een kort ziekbed overleden

Drs. ing. Hendrikus Jakobus Walterus Eekhoudt Lid in de orde van Oranje-Nassau Rotterdam, 24 juni 1930 - Rotterdam 31 mei 2016

Persoonlijk afscheid nemen van Harry is mogelijk tijdens de uitvaartmis op dinsdag 7 juni om 12.30 in de kathedraal H.H. Laurentius en Elisabeth aan de Mathenesserlaan 305 te Rotterdam. Aansluitend vindt om 14.30 de crematie plaats in Crematorium Hofwijk te Rotterdam, Delftweg 230 te Rotterdam, waarna gelegenheid is tot condoleren. Rotterdam, Hannie Eekhoudt-Leloux. Correspondentie adres: Postbus 63021, 3002 JA Rotterdam.

Ons bereikte het droeve bericht van het overlijden van

Drs. Ing. Hendrikus Jacobus Walterus Eekhoudt Harry was gedurende vele jaren een zeer gewaardeerd bestuurslid van onze vermogensen goede doelenstichting en tevens lid Raad van Toezicht Madurodam. Wij wensen de familie en allen die hem dierbaar waren veel sterkte in deze verdrietige periode. Namens bestuur, directie en medewerkers Madurodam Pieter Duisenberg Joris van Dijk

Verslagen zijn wij door het plotselinge overlijden, kort na het afscheid van broer Siebe, van onze lieve jongste broer en zwager

Cees Plaggemars Groningen, 8 december 1950

Groningen, 31 mei 2016

Paterswolde, Willem en Agaath Plaggemars - Kort Hem, Han en Anne-Marie Plaggemars - Helmerhorst en onze overleden broers en zwagers Jan, Siebe en Dolf

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

E27

Wij zijn verdrietig en aangeslagen door het overlijden van onze geneesheer-directeur

Vera Ritzen Vera was een fijne collega en een uitermate kundige geneesheer-directeur. We gaan haar verschrikkelijk missen. We wensen haar man en kinderen heel veel sterkte toe. Namens iedereen die werkt bij GGZ inGeest, Heleen Schaffels, geneesheer-directeur Elsbeth de Ruijter, raad van bestuur

Financieel bericht

De Algemene Vergadering van Aandeelhouders van N.V. Exploitatiemaatschappij De Krim heeft besloten over 2015 dividend uit te keren, welk dividend per 6 juni 2016 betaalbaar wordt gesteld. Informatie: Afdeling administratie, Roggeslootweg 6, 1795 JV De Cocksdorp - Texel. Tel. 0222-390127.

Kiki Bertens is een glanzende waterspiegel die uitnodigt voor een frisse duik. Hugo Camps E30

Alles in de olympische ploeg van Rio is gericht op presteren en medailles. E34-35

Zaterdag 4 juni & Zondag 5 juni 2016

De elegantie van een glijpartij Nick Bax kan geweldig op zijn bek gaan. Dat gaat zo: hij komt aangezoefd, een en al glijdende elegantie. Dan springt zijn skateboard ineens onder zijn voeten vandaan, alsof iemand aan een touwtje getrokken heeft. Sukkelig stuitert het ding weg om verderop tot stilstand te komen. De vallende Bax (24) glijdt echter even soepel door en staat grijnzend op. Niks aan de hand. Even later zoeft hij alweer verder door de straten van Amsterdam, Eindhoven of Barcelona. Geen randje is zo smal of Bax wipt er op en af. Bij voorkeur met een nosegrind. Dat ziet eruit zoals het klinkt: doorglijden op de punt van het board – met de snuit naar beneden als het ware. Het is Bax’ favoriete trick, naast de tuck-

knee en de natuurlijk de ollie (genoemd naar Alan ‘Ollie’ Gelfland die in 1976 als eerste zijn board in de lucht onder zijn voeten hield alsof er tweecomponentenlijm onder zijn zolen zat). De hele trukendoos kan dit weekend open als titelverdediger Bax in Eindhoven (waar hij al zes dagen per week op de baan staat) op het Nederlands Kampioenschap Skateboarden Bowl aantreedt. Wij gewone stervelingen zouden het intussen al heel wat vinden als we gewoon een klein stukje rechtdoor zouden kunnen rijden. En dan vallen met iets van de elegantie van Nick Bax. FotoBastiaan Heus Tekst Arjen Fortuin

COLUMN

E30 Sport

HUGO CAMPS

Kiki

Voor faalangst is een sportpubliek gevoelig, want dat herkennen ze bij zichzelf

uasi uit het niets in de halve finale staan op Roland Garros is geschiedenis schrijven. Natuurlijk was ze beloftevol, maar blessureleed en onzekerheid over haar gezondheid hielden haar twee jaar op. Niemand associeerde haar nog met een tenniswonder. Tot ze nu dan in Parijs losging. Met kracht en souplesse, met geloof en vertrouwen. Het blonde sneeuwvrouwtje had vanaf de eerste wedstrijd het publiek mee. Op het thuisfront was ze de voorbije weken klokvast geworden voor televisiekijkend Nederland. Het gevoel ‘Zij is van ons’ kwam in Kiki voor het eerst weer helemaal terug. Met Dafne en Marianne is de afstand groter. Het verhaal ging dat Bertens leed aan faalangst. Daar is een sportpubliek gevoelig voor, want dat herkennen ze bij zichzelf. Faalangst is brandstof voor sympathie. Het mooie aan Kiki is dat je in de roes van de overwinning nog steeds het restant van faalangst kon zien. Ze hield het kort en zakelijk in interviews, keek nooit recht in de camera. Er viel geen smash meer te rapen, na de wedstrijd. Ze bezondigde zich ook niet aan een litanie van dankbaarheid waar tennissers een patent op hebben. Allicht deelde ze het succes met haar coaches en begeleiders, maar ze maakte er geen familiegebed van. Overigens is ze zelf te springerig en te guitig om er een bidprentje bij te denken. Kiki Bertens is een glanzende waterspiegel die uitnodigt voor een frisse duik.

e was dertien toen ze met coach en vertrouwenspersoon Van der Brugghen een bezoekje bracht aan Roland Garros. De omgeving en de ambiance intimideerden haar. Ze kon zich niet voorstellen dat ze daar ooit zou staan. De afgelopen weken intimideerde zij de tegenstanders. Zelfs Serena Williams moest diep gaan om de eerste set te winnen. Het gezicht van Bertens stond in vuur: krijger aan net en baseline, ondanks een kuitblessure. Door een moment van concentratieverlies verloor ze van Serena, maar ze speelde een geweldige partij. Stormend de top tien van het vrouwentennis binnen, het is nog een kwestie van details. Ze heeft de mannen achter zich gelaten als sukkels. Het Nederlandse tennis is feminien. Schattig en ontroerend was hoe ze na de laatste slag in de kwartfinale minuten lang op haar hurken ging zitten. Vastgeschroefd in het heilige gravel, alsof ze daar nooit meer weg wilde.

Hugo Camps is journalist, columnist en schrijver.

FOTO CHRISTOPHE ENA/AP

e enige vrouw in de sport voor wie ik ooit een wekker heb gezet, was Yvonne van Gennip. Calgary ’88. Een meisje uit Haarlem won drie gouden medailles op de Olympische Winterspelen. Bij thuiskomst werd ze bejubeld door zestigduizend verliefden. Koningin van het volk. Yvonne was een schuchtere kampioene met een getralied hart. Maar haar wonderschone glimlach was onweerstaanbaar. Een lach om in te kaderen. Schitterende sportvrouwen als Leontien van Moorsel, Ireen Wüst, Marianne Vos en Dafne Schippers werden volkshelden, maar de aanbidding van Yvonne van Gennip hebben ze niet. Ik denk dat het met kwetsbaarheid te maken heeft. De schaatskampioene van Calgary bleek fragieler dan haar palmares. Soms zag je haar nog in een humanitaire présence, maar tot commercieel mediageweld liet ze zich niet verleiden. Ze droeg een last van haar alleen. Kiki Bertens heeft het magnetische parfum van Van Gennip. Ze is meer dan een halve finale tegen Serena Williams op Roland Garros. Je wil samen koffie drinken, mysterie zijn. Niet voor diepgaande gesprekken, maar om te proeven van haar vrolijkheid en hartstocht. In alles een Hollandse vrouw met de potentie van een ansichtkaart.

Door onze redacteuren Maarten Scholten en Steven Verseput

f ze zichzelf in de toekomst bij de beste tien tennissers van de wereld ziet komen? „Ja wie weet”, antwoordt Kiki Bertens zelfbewust, een uur na haar ‘overwinningsnederlaag’ tegen Serena Williams in de halve finale van Roland Garros. „Ik heb deze weken heel goed tennis laten zien, heb veel goede speelsters verslagen.” Anderhalf uur voor haar partij tegen de nummer één van de wereld twijfelde Bertens nog of spelen wel verantwoord was. De geïrriteerde pees in haar linkerkuit speelde bij het inslaan hevig op. Trainer en vertrouwensman Martin van der Brugghen, per telefoon uit Berkel, en haar coach Raemon Sluiter neigden naar opgeven. Bertens zette door. Kreeg met agressief spel twee setpunten in de eerste set, die ze pas na 9-7 in de tiebreak verloor. Straalde als het publiek op Court Philippe Chatrier klapte voor een mooi punt. Verbeet de pijn in haar kuit. En gaf zich pas op het vijfde matchpoint gewonnen tegen de Amerikaanse titelverdedigster en nummer één van de wereld: 6-7 en 4-6. „Een warrior”, typeert Sluiter. „Een gladiator.”

Binnenstormen in de top-30 Kiki Bertens, 24 jaar uit Wateringen, als nieuw boegbeeld van het Nederlandse tennis? Ja, Michaëlla Krajicek gold als toptalent, kwartfinale Wimbledon 2007. Of Arantxa Rus, vierde ronde Parijs in 2012. Maar die twee begaafde tennissters strijden rond plek 200, terwijl Bertens na

Krijger Kiki het nieuwe boegbeeld Met een zere kuit maakte ze het de nummer één van de wereld meer dan moeilijk. Kiki Bertens, getypeerd als krijger, geroemd om de rust die ze uitstraalt, is met recht het boegbeeld van het Nederlandse tennis.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

E31

D E B U TA N T E N

in de finale Andy Murray heeft voor de eerste keer in zijn loopbaan de finale bereikt op Roland Garros. De als tweede geplaatste Schot schakelde vrijdag in Parijs in de halve eindstrijd titelhouder Stan Wawrinka uit. Hij versloeg de 31-jarige Zwitser in vier sets: 6-4 6-2 4-6 6-2. Murray speelt zondag in de finale tegen Novak Djokovic, die vrijdag in drie sets afrekende met de Oostenrijker Dominic Thiem (6-2 6-1 6-4). Ook de Servische nummer één van de wereld won de hoofdprijs op de Open Franse titelstrijd nog nooit. Kiki Bertens kijkt omhoog nadat ze een return heeft gemist tegen Serena Williams. Bertens werd in de halve finale van Roland Garros uitgeschakeld door de nummer één van de wereld.

haar glansreeks in Neurenberg en Parijs de top-30 binnenstormt. Al op haar twaalfde werd getwijfeld aan haar kwaliteiten, toen de speelster van ATV Berkenrode door de bond uit de districtstraining werd gezet. „Ze was niet goed genoeg in hun ogen”, vertelt Van der Brugghen, die Bertens al sinds haar zesde traint. „Ze zeiden: die kan niet internationaal tennis gaan spelen. Ik was het daar volstrekt mee oneens. Het gaat mij er niet om hoe goed iemand is, maar hoe goed iemand kan worden. Dat ze stopte bij de bond vond ik wel prettig. Ik doe het liever zelf dan dat andere mensen zich er mee bemoeien. Gedeelde verantwoording van een speler, daar hou ik niet zo van, vind ik ook niet zoveel met topsport te maken hebben. Als je verantwoording gaat spreiden, wordt iedereen verzwakt in zijn verantwoording.”

Eerst maar eens in Nederland winnen Wat had Van der Brugghen in de jonge Bertens gezien dat anderen niet zagen? „Ze kon gewoon goed een bal leren slaan. Je ziet dat aan de motoriek, je zag dat ze heel sterk was lichamelijk, en aan haar ogen ook. Ze vond het ook leuk.” Van klein meisje tot lastige puber. „Ik wilde heel veel aan techniek doen, daar had zij een hekel aan. Dat leverde wel wat spanning op tussen ons.” Naar het buitenland om te tennissen? Neem die rigoureuze aanpassing aan haar forehand, een dag nadat ze als achttienjarige Nederlands kampioene werd. „Dat was nogal wat. Ik ben niet makkelijk voor haar geweest.” Bertens hoefde van haar coach ook niet zo nodig veel in het buitenland te spelen. „Ze heeft nooit internationale jeugdtoernooien gespeeld, dat hebben we bewust

niet gedaan, ik heb tegen haar gezegd: ga eerst maar A-toernooien in Nederland winnen, voordat je überhaupt naar het buitenland gaat. Anders vind ik het weggooien van het geld. En dat geld was er ook niet. Ze heeft ook nog lang in het Rotterdams tenniscircuit gespeeld, hier in de regio, totdat ze eraan toe was om internationale futures te spelen.” Pas op haar zeventiende speelt ze in het buitenland. „Toen stond ze binnen drie jaar binnen de top-100.”

Ze deden niet aan carrièreplanning Met de halve finale in Parijs verdient Bertens nu 500.000 euro. Maar ze kende andere tijden. „Zesduizend euro per jaar van een paar goedwillende sponsors was genoeg om haar bij de beste 150 van de wereld te krijgen”, vertelt Van der Brugghen. „Op een gegeven moment zagen ze bij de bond haar talent wel, maar pas toen ze al hoog op de wereldranglijst stond. Toen hebben ze wel iets bijgedragen, ik geloof 12.000 euro per jaar. Wij hebben niet aan carrièreplanning gedaan. Wij hebben elke dag op de baan gestaan om beter te worden en heel hard gewerkt aan haar slagen, want voor techniek zelf had ze niet zo veel aanleg.” Zelf rekende hij lange tijd geen kosten voor trainingen. „Al dat geld moest in het reizen gaan zitten, er was geen geld om trainingen te betalen. Op een gegeven moment heeft ze natuurlijk wel wat betaald aan prijzengeld, dat heb ik later afgeschaft, omdat het nodig was om dat geld in haar carrière te stoppen. Nu betaalt ze heel goed. Maar in die jaren was er gewoon geen geld. Zij is nooit met geldzaken bezig geweest. Dat heeft haar omgeving gedaan.”

Wat Kiki heeft gedaan is een unieke prestatie in het damestennis Martin Verkerk, oud-finalist Roland Garros, bij Omroep West

Gevochten als een leeuwin. Uitrusten en knallen op Wimbledon Richard Krajicek, oud-winnaar Wimbledon op Twitter

Christiaan de Jong kwam erbij als coach voor op reis. „Een jonge opleidingscoach die veel verstand heeft van techniek. Onder hem won Kiki haar eerste WTA-titel in het Marokkaanse Fez.” Even stond ze 41ste op de wereldranglijst maar juist in die periode werd het uiterste van haar vechtlust gevergd. Een blessure aan de linkerenkel maakte lopen welhaast onmogelijk. „Ze kon bijna niet meer trainen. Als ze toen niet geopereerd had kunnen worden, had ze moeten stoppen.” De operatie slaagde, maar al snel volgde de nachtmerrie van een knobbel op haar schildklier. „Ze werd er echt helemaal gek van.” Ook dan is Van der Brugghen er. „We hebben een band voor het leven, hechter kan het haast niet. Omdat je alle emoties tot het diepste meemaakt met elkaar, tot en met haar angsten die ze heeft meegemaakt. Ik heb haar over drempels moeten helpen, dat ging soms niet echt vriendelijk. Vrouwen communiceren met gevoel, dat heeft wel eens heel erg gebotst. Dat heeft haar wedstrijden gekost en frustratie opgeleverd.” En het kostte coach De Jong zijn job. „De spanning tussen Christiaan en Kiki was te groot geworden, de jaren van tegenslag hadden hun weerslag op allebei. Hij heeft echt goed werk gedaan. Maar dat ging niet meer.”

Dit komt niet uit de lucht vallen Als opvolger van De Jong kwam Van der Brugghen in de zomer van 2015 met oudspeler Sluiter. „Raemon kwam hier al langer over de vloer, hij wist hoe wij werkten. Ik heb tegen Kiki gezegd: ‘Je hebt een paar moeilijke jaren gehad, hij is een positieve en goede kerel, is hier ingeburgerd.’

Raemon is geen opleider, is een onervaren coach maar hij voegt het feelgood-gevoel toe bij Kiki, die het tennisleven nog wel eens zwaar zag.” Zoals ook conditietrainer Errol Esajas belangrijk is. „Hij zit al twee jaar bij het team. Nu wordt gezegd: ze is fit. Maar de sterke periode van nu wordt vergeleken met een periode waar ze bijna niet kon lopen en later door het bobbeltje eigenlijk niet wilde tennissen. Tegen dat beeld verzet ik me.” Wat Van der Brugghen maar wil zeggen: het succes van Roland Garros komt niet uit de lucht vallen. Keihard werken, sinds de jongste jeugd, dat is het enige ‘geheim’. En met het huidige team om haar heen valt alles op zijn plaats. „Ze is nu heel rustig, zelfs zo rustig dat je er als trainer ook rustig naar gaat zitten kijken. In het verleden was ze zeer gestrest. Haar drive oversteeg haar vermogen om relaxed te blijven. Dat maakt je lichaam ook kwetsbaar.” Kan Bertens nog beter? „Ik heb niet het gevoel dat ze over de top speelt”, stelt Van der Brugghen. „We moeten er wel naar toe werken dat dit de standaard wordt. Dat is zeker een haalbare kaart. Ik denk dat haar beste jaren nog moeten komen.” Coach Sluiter sprak in Parijs al over uitbreiding van het begeleidingsteam, met mogelijk een fysiotherapeut voor op reis. Bertens zelf kon zich er in de euforie en uitputting na 21 partijen in drie weken tijd nog niet druk om maken. Volgende week Rosmalen, meedoen aan de Olympische Spelen van Rio? „Nu eerst met gierende banden naar huis”, sprak ze na de uitschakeling op Roland Garros. En dan? „Een raspatatje en een kaassoufflé.” En dan de top-10 in.

FOTO AL BELLO/GETTY

E32 Sport

LeBron James, 2 meter 3 lang en 113 kilo zwaar, scoort tegen de Brooklyn Nets.

De explosieve kracht van LeBron... Finale NBA LeBron James (31), The Chosen One, zette het basketbal naar zijn hand. Smetje: hij heeft ‘pas’ twee titels gewonnen. Door onze redacteur Steven Verseput

et geboortecertificaat van LeBron Raymone James vermeldt: geboren op 30 december 1984 in het Akron City Hospital in Ohio. Alleen zijn moeders naam wordt genoemd, Gloria James. Haar leeftijd ten tijde van de bevalling: zestien. De

naam van LeBrons vader, Anthony McClelland, wordt niet gegeven, hij vertrok toen Gloria zwanger was. Het geboortecertificaat van Wardell Stephen Curry II: geboren op 14 maart 1988 in het Akron City Hospital. Moeder Sonya, 21 jaar op het moment van de bevalling. En vader Dell wordt vermeld, destijds actief in de NBA, de Amerikaanse basketbalcompetitie . Eén ziekenhuis, geboortegrond voor de twee beste basketballers van dit moment. Ze treffen elkaar nu voor het tweede jaar op rij in de finale van de NBA: de Cleveland Cavaliers van LeBron James tegen de Golden State Warriors van Stephen Curry. Donderdag won titelverdediger Golden State het eerste duel in de best-of-sevenserie – wie vier keer

wint, is kampioen. Zondag volgt wedstrijd twee. Het is de ultieme finale, met twee grensverleggende spelers die de ontmoeting kleur en grandeur geven. 2 meter 3 lang, 113 kilo zwaar. „LeBron heeft het prototype basketballichaam”, zegt het Nederlandse talent Olaf Schaftenaar (23), die de afgelopen vier seizoenen in de Verenigde Staten speelde voor de Oregon State Beavers, een collegeteam. „Hij is dominant door zijn fysieke capaciteiten: kracht, snelheid, explosiviteit. Hij is een tank die, als hij op stoom komt, niet meer te stoppen is.” James vormde de afgelopen tien jaar het gezicht van de NBA, samen met Kobe Bryant, die recentelijk een punt achter zijn loopbaan zette. Ja-

mes, op zijn zeventiende The Chosen One genoemd, speelt zijn zesde finale op rij en zijn zevende in totaal. Hij heeft het basketbal naar zijn hand gezet na het vacuüm dat ontstond na het Michael Jordan-tijdperk. Vier keer is James uitverkozen tot meest waardevolle speler van de NBA. Hij hoort inmiddels thuis in het rijtje van de grootsten ooit – Larry Bird (drie NBA-titels), Kobe Bryant (vijf), Magic Johnson (vijf) en de grootste: Michael Jordan (zes titels). Zie daar het zwakke punt op het cv van James, op zijn 31ste heeft hij nog ‘maar’ twee kampioensringen behaald, beide in zijn periode bij de Miami Heat. In die zin kan deze finale een make-or-break-moment worden. Bezorgt hij Cleveland Cavaliers, waar

hij in 2014 als verlosser terugkeerde, de eerste titel in de clubgeschiedenis? Of gaat hij weer ten onder tegen de Warriors? In dat geval – favoriet is Cleveland niet – is het rendement van James in finales laag: twee uit zeven. Te laag wellicht, voor een natuurtalent als James. Vorig jaar was het een ondoenlijke operatie tegen de Warriors, James moest het bijna in zijn eentje doen, door blessures van dragende teamgenoten Kyrie Irving en Kevin Love. De pijn was voelbaar: hij, LeBron James, ster sinds zijn puberteit, was overvleugeld door de nieuwe ster: Curry. Cleveland is nu wijzer, verder en op oorlogssterkte. Lukt het James revanche te nemen?

OLYMPISCHE SPELEN

WIELRENNEN

DOPING

Vijf atleten, twee judoka’s, twee zwemmers en een marathonloper als vluchteling naar Rio

Lammertink aan de leiding in de Ronde van Luxemburg

Twee dopingzondaars van Spelen in Londen 2012 bekend

A M ST E R DA M . Tien vluchtelingen kunnen in augustus deelnemen aan

A M ST E R DA M . Wielrenner Maurits Lammertink heeft

LONDEN. De Turkse bokser Adem Kilicci en de Russi-

de Olympische Spelen in Rio de Janeiro. Het Internationaal Olympisch Comité (IOC) presenteerde vrijdag het eerste vluchtelingenteam, dat onder de olympische vlag zal meedoen. Het gaat om vijf atleten uit Zuid-Sudan, twee judoka’s uit Congo, twee Syrische zwemmers en een marathonloper uit Ethiopië. De voormalige Keniaanse topatlete Tegla Loroupe fungeert als ‘chef de mission’ van het vluchtelingenteam. De Verenigde Naties namen vorig jaar een resolutie aan die was ingediend door het IOC, waardoor sporters met een vluchtelingenstatus toch kunnen deelnemen aan de Spelen. IOC-voorzitter Thomas Bach: „We bieden hun een huis aan in het olympisch dorp. Als symbool van hoop voor alle vluchtelingen ter wereld.” (ANP)

vrijdag de leiding genomen in de Ronde van Luxemburg. De 25-jarige coureur uit de Roompot-ploeg greep in de tweede etappe over 163 kilometer, met aankomst heuvelop in Schifflange, net naast de ritwinst. Hij werd in de sprint geklopt door de Belg Philippe Gilbert, maar mocht wel de leiderstrui aantrekken. De Tukker had woensdag in de proloog ook net naast de overwinning gegrepen. Lammertink moest toen alleen de Luxemburger Jean-Pierre Drucker voor zich dulden, die hij in het algemeen klassement nu voorbijkwam door de bonificatieseconden. (ANP)

sche baanwielrenster Jekaterina Gnidenko zijn voorlopig geschorst, omdat zij bij hertesten van hun dopingmonsters van de Spelen van 2012 in Londen alsnog positief zijn bevonden. De controleurs vonden anabole steroïden. Het IOC onthulde onlangs dat 23 atleten die in 2012 deelnamen aan de Spelen bij hertesten niet door de dopingcontrole kwamen. Het IOC maakte geen namen bekend, maar wereldboksbond AIBA en wielerunie UCI brachten Kilicci en Gnidenko naar buiten als zondaars. Kilicci had zich gekwalificeerd voor Rio, Gnidenko niet. (ANP)

NRCWEEKEND

E33

FOTO THEARON W. HENDERSON/GETTY

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Stephen Curry doet een ‘reverse layup’ in de wedstrijd tegen Oklahoma City Thunder.

... tegen dodelijke driepunters Curry Finale NBA Stephen Curry (28) werd nooit gezien als de topspeler die hij nu is. Hij is verdedigers bijna altijd een stap voor. Door onze redacteur Steven Verseput

n de zomer van 2005 speelt ene Stephen Curry – dan zeventien jaar – een selectiewedstrijd mee bij Davidson College, in de staat North Carolina. Doel: analyseren of hij een speler met potentie is voor het collegeteam. Matt McKillop speelde mee in dat duel. „Hij was goed voor

zijn leeftijd, maar ik zag in hem niet de toekomstige meest waardevolle speler van de NBA”, vertelt McKillop per telefoon. De scepsis is er altijd geweest, coaches en scouts zagen het niet in Curry zitten. Hij was relatief klein voor een basketballer en het ontbrak hem aan een atletisch, krachtig lichaam – gewenst bij een fysieke sport als basketbal. De vader van Matt McKillop, Bob, is de ervaren coach van Davidson College en ziet elf jaar geleden het talent van Curry: de oog-handcoördinatie, de balvaardigheid, het inzicht. Hij legt hem vast, geeft hem het vertrouwen en Curry groeit uit tot een van de meest beloftevolle spelers van het Amerikaanse collegebasketbal.

Matt McKillop maakte Curry in zijn laatste collegejaar in 2009 opnieuw mee, dan in zijn rol als assistent-coach van Davidson College. „Hij was speciaal en kon bij iedere training iets doen waarvan je dacht: wauw, wat is dit?” Na dat seizoen stapt Curry over naar de NBA, naar de Golden State Warriors, een club die lang een anoniem bestaan leed. Met de komst van Curry transformeerde de club gaandeweg in een kampioensploeg, vorig jaar werd de eerste titel na veertig jaar behaald. Nu lonkt de tweede titel op rij, na een recordaantal van 73 overwinningen in het reguliere seizoen – één meer dan de legendarische Chicago Bulls van Michael Jordan in 1996. Curry (28) dirigeert zijn ploeg met

zijn dodelijke wapen, het driepuntsschot. Hij zorgt met de afstandsschoten voor een revolutie in het basketbal – zo ongekend veel scoort hij van buiten de driepuntlijn. „Hij schiet heel snel, met een hoge boog, daardoor is hij moeilijk te blokkeren”, zegt de Nederlandse collegespeler Olaf Schaftenaar, liefhebber van Curry. Curry is slechts 1 meter 91 lang, maar door zijn handelingssnelheid is hij verdedigers bijna altijd een stap voor. Schaftenaar: „Hij heeft een fractie van een seconde nodig om de bal los te laten richting basket. Dat is niet te verdedigen.” In het reguliere seizoen was Curry goed voor 402 driepunters, een record. Toeschouwers komen speciaal eerder naar wedstrijden om het warmgooien van Curry te

kunnen zien, vertelt McKillop. Unaniem werd Curry dit seizoen gekozen tot meest waardevolle speler, nooit eerder gebeurde dat. Het is de rust en kalmte waarmee Curry zijn schoten lost die indruk maakt, volledig in balans – het lijkt vanzelf te gaan. „De manier waarop hij speelt is zo onmenselijk, alsof het te makkelijk is op sommige momenten”, zegt de Nederlandse international Worthy de Jong, die op dezelfde datum is geboren als Curry. „De dingen die hij doet, het is voor deze generatie iets wat nog niet eerder gedaan is”, zegt De Jong. „Je kan veel spelers vergelijken met Michael Jordan en Magic Johnson. Ik weet niet wie je kan vergelijken met Stephen Curry.”

BOBO’S

ATLETIEK

Infantino (FIFA) en Coe (IAAF) niet op de kandidatenlijst van het IOC

Usain Bolt raakt misschien een olympische titel kwijt

Voorzitters Gianni Infantino van de FIFA en Sebastian Coe van de internationale atletiekbond IAAF kunnen een lidmaatschap van het Internationaal Olympisch Comité voorlopig vergeten. De twee bestuurders ontbreken op de kandidatenlijst die het IOC vrijdag bekendmaakte. Infantino en Coe zijn niet onomstreden als nieuwe leider van een sportorganisatie die door schandalen in forse problemen verkeert. (ANP)

A M ST E R DA M . De Jamaicaanse top-

sprinter Usain Bolt dreigt één van zijn zes olympische titels kwijt te raken. Eén van zijn teamgenoten uit de ‘gouden’ estafetteploeg van de Spelen van Peking 2008 op de 4x100 meter, Nesta Carter, zou een positieve dopingtest hebben afgelegd. Carter, in China de startloper, behoort volgens persbureau Reuters tot de 32 sporters die bij nieuwe analyse van

de monsters uit 2008 tegen de lamp zijn gelopen. Bij Carter zouden sporen van methylhexanamine gevonden zijn, een middel dat volgens de BBC sinds 2004 op de internationale dopinglijst staat. Als ook de B-staal positief is, dreigt Jamaica het goud te moeten inleveren. De dertigjarige Carter heeft op de 100 meter een persoonlijk record staan van 9,78 seconden, waarmee hij de op vijf na snel-

ste man ter wereld is. Individueel won Carter nooit een hoofdprijs, maar als onderdeel van het Jamaicaanse estafetteteam vierde hij wel grote successen. Zowel in Peking 2008 – waar de Jamaicanen het huidige wereldrecord liepen – als Londen 2012 pakte de ploeg van kopman Bolt goud. Bij de laatste drie WK's was Carter ook onderdeel van de ‘gouden’ ploeg. (ANP/NRC)

E34 Sport Voorlopige Nederlandse Deelnemers Olympische Spelen 2016 - Rio de Janeiro Atletiek

Presteren, presteren en nog eens presteren, zonder jolijt

Vrouwen Nadine Broersen Andrea Deelstra Sifan Hassen Susan Kuijken Maureen Koster Femke Pluim Dafne Schippers Jip Vastenburg Anouk Vetter Nadine Visser Mannen Liemarvin Bonevacia Pieter Braun Fabian Florant Churandy Martina Abdi Nageeye Eelco Sintnicolaas

Judo Meerkamp Marathon 800m & 1.500m 5.000m & 10.000m 1.500m & 5.000m Polsstokhoogspringen 100m & 200m 10.000m Zevenkamp 100m horden & Zevenkamp 400m Meerkamp Hink-stap-sprong 100m & 200m Marathon Meerkamp

Badminton Vrouwen Eefje Muskens Selena Plak Mannen Jacco Arends

Vrouwendubbelspel Vrouwendubbelspel & Gemengd dubbelspel Gemengd dubbelspel

Vrouwen Marleen van Iersel & Madelein Meppelink

Door onze redacteur Henk Stouwdam

FOTO'S ANP, AFP, NOVUM, DAVID VAN DAM

e Nederlandse olympische ploeg heet tegenwoordig TeamNL. Bedacht door sportkoepel NOC*NSF als marketingmodel én om het ongelijksoortige gezelschap sporters één gezicht te geven. Het is peperduur om op olympisch niveau te kunnen presteren. In tijden van schaarste kan een ploeg met de marktwaarden van Dafne Schippers, Epke Zonderland, Ranomi Kromowidjojo, Marianne Vos, Tom Dumoulin en Kiki Bertens voor extra inkomsten zorgen. Slimme zakelijke zet van NOC*NSF, dat de vaste Lotto-inkomsten de laatste jaren met miljoenen zag teruglopen. Parallelle doelstelling is sporters met TeamNL een gevoel van saamhorigheid te geven. Daarvoor heeft NOC*NSF drie kernwaarden geformuleerd: ‘excelleren’, ‘samen’ en ‘respect’. Prachtige uitgangspunten waar olympische sporters zich ongetwijfeld aan conformeren, maar ook waarden die met het oog op de Olym-

pische Spelen van Rio een zekere schijneenheid weergeven. Hoe is te verdedigen dat sporters die klaar zijn halverwege de Spelen verplicht moeten terugkeren naar Nederland? Staat dat besluit van chef de mission Maurits Hendriks niet op gespannen voet met zowel de kernwaarden van TeamNL als dat speciale olympische gevoel van sporters? Ja, erkent Hendriks. Maar hij kan niet anders, vindt het hoofd van de Nederlandse ploeg.

Mountainbike Mannen Rudi van Houts

Paardensport

Beachvolleybal

Olympische ploeg Nederland telt op de Spelen in Rio een grotere diversiteit aan sporters. En meer teams. De door Maurits Hendriks gewenste verbreding is een feit.

Vrouwen Anicka van Emden Kim Polling Tessie Savelkouls Sanne Verhagen Marhinde Verkerk Mannen Dex Elmont Noël van ‘t End Henk Grol Roy Meyer Jeroen Mooren Frank de Wit

Mannen Alexander Brouwer & Robert Meeuwsen Reinder Nummerdor & Christiaan Varenhorst

Team Dressuur (4 ruiters) Team Eventing (4 ruiters) Team Springen (4 ruiters)

Roeien Vrouwen Lichte dubbeltwee Dubbelvier Acht Mannen Twee zonder stuurman Vier zonder stuurman Acht

BMX Schermen

Vrouwen Merle van Benthem Laura Smulders

Mannen Bas Verwijlen

Mannen Twan van Gendt Jelle van Gorkom Niek Kimmann

Schoonspringen Vrouwen Uschi Freitag

Boksen Vrouwen Nouchka Fontijn Mannen Peter Müllenberg

Taekwondo Tot 75kg (middengewicht)

Vrouwen Reshmie Oogink

Tot 81kg (lichtzwaargewicht)

Tafeltennis

Boogschieten Mannen Recurve Team (3 leden) Sjef van den Berg (individueel)

Vrouwen Britt Eerland Li Ji Li Jiao

Het gaat om de medailles Hendriks is verantwoordelijk voor „het prestatieklimaat” en hanteert de stelregel dat alle sporters zich onder gelijke omstandigheden op hun wedstrijd moeten kunnen voorbereiden. Hij wil waken voor een jolige boel in de tweede week als een groot deel van de ploeg, die in Rio uit zo’n 240 sporters zal bestaan, klaar is. Ervaringen uit het verleden leren dat zoiets verstorend kan werken. Hendriks: „Dan willen ze naar andere wedstrijden, het Holland Huis bezoeken en familie ontmoeten. Begrijpelijk, maar wij als staf moeten dat allemaal managen. Daar komt nog eens bij dat we voor het eerst als complete ploeg in het olympisch dorp zitten; bij andere Spelen hadden de roeiers en zeilers hun eigen dorp. Ander puntje: wie de stad ingaat vergroot het gevaar op infecties. Ja, ik weet dat het wringt, maar het gaat uiteindelijk wel om het winnen van medailles, tot op de laatste dag.” Het plan voor een gesplitste terugkeer had Hendriks al vier jaar terug voor de Spelen van Londen, zijn eerste als chef de mission. Hij kreeg destijds geen toestemming van het NOC*NSF-bestuur, vooral vanwege de houding van de atletencommissie, die tegen was. „Inmiddels is het topsportklimaat in Nederland verbeterd”, stelt Hendriks genoegzaam vast. Maar dat geldt niet altijd voor de buren in het olympisch dorp. In Londen maakten de Grieken in het belendende perceel er in zijn ogen de laatste dagen een potje van. „Die waren zo lawaaiig dat onze sporters er ’s nachts wakker van werden. Toen ik de Griekse chef de mission daarop wilde aanspreken, bleek die al naar huis te zijn. Over het Griekse topsportklimaat gesproken…”

Tennis

Golf

Vrouwen Kiki Bertens Mannen Jean-Julien Rojer & Robin Haase

Mannen Joost Luiten

Handbal Vrouwen Team (14 leden)

Triathlon Vrouwen Rachel Klamer

Hockey Vrouwen Team (16 leden) Mannen Team (16 leden)

Turnen Vrouwen Team (5 leden) Mannen Team (5 leden)

Kanovaren (slalom) Mannen Maarten Hermans

Nu is het zo geregeld dat in week twee van de Spelen, op dinsdag 16 augustus, sporters terugkeren die klaar zijn en geen medaille hebben gewonnen. Wie tot 48 uur voor die datum niet is uitgespeeld, mag in Rio blijven. Naar verwachting zal dat neerkomen op een vervroegde terugreis voor iets meer dan de helft van TeamNL, met name roeiers, zwemmers en judoka’s. Medaillewinnaars keren later terug vanwege de traditionele ontvangst bij de koning.

Verplichte clinics en ontvangsten Protesteren tegen de vervroegde thuisreis is zinloos, want alle sporters hebben voor uitzending naar de Spelen de Olympische Overeenkomst moeten tekenen, waarin alle rechten en plichten staan vermeld, dus ook het vervoer. Dat contract komt in nauwe samenspraak met de vakbond NL Sporter tot stand. Volgens directeur Adam Bakker verlopen die onderhandelingen de laatste jaren soepel en heeft hij voor ‘Rio’

geen klachten van sporters ontvangen. Maar er is wel een puntje dat hem dwarszit. Hij vindt dat in de Olympische Overeenkomst ook oneigenlijke zaken worden geregeld. Bakker: „Het contract zou een zuivere sportieve afspraak moeten zijn. Nu staan er ook verplichtingen over clinics en ontvangsten in. Voor alle commerciële zaken zou naar onze mening een apart document opgesteld moeten worden. Wat als een sporter weigert een clinic te geven of naar een ontvangst te gaan? Mag hij dan niet naar de Spelen? Tot dusver zijn daar geen problemen over ontstaan, en hoe welwillend NOC*NSF zich ook opstelt, het blijft een overeenkomst met een monopolist, een partij met het alleenrecht sporters naar de Spelen af te vaardigen.” Hoe dan ook, Hendriks is tevreden met de samenstelling van TeamNL. De teleurstelling over de missers bij waterpolo (vrouwen) en rugby sevens, twee sporten waarin veel geld is geïnvesteerd, zijn verwerkt. Daar

staat tegenover dat de gewenste verbreding van sporten – „nodig om de top-10 te halen” – is bereikt dankzij atletiek, badminton, boksen, schoonspringen, turnen, handboogschieten, worstelen en taekwondo. En het doet de chef de mission vooral deugd dat er met handbal en volleybal twee teamsporten zijn bijgekomen, want dat was na de evaluatie van ‘Londen’ een sterke wens.

TeamNL, de zakelijke kant Wat resteert is presteren. En goed ook, als het aan Hendriks ligt. Om sportieve én zakelijke redenen. Want TeamNL moet ook in de markt gepositioneerd worden. Hendriks: „We willen TeamNL klaarmaken voor de fans in Nederland en dat platform commercieel benutten. Daarvoor is onlangs een belangrijke stap gezet toen de sportbonden unaniem hebben ingestemd met het voorstel hun marketingrechten bij TeamNL onder te brengen. Ik ga er vanuit dat goede Nederlandse prestaties in Rio de on-

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

E35

SCHAKEN HANS REE

Anish Giri ontsnapt

Tot 63kg Tot 70kg Boven 78kg Tot 57kg Tot 78kg Tot 73kg Tot 90kg Tot 100kg Boven 100kg Tot 60kg Tot 81kg

Vrouwen Team (12 leden)

Wielrennen (baan) Vrouwen (3)* Nader te bepalen

Individuele keirin Individuele sprint Omnium

Kirsten Wild Elis Ligtlee & Laurine van Riesen

Teamsprint

Mannen (8)* Nader te bepalen

Individuele keirin Individuele sprint Ploegenachtervolging Teamsprint Omnium

Tim Veldt

Wielrennen (weg) Vrouwen Anna van der Breggen Ellen van Dijk Annemiek van Vleuten Marianne Vos

Wegwedstrijd & Tijdrit Wegwedstrijd & Tijdrit Wegwedstrijd Wegwedstrijd

Mannen Tom Dumoulin Steven Kruijswijk Bauke Mollema Wout Poels

Wegwedstrijd & Tijdrit Wegwedstrijd Wegwedstrijd Wegwedstrijd & Tijdrit

Worstelen Vrouwen Jessica Blaszka

Zeilen

Degen

Driemeterplank

Vrouwen Marit Bauwmeester Lilian de Geus Annemiek Bekkering & Anette Duetz Mandy Mulder & Coen de Koning Afrodite Zegers-Kyranakou & Anneloes van Veen Mannen Pieter Jan Postma Dorian van Rijsselberghe Rutger van Schaardenburg

Laser Radial RS:X 49erFX Nacra 17 470 Finn RS:X Laser

Tot 67kg

Zwemmen (langebaan)

Vrouwen enkelspel Mannen dubbelspel

Vrouwen (10) Inge Dekker Femke Heemskerk Ranomi Kromowidjojo Sharon van Rouwendaal Kira Toussaint Nader te bepalen Mannen (7) Maarten Brzoskowski Joeri Verlinden Sebastiaan Verschuren Nader te bepalen

100m vlinderslag 100m & 200m vrije slag 50m en 100m vrije slag 400m & 800m vrije slag 100m rugslag 4x100m & 4x200m vrije slag 400m vrije slag 100m vrije slag 100m & 200m vrije slag 4x200m vrije slag

Zwemmen (open water) Vrouwen Sharon van Rouwendaal Mannen Ferry Weertman NRC 040616 / AB / Bron: NOC*NSF Op 12 juli volgt de definitieve lijst met deelnemers.

derhandelingen met grote partijen zullen helpen.”

M E DA I L L E W I N N A A R S

Bloedgegevens blijven geheim

Lagere bonussen als gevolg bezuinigingen

De ontwikkelingen rond TeamNL en de fusie van de Staatsloterij en De Lotto stemmen Hendriks na lange tijd weer positief. De jaarlijkse loterij-afdracht lijkt te gaan stijgen en als er dan ook extra geld uit de markt wordt gehaald, kan de ingeslagen prestatieve weg worden vervolgd. Hendriks: „Het hoge niveau dat Nederlandse sporters nu hebben bereikt kost jaarlijks meer geld. Dat betekent wereldwijd meer toptoernooien met meer hoogwaardige begeleiding. We moeten beseffen dat naarmate het mondiale niveau stijgt, de afstand naar de top groter wordt. De Nederlandse prestaties kunnen alleen duurzaam worden als er in talentontwikkeling wordt geïnvesteerd. Iedereen snapt dat de nieuwe Dafne, Ranomi, of Epke niet structureel voorbij komt. Dat succes gaan we niet zomaar reproduceren.”

Nederlandse medaillewinnaars op de Olympische Spelen in Rio krijgen een lagere bonus uitgekeerd dan vier jaar geleden in Londen. Als gevolg van bezuinigingen bij NOC*NSF is een korting van vijftien procent doorgevoerd. De bonussen voor individuele medaillewinnaars in Rio: Goud: 25.500 euro (was 30.000); zilver 19.125 (22.500); brons 12.750 (15.000). Voor teamsporters geldt: vergoeding voor individuele sporter x wortel van het aantal teamleden, gedeeld door aantal teamleden, met een minimum per teamlid van: Goud 9.350 euro (11.000); zilver 6.800 (8.000); brons 4.250 (5.000).

Hendriks vertrekt om nog een andere reden met een opgeruimd gemoed naar Rio. Hij is blij met het standpunt van sportminister Edith Schippers dat sportmedische gegevens onder de geheimhoudingsplicht van de arts vallen. In een tv-uitzending van Nieuwsuur bleek onlangs dat de medische staf van NOC*NSF bloedgegevens van olympische sporters verzamelt, maar eventueel verdachte waarden niet doorgeeft aan de Dopingautoriteit. In antwoord op vragen van het Kamerlid Tjeerd van Dekken (PvdA) deelt Schippers de mening van NOC*NSF dat die verplichting niet geldt vanwege het beroepsgeheim. Hendriks: „Wij willen op een schone manier medailles winnen, laat dat duidelijk zijn. En als wij op trendmatig verdenkingen hebben van doping, dan melden we dat. Maar onze artsen moet wel hun beroepsgeheim tegenover de sporters overeind kunnen houden. De houding van de minister schept gelukkig duidelijkheid in onze positie.”

r was eens een genootschap van moppenkenners waarvan de leden de mop in heden en verleden zo grondig bestudeerd hadden, dat ze alle moppen hadden genummerd. Dat was makkelijker dan het misschien lijkt, want er zijn er niet zo veel. Je kunt de Kalverstraat wel vervangen door Broadway, maar het blijft dezelfde mop. Op de jaarvergaderingen werden geen moppen verteld, omdat iedereen alles al kende. Een spreker zei ‘587’ en dan werd er gelachen, en een ander zei dan: „Dat doet mij denken aan 1131”, en dan was de hilariteit nog groter, omdat mop 1131 nog grappiger was. Buitenstaanders zouden denken dat de clubleden niet goed wijs waren. Schaakkenners die de partij Doebov - Brkic zagen, die ik vorige week gebruikte voor de opgave, zeiden: „Torre Lasker, Moskou 1925.” Ze slaan een blik op de partij van deze week, Giri - Harikrishna, en zeggen: „Polugajevski Tal, Moskou 1969.” Zo lijkt het soms of er net als bij die moppen maar een beperkt aantal standaardpartijen bestaan, die met kleine variaties steeds herhaald worden. Gelukkig is dat niet waar. Misschien getergd door de flauwe grappen over zijn remises in het kandidatentoernooi schoot Anish Giri in het Vugar Gashimov Memorial in Shamkir, in Azerbeidzjan, fel uit de startblokken en hij begon met 4 uit 5. Er was een ander die nog hoger scoorde, Fabiano Caruana, die met 4½ uit 5 begon. In de zesde ronde maakten ze beiden een remise en donderdag moesten ze in de zevende ronde tegen elkaar. In sneltreinvaart speelden ze de opening en het middenspel en toen kwamen ze remise overeen in een stelling met aan beide kanten nog een dame en een toren. Die lui weten wat ze doen, dacht ik eerst. In werkelijkheid had Caruana tegen het eind gewonnen gestaan, even de zetten herhaald, waarna hij weer gewonnen stond, en toen nam hij met nog zeeën bedenktijd remise. Vreemd. Het was waar dat de winnende zetten niet makkelijk waren, maar hij had er in ieder geval over na kunnen denken. Anish Giri - Pentala Harikrishna, Shamkir 2016 1. d4 Pf6 2. c4 e6 3. Pf3 d5 4. Pc3 c5 5. cxd5 Pxd5 6. e4 Pxc3 7. bxc3 cxd4 8. cxd4 Lb4+ 9. Ld2 Lxd2+ 10. Dxd2 0-0 11. Tc1 b6 12. Ld3 Lb7 13. 0-0 h6 14. De3 Pc6 Vorig jaar in Shamkir werd hier in Mamediarov Kramnik 15. Tfd1 gespeeld. 15. h4 Een nieuwe zet. Giri speelt meteen op koningsaanval. 15...Tc8 16. h5 Hiermee wordt zwarts zet g7-g6 vrijwel onmogelijk gemaakt, wat betekent dat zwart in groot gevaar is als wit zijn dame voor de loper op de diagonaal b1h7 weet te krijgen. 16...De7 17. Lb1 Tfd8 18. d5 Dit pionoffer, in combinatie met wits volgende zet, was in een soortgelijke stelling in Polugajevski - Tal, Moskou 1969, het begin van een geweldige koningsaaval. Meteen 18. e5 ging overigens niet wegens 18...Pxd4 19. Pxd4 Txc1 20. Txc1 Txd4 21. Dxd4 Dg5 en zwart wint de geofferde toren met voordeel terug. 18...exd5 19. e5 La6 Hij houdt wit van de diagonaal b1-h7 af. 20. Tfe1 Dd7 21. Df4 Pe7 22. Pd4 Txc1 23. Dxc1 Nu wil de dame naar c2. 23...Da4 Dit is geen goede manier om dat te verhinderen. Beter was 23...Tc8, al zou wit zelfs in het dame-eindspel na 24. Da3 Lc4 25. e6 fxe6 26. Txe6 Pc6 27. Txc6 Txc6 28. Pxc6 Dxc6 29. Dxa7 goede winstkansen hebben. Zie diagram 24. e6 Dxd4 Dit verliest snel. De beste kans was 24...Tf8, al staat wit ook dan heel goed. 25. exf7+ Kxf7 26. Dc7 Te8 Of 26...Tf8 27. Dxe7+ Kg8 28. Lh7+ met kwaliteitswinst of 26...Tc8 27. Dxe7+ Kg8 28. De6+ en zwart gaat mat. 27. Lg6+ Zwart gaf op.

O P G AV E

Olga Zimina - Ulviyya Fataliyeva, EK vrouwen Mamaia 2016. Wit begint en wint.

Oplossing 1. Dxd7 Txd7 2. Txc8+ Td8 3. Txd8+ Dxd8 4. Lb7 en zwart gaf op, want na 5. Tc8 blijft wit een stuk voor.

Volleybal

| Sweco ontwerpt en ontwikkelt de samenlevingen en de steden van de toekomst. Haar werk OHLGW WRW GXXU]DPH JHERXZHQ HHQ HI FLÂQWH LQIUD structuur en toegang tot elektriciteit en schoon water. Met 14.500 medewerkers in Europa bieden zij haar klanten voor elke situatie de juiste expertise. Zij voeren jaarlijks projecten uit in 70 landen verspreid over de hele wereld. Sweco is het grootste architecten- en ingenieursadviesbureau in Europa, heeft een omzet van circa â&#x201A;Ź 1,7 miljard (pro forma 2015) en staat genoteerd aan de Nasdaq Stockholm. Wil je met je werk een verschil maken? Dan moet je bij Sweco zijn. Bij Sweco ligt de verre toekomst dichtbij. Wat de medewerkers van Sweco verbindt is de passie voor het vormgeven van de samenlevingen en steden van de toekomst. Sweco bestaat uit nieuwsgierige mensen die de verantwoordelijkheid nemen voor hun opdrachten en gedreven zijn om echt het verschil maken voor hun klanten.

| Als Projectleider Installatietechniek geef je leiding aan projecten en adviseer je over gebouwgebonden installaties. Daarnaast geef je sturing aan vak- en productontwikkeling en je onderVWHXQW GH FRPPHUFLÂOH PDUNWEHZHUNLQJ LQ KHW VFKULMYHQ YDQ RIIHUWHV 'H DIGHOLQJ KHHIW HHQ EUHGH H[SHUWLVH LQ GH XWLOLWHLWVERXZ 'H DGYLHVZHUN]DDPKHGHQ YDULÂUHQ YDQ NOHLQH KDDOEDDUKHLGVVWXGLHV WRW het opstellen van complete contractstukken voor aanbestedingen. | Je beschikt over HBO/WO werken denkniveau en hebt minimaal 10 jaar aantoonbare ervaring in het expertise JHELHG YDQ ZHUN WXLJ ERXZNXQGLJH HQ HOHNWURWHFKQLVFKH LQVWDOODWLHV -H KHEW DI QLWHLW PHW GH ODDWVWH ontwikkelingen op het vakgebied van Sweco zoals BIM, keten-samenwerking, innovatieve contractYRUPHQ HQ QDQFLHULQJVFRQVWUXFWLHV '%) 02 336 -H VSHHOW HHQ DFWLHYH URO ELM GH PDUNW EHZHUNLQJ en offertebehandeling van het team met als doel winnende projecten te verkrijgen en te realiseren.

| Als Senior Adviseur ESCo word je door de opdrachtgevers gevraagd om bij bestaande of nieuwe installaties te adviseren over wat de beste business case is voor het optimaliseren van de energieen onderhoudskosten. Je bent in staat om een latente behoefte te activeren, de business case voor de opdrachtgever uit te werken en de benodigde vervolgstappen richting realisatie te begeleiden. Je kent alle ins en outs van hoe ESCo aanbieders kan helpen bij het realiseren en exploiteren van het te optimaliseren energiesysteem, maar je bent je ook bewust van de risicoâ&#x20AC;&#x2122;s in deze. | Je hebt een afgeronde HBO/WO-opleiding in een technische of bedrijfskundige richting. Je hebt ruime ervaring met en kennis van energietechniek en aantoonbare resultaten behaald met het ontwikkelen, realiseren en exploiteren van energie-optimalisaties. Je bent in staat om een business case in detail door te rekenen en hebt diepgaande kennis van en ervaring met het opstellen van diverse contractvormen.

| Binnen de afdeling Watertechniek zoeken we een Projectleider Elektrotechniek en ICTsystemen die sterk is op inhoud en toe is aan verbreding. Tot je taken behoort de technische advisering over ICT-systemen en elektrotechnische installaties binnen projecten op het gebied van droge en natte infrastructuur. Hierbij valt te denken aan tunnels, sluizen, stuwen, bruggen en gemalen. Het gaat dan niet alleen om techniek, maar ook over het functioneren van dergelijke systemen, om deze V\VWHPHQ IXQFWLRQHHO WH NXQQHQ VSHFL FHUHQ | Je hebt een afgeronde HBO/WO-opleiding, HHQ PXOWLGLVFLSOLQDLUH RULÂQWDWLH HQ PLQLPDDO MDDU UHOHYDQWH ZHUNHUYDULQJ -H KHEW MH HLJHQ QHWZHUN bent ondernemend vanuit de inhoud en zet leads om in projecten. Je bent creatief, communicatief en sociaal vaardig. Je werkt gestructureerd en maakt duidelijke afspraken aan de voorkant van het project. Je kunt goed schrijven, bent resultaatgericht en betrokken bij maatschappelijke vraagstukken.

| Voor het team Drinkwater & Industrie op de afdeling Watertechniek in Middelburg zijn we op zoek naar een Projectleider Elektrotechniek. Je levert een bijdrage aan projecten in zuiveringsinstallaties voor drink-, proces- en afvalwater. Naast het leveren van vakinhoudelijke kennis vervul je in projecten een sturende en coĂśrdinerende rol vanaf de conceptuele fase tot en met de realisatieen nazorgfase. De klanten herkennen je tevens als expert en je geeft gevraagd en ongevraagd je visie op alle aspecten die te maken hebben met integrale sturing en monitoring van de assets. _ -H KHEW HHQ UHOHYDQWH DIJHURQGH +%2 VWXGLH HHQ PXOWLGLVFLSOLQDLUH RULÂQWDWLH HQ PLQL PDDO 5 jaar werkervaring in een vergelijkbare functie. Je bent ondernemend vanuit de inhoud en zet kansen om in projecten. Je werkt gestructureerd, krijgt energie van samenwerken en bent resultaatJHULFKW (HQ FRPPHUFLHHO QHWZHUN HQ NHQQLV YDQ LQGXVWULÂOH DXWRPDWLVHULQJ ZRUGW DOV SUH HUYDUHQ

| Voor de afdeling Watertechniek van Sweco in De Bilt zoeken wij een Engineer Waterbouwkundige Werken E. Vanuit je ruime ervaring met het ontwerpen van elektrotechnische systemen van waterbouwkundige werken (beweegbare bruggen, stuwen, sluizen en/of poldergemalen) lever jij een belangrijke bijdrage aan projecten in binnen- en buitenland. Door deze ruime ervaring en opgebouwde NHQQLV EHQ MH LQ VWDDW LQVSHFWLHV XLW WH YRHUHQ HQ WHFKQLVFKH VSHFL FDWLHV WH VWHOOHQ 1DDVW KHW OHYHUHQ van vakinhoudelijke kennis vervul je in projecten een sturende en coĂśrdinerende rol vanaf de conceptuele fase tot en met de realisatieen nazorgfase. | Je hebt HBO Elektrotechniek afgerond en ervaring in een vergelijkbare functie. Je bent ondernemend, resultaatgericht en samenwerkingsgericht. Daarnaast creatief, communicatief en sociaal vaardig. Je beheerst de Engelse taal en bent bereid om binnen internationale projecten voor korte tijd in het buitenland te werken.

De conclusie is: stofhozen zijn onderschat, ze kunnen wel degelijk een kind optillen. En schade aanrichten W7

Zaterdag 4 juni & Zondag 5 juni 2016

De oceanen: warmer, zuurder en minder zuurstof De opwarming van de aarde heeft grote veranderingen in de oceanen in gang gezet. Het leven reageert grillig.

EN VERDER

Column Martijn Katan

Geneeskunde

Geschiedenis

De Azteken offerden mensen, wij doen het nu met ratten W3

Erfelijke stofwisselingsziektes zijn nu sneller op te sporen W9

De Bijbel is heel begrijpelijk, als landbouwboek W10-11

et is gek dat we onze planeet ‘aarde’ noemen, zei ooit de sf-schrijver Arthur C. Clarke. Want het is toch duidelijk oceaan. Inderdaad, ruim 70 procent van het oppervlak bestaat uit water. En nu we toch citeren: aan veel mensen wordt de bozige uitspraak toegeschreven dat ‘we meer van de maan weten dan van de oceanen’. Die kennislacune, dat is ook de strekking van het oceanenstuk van Marcel aan de Brugh, verderop in deze bijlage. Zeker, een deel van zijn verhaal vertelt juist hoeveel méér we van oceanen weten, onder meer door een gloednieuw systeem van meetboeien. Maar die kennis betreft vooral de fysische en chemische zee. Van de levende zee, de ontelbare planten en dieren in het zoute water, weten we nu vooral wat we niet weten. Zeeleven is – weer een citaat – nu een known unknown. Dat besef is zelfs al vooruitgang. Vroeger pakte de maan-oceaanvergelijking nog wel eens anders uit. In 1948 schreef de oceanograaf Francis P. Shepard (1897-1985) opgewekt: ‘Tot voor kort was er veel meer bekend over het oppervlakte van de maan dan over enorme gebieden die liggen onder driekwart van het aardoppervlak’. Maar maankennis nam daarna veel sneller toe dan kennis van de Deep Frontier. Twaalf mensen liepen over de maan, drie daalden af naar de diepste diepten. Dat gemis aan oceaankennis is pijnlijker dan ooit want ook de samenleving is verder ontwikkeld sinds 1948. We weten nu dat de oceaan een sleutelrol speelt in de voortrollende klimaatverandering. Het is dan best nuttig de zeebiologische kosten te kennen van ons verkwistende koolzuurgasgedrag. Geen nieuws zal niet altijd goed nieuws zijn. Want nu willen we - de meesten van ons – ook zo veel mogelijk natuur zo gaaf mogelijk met ons meenemen naar de volgende eeuw (om maar eens E.O. Wilson te citeren). Maar ook los van de lasten voor vis, kwal en plankton zal onze energievoorziening zich verder moeten vernieuwen. In een opgewekte stemming meldde de oud-vice-president en klimaatactivist Al Gore onlangs dat de groei in wind- en zonne-energie nu vele malen groter is dan in het jaar 2000 werd voorzien. Dat is tenminste iets positiefs. Hendrik Spiering

Advertentie

De 3.300 jaar oude dolk van de jong gestorven farao.

Toetanchamons dolk is van meteorietenijzer De circa 3.300 jaar oude ijzeren dolk van Toetanchamon is waarschijnlijk gemaakt van meteorietenijzer. Een team van wetenschappers leidt dat af uit de verhouding ijzer, nikkel en kobalt in het ijzer van de dolk. Ze beschrijven hun geavanceerde metallurgische metingen (met een draagbare röntgenfluorescentie-spectrometer in het Oudheidkundig Museum in Caïro) in Meteoritics & Planetary Science (online 20 mei). Al sinds de dolk in 1922 werd gevonden op het rechterdijbeen van de 3.300 jaar oude mummie van de jong gestorven farao, zijn archeologen erdoor gefascineerd. Want hoe kwamen de Egyptenaren - nog midden in de bronstijd aan zulk mooi ijzer? De techniek om ijzer uit erts te winnen was in Toetanchamons tijd nog niet bekend. IJzerbewerking op grote schaal en daarmee de ijzertijd begon pas driehonderd jaar later. Al decennia wordt ijzer uit meteorieten als de meest waarschijnlijke bron gezien. Veel meteorieten die inslaan op aarde bestaan voor het grootste deel uit ijzer. Ook uit het taalgebruik van de Egyptenaren valt een en ander af

te leiden. Voor de tijd van Toetanchamon bestond er een hieroglief (‘ba’) dat vertaald kan worden met ‘metaal, mineraal, ijzer’. Daarna wordt ook een samengesteld hieroglief gebruikt, ‘ba-ne-pe’, te vertalen als: ‘ijzer uit de hemel’. De theorie dat de dolk van meteorietenijzer was gemaakt kreeg 20 jaar geleden een gevoelige knauw toen uit metingen (eveneens met röntgenfluorescentie) bleek dat het nikkelgehalte slechts 2,8 procent zou zijn. IJzer geldt als meteorietenijzer als het nikkelgehalte boven de vijf procent is (tot maximaal 35 procent). Het ‘aardse’ ijzer bevat van nature nooit meer dan 4 procent nikkel. Maar drie jaar geleden werd bewezen dat ijzeren kralen uit andere graven in Egypte uit dezelfde tijd als Toetanchamons dolk wel gemaakt waren van meteorietenijzer. Dat bracht de dolk weer in beeld. De nieuwe en uitvoerigere metingen hebben nu een nikkelgehalte van 10 procent opgeleverd, ruim genoeg voor een herkomst buiten de aarde. Ook de verhouding nikkel-kobalt (18-1) wijst op een buitenaards ontstaan van het metaal. Hendrik Spiering

Meercellig leven al 1,5 mld jaar oud UNIVERSITY OF OXFORD

Van de planeet ‘Water’ weten we weinig

W2 Wetenschap FOTO HARRY BURTON/GRIFFITH INSTITUTE,

DEZE WEEK

In China zijn tot 30 centimeter grote, langwerpige fossielen gevonden van ruim 1,5 miljard jaar oud. Ze horen tot de oudste fossielen van meercellig leven (Nature Communications, 17 mei). Van zulke fossielen zijn er maar enkele, allemaal omstreden. Chinese paleontologen vonden de nu beschreven 53 fossielen en meer dan honderd fragmenten, samen met de bekende specialist Andrew Knoll van Harvard. De hele fossielen lijken op complete organismen. Ze zijn langwerpig, wig- of tongvormig of ovaal. De langste is 30 cm lang, de meeste zijn korter dan 15 cm. In dezelfde laag vonden de paleontologen ook andere fossielen (kleiner dan 1 mm) waarin cellen te herkennen zijn. De paleontologen denken dat de twee typen fossielen bij elkaar horen. Ze interpreteren de fossielen als meercellige eukaryoten. Dat betekent dat hun cellen een kern bezitten, net als moderne planten, dieren, schimmels. Zulke cellen ontstonden circa 2 miljard jaar geleden. Over de vondst is meteen discussie ontstaan. In de periode van 1 tot 2 miljard jaar geleden bestonden er eencellige eukaryoten, maar er zijn weinig fossielen van. Resten van meercellig leven zijn nóg schaarser. Andere kandidaten voor de oudste meercellige eukaryoten zijn kolonievormers van 2,1 miljard jaar oud uit Gabon; de sliertige Grypania (circa 2 miljard jaar) en de alg Bangiomorpha van 1,2 miljard jaar oud. Hester van Santen

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

BEELD VAN DE WEEK

Warme lucht maakt schotsen in Pluto’s stikstofijsvlakte

NASA/JOHNS HOPKINS UNIVERSITY APPLIED PHYSICS LABORATORY/SOUTHWEST RESEARCH INSTITUTE

oxicologen onderzoeken welke schadelijke stoffen er zitten in lucht, water en eten, hoe die stoffen werken en hoeveel we ervan binnen mogen krijgen. Een belangrijk vak, maar de uitkomsten ervan zijn minder zeker dan ze lijken. Hoe serieus moet je waarschuwingen nemen over gif in eten? Dat illustreer ik met twee voorbeelden: MCPD en arsenicum. MCPD betekent MonoChloorPropaanDiol. U krijgt het binnen via margarine, plantaardige oliën en vetten, koekjes en taart, en baby’s krijgen het via flesvoeding. De Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid EFSA heeft de veilige grens voor MCPD verlaagd naar maximaal vijftig microgram (miljoenste gram) per dag voor volwassenen en vijf microgram voor baby’s. Veel baby’s en sommige tieners zitten daarboven. Kan dat kwaad? Dat is onzeker. Er zijn namelijk geen meldingen van mensen die ziek zijn geworden van MCPD. Daarom moesten de onderzoekers afgaan op experimenten bij ratten. Die kregen uiteenlopende hoeveelheden MCPD te eten en daarna werden ze gedood, opengesneden en hun organen bekeken. De onderzoekers beschouwden de hoeveelheid MCPD waarbij niets aan de organen te zien was als veilig voor de rat. Volgens een oude traditie is de veilige hoeveelheid voor de mens een honderdste van die voor de rat en zo kwam EFSA tot die vijftig microgram. Als u vijfhonderd microgram per dag binnenkrijgt wordt u dan ziek? Vermoedelijk loopt dat wel los; toxicologische berekeningen zijn gericht op het produceren van hele lage grenzen waaronder in elk geval niemand iets krijgt. MCPD is dus niet iets om je druk over te maken. De manier waarop die veilige hoeveelheden worden vastgesteld doet me een beetje denken aan de mensenoffers van de Azteken. Hun

COLUMN

Het ritueel van het rattenoffer MARTIJN KATAN

priesters sneden op hoogtijdagen duizenden krijgsgevangenen open, rukten hun het hart uit de borstkas en offerden dat aan de goden. Toen de Spanjaarden deze praktijken wilden verbieden waren de Azteekse priesters ontzet; stoppen van de offers zou leiden tot hongersnood en ziekte. Evenzo durven wij niet te stoppen met onze rattenoffers, alleen betreft onze angst niet boze goden maar kwaadaardige chemicaliën. Die angst is misplaatst; er zijn nauwelijks serieuze aanwijzingen dat kleine hoeveelheden synthetische chemicaliën schadelijk zijn. Grote hoeveelheden wel. Neem PCB: in Japan werden ooit duizenden mensen ziek van rijstolie die besmet was geraakt met PCB. Maar zij hadden een miljoen microgram PCB binnen gekregen terwijl de normale inneming hoogstens vijfhonderd microgram per jaar is. Effecten van dergelijke kleine hoeveelheden zijn onzeker.

n de natuur komen wèl stoffen voor die in kleine hoeveelheden schadelijk zijn. Één microgram van het toxine van de botulinebacterie kan tientallen mensen doden. Ook andere stoffen uit planten en schimmels veroorzaken in minieme hoeveelheden ernstige ziekten. Maar die natuurstoffen zijn door planten in de loop van miljoenen jaren ontwikkeld om planteneters te verjagen of te doden. Door de mens gemaakte chemicaliën zijn niet ontworpen om onze gezondheid te schaden. Moeten we dus stoppen met grenzen te stellen aan chemische verontreinigingen in voedsel? Natuurlijk niet, dan zou de hoeveelheid chemicaliën binnen tien jaar de spuigaten uitlopen. Grenzen moeten er blijven. Maar als die puur berusten op rattenonderzoek zou het goed zijn erbij te zeggen: neem dit niet te serieus, het is voor alle zekerheid, waarschijnlijk loopt het wel los. Bij stoffen die bewezen schadelijk zijn voor

at je te zien krijgt als je een zweefvlucht boven de dwergplaneet Pluto zou kunnen maken? In ieder geval de hiernaast afgebeelde vlakte van stikstofijs met zijn typische celstructuur. We zien hier 400 km van de vlakte Sputnik Planum. Maar er is meer. Want de opnamen die ruimtesonde New Horizons vorig jaar 14 juli heeft gemaakt toen hij langs de verre ijsplaneet vloog, zijn nu gecombineerd tot een lange beeldstrook. Er is ook een videoversie van gemaakt, die je dus over het oppervlak van Pluto laat scheren. Het filmpje staat op de website van NASA, of is te bekijken op: http://tinyurl.com/nrcpluto. De beeldstrook is ongeveer 80 kilometer breed, en de kleinst waarneembare details zijn er ongeveer zo groot als een voetbalveld. De strook loopt van de ‘rand’ van Pluto tot aan de terminator – de overgang van dag naar nacht. Het noordelijke deel wordt gedomineerd door heuvelachtig terrein, bezaaid met inslagkraters. Het gaat geleidelijk over in kantige bergruggen. En dan volgt een abrupte overgang naar de vlakte van stikstofijs, Sputnik Planum. Over die stikstofijsvlakte publiceerde Nature afgelopen donderdag een onderzoek. De tientallen kilometers grote, veelhoekige ijsschotsen zijn waarschijnlijk het gevolg van convectie, is de conclusie. Dat verschijnsel kennen we van de warme lucht die opstijgt boven een radiator, maar het treedt ook op in vaste stoffen: in de mantel van de aarde bijvoorbeeld, en dus ook in de kilometers dikke korst van stikstofijs waarmee Sputnik Planum is bedekt. De opstijgende warmtestromen in deze bevroren ijskorst voltrekken zich heel langzaam: met snelheden van circa anderhalve centimeter per jaar. Dat betekent dat het 500.000 jaar duurt voordat het ijs van Sputnik Planum volledig is ‘ververst’. Eddy Echternach

mensen ligt het anders; daar weten we zeker dat een te grote inname ziektes kan veroorzaken. Arsenicum is een voorbeeld. Arsenicum is een natuurlijk bestanddeel van de aardkorst. Veel mensen in de derde wereld krijgen het binnen via drinkwater uit diepe putten die oud grondwater oppompen dat lang in contact heeft gestaan met rotsen. Bij mensen die dat water drinken neemt de kans op huidkanker, blaaskanker en andere ziekten sterk toe met de inname van arsenicum. Daarom zijn er tegenwoordig strenge grenzen voor arsenicum. Het Nederlandse kraanwater is er vrij van maar er zitten wel kleine beetjes in eten, met name in rijst. Dat komt omdat de rijstplant in het water staat en daaruit arsenicum ophoopt. Biologische of gewone rijst maakt niet uit en bruine rijst bevat meer dan witte. Als rijst verder heel gezond zou zijn zou je die geringe hoeveelheid arsenicum voor lief nemen, want de kans om er iets van te krijgen blijft klein. Maar de voedingswaarde van rijst wordt overschat. Rijstwafels of bruine rijst leveren maar half zoveel eiwit als volkorenbrood en maar een derde tot de helft van de vezel, mineralen en vitamines. Rijst is dus niet speciaal gezond. Een paar rijstwafels per dag en een paar keer per week rijst is prima, maar stop je dreumes niet helemaal vol met rijstemelk, rijstepap en rijstwafels, hij heeft er weinig aan en dan komt die arsenicum er nog eens bij. Arsenicum blijft overigens een uitzonderlijk geval; het gevaar van de schadelijke stoffen in ons eten is grotendeels imaginair.

Martijn Katan is biochemicus en emeritus hoogleraar voedingsleer aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Reacties naar wetenschap@nrc.nl of via facebook.com/martijnkatan. Voor bronnen zie mkatan.nl.

W4 Wetenschap Zuurder...

Warmer... Dat de oceanen opwarmen staat wel vast. Historische scheepsmetingen wezen er al op, alhoewel die zich nog beperkten tot het noordelijk halfrond. Sinds de jaren 80 zijn er satellietmetingen bijgekomen. Uit de hoogte van het oceaanoppervlak kan de opwarming worden afgeleid – warmer water zet uit en neemt meer volume in. „Maar de echte doorbraak is de inzet geweest van de Argo-vloot”, zegt Andreas Sterl, onderzoeker bij het KNMI. De vloot bestaat uit meetboeien die sinds 1999

zijn uitgezet en wereldwijd temperatuur en zoutgehalte van het oceaanwater bepalen, tot een diepte van twee kilometer. Er dobberen er inmiddels zo’n 4.000 van rond. Het beeld dat ze geven is gedetailleerder dan ooit. „Argo levert in één jaar meer winterprofielen van de Zuidelijke Oceaan dan alle winterdata die in de honderd jaar daarvoor zijn verzameld”, schreef Sterl met 26 collega’s eerder dit jaar in een overzichtsartikel over 15 jaar aan Argo-metingen (Nature Climate Change, 27 januari

2016). Uit de Argo-metingen is afgeleid dat de meeste warmte die zich op de aarde ophoopt, als gevolg van de toenemende concentratie broeikasgassen, verdwijnt in de oceanen. Ze nemen ruim 90 procent van de extra warmte op. In haar laatste rapport, uit 2013, schrijft het VN-klimaatpanel IPCC dat het zeeoppervlak (de bovenste meters) de afgelopen 135 jaar met 0,6 graden Celsius is opgewarmd. Dit is een gemiddelde. Regionaal is de varia-

tie groot. In sommige gebieden is het zeeoppervlak alleen al in de laatste tientallen jaren met meer dan een graad Celsius opgewarmd. In het oostelijk deel van de Grote Oceaan is ze in die periode juist met meer dan een graad Celsius gedaald. Het meest opgewarmd in de afgelopen eeuw is het noordelijk deel van de Atlantische Oceaan, naar schatting met 2 graden Celsius. De Zuidelijke Oceaan warmt juist heel traag op, meldden onderzoekers deze week in Nature Geoscience, door het opwellen van diep, koud water.

Van alle CO2 die sinds de Industriële Revolutie in de atmosfeer is gekomen, hebben oceanen 25 à 30 procent opgenomen. In zekere zin is dat gunstig. De opwarming van de aarde is daardoor minder erg dan hij was geweest als al die CO2 in de lucht was gebleven. Maar het komt wel met een prijs: de oceanen verzuren. Oplossingen met een pH onder de 7 worden zuur genoemd (hoe lager het getal, hoe zuurder), boven de 7 heten ze basisch. In de oceanen is de pH de afgelopen

tweehonderd jaar gemiddeld met 0,1 afgenomen, van 8,2 naar 8,1. „De oceanen zijn dus niet zuur, maar basisch”, zegt Steven van Heuven, biogeochemicus bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee op Texel. „En ze zijn een heel klein beetje minder basisch geworden.” Door de toenemende concentratie van CO2 in het zeewater neemt, door chemische reacties, de concentratie carbonaat af en de concentratie bicarbonaat toe. Allerlei dieren verwerken

Overleven in het immense blauw Klimaatonderzoek De oceanen dempen het broeikaseffect, maar tegen een prijs. Ze veranderen. Hoe rampzalig het is voor het leven in zee, blijkt amper te voorspellen.

Door Marcel aan de Brugh ijn er aan het eind van deze eeuw nog pinguïns? Nog koraalriffen? Mosselen? Zwaardvissen? De oceanen veranderen, want ze reageren op de ophoping van broeikasgassen in de atmosfeer. De wereldzeeën warmen op en verzuren. En gebieden met lage zuurstofconcentraties breiden zich uit, op een diepte tussen de 200 en 700 meter. En wat gebeurt er met het leven in de zeeën? Wetenschappers zien overal effecten. Wereldwijd wordt 75 procent van de koraalriffen bedreigd, mede door opwarming. Jean-Pierre Gattuso maakt zich er serieus zorgen over. Hij is hoogleraar Oceanografie aan het Centre National de la Recherche Scientifique. Als de opwarming blijft doorzetten, zullen de veranderingen groter worden. En vooral, zegt hij, „zullen ze snel gaan”. Maar daar houden de zekerheden op. „Ons vermogen om de toekomstige reacties van soorten en ecosystemen te voorspellen is gering”, zegt Gattuso. Waarschijnlijk is er over de maan meer bekend dan over wat

er op de oceanen, laat staan erín, gebeurt. Dit is de rode draad, zegt Gattuso: hoe oceanen fysisch en chemisch zullen veranderen is met een grote mate van zekerheid te voorspellen. Hij heeft er recent overzichtsartikelen over geschreven (bijvoorbeeld: Frontiers in Marine Science, 26 juni, 2015; Science, 2 juli, 2015). Maar voor het zeeleven is het beeld grillig en onvoorspelbaar.

Lentetrek Hoe grillig het beeld is komt goed naar voren in een special over ‘oceanen en klimaat’ die Science op 13 november vorig jaar publiceerde, net voor de klimaattop in Parijs. Oceaanwetenschappers zien bijvoorbeeld dat op zee de warme seizoenen – lente en zomer – eerder beginnen en later ophouden. Planten en dieren reageren daarop, maar niet eenduidig. Gemiddeld genomen schuiven fenomenen als lentetrek, broedperiode, pieken in algengroei, op de kalender naar voren. Met zo’n 4 dagen per decennium. Maar individueel reageren soorten heel uiteenlopend. Bij sommige zeevogelsoorten is de broedperiode hetzelfde gebleven. Bij andere, zo-

Voordat verzuring een probleem wordt, zijn de koralen al kapot door overbevissing’ Biogeochemicus Steven van Heuven

als de Jan van Gent, is die juist verlaat. Bij vissen is het net zo. De trekperiode van vijf zalmsoorten in Alaska liet grote verschillen zien. Niet alleen tussen de soorten, maar ook tussen populaties binnen één soort. Iets soortgelijks zien onderzoekers bij de verschuiving van leefgebieden. Het idee is dat klimaatzones door opwarming verschuiven, richting de polen. En dat soorten meebewegen, om in de zone te blijven waaraan ze zijn aangepast. Sommige studies laten dat ook zien. Zeebioloog Pippa Moore van de Aberystwyth University in Wales schreef mee aan zo’n studie, een meta-analyse van 208 eerder gepubliceerde langetermijnstudies (Nature Climate Change, 4 augustus, 2013). „In ruim tachtig procent van de studies zien we soorten verschuiven zoals we verwachten”, zegt ze. Over het algemeen, zegt Moore, schuiven soorten de bovengrens (het front, dat op de hoogste breedte ligt) van hun leefgebied sneller op dan de ondergrens. Plankton en beenvissen doen dat het snelst. Bodemdieren zoals

mosselen en kreeften reageren trager. Het gemiddelde ligt op 72 kilometer per decennium. Wat dit betekent voor de overleving van die soorten, is trouwens niet uitgezocht. Maar niet altijd reageren soorten zo eenduidig, blijkt uit de al eerder genoemde special in Science. Kabeljauw in de Noordzee is er een voorbeeld van. En de zilverheek in het noordwesten van de Atlantische Oceaan. Complicerende factoren zijn druk van visserij, oceaanstromen, verzuring.

Te simpel van opzet Diezelfde special beantwoordt ook de vraag waarom de reactie van populaties, soorten en hele ecosystemen zo lastig is te voorspellen? Kort gezegd: onderzoek in de praktijk is er tot nog toe betrekkelijk beperkt. En onderzoek in het laboratorium is te simpel van opzet geweest. Die combinatie maakt dat computermodellen de complexiteit van het oceaanleven niet goed aankunnen. En daarom zijn hun voorspellingen weinig waard.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

En minder zuurstofrijk De daling van de pH door verzuring gaat in alle open wateren min of meer even snel, zegt Van Heuven. Wel is er een spreiding in de absolute waarde van de zuurgraad. In gebieden waar oud, CO2-rijk water vanuit de diepte opwelt, is het water op een diepte van zo’n 200 meter een stuk zuurder. Aan het oppervlak verdwijnt dat verschil, want daar wisselt Bij sommige organismen, zoals koralen, lijkt biocalcifi- water CO2 uit met de atmosfeer. Gebieden met veel opcatie samen te hangen met welling liggen in de Zuidelijde concentratie carbonaat in het water, bij andere juist ke Oceaan en voor de kusten van Californië, Marokko met de concentratie bicaren Peru. bonaat.

De oceanen kennen grote, en groeiende gebieden waar de zuurstofconcentratie afneemt. Soms zoveel, dat het lastig wordt voor vissen en bodemdieren om er te leven. Carolin Löscher van het GEOMAR-instituut in Kiel doet onderzoek naar zulke zuurstofarme zones. Ze somt ze aan de telefoon zo op: bij Mauretanië ligt er een, in het oostelijk deel van de Grote Oceaan, in de Golf van Bengalen, voor de kust van Californië, in de Oostzee. Volgens onderzoek van haar collega Lothar Stramma

(Deep Sea Research I, april 2010) zijn zuurstofarme gebieden tussen 1960 en 2008 gegroeid met een oppervlak van 4,5 miljoen km2 – ongeveer de helft van China. Klimaatopwarming is hiervoor een reden, maar ook de lozingen van afvalwater en meststoffen door de mens. De groei van de zuurstofarme zones hangt samen met een afnemende menging van waterlagen. Bij een oceaan die van boven opwarmt groeit het temperatuurverschil met dieper gelegen lagen. Door deze groeiende temperatuurgra-

diënt mengen waterlagen minder makkelijk. In vaktermen: de stratificatie neemt toe. Dit gaat ook op voor de zoutgradiënt. Door het versneld smelten van gletsjers (zoet water) die in zee uitlopen, wordt het water aan het oppervlak minder zout, en het verschil met diepere lagen groter. Menging is juist belangrijk om zuurstof van boven naar beneden te transporteren. Het voorziet dieper levende dieren van zuurstof. En micro-organismen hebben het nodig voor de afbraak van bi-

ologisch materiaal – dat bestaat uit dood, naar beneden gezakt plankton en uitwerpselen van plankton-etende organismen. Menging van water zorgt er ook voor dat vanaf de bodem voedselrijk materiaal opwelt, en zo plankton aan het zeeoppervlak voorziet van voedingstoffen. Volgens het laatste IPCC-rapport, uit 2013, is stratificatie de belangrijkste oorzaak dat de oceanen tussen 100 en 1.000 meter diepte gemiddeld zuurstof hebben verloren. Ook in dit geval zijn er grote regionale verschillen.

Zeeschildpad bij de Great Barrier Reef in Australië

Dat de studies in de praktijk nog beperkt zijn, beaamt ook Lisa Levin, die meeschreef aan een van de artikelen in de Science-special. Ze is hoogleraar Biologische Oceanografie aan het Scripps Institution of Oceanography in La Jolla, Californië. „Zeker als je dieper wilt gaan dan 200 meter. Dan wordt onderzoek erg duur”, zegt ze. Veel van de daar levende soorten zijn niet eens beschreven. Verder bestrijken datasets van zeevogels, schildpadden en zeezoogdieren zelden meer dan tien jaar. Dat maakt het lastig om veranderingen toe te schrijven aan klimaatverandering. Het zou ook natuurlijke variatie kunnen zijn. Een andere complicatie van onderzoek in de praktijk, zegt Levin, zijn de vele beïnvloedende factoren. Zelf bestudeert ze zogeheten oxygen minimum zones, gebieden met een lage zuurstofconcentratie. Op veel plaatsen in de wereld breiden die zich uit. Tegelijk speelt in deze gebieden verzuring een rol, doordat er vaker koud, CO2-rijk water vanuit de diepte opwelt. Dit heeft te maken met veranderen-

de golfstromen, die op hun beurt onder invloed staan van veranderingen in windpatronen. „Het is gewoon behoorlijk complex”, zegt Levin.

Aanpassingsvermogen Als alternatief voeren oceaanwetenschappers onderzoek uit in het lab. In simpele, gecontroleerde omstandigheden. Vaak op één soort. Die dan wordt blootgesteld aan een watertemperatuur, of zuurgraad, die wordt voorspeld voor het eind van deze eeuw. Maar die onderzoeken, is inmiddels de consensus, zijn te simpel van opzet. Zo heeft Levin laten zien dat de zuurgraad van oceaanwater, van de polen tot de tropen, sterk kan variëren al naar gelang de exacte plek, het seizoen en het jaar. Organismen blijken soms nu al, tijdelijk, te leven in een zuurgraad die hoger ligt dan structureel wordt voorspeld voor het eind van deze eeuw. „Het aanpassingsvermogen van soorten wordt onderschat”, zegt Levin. Labstudies moeten ernaar toe meer factoren tegelijk te bestuderen, het liefst met meer

Onderzoek in de praktijk is er beperkt. En onderzoek in het lab is te simpel van opzet

soorten. De Franse hoogleraar Gattuso is het er helemaal mee eens. En er is nog een complicatie, zegt biogeochemicus Steven van Heuven van het Koninklijk Nederland Instituut voor Onderzoek der Zee. Behalve klimaatverandering spelen er nog andere, door de mens veroorzaakte problemen. Overbevissing. Vervuiling van kustwateren door de afvoer van meststoffen en rioolwater. Dat laatste stimuleert het ontstaan van zuurstofarme zones, waar sommige vissen en bodemdieren moeite hebben te overleven „Sorry als ik cynisch klink, maar voordat verzuring echt een probleem zal worden voor koralen, hebben we ze al lang kapot gemaakt door overbevissing”, zegt Van Heuven. Hij vindt dat klimaatverandering meer in perspectief moet worden bekeken. Dat zeggen ook Gattuso en Levin. „Met name over verzuring is lang erg alarmistisch gedaan”, zegt Levin. Duidelijk is dat de gevoeligheid van koralen voor opwarming en verzuring erg uiteen loopt. Ook Levin onderstreept dat er vaak meerdere factoren spelen. Zo hangt de achter-

JAMES COOK UNIVERSITY

carbonaat in hun kalkskelet of schaal, zoals koraal, bepaalde algen, zeeslakken, krabben. Het idee is dat dit proces – biocalcificatie – op den duur lastiger wordt als de concentratie carbonaat in het zeewater blijft afnemen. „Maar over het mechanisme hierachter is veel discussie”, zegt Van Heuven.

uitgang van de Great Barrier Reef bij Australië voor een belangrijk deel samen met de lozing van afvalwater van nabijgelegen landbouwgebieden. En koraalriffen waar niet meer gevist mag worden, zoals de Chagosarchipel in de Indische Oceaan, laten herstel zien. Wat dus de dominante factor is in de achteruitgang van oceanen, ook daarover is de literatuur verdeeld. Sommige onderzoeken komen uit op de vernietiging van habitat, door bodemvisserij, olie- en gaswinning en in toenemende mate diepzeemijnbouw. Maar ander onderzoek komt juist uit op klimaatverandering. Er is maar één conclusie mogelijk, zegt Gattuso. „We zullen alles in samenhang moeten aanpakken.”

Betterplaces.nl Betterplaces.nl Regel je verre reis op maat bij een lokale specialist.

NRCWEEKEND

Wetenschap

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

ALLEDAAGSE WETENSCHAP

De adembenemende dans van landbouwplastic Door Karel Knip

an een stofhoos, een dust devil, een kind de lucht in trekken? Meters hoog? Eind april zou het gebeurd zijn, midden in midden-China, in Guazhou, provincie Gansu. Alle grote netwerken hebben erover bericht. „China dust devil lifts schoolboy into air.” „Freak tornado sweeps a girl into the air.” Het schokkerige smartphone-filmpje op YouTube is spannend genoeg. Een ruim plein vol vrolijke schoolkinderen, stralend blauwe lucht, nauwelijks wind, en dan opeens de razende stofhoos, geschreeuw en paniek. Complete rugzakken worden in de richting van de hoos gesleurd, kinderen grijpen zich aan elkaar vast. Maar uitgerekend het opgezogen slachtoffer zelf komt niet in beeld. Hoe die het eraf bracht blijft onduidelijk, de opnamen in het ziekenhuis zijn geblurd, het Chinees is onverstaanbaar. Het kleine drama verdween weer uit de AW-dossiers. Tot Canvas vorige week American Beauty nog eens uitzond. De film uit 1999 van regisseur Sam Mendes is, onder veel meer, bekend van de ‘plastic bag scene’, ook geïsoleerd op YouTube te bekijken. Het vermaarde fragment toont een leeg plastic boterhamzakje dat minutenlang, meedrijvend op een zwakke luchtstroom, rondwervelt boven plukjes dorre bladeren die zijn bewegingen dan weer aarzelend, dan weer haastig volgen en soms vooruit hollen. De opname, technisch stevig gemanipuleerd, is van een grote schoonheid. Hij straalt een diepzinnigheid uit die velen ontroert: waarheen, waartoe. Au fond laat de scene niets bijzonders zien. Als de Nederlandse steden vol liggen met verdroogde iepenzaadjes, kastanjebloemen, knopschubben van beuken of desnoods korreltjes piepschuim, dan komen dit soort windwervels net zo goed in beeld, vaak inclusief plastic zakken. Ze ontstaan op straathoeken en rond objecten en oneffenheden die bewegende lucht afbuigen of afremmen en al doende aan het draaien brengen. Het is goed om te bedenken dat de zakken en zaden de wervelingen niet precies volgen. De lucht beweegt meestal net anders

Lappen landbouwplastic, boven een Oostenrijks aardbeienveld, zijn door een stofhoos de lucht ingetrokken.

Stofhozen kunnen wel degelijk een kind optillen. En schade aanrichten

dan de objecten die zij meevoert. De windwerveltjes, zoals we ze maar blijven noemen, zijn de kleinste luchtwervels waarover moeder natuur beschikt. Haar assortiment loopt door naar stofhozen en vandaar naar windhozen/wervelstormen, tornado's en cyclonen, oftewel tropische stormen – de nomenclatuur is een soepzootje. Stofhozen en windhozen lijken soms sterk op elkaar, maar zijn qua ontstaan en uitwerking volkomen verschillend. Windhozen vormen zich bij weer van een dramatisch karakter: zwarte wolken, zware regen, onweer. Ze zijn bepaald niet ongevaarlijk. Stofhozen ont-

wikkelen zich juist bij zonnig, droog weer zonder veel wind, als de stralende zon de grond goed kan verwarmen. Ze worden waargenomen boven droge akkers, afgebrande stoppelvelden en hete stranden en leven meestal maar een paar minuten. Schade wordt zelden gemeld. Aan de basis van elke stofhoos staat een bel warme lucht die loslaat van het aardoppervlak en een onderdruk achterlaat die snel wordt aangevuld door toestromende lucht uit de omgeving, lucht die vaak ook warm is, ook weer opstijgt, enzovoort. Het proces houdt zichzelf in stand en kan zichzelf zelfs versterken.

Lees het na op Wikipedia: ‘dust devil’. Stofhozen staan de laatste jaren erg in de belangstelling omdat ze ook in de dunne CO2-atmosfeer van Mars zijn waargenomen. Hier op aarde blijken ze juist veel minder zeldzaam dan lang is gedacht, dat inzicht danken we aan de smartphone, de dashcam en YouTube. Er zijn op internet tientallen opnamen van stofhozen te vinden. Soms zijn het ijle, onzekere pluimpjes van een paar meter hoog, dan weer verschijnen brede, wilde wervels die stof, zand, hooi of parasols tientallen meters hoog de lucht in trekken. Losjes googlen rond het thema ‘plastic bag scene’ bracht deze week opeens een film op het scherm van een ‘slow dust devil’ die zich in april 2010 ontwikkelde boven een aardbeienkwekerij in het Oostenrijkse Pupping. Zonnig weer, nauwelijks wind. De Puppinger aardbeienkweker bedekte de bodem tussen zijn eindeloze rijen aardbeien met lange, zware lappen plastic en de YouTube-film (‘Tornado in Pupping’) laat zien hoe de stofhoos die lappen kalmpjes één voor één de lucht in trekt. Elke lap weegt 60 kilo. Aan het eind van de film staat een reusachtige zuil langzaam wentelende lappen plastic recht omhoog tegen de blauwe hemel – te mooi voor woorden. De filmer heeft niet nagelaten een bezoek te brengen aan de rand van de zuil. Daar blijkt een bulderende wind te staan, want in werkelijkheid is dit natuurlijk geen ‘langzame’ stofhoos. Zo komen we tot de conclusie: stofhozen zijn onderschat, ze kunnen wel degelijk een kind optillen. En schade aanrichten. Waar zoetjesaan ook antwoord op mogelijk is, is de vraag of kinderen een stofhoos kunnen opwekken. De hier vaker geciteerde dr. M. Minnaert suggereert dat in deel drie van De natuurkunde van ’t vrije veld, daarbij afgaande op een publicatie in het Meteorologische Zeitschrift (51) 1934. „Kinderen lopen op zandgrond in een kring van 15 meter middellijn. In het midden ontstaat een wervel die in dezelfde zin draait en zand tot 5 meter opzuigt.” Nergens op internet is de beschrijving van een experiment te vinden met hetzelfde resultaat. Tot nader order besluiten we: Deutsche Fantasie.

BOEKEN

Eindelijk! Een van de studenten heeft geprobeerd ons te vermoorden

ope Jahren, hoogleraar geobiologie aan de universiteit van Hawaii, heeft jarenlang de wetenschappelijke artikelen geschreven die ze moest schrijven, „in een taal die heel weinig mensen kunnen lezen en die niemand ooit spreekt”. Nu heeft ze het verslag gepubliceerd dat ze wilde schrijven: haar memoires uit het lab. In Lab Girl beschrijft ze niet alleen haar onderzoek naar de vraag waarom planten zo succesvol zijn op aarde, maar vooral haar eigen leven. En toen ik het boek voor de tweede keer las, gebeurde er precies hetzelfde als de eerste keer: in het begin ergerde ik me wild. „Er is zeshonderd keer zoveel leven op het land als in de oceaan, en dat komt vooral door planten”, schrijft Jahren bijvoorbeeld in de proloog. O ja? Zeshonderd keer zoveel wát precies? Organismen? Soorten? Levende massa? En hoe weet ze dat? Er staat geen referentie bij. En dan de pathetiek, het gewild literai-

re. „We maakten oogcontact en herkenden vijftien jaar van onze gedeelde geschiedenis weerkaatst in elkaars ogen” – serieus? „In het ritme van deze vrijdagavonden klopt het eerlijke, bescheiden hart van de wetenschap” – echt? En had Jahrens eindredacteur haar niet kunnen vertellen dat iemand die haar eigen grappen van jaren geleden navertelt, niet per se sympathiek overkomt? Nogal gekunsteld is ook de afwisseling van hoofdstukken over Jahrens eigen leven en het leven van een plant. Ze heeft het over zaadjes die heel lang kunnen wachten tot ze ontkiemen, over de eerste, sterke wortel van de plant, over het eerste blad als idee. De metaforiek – haar eerste onderzoeksbaan, haar eerste wetenschappelijke ontdekking – ligt er wel érg dik bovenop. Maar geleidelijk ging ik toch van Jahren houden. Vooral van de manier waarop ze haar vriendschap met Bill beschrijft, haar onderzoeksassistent

Hope Jahren: Lab Girl. Little Brown: 290 blz., € 22,99 * 4

en zielsverwant. Haar liefde voor hem en de verhalen over wat ze samen hebben meegemaakt, dragen het boek in hun sublieme krankzinnigheid. De tijd dat hij uit armoede in zijn auto woonde. De keer dat hij tot haar schrik zijn haar had afgeschoren – maar hij had het in een holle boom verstopt, waar ze het konden bezoeken en bekijken. Het auto-ongeluk onderweg naar een congres, toen een studente te hard remde op een beijzelde weg en het busje met Hope, Bill, een handvol studenten en de slecht afgesloten fles waar ze om beurten in plasten ondersteboven in een sloot belandde. „Nou, het is eindelijk gebeurd”, zei Bill die avond, „een van de studenten heeft geprobeerd ons te vermoorden.” In die verhalen schetst Jahren een misschien wat te romantisch, maar wel mooi beeld van wetenschappers: mensen die intense vriendschappen onderhouden, altijd geld tekort komen en gedreven worden door nieuwsgie-

righeid naar hoe de natuur werkt. En die vaak nog steeds niet geloven dat vrouwen onderzoek kunnen doen, zoals Jahren regelmatig te horen heeft gekregen, al dan niet door dunne kantoormuurtjes heen. Lab Girl volgt Jahren van het koude dorp in Minnesota waar ze in een koude familie opgroeide, tot het lab dat ze nu leidt in Honolulu, waar ze woont met man, zoon en Bill. En in die tijd zie je Jahren volwassener worden. Haar persoonlijk en wetenschappelijk leven wordt rustiger, haar schrijven onderkoelder. Dus misschien schreef ze expres in het begin zo zoekend lelijk: om de onzekerheid te tonen van een vrouw die al jong wist dat ze onderzoeker wilde worden, maar geen rolmodel had. Dat zou geniaal zijn. Hoe dan ook: ik hoop dat meer wetenschappers hun maffe, ideosyncratische memoires gaan schrijven. En ik hoop op een verfilming van dit boek. Ellen de Bruin

NRCWEEKEND

Wetenschap

FOTO THE PROVINCE

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Nolin met zijn ouders.

Hoe je zeer zeldzame ziektes vindt

Door Wim Köhler ommige kinderen met verstandelijke handicaps zijn behandelbaar. Niet dat hun IQ meteen zal stijgen, vooral niet als de getroffen kinderen al wat ouder zijn, maar vaak hebben de patiëntjes ook andere problemen: epilepsie, groei-achterstand. Een aangepast dieet of bestaande medicijnen kunnen het leven soms verbeteren. Die behandelbare ziekten zijn zeldzaam, uiterst zeldzaam, maar er zijn er veel van. Het zijn ziekten in de stofwisseling. In totaal zijn er ruim 600 bekend. Van de ziekten die verstandelijke handicaps veroorzaken, zijn er krap 100 behandelbaar. Op 14 ervan worden alle pasgeborenen in Nederland getest nadat een paar druppeltjes hielprikbloed zijn afgenomen. Een uitbreiding naar 27 is in voorbereiding. Hoeveel onbekende stofwisselingsziekten er zijn weet niemand. Ze zijn moeilijk op te sporen. Ze waren moeilijk op te sporen. Althans, het kan nu beter. Een nieuwe aanpak voor snellere diagnostiek van aangeboren stofwisselingsziekten is vorige week online gepubliceerd door The New England Journal of Medicine (NEJM). De methode is opgezet in het Canadese Vancouver, door de Nederlandse kinderarts/geneticus Clara van Karnebeek. Het is een combinatie van het zoeken naar ziekmakende genen en gedetailleerd onderzoek naar afwijkende stofwisselingsproducten in bloed, urine, hersenvloeistof of cellen, ontwikkeld in het lab van de Nijmeegse hoogleraar klinische chemie Ron Wevers. „Het idee van: het zal wel, laat maar, we kunnen toch niets doen aan een kind met een aangeboren verstandelijke handicap, dat is gelukkig aan het verdwijnen”, zegt Van Karnebeek aan de telefoon vanuit Vancouver. Het TIDE-project dat zij leidt, is niet alleen opgezet om deze ziekten snel op te sporen, maar ook om nieuwe ziekteveroorzakende genmutaties te vinden en behandelingen te vinden en te proberen. In de NEJM staat hoe de Canadees-Ne-

Een nieuwe diagnostische methode spoort erfelijke stofwisselingsziektes beter op. Soms blijken ze te behandelen. Moet de hielpriktest voor baby’s worden uitgebreid?

HET VERHAAL VAN NOLIN

Honderd epileptische aanvallen per dag In de eerste dagen na de geboorte van hun kind wisten Darlene en Frank al dat er iets mis was met hun zoontje Nolin. Hij had epileptische aanvallen, korte ledematen en een vreemd gevormd hoofd. Al snel bleef hij sterk achter in zijn geestelijke ontwikkeling. De ouders begonnen hun tocht langs steeds andere artsen. „Het was frustrerend om je verhaal steeds opnieuw te vertellen tegen zo veel verschillende artsen en er nooit echt iets mee op te schieten. Iedereen doet zijn best”, zegt Frank op de aan Nolin gewijde webpagina op www.tidebc.org, maar medici hebben allemaal hun eigen specialisatie. Het duurde bijna twee jaar voordat Nolins ouders met hun zoontje terechtkwamen bij het TIDE-project in het Children’s Hospital in Vancouver. TIDE staat voor Treatable Intellectual Disability Endeavour. „In die tijd had Nolin dagelijks bijna 100 toevallen en hij had moeite met ademhalen”, zegt moeder Darlene. Binnen een jaar was duidelijk

dat Nolin door een genetisch gebrek geen siaalzuur maakt. Een genfout zorgt ervoor dat bij hem het enzym NANS niet goed werkt. Siaalzuur is een veelvoorkomend suikermolecuul in het menselijk lichaam. Zonder siaalzuur raakt een kind mentaal geretardeerd en krijgt het skeletafwijkingen. De diagnose geeft achtergrond en richting, zegt vader Frank. Nolin, nu net vier, was een jaar geleden de eerste patiënt ter wereld die de diagnose NANS-deficiëntie kreeg. Er kwamen er in één klap acht bij toen de TIDE-onderzoekers contact kregen met een groep skeletonderzoekers in Lausanne bij wie acht patiënten bekend waren. Na uitgebreide experimenten is de nieuwe, zeldzame stofwisselingsziekte NANS-deficiëntie op 23 mei gepubliceerd in Nature Genetics. Nolin krijgt binnenkort siaalzuur als medicijn. De grote vraag is wat dat voor hem gaat betekenen. De hersenschade is er, maar misschien krijgt hij minder last van zijn epilepsie.

derlandse diagnostieksamenwerking bij zieke kinderen in 41 gezinnen elf nieuwe erfelijke stofwisselingsziekten vonden. Verder vonden de onderzoekers mutaties in 22 bekende ziekteveroorzakende genen, maar de ziektesymptomen zagen er anders uit dan eerder beschreven. In totaal kon bij 37 van de 41 patiënten (90 procent) een diagnose worden gesteld. „Dat is beduidend meer dan met de oude methode”, zegt Ron Wevers in zijn Nijmeegse werkkamer. Nou ja, wat heet oud: het vakgebied van het opsporen van aangeboren, erfelijke ziekten werd pas acht jaar geleden op zijn kop gezet. Toen werd ‘exoomsequencing’ mogelijk en betaalbaar. Voorheen werd er gezocht naar één verdacht gen, dat al in de familie van de patiënt aanwezig moest zijn. Met exoomsequencing kon voortaan in één analyse in álle ruim 20.000 menselijke genen worden gezocht naar verschillen tussen vader, moeder en kinderen. Veel, misschien de meeste, erfelijke ziekten ontstaan door veranderingen (mutaties), ontbrekende stukken (deleties) en onbedoelde kopieën (‘copy number variations’) in een van die genen. „Het eerste idee was dat exoomsequencing de definitieve oplossing was en dat van iedereen met een aangeboren ziekte nu een diagnose kon worden gesteld. Dat valt in de praktijk tegen. Het gemiddeld succespercentage komt uit op ongeveer 30 procent”, zegt Wevers.

Kandidaatgenen In het NEJM-onderzoek kregen veel meer patiënten een diagnose. Dat heeft deels te maken met patiëntselectie. Alleen patiënten met een ontwikkelingsachterstand én een vermoedelijke stofwisselingsstoornis mochten meedoen. Wevers: „Maar het probleem met alleen exoomsequencing is dat er meestal een lange lijst kandidaatgenen wordt gevonden, waarin een patiënt iets verschilt van zijn gezonde familieleden en de algemene bevolking. Het is dan vaak moeilijk om het ziekteveroorzakende gen met zekerheid aan te wijzen.” Voor de stofwisselingsanalyse gebruikte Wevers een Time of Flight massaspec-

trometer. Dat apparaat bepaalt zeer precies het gewicht van alle moleculen in een lichaamsvloeistof, zo dat snel bekend is welk molecuul het is. De methode is duizend keer gevoeliger dan een eerdere analyse.

Janboeref luitjesstatistiek „Afwijkingen in de stofwisseling vind je door het signaal van één patiënt te vergelijken met gezonde controlepersonen. Maar uit één monster krijg je 10.000 signalen. Als je tussen mensen vergelijkt met janboerefluitjesstatistiek vind je altijd afwijkingen.” Wevers groep ontwikkelde metaboloom-software die zinvolle verschillen vindt. Door combinatie van exoom- en metaboloomanalyse kon het TIDE-team bij een aantal patiënten snel de ziekteveroorzakende mutatie aanwijzen, zoals bij de kleuter Nolin (zie kader). Bij hem is een nieuwe ziekte gevonden die bij 1 op de 100.000 of 200.000 pasgeborenen voorkomt. „In dit vak zet je kleine stapjes vooruit”, zegt Clara van Karnebeek. Bij Nolin wordt nu therapie geprobeerd. Bij een andere patiënt, een zesjarige jongen met een andere genmutatie (in gen GOT2) heeft eenvoudige therapie, met vitamine B6 en het aminozuur serine, al effect gehad, vertelt Van Karnebeek. „Dat jongetje is toch wel op wonderlijke wijze opgeknapt. Hij had epilepsie vanaf de geboorte. Zijn hoofd groeide niet en hij had slappe spieren. Zijn epilepsie verdween bijna helemaal. Zijn hoofd begon te groeien. De schade die al was aangericht herstelde niet, maar hij heeft wel een veel beter leven.” Wie de resultaten ziet, vraagt zich onmiddellijk af hoe het die jongen zou vergaan als de diagnose niet pas op zesjarige leeftijd, maar kort na de geboorte was gesteld. Van Karnebeek: „Ik denk dat het nog heel lang gaat duren voordat van alle pasgeboren kinderen het exoom of genoom wordt gesequenced. Niet alleen vanwege de kosten, maar ook juridisch en ethisch zijn er allerlei problemen. Maar om tot een snelle diagnose bij jonge patiënten te komen, kunnen exoomsequencing en metaboloomanalyse enorm helpen.”

W10 Wetenschap

De Bijbel als landbouwboek Geschiedenis Orang-oetankenner Carel van Schaik analyseerde de Bijbel als een antropoloog. Opeens werden de verhalen begrijpelijk. „Ze beschrijven de pijnlijke overgang van de mens naar een landbouwsamenleving.”

Door Hendrik Spiering en beetje ongewoon is het wel. Als een van de bekendste orang-oetankenners ter wereld een boek schrijft over de antropologie van de bijbel. Maar de Nederlander Carel van Schaik (1953), hoogleraar aan de Universiteit van Zürich, deed het. Zijn veldonderzoek in Indonesië bracht ooit de orang oetan in het centrum van de primatologie, naast de chimpansees en bonobo’s. Want Van Schaik ontdekte in de jaren negentig dat ook orang oetans cultuur hebben en werktuigen gebruiken. En dat ze diep sociale wezens zijn. Maar eerder dit jaar verscheen dus zijn boek Het oerboek van de mens. De evolutie en de bijbel. In die kloeke paperback loopt Van Schaik samen met de Duitse historicus en journalist Kai Michel (1967) bijna alle bijbelverhalen door op zoek naar algemene waarheden over de mens en over de culturele ontwikkeling in de afgelopen duizenden jaren. Het is een totaal andere aanpak dan de gebruikelijke bijbelanalyses, waarin meestal literaire verhaalstructuren of de historische ontstaansomstandigheden centraal staan. Hier worden op fascinerende wijze bijbelverhalen in verband gebracht met ontwikkelingen op een schaal van millennia. Van Schaik: „Het gaat ons om de histoire de très, très longue durée.” Een belangrijk thema van Van Schaik is dat tienduizend jaar geleden door de uitvinding van de landbouw het leven voor de mens veel onzekerder werd en de rampen groter. „Jagers-verzamelaars leven veel relaxter. Bij hen kwamen geen grote sterftes voor zoals wel bij landbouwers door misoogsten en besmettelijke ziektes die de boeren van hun vee kregen”, legt de energieke Van Schaik uit tijdens een gesprek in Amsterdam. Omdat grote rampen grote oorzaken moeten hebben, werden in de landbouwtijd de goden steeds groter en machtiger. En de rituelen om ze te vriend te houden, werden ingewikkelder. „Dat zie je allemaal terug in de bijbel, een echt landbouwverhaal. Jagers hebben geen machtige goden.” De bijbelverhalen vormen voor Van Schaik een inkijkje in een cultureel laboratorium. Dat begint al direct met het paradijs waarin de mens nog relaxed leeft als verzamelaar, maar dan daarbuiten plotseling keihard moet gaan werken om te overleven, in pijn en ellende. In het verhaal van Genesis worden bezit, sociale ongelijkheden, despotisme en onderling geweld (allemaal directe consequenties van de landbouw) belangrijk, net als huwelijkstrouw (nuttig vanwege de geslachtsziekten). Van Schaik, enthousiast: „Dáárom wordt Kaïn niet zwaar gestraft voor de moord op Abel: geweld is de weg van het succes in de nieuwe landbouwwereld. Dat vind ik het leuke hiervan: als we de bijbel nu op deze manier lezen, wordt dat boek ineens een stuk simpeler te begrijpen.” En het zijn ook niet allemaal zinloze rituelen, in de bijbel. Sommige religieuze voedings- seksuele en reinigingsregels beperkten ook daadwerkelijk verspreiding van ziekten. En door het geloof in

De mens leefde als verzamelaar relaxed in een paradijs. Met de landbouw kwam grote sterfte, door misoogsten en veeziektes

C U LT U R E N

Orang oetans en mensen Carolus Philippus van Schaik (1953) onderzoekt sociale evolutie in primaten, met speciale aandacht voor orang oetans en mensen. Hij studeerde biologie in Utrecht, aanvankelijk plantkunde. In 1985 promoveerde hij bij Jan van Hooff, ook in Utrecht, op ‘De socio-ecologie van Sumatraanse Java-apen’. Tussen 1989 en 2004 was hij hoogleraar Biologische Antropologie aan Duke University in North Carolina. Sinds 2004 is Van Schaik directeur van het Antropologisch instituut van de Universiteit van Zürich. In datzelfde jaar publiceerde hij Among Orangutans: Red Apes and the Rise of Human Culture over zijn onderzoek aan orang oetans op Sumatra. Eerder dit jaar publiceerde hij ook The Primate Origins of Human Nature

één god – de grote vernieuwing van de bijbel binnen de oude religies van het Midden-Oosten – konden alle waarnemingen van schuld en boete binnen één systeem worden geclassificeerd. Een intellectueel meesterwerk, oordelen daarom de auteurs van Het oerboek van de mens. Hoe komt een apenonderzoeker bij de bijbel uit? Bent u gelovig? Van Schaik: „Nee hoor, absoluut niet. Ik begon ooit als plantenbioloog, maar ben gedragsbioloog geworden, onder invloed van Jan van Hooff en Frans de Waal. En dan ga je apen kijken, orang oetans in mijn geval. Ik weet nog precies: we wilden grote dichtheden vinden, want dan hoef je niet zo lang naar die beesten te zoeken. Maar toen we op die plek kwamen, bleek het een moerasbos! Overal water. Dat was afzien. Onze grote ontdekking daar was dat orang oetans werktuigen gebruikten en ook heel veel sociaal gedrag vertoonden. Dat had niemand verwacht. En zo raakte ik geïnteresseerd in cultuur. Ik wilde dat sociale doorgeven van gewoontes begrijpen, en de manieren van imitatie.” Maar dan ben je nog lang niet bij de bijbel. „Nee, dat klopt! Maar ik kwam toen wel terecht in de antropologie-afdeling op de universiteit en moest colleges gaan geven over menselijke evolutie. Ik had toen al de cultuur bij de orang oetans ontdekt, maar in feite heb ik toen pas de cultuur bij mensen ontdekt! Die culturele evolutie van de mens wordt in de wetenschap vooral bekeken door biologisch antropologen, met een cognitieve inslag, en door historici natuurlijk. Maar tussen die twee groepen ligt een niemandsland: tussen 12.000 jaar geleden, als de landbouw begint, en de eerste schriftelijke bronnen, zo’n 5.000 jaar geleden. Dat gebied is van de archeologen, maar die hebben niet altijd al die eerdere periodes voor ogen. Het boek van Jared Diamond Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies (1997) was voor mij een doorbraak in nieuw inzicht. Hij zag de uitvinding van de landbouw als de grootste fout van de mensheid. Dat is natuurlijk ironisch, want we leven nu beter dan ooit en zelfs langer dan de jagers-verzamelaars ooit deden. Maar dus niet nadat we door een enorm diep dal van rampspoed zijn gegaan. Maar ja, wat betekent dat diepe dal dan voor de menselijke cultuur? Daar kijkt niemand naar.” Maar dan ben je nog stééds niet bij de bijbel. „Nee, maar wel bijna! Ik wilde toen dus al wel die vroege landbouwtijd met een evolutiebiologisch oog gaan bekijken. De vonk naar de bijbel sloeg over in een interview door Kai Michel, mijn latere medeauteur dus, dat over iets heel anders ging. Aan het eind liet ik me ontvallen dat we met de komst van de landbouw uit het paradijs gegooid zijn, net als in Genesis. Dat leidde tot veel gesprekken en onderzoek. Met Kai vorm ik een mooie combinatie: ik ben de gedragsbioloog en hij is historicus, en ook niet gelovig trouwens.”

Carel van Schaik (rechts) en co-auteur Kai Michel in de Noorderkerk in Amsterdam.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

W11

Maak je die bijbel niet veel te belangrijk? Jullie beschrijven hem zelf al als het product van een kleine tempelelite in een klein landje. En dat monotheïsme was ook daar al nooit echt werkelijkheid, maar een droom van priesterschrijvers. En niet onbelangrijk: als de bijbel opgeschreven wordt, is er al 9.000 jaar landbouw in Israël. „Nou, die bijbelboeken werden toch eindeloos gekopieerd, geredigeerd en becommentarieerd. Het was wel toch iets dat beklijfde, in al die eeuwen. En je moet ook niet vergeten dat bijvoorbeeld Genesis een collectie verhalen is die al millennia rondzongen in het Midden-Oosten. „Of collectieve herinnering wel 9.000 jaar terug kan gaan, is wel een goede vraag. Het makkelijkste antwoord is: het is dan toch wel heel toevallig dat die bijbelverhalen zo mooi bij die landbouwovergang passen. Misschien kan collectieve herinnering dus toch wel zo lang doorwerken. En anders: misschien zijn op verschillende plaatsen in het Midden Oosten verschillende verhalen bewaard gebleven die hier weer samen komen. Die landbouwovergang is ook niet overal even oud. En sowieso zijn er ook altijd jagerssamenlevingen blijven bestaan aan de randen van de landbouwstreken.”

FOTO ROGER CREMERS

Maar in dezelfde tijd als de bijbel ontstond bijvoorbeeld ook het boeddhisme: een totaal andere ideologie en godsbeeld. „Dat is een goed punt! Kai en ik gaan daarom voor ons volgende boek dezelfde ontwikkelingen in andere werelddelen bekijken. Om in de andere omstandigheden van China, India en Zuid-Amerika onze wetmatigheden te controleren. Want als ons verhaal klopt, moet ook daar een verband bestaan tussen godsdienst en rampspoed. Als er minder honger en ziekte is, moet je andere godsdiensten krijgen. Ik heb het gevoel dat er bijvoorbeeld in Oost-Azië door de veeteelt minder ziektes zijn ontstaan dan elders. In Zuid-Amerika is het ook weer anders! Maar we voorspellen dat overal die rampen werden gezien als handelingen van goden. Dat is echt universeel. Mensen interpreteerden ze als gemotiveerde acties. „Een ander principe is dat de sociale hiërarchie de godenwereld beïnvloedt. Ook evenwicht is belangrijk: mensen willen een rechtvaardige balans hebben. Hoeveel geef ik jou en hoeveel geef jij mij? Met grote sociale machthebbers komt dat in gevaar, maar meestal zit dus ook daar een soort wederkerigheid in. Anders komen de boeren in opstand. Kijk eens hoe bijbelse profeten strijden voor een rechtvaardiger bestuur! In het offeren voor de goden zit ook die wederkerigheid. Dat gaat allemaal onbewust. Al die grote religies uit de tijd van de bijbel, ook elders dus, zijn reacties op de extreem groeiende sociale ongelijkheid sinds het begin van de bronstijd, denk ik wel eens.” Maar dan is het toch juist overdreven om toch te doen alsof dat allemaal bij uitstek in die bijbel tot uiting komt? „We moesten ergens beginnen. Vanuit modern gezichtspunt zijn de bijbelverhalen moeilijk te begrijpen, maar wij hebben juist duidelijk willen maken dat ze uitstekend zijn te begrijpen vanuit de antropologie. Het is ook een stijlfiguur. „Maar er is nog iets. Het unieke element van de bijbel is het monotheïsme. En dat leidt tot een helderheid van denken waardoor de processen in de bijbel extra duidelijk zijn. Met maar één god moet je alles veel beter uitwerken. Bij polytheïsme is alles veel minder precies, dan kan je rampen ook simpel verklaren uit de ruzie tussen twee goden. Het interessante is trouwens dat wij dit soort problemen allemaal niet meer zo ervaren. Wij leven nu onder de beschermende paraplu van sterke industriële staten en sociale organisaties. Wij herkennen die oude onzekerheden soms niet eens meer.”

Carel van Schaik en Kai Michel; Het oerboek van de mens; de evolutie en de bijbel. Uitgeverij Balans. 448 blz. €27,50.

BRIEVEN

Germaanse taal

Late Gotische teksten op Krim lijken een Russische hoax Het is boeiend dat Gotische teksten zijn gevonden op brokstukken van een Middeleeuwse kerk op de Krim (‘Late Gotische graffiti gevonden op de Krim’, 6 mei 2016). Er zijn wel enkele eigenaardigheden: Ten eerste is de taal van de graffiti (9e-10e eeuw) vrijwel identiek aan de taal zoals we die kennen van Wulfila (4e eeuw). Onwaarschijnlijk dat deze Germaanse taal in de tussentijd zo weinig is veranderd. Ten tweede: de Russische onderzoeker die de ontdekking deed heet Vinogradov () – dat lijkt wel erg op de achternaam in de inscriptie: wijnbouwer. Hebben we hier te maken met een Russische hoax? Ronald Beltzer, via e-mail Naschrift Arend Quak, specialist oude Germaanse talen aan de universiteiten van Leiden en Amsterdam: „Mij was ook al opgevallen, dat die Rus dezelfde naam heeft. Maar een hoax lijkt me niet voor de hand te liggen. Ik heb contact gehad met hem en hij vertelde me, dat de mededeling over de vondst nog dit

jaar in ‘Zeitschrift für deutsches Altertum’ komt. Hij is historicus en associate professor bij de geesteswetenschappen van het Centre for Medieval Studies aan een onderzoekshogeschool in Moskou, vgl. Andrej Y. Vinogradov in internet. Ik neem aan dat je in die positie niet je vingers gaat branden aan een grap. Zijn medeauteur Michael Ivanovitsj Korobov ken ik van een artikel over Gotisch ‘Gaiainna’ uit 2007 en een ander stuk over het Gotisch uit 2008. Hij is werkzaam aan de Lomossov-universiteit in Moskou. Voor hem geldt mijns inziens hetzelfde. Ik kan me niet voorstellen, dat twee mensen in zo’n positie zoiets zouden uithalen. Dat de taal niet zo veranderd lijkt te zijn, hoeft geen probleem te zijn, als je bedenkt, dat het een kerktaal was, die dezelfde positie innam als het Latijn in de katholieke kerk. Het is bekend, dat er in de 9e eeuw op de Balkan nog in een of andere kerk in het Gotisch werd gepreekt. Voorlopig zou ik het erop houden, dat het geen hoax is.”

Vragen die leven

Eierresten krijg je met soda en heet water weg In de rubriek ‘Vragen die leven’ ging het onlangs over hardnekkige eierresten (NRC, 9 mei 2016, pag. 18). Als oplossing voor het probleem noemt de bioloog Nico van Schoot een behandeling met een wasmiddel met veel enzymen in koud water. Dit werkt prima, maar het nadeel is dat het veel tijd kost en dat de achterblijvende geurstoffen erg onprettig zijn bij de volgende maaltijd. Een heel simpele oplossing zonder deze nadelen is het gebruik van soda, in elke supermarkt voor weinig geld te koop. Voor alle zekerheid heb ik het experiment zoals beschreven in het genoemde artikeltje herhaald met een soda-oplossing. Een ruime eetlepel soda werd opgelost in ditmaal heet water. Het bord erin en na 15 minuten konden alle eierresten (zelfs de hele dikke) met een afwasborstel eenvoudig worden verwijderd. Een soda-oplossing werkt overi-

gens ook geweldig tegen aangekoekte kaasresten op ovenschalen. Een met kaasresten vol gezette afwasborstel hoeft niet weggegooid te worden, want na 15 minuten in een soda-oplossing in heet water kunnen alle kaasresten eenvoudig weggespoeld worden. Het effect op thee- en koffieaanslag is ook verbazingwekkend. Wel goed naspoelen met schoon warm water en niet te lang met de blote handen in de oplossing komen want het breekt de eigen eiwitten ook af. Daarom is het ook uitstekend te gebruiken als ontsmettingsmiddel. Ton Beniers Beutenaken Naschrift Nico van Schoot: Met chemie in combinatie met een hoge temperatuur (= veel energie), lukt het inderdaad ook. Het is wel een corrosieve oplossing, dus af te raden voor schalen van metaal.

W12

NRC WEEKEND | WEKELIJKSE WETENSCHAPSPAGINA VOOR KINDEREN

Knuffel vindt nieuw orgaan niet eng Knuffeldieren

eb jij een leuke oude knuffelbeer die een arm mist? Of een speelgoedaap die ooit zijn rechteroor is kwijtgeraakt? Misschien heeft je vader dan weleens geprobeerd om je knuffel te repareren. En naaide hij bijvoorbeeld een lapje stof op de lege plek. Werd dat echt mooi? Nou ja, het was aardig dat-ie het probeerde. In Japan kunnen kinderen hun knuffeldieren wel heel mooi laten repareren. Ze hoeven alleen maar hun verminkte dier op te sturen naar een club die Second Life Toys heet; speelgoed met een tweede leven dus. Daar geven handige kunstenaars een bijna dove speelgoedkat een oor van een knuffelbeer die helemaal uit elkaar is gevallen. Of krijgt een pluche olifant de staart van een wollige eekhoorn die helaas niet meer was te redden. Die geopereerde dieren zien er schitterend uit. Maar dit is niet waar het om gaat. Het opereren van knuffeldieren is bedoeld om

Japanners te laten wennen aan transplantatie. Bij transplantatie krijgt bijvoorbeeld iemand met kapotte nieren de nieren van iemand die is overleden; de donor. Japanners vinden dat een eng idee, omdat de donor – nou ja – dood is. Daardoor worden in Japan jaarlijks maar 300 organen getransplanteerd, terwijl er 14.000 mensen op de wachtlijst staan. In het veel kleinere Nederland worden jaarlijks zo’n 1.300 transplantaties uitgevoerd en staan ‘maar’ 1.000 mensen op de wachtlijst. De geopereerde knuffels laten nu zien dat transplanties ook mensen een tweede leven kunnen geven. Dat doen ze op een speelse manier. Kijk maar eens naar die giraffe met dat roze been. Karel Berkhout

KLIKKERDEKLIK

Aubersidonia Flore de Knegt (12 jaar) uit Leende had thuis een heel bijzondere aubergine, mailde ze naar Dr. Zeepaard. „Hij lijkt op tante Sidonia!” Die neus… kan niet missen. Normaal wil de supermarkt geen groentes met rare vormen, maar Aubergine Sidonia is er lekker tussendoor geglipt. En hoe liep het af? Tsja, opgegeten. Fotografeer jij ook iets bijzonders? Zeepaard@nrc.nl

ILLUSTRATIE IRENE GOEDE

Bosbrand ? Dan snel slapen gaan

In Japan kun je je verminkte knuffel laten opereren. Zo moeten Japanners wennen aan transplantaties.

ommige dieren zijn schattig, zonder dat ze er moeite voor doen. Egels hebben dat. Ze zijn klein en rond en ze scharrelen zo rustig. Je voelt je vereerd als een egeltje jouw tuin heeft uitgekozen om, zachtjes knisperend op een zomeravond, huisjesslakken kapot te bijten. Dit dier hier is ook zo’n schattige ronde scharrelaar. Het is de mierenegel. Hij is groter dan een Nederlandse egel: ongeveer zo groot als een kat. Als je een mierenegel ziet, krijg je enorme zin om hem te aaien, ondanks die stekels. De mierenegel is de egel van Australië. Hij eet geen slakken of wormen. Wat hij wél eet, kun je raden. In Australië is een mierenegel een heel gewoon dier. Overal graven ze naar mieren en termieten, ook bij mensen in de achtertuin. Heel normaal. Maar biologen vinden de mierenegel helemaal niet gewoon. Ze vinden hem zelfs één van de twee raarste van alle zoogdieren. De allergekste is het vogelbekdier, dat zie je meteen. En de zilveren medaille voor rare zoogdieren is voor de mierenegel. Want vogelbekdieren en mierenegels zijn de enige zoogdieren die eieren leggen. En zelfs dat eieren leggen gaat heel anders dan je denkt. Een mierenegel maakt geen nest en gaat dan

zitten broeden. Nee, mama mierenegel legt één klein eitje, en die legt ze in haar eigen buidel! Een beetje zoals een kangoeroe. Uit dat eitje komt een friemelig en kaal mierenegeltje. In de buidel krijgt die mini-mierenegel melk, tot hij groot is. Mierenegels zijn dus gewoon en toch heel bijzonder. En biologen zijn nog steeds bezig te ontdekken wat voor bijzondere dingen mierenegels nog meer kunnen. Laatst is er weer een nieuwe mierenegeltruc ontdekt. Het is een truc om bosbranden te overleven. In Australië, waar de mierenegels leven, zijn vaak bosbranden. Dan schuilt een mierenegel, onder de grond of in een holle boom. Maar hij doet ook nog iets anders. Als het bos heet is van de brand, zorgt de mierenegel juist dat hij afkoelt. Hij heeft het tegenovergestelde van koorts, zeg maar. Het is toch heet genoeg in het bos. Als een mierenegel zich niet warm houdt, heeft hij ook minder eten nodig. Dat is handig, want bij een bosbrand kruipen de mieren weg. De mierenegeltruc lijkt op winterslaap, maar dan als het heet is. Brandslaap! Hester van Santen

Bron:Proceedings B, 13 april.

Min twee schoenen

oals er hele getallen bestaan (1,2,3..), zo zijn er ook negatieve hele getallen ( -1,-2,-3...). Een vader vertelde laatst dat zijn zoon erg van dat nieuws schrok. Je kunt vier appels hebben en twee schoenen. Maar wat zijn ‘min vier appels’ en ‘min twee schoenen’? Zijn zusje vond het juist helemaal niet gek. Kijk buiten op de thermometer, zei ze. Als het vriest dan tel je de temperatuur naar beneden: -1, -2, -3... Het is een afspraak! Ook over rekenen met negatieve getallen zijn afspraken gemaakt. Zoals min x min = plus. Ofwel (-3)x(-3) = 9, en dus

hetzelfde als 3x3. Maar: -3 x -3 x -3 is dan weer...-27, en niet hetzelfde als 3x3x3=27. Korter: (-3)3= -27 en 33= 27. Daar hoort een oude vraag uit de wiskunde bij. Die is: kun je elk heel getal 1,2,3... schrijven als optelling van drie van zulke ‘derdemachten’ van positieve of negatieve hele getallen? Neem 99. Dat kun je schrijven als 23+33+43. Kies je een van deze getallen negatief, dan krijg je bijvoorbeeld: 83=(-2)3+33+43 en 45=23+(-3)3+43. Je kunt ook maken: 27=63+(-5)3+(-4)3. Of 2=73+(-6)3+(-5)3. En zo verder. Snel was duidelijk dat het niet lukt bij

de getallen 4+(kx9) en 5+(kx9) (k is hier 1,2,3...). Maar voor andere getallen? De oplossing is niet altijd zo makkelijk als bij 83 of 45. Tot vorige week was voor drie getallen onder de honderd nog steeds onduidelijk of je ze als optelling van drie derdemachten kan schrijven: 33, 42, 74. Maar: 74 is nu opgelost. Door natuurkundige Sander Huisman die in Lyon werkt en daar een supercomputer inschakelde. De oplossing staat hiernaast. En dankzij de 4 in 74 past dit goede nieuws ook nog een beetje bij vandaag! Margriet van der Heijden

74 3

(−284.650.292.555.885) (66.229.832.190.556) (283.450.105.697.727)

‘Ik passeer onbevreesd voor tegemoetkomend verkeer met hoge snelheid zoveel mogelijk auto’s’ – Bas van Putten, L21 06 Lunch met humanist Erwin Kamp 10 Hardlopen tegen een burnout of depressie 12 Ontwerpers Remy en Veenhuizen 16 Leve de lokale biertjes 24 Media en service

Zaterdag 4 juni & Zondag 5 juni 2016

Met wie trouwt Gülsen?

FOTO’S ISTOCK, BEWERKING NRC

Hoe een Turkse trouwshow een Nederlandse Turkse aan een man helpt

NRCWEEKEND

Lux

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Thijs Wolzak fotografeert elke week een bijzonder interieur. Deze week een woning nog altijd in jaren twintig-stijl.

Huis. Alles in het huis van Mark Davids (43) komt uit de eerste helft van de twintigste eeuw, zelfs de stopcontacten. Hij voelt zich prettig bij de lifestyle, de spullen, de kleren, de kunst en de muziek uit die tijd. Zijn vriendin ook. Hij leerde haar kennen via Facebook (een laptop en mobiele telefoon heeft hij wel) en nadien kwam ze bij hem wonen. Ze komt uit Frankrijk en ook zij draagt alleen maar kleren uit de jaren twintig en dertig. Veiling. Davids heeft alles verzameld via veilingen, vlooienmarkten, via internet en rommelmarkten. Hij zag twintig jaar geleden een documentaire over Rotterdam in de jaren twintig en dertig en „alles sprak me aan. Zo wilde ik ook leven.” Dat doet hij nu al heel lang – zelfs zijn vakantiehuis op het eiland Marken is uit 1900. Hij leest geen krant, alleen kranten uit de jaren twintig en dertig. Hij kijkt geen televisie, maar gaat naar

binnenkijken L3

Charleston feesten in Nederland of Duitsland. Hij heeft een fiets uit 1939. „Er zijn een paar honderd mensen in de wereld die leven zoals wij.” Kostuum. In zijn twee huizen worden weleens opnames gemaakt voor kostuumdrama’s. Verder verdient hij de kost in het Rijksmuseum waar hij opleidingen geeft aan de beveiligers. Alleen tijdens het werk draagt hij een uniform. Van IKEA: Niets. Bij brand meenemen: „Ik denk mezelf. En misschien een oude telefoon uit 1923. Dan kan ik nog in contact blijven met iedereen.” Frederiek Weeda

L4 column

Georgina Verbaan

Lux

De Keuze vanNRC

Gratis

adat ik de hele dag met twee collega’s in een bos een gesprek van een paar minuten gevoerd had en dat van alle kanten gefilmd was, reed ik rond half acht in de avond een bedrijventerrein in Amsterdam Noord op. Er is daar een straat waar je nog gratis kan parkeren. Ik heb een oud Smartje dat ik eigenlijk moet verkopen, maar omdat ik niet weet hoe zoiets gaat, een auto verkopen, en vrees dat het met veel bellen, mailen en afspreken met vreemde mensen gepaard gaat, staat hij al een tijdje daar. Ik ging kijken of hij nog intact was. De zon was na de halve dag verstopt te hebben gezeten maniakaal schijnend achter de wolken tevoorschijn gekomen en dat maakte het benauwd. Een beetje alsof je door een clown gekeeld wordt. Zo hier en daar fietsten mensen. Mannen ook, met een broodtrommel onder de snelbinders. Ik moest aan mijn dochter denken, die bij haar vader was. Die de helft van de tijd bij haar vader is. Een half leven. In de lege helft doe ik soms nuttige dingen, zoals op bedrijventerreinen kijken of mijn auto er nog staat. Om de hoek van de gratis straat passeerde ik een grote blauwe auto die midden op de weg stond. Een vrouw stapte bruusk uit de bijrijderskant. Daarop stapte aan de bestuurderskant een man uit. Hij keek schuldig. Zoals mijn kat kijkt als hij mijn telefoon van tafel gooit, hoewel mijn kat schuldgevoel ook heel listig met leedvermaak weet te vervlechten. Ik reed door en sloeg de hoek om de straat in. Gelukkig. Daar stond ’ie. Alle ramen waren heel en ook de banden waren niet plat. In de auto lag nog een kunstwerkje van mijn dochter. Met watten als wolken. Ook lagen er nog twee krukken in, van toen ik anderhalf jaar geleden mijn voet gekneusd had. De krukken huurde ik van het ziekenhuis. Even ging er een steek door me heen. Zo’n steek van vergeten bibliotheekboeken, verloren gymkleren of een werkstuk dat al weken ‘Morgen, echt morgen juf!’ zou worden meegenomen, als het af was geweest. Als kind liep ik maanden met buikpijn rond door dit soort dingen, maar nu weet ik zo’n steek vrijwel direct te negeren. Ik ken de omwegen en short cuts in mijn hoofd. En anders is er altijd wijn. De auto startte. Gelukkig. Ik stopte het kunstwerkje in mijn tas toen de vrouw van de blauwe auto langs liep met een stevige tred. De man kwam haar achterna gerend en maande haar tot stoppen. Ze draaide zich om, klemde haar tas tegen zich aan. Ondanks de grijze uitgroei van haar kapsel leek ze een klein meisje. Totdat hij voor haar kwam staan en tegen haar begon te schreeuwen, toen rees ze op en beet ze venijnig terug. Hij werd flink op zijn plaats gezet, dat was duidelijk. Na nog wat dreigende blikken naar haar te werpen liep hij terug naar zijn auto. Zij vervolgde haar weg. Ik stapte snel in mijn andere auto en reed langs haar. Dat is toch niets zo alleen op een bedrijventerrein, met zo’n man in je kielzog. „Wil je een lift?”, vroeg ik. Ik klonk als een vieze enge man. „Nee hoor, dank je”, zei ze verrassend monter. „Wacht eens even, ben jij die ene actrice?” Ik schaamde me en zei „ja”. Maar ik wist helemaal niet of dat waar was, welke actrice ze bedoelde. Ik word erg vaak Katja of Froukje genoemd. Na een ongemakkelijk moment van verwarring ben ik heel hard weggereden.

Een selectie uit het cultuuraanbod

Theater

SONGSPIEL MIJN VIDEOLAND In de schilderkunst is outsider art geaccepteerd, in het theater nu ook. Songspiel My Videoland heet de gezamenlijke voorstelling door Veenfabriek en Theatergroep Domino. Het laatste gezelschap werkt met acteurs en regisseurs met een verstandelijke beperking. Hun spel, in de regie van Paul Koek, is ongeoefend, soms ruw. In combinatie met het Veenfabriek-ensemble levert dat poëtisch theater op zonder

stilering of maskerade. De spelers en de muzikanten treden op in de open lucht, ’s morgens vroeg. De Brecht/Weill-productie Mahagonny inspireert tot liederen en scènes die de keerzijde van menselijke perfectie tonen. Songspiel My Videoland door Veenfabriek. Tournee t/m 26 juni. Inl: Veenfabriek.nl *3

Een beetje alsof je door een clown gekeeld wordt

Ongeoefend ruw spel van spelers met een verstandelijke beperking in Songspiel My Videoland.

De Smaak van ...

Lezen

Olav Mol

LEVEN MET FORMULE 1

Deze week verschijnt het boek Een leven met Formule 1 van F 1commentator Olav Mol (54). Het gaat, hoe kan het anders, over racen.

„Max Verstappen die twee weken terug de Grand Prix van Spanje won, kon ik net niet meer in m’n boek kwijt, dat lag al bij de drukker. Met Verstappen als jongste coureur en overwinnaar ooit, zie je de aandacht voor de autosport in Nederland enorm toenemen. Alleen maar mooi, ik vertel al sinds 1991 hoe geweldig de racesport is. Mijn debuut als Formule 1-commentator was in 1991, voor de NOS. Ik werkte toentertijd voor het autoprogramma De heilige Koe. De vaste F 1-commentator werd directeur bij DAF, die had geen tijd meer. Toen mocht ik naar Monaco. Van die wedstrijd herinner ik me weinig, ja, Ayrton Senna won. Het jaar erop ben ik naar de bazen van RTL gestapt. ‘Autoracen, is dat niet wat voor jullie?’ Sindsdien reis ik de wereld over.”

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

B o ek e n

MARIEKE RIJNEVELD

FOTO TON HAARTSEN /GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Donderdag wordt de C. Buddingh’-prijs uitgereikt voor het beste poëziedebuut. Marieke Rijneveld (1991) verrast met haar angstaanjagende poëzie. De kracht zit hem niet zozeer in beelden of bet ek enissen in de bundel, maar in het samenvallen van de gespannen vorm met gespannen inhoud.

Constant: ‘Klein Labyr Beo-1989-0006’

Marieke Rijneveld: Kalfsvlies. Atlas Contact, 62 blz. 19,99 euro *4

Exposities

CONSTANT Cobra bestond van 1948 tot 1951, in 1956 begon Constant het ambitieuze project New Babylon. Waar Cobra vooral lang geleden lijkt, zie je de babylonische maquettes vaak nog op exposities: dit wereldbeeld spreekt nog steeds aan. Met twee zulke kunsthistorische hoofdstukken op zijn naam biedt Constant genoeg voer voor twee grote zomertentoonstelling en: het Haags Gemeentemuseum belicht New Babylon, het Cobramuseum de weg vanaf Cobra daarheen. T/m 25 sept. in Gemeentemuseum Den Haag en Cobramuseum Amstelveen. *4

Exposities

Film

BRAZILIË

THE WAVE

In deze Olympische zomer wijden diverse Nederlandse kunstinstellingen grote exposities aan Brazilië. Kunsthal Kade laat de jonge garde zien, terwijl Museum Beelden aan Zee met Brasil, Beleza?! de meer gevestigde beeldhouwers toont. Beide instellingen proberen daarbij het exotische clichébeeld van het Zuid-Amerikaanse land te ondermijnen.

In Scandinavië storten ze zich in een gat in de markt: genrefilms op menselijke maat. Zoals rampenfilm The Wave, over het echte Noorse dorpje Geiranger. Ooit, snel, schuift verderop 50 tot 100 miljoen kubieke meter rots van een instabiele bergpas in de fjord waaraan het dorp ligt. Geiranger wordt tien minuten later door een dertig meter hoge tsunami verwoest. Alles gaat volgens het boekje, wat een heel effectieve rampenfilm oplevert.

Soft Power. Arte Brasil. T/m 28 aug. in Kunsthal Kade, Amersfoort. Zie: kunsthalkade.nl. Brasil, Beleza?! T/m 2 okt. Museum Beelden aan Zee, Scheveningen en t/m 21 aug op Lange Voorhout, Den Haag. Zie: beeldenaanzee.nl

The Wave Regie: Roar Uthaug. Met: Kristoffer Joner, Ane Dahl Torp. In: bioscopen *4

The Wave is een heel effectieve rampenfilm.

Proe ven

Rijden

MALEISIË

TEKKA MAKI

ASTON MARTIN DB7

„Het is lastig te duiden wat me overkomt als ik in Maleisië ben. Natuurlijk, het is een prachtig land, prima betaalbaar en duizend keer liberaler dan wij denken. Het land geeft me het gevoel dat ik er kan aarden. De eerste keer dat ik er kwam was in 1999, toen er voor het eerst een Grand Prix gereden werd. Sindsdien kom ik er elk jaar. Wonen wil ik er niet. Zou best kunnen, want nog maar acht van de 21 Grands Prix wordt in Europa gereden. Maar ik voel me Europeaan. Tien jaar geleden ben ik in Spanje gaan wonen met mijn vrouw. We waren de grijze, Nederlandse winters zat. Ons huis is in Calpe, een half uur bij Benidorm vandaan. Mijn vrouw is overleden. Mijn dochter, schoonzoon en drie kleinkinderen wonen nu bij me in huis; acht, vijf en anderhalf zijn ze. En allemaal spreken ze vloeibaar Spaans.”

„Door al het reizen, ben ik gewend geraakt aan proeven, proberen, ontdekken. Wat ik iedereen kan aanbevelen, is om bij de Japanner aan de chef te vragen of hij tekka maki tempura wil bereiden. Dat zijn rolletjes zeewier gevuld met rijst en rauwe tonijn, zoals ze al honderd jaar gemaakt worden. Ik at ze in Canada, waar de kok ze even door het beslag had gehaald en tien seconden had gefrituurd. Krokant korstje met lauwwarme inhoud. Zalig. Het staat alleen zelden op de kaart.”

„Ik heb de mazzel gehad in de snelste auto’s te rijden. Porsche, Alfa, Ferrari. Op Porsche was ik nooit zo gek, tot ik er voor het eerst in racete. Toen begreep ik dat die auto’s daarvoor gemaakt zijn. De auto die ik het mooiste vind, maar nooit zal kopen, is de Aston Martin DB7. De vorm, de lijn, de stijl, de uitstraling. En, heel belangrijk, hij heeft een echte neus. Ik vind: een auto moet een goede voorkant hebben. Heb je die nieuwe Rolls Royce al gezien? Die voorkant is zo groot. Imposant. Waarom ik geen Aston Martin koop? De portemonnee is te klein. Mijn inkomsten komen niet in de buurt van die van mijn collega-presentatoren in Engeland en Japan. Daar moet je nuchter in blijven.” Rinskje Koelewijn

FOTO PAUL TOLENAAR

Reizen

L6 verhaal van de week

Lux

Esra vindt een man voor Gülsen Turken uit heel Europa zoeken een huwelijkspartner via de populaire Turkse trouwshow van Esra Erol. „Hij moet een rijbewijs hebben.” tekst Marloes de Koning

ülsen (60) uit Amsterdam is het alleen zijn moe. De Nederlandse Turkse zoekt een nieuwe echtgenoot, vertelt ze aan Esra Erol, presentatrice van de populaire Esra Erol trouwshow in Turkije. „Ik heb vrienden gevraagd of ze een passende man voor me wisten, maar ze hebben me niet geholpen”, vertelt Gülsen verder. „Onze gemeenschap in Nederland helpt elkaar niet.” Gülsen is inmiddels een vaste studiogast geworden van de show. Ze is op zoek naar een Nederlandse Turk om mee te trouwen. Want wat een groot deel van de Nederlandse gemeenschap in Turkije wel doet, is dagelijks via de schotel naar Bij Esra Erol kijken. Het wordt op werkdagen uitgezonden tussen vier en zeven op ATV. Het is de grootste en populairste van een hele reeks Turkse programma’s over trouwen en daarmee uitgegroeid tot een serieus platform voor relatiebemiddeling. Dagelijks kijken miljoenen mensen ernaar. De kandidaten, zo’n dertig per uitzending, zitten in de studio. Belangstellenden kunnen zich telefonisch melden. Er is traditionele Turkse livemuziek. Als er mogelijk geschikte huwelijkspartners zijn, komen de betreffende man en vrouw apart van elkaar op en gaan op een paarse stoel zitten met een kamerscherm tussen hen in. Pas als ze ermee instemmen elkaar te zien, gaat dat weg. Bij Gülsen blijft het kamerscherm meestal staan. Ze wijst vrijwel iedereen af. De man die

ze zoekt moet een Nederlands paspoort hebben, zodat hij bij haar in Amsterdam kan komen wonen. Dat geldt slechts voor een selecte club Turken. Hij moet bovendien zelf zijn koffie maken. En in het bezit zijn van een rijbewijs, blijkt als Nihat (65) uit Den Haag zich meldt. „Ben je romantisch?”, vraagt Gülsen. Hij: „Ik ben voortdurend romantisch. Dat heb ik in Nederland geleerd. Ik kan iedere dag bloemen mee naar huis nemen. Ik heb pensioen van Nederland en Turkije en geniet nu van mijn pensioen.” Gülsen: „Ok, je bent in beide landen gepensioneerd, maar heb je een rijbewijs?” Hij: „Nee, dat heb ik niet.” Zij: „Dan is het niet mogelijk.” De bemiddeling gaat moeizaam. Kijkers klagen dat Gülsen te kritisch is. Ze verdwijnt in april uit het programma, zonder nieuwe relatie. Het is vrij gebruikelijk dat Turken uit de grote Turkse diaspora op deze manier een partner zoeken. Behalve Gülsen doet momenteel ook een Nederlandse psycholoog, Cagin van 26, mee. Daarnaast twee Duitse Turken, twee uit Frankrijk en een Fin.

Iemand uit de eigen cultuur „We krijgen mensen uit de hele wereld”, vertelt presentatrice Esra Erol in haar kleedkamer voorafgaand aan een uitzending. Turken in het buitenland lopen een grotere kans eenzaam te eindigen. De angst daarvoor is groot. „Daar zijn mensen heel open over.” Het geldt ook voor Gülsen. „Ze heeft behoefte aan iemand van haar eigen cultuur. Dat mist ze.” Begin mei doet Gülsen haar herintrede in de show voor poging twee. Haar voornaamste probleem is volgens Erol ‘gebrek aan vertrouwen’. „Ze was heel jong toen ze veertig jaar geleden vanuit haar dorp in Turkije naar Nederland

Het is ook een middel voor Turken in het buitenland om voeling met Turkije te houden

ging. Dat heeft haar beschadigd. Ze denkt dat mensen haar pijn zullen doen.” Ze roept de kandidate naar haar kleedkamer. Gülsen gaat naast Erol zitten. Haar Nederlands is gebrekkig. Dat bleek ook tijdens de uitzending toen Erol haar vroeg in het Nederlands ‘ik hou van jou’ te zeggen en dat niet lukte. Wat ze zoekt? Dat komt er vloeiend uit. „Hij moet tussen de 60 en 65 jaar zijn. Eerlijk. Niet liegen. En schoon. Hij mag anderen zijn vrouw niet laten vernederen. Hij moet sterke familiebanden hebben. Ik vind het niet erg als hij er goed uit ziet. En hij moet zijn eigen geweten volgen. Dat doe ik ook.” Waarom ze niet in Nederland zoekt, waar ook haar drie volwassen kinderen wonen? „Esra Erols programma is het grootste. Als ze voor anderen iemand kan vinden, waarom dan niet voor mij, dacht ik. Hier achterhalen ze of iemand slecht is, kwade wil heeft, of niet. Ze doen onderzoek naar mensen.” Het onderzoek waar ze het over heeft is een vorm van sociale controle. Het telefoonteam van tien medewerkers dat intern de ‘intelligence unit’ wordt genoemd, screent kandidaten en de potentiële partners die zich aanbieden. De rest is aan de sociale controle door kijkers. Die bellen als ze leugens horen. Zoals een man die beweerde ongetrouwd te zijn, maar al wel islamitisch getrouwd bleek te zijn. „De kandidaten vertrouwen Esra Erol en ze vertrouwen de procedures van het programma”, verklaart Feyza Akinerdem het succes van de show, die inmiddels tien jaar loopt. „Het is ook een middel voor Turken in het buitenland om voeling met Turkije te houden.” Akinerdem is in Londen gepromoveerd op het programma en doceert nu aan de Bosporus universiteit in Istanbul. Ze bracht voor haar proefschrift gedu-

NRCWEEKEND

FOTO’S ISTOCK, BEWERKING NRC

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

rende twee jaar bezoeken aan de tv-studio en observeerde en sprak veel vrouwelijke kandidaten.

Ouders zijn opgelucht De deelnemers zijn lang niet allemaal jong en aantrekkelijk. Het komt vaak voor dat mensen, zoals ook Gülsen, al eens getrouwd zijn geweest en nu willen voorkomen alleen te eindigen. De naam ‘trouwprogramma’ is bewust gekozen. Het zijn geen datingshows zoals die ook in West-Europa te zien zijn. Die zijn op Turkse tv wel geprobeerd, maar waren niet succesvol. „Mensen weten dat het daten in mijn programma in een huwelijk zal eindigen,” zegt Erol over het verschil. Het programma is vrolijk van opzet, maar het doel is serieus. „Mensen willen orde in hun leven. Ouders zijn opgelucht als hun kinderen meedoen.” „Deelnemers delen opvattingen over het huwelijk. Ze zoeken iemand om zowel sociaal als economisch een leven mee op te bouwen. En ze willen op latere leeftijd niet alleen zijn”, omschrijft Akinerdem. „Ze begrijpen dat het huwelijk niet alleen om liefde draait. Het is moeilijk om in Turkije alleenstaand te zijn.” Het leven, vooral in de grote steden, is duur. Sociale voorzieningen zijn vooral gericht op gezinnen. „Je moet een familie opbouwen om te overleven,” vat Akinerdem samen. Tegelijk beseffen mensen goed dat ook huwelijken en families niet probleemloos zijn. Het percentage vrouwen dat vermoord wordt, is hoog. „Vooral vrouwen willen gerustgesteld worden dat hun niets wordt aangedaan. Dat deze ontmoetingen zich voor ieders ogen afspelen geeft ze vertrouwen.” Steun van de gemeenschap bij het aangaan van een huwelijk is belangrijk. Dat maakt het hele proces minder privé en intiem. Akinerdem vergelijkt deelname aan Bij Esra Erol met een vorm van uithuwelijken. „De familie is altijd

De naam ‘trouwprogramma’ is bewust gekozen. „Mensen weten dat het daten in mijn programma in een huwelijk zal eindigen”

onderdeel van het proces als je hier trouwt. Het is daarmee nooit heel privé. De conventionele manier van relatiebemiddeling is naar tv getransporteerd.” Sterker nog: wie alleen en in het geheim een partner probeert te ontmoeten kan er in Turkije nog altijd van worden beschuldigd zichzelf en de reputatie van de familie in gevaar te brengen. Dat risico nemen jongeren die dating-apps zoals Tinder gebruiken. Dat is in de grote steden een groeiende groep. In het Midden-Oosten is Turkije voor Tinder de grootste markt na Israël, zegt een woordvoerder. Dagelijks wordt in Turkije (79 miljoen inwoners) 25 miljoen keer in de app over het scherm geveegd om een kandidaat voor een date goed of af te keuren. Hoewel het gebruik van datingapps volgens ervaringsdeskundigen en ook volgens Esra Erol snel toeneemt, geldt dat wel alleen voor verwesterde hoogopgeleide mensen. En zelfs bij hen blijft het een beladen onderwerp. Osman Ürper (28) doceert aan de technische universiteit in Istanbul. Hij is vrijgezel en gebruikt bewust geen datingapps. „Op Tinder zitten vooral mannen. Ik zie bij vrienden dat ze gewoon iedereen in een straal van een kilometer een boodschap sturen en op een one-nightstand hopen. Maar zo werkt het niet in Turkije. Maagdelijkheid is heel belangrijk voor ons. Je trouwt met degene die de eerste voor je is. Je probeert er niet eerst duizend uit.” Ürper woont bij zijn ouders. Zijn moeder, broer en oudere zussen bellen hem vrijwel dagelijks om een meisje aan hem voor te stellen. ‘Je moet trouwen. Straks ben je oud als je kinderen opgroeien.’ „Ik ga er nooit op in”, lacht hij. „Als je ze hoop geeft, hang je.” Ürper omschrijft Turkije als een ‘jaloerse maatschappij’. Een jongen die een meisje een bericht stuurt, loopt het risico antwoord van

haar vriend te krijgen, die haar wachtwoord heeft en andersom. „Mensen vertrouwen elkaar niet. Hun vriendin niet. En andere mannen al helemaal niet.”

Jongens hebben het zo makkelijk Gülbahar Bozan (23) doet een bachelor scheikunde. „Jongens hebben het zo gemakkelijk,” verzucht ze. „Maar wij moeten heel voorzichtig zijn.” Dat betekent in de praktijk met zo min mogelijk mensen praten over eventuele dates of seksuele escapades. Roddels kunnen enorme gevolgen hebben. „Als je hier met iemand uitgaat heeft iedereen eigenlijk maar een vraag: ‘is ze maagd of niet?’ Ze kijken en oordelen.” Als een vrouw wordt betrapt met Tinder op haar telefoon kan dat aanleiding zijn voor geroddel. Het is voor vrouwen veiliger ‘gewone’ sociale media te gebruiken om dates te regelen. Of de chatfuncties in online spelletjes, of apps zoals Swarm, waarmee je je locatie kunt delen. Ook vrouwen met hoofddoek gebruiken dating apps. Hoewel de eerste gedachte is dat ze minder open zullen staan voor flirten en vrijen, wordt dat in de hoofden van Turkse mannen gecompenseerd door een hardnekkige oriëntaalse mythe die in ieder gesprek over het onderwerp terug keert. Habib (33) een docent Turkse taal en cultuur op een middelbare school in Istanbul komt er mee: „Meisjes met hoofddoek zijn meestal juist heter. Het is het omgekeerde van wat je zou verwachten. Als ze een beetje vrijheid voelen exploderen ze.” Gülsen uit Amsterdam doet zich in Bij Esra Erol niet anders voor dan ze is. Een vrouw met een hoofddoek en taalproblemen die een stabiele partner zoekt om haar leven mee te delen. Dat gaat lukken, zegt Esra Erol op de dag dat ze haar herintrede in het programma doet. „Ik vind een man voor haar.”

L8 lunchen met Erwin Kamp

Lux

‘Een morele schram doet ook pijn’ Humanist Erwin Kamp is als raadsman bij Defensie „praatpaal” op missies. Hij laat zich niet leiden door een heilig boek, maar loopt wel in de voetsporen van de ‘eerste humanist’ Petrarca de Mont Ventoux op. tekst Rinskje Koelewijn foto Frank Ruiter

ij Defensie zijn ze nogal dol op afkortingen, dus ik lunch met de nieuwe HKRM. Hoofdkrijgsmachtraadsman. Erwin Kamp (50) heeft voor de gelegenheid zijn representatief tenue aangetrokken. Aan zijn kraag ziet de kenner wat hij is: geestelijk verzorger. GV’er in legertaal. Zijn gezindte is ook af te lezen aan het embleem: een goudgeborduurd sterretje en een roosje. Erwin Kamp is humanist. Bij Defensie zijn er 132 man (en vrouw) die zich bezighouden met het geestelijk welbevinden van de Nederlandse militair. Legerimams, aalmoezeniers, legerrabbijnen, veldpredikanten, hindoeïstische pandits en 38 humanisten. Van de laatsten is Erwin Kamp per 1 juni de baas geworden. Hij stelt voor een blauwe hap te gaan eten bij de marinierskazerne in Doorn. Elke woensdag eten Nederlandse mariniers Indische rijsttafel, of ze nou op de kazerne zijn, aan boord van een onderzeeër of op een compound in een ver buitenland. Om half twaalf precies gaat de keuken open. Warmhoudbakken gevuld met nasi, babi pangang, saté en gebakken eieren. De eerste mannen – alle mariniers zijn man – zetten volle borden op hun dienblad. Erwin Kamp draait terloops z’n bord met het wapen naar boven. „Zo zien ze dat hier graag.” Op de tafels in de eetzaal staan bakken kroepoek, gebakken uitjes en bananen. In vroeger tijden werd er bier geschonken, nu staan er grote kannen rode limonade klaar– ‘lem’ in jargon. Hoe word je, vraag ik, humanist? Hij legt zijn vork en lepel even neer en vraagt: „Hoe word je christen?” Ouders, opvoeding, omgeving? Hij komt uit een seculier gezin, zegt hij. „Mijn ouders hadden allebei genoeg van hun geloof. Mijn vader stopte met in god geloven toen zijn moeder overleed op z’n zevende.” Dus nee, van huis uit kreeg hij geen religie mee. „Maar wie agnost of atheïst is, is niet automatisch humanist.” Hij denkt dat hij rond zijn dertiende, veertiende voor het eerst echt begreep dat „het leven vergankelijk was en de dood definitief” en dat er geen hogere macht of goede god was die hem zou helpen met leven. „Het was een zondag, ik zat op een boot in Loosdrecht en

nam me daar en toen voor een goed leven te leiden.” Dat, en de ernstige ziekte van zijn moeder – MS – maakte het voor hem onmogelijk in iets goddelijks te geloven. En toen? Na de leao en de meao deed hij uiteindelijk de heao, maar dat was „een ramp”. Eerst maar in dienst. „Daar stond ik wel voor open.” Hij werd gelegerd in Ossendrecht bij de ‘roze maffia’, de militaire administratie, een soort personeelszaken. Na de dienstplicht de sociale academie, daarna een paar jaar gewerkt als nachtportier in een hotel. „En toen las ik een advertentie van de Universiteit voor Humanistiek.” Hij was de drempel van de universiteit nog niet over, of het voelde als „een warm bad”. Alles wat hij op eigen houtje al zo’n beetje had uitgedacht, bleek een naam te hebben. Hij was humanist. „Er is geen regie, geen sturing in het leven. Tussen geboorte en dood is de mens zelf verantwoordelijk.” De studie – die opleidt tot geestelijk begeleider – heeft hem zelfvertrouwen gegeven, zegt hij. En een „aardiger mens” van hem gemaakt.

Aardig mens Hoe komt een „aardig mens” bij de krijgsmacht terecht? Ook weer door een advertentie, zegt hij. Een vacature voor geestelijk verzorger in Humanist, het ledenblad van het Humanistisch Verbond. Maar hoort een humanist thuis bij het leger? Aha, zegt hij verheugd: „Je bedoelt de ethische paradox. Kan iemand die het goede en moreel juiste voorstaat, zich verenigen met een geweldsorganisatie?” Dat kan, zegt hij. Hij praat met „de mens die militair is”. Een „praatje pot” op de kazerne om te horen hoe het met iedereen gaat, wat serieuzer als ze op missie worden gestuurd, een oorlog in. „De samenleving vraagt deze mensen om, in het uiterste geval, hun leven te geven. Dan kun je zeggen: ze kiezen er zelf voor om bij het leger te gaan, ze moeten niet piepen als het lastig wordt. Maar in hoeverre is er sprake van een keuze als je op je achttiende in dienst gaat? Overzie je dan wat er van je gevraagd kan worden?” Nee natuurlijk, en daar praat hij met hen over. „Ik vraag dingen als: heb je al eens nagedacht over de dood? Hoe zie jij jouw uitvaart?” Hij is niet ván defensie, zegt hij. Het Humanistisch Verbond is zijn opdrachtgever, defensie betaalt hem. Hij heeft een uniform én een rang (kapitein-ter-zee), maar een militair is hij niet. „Ik heb wel op het KIM gezeten.” Het ko-

In het kort Geboren 27 juli 1965 in Zeist Burgerlijke staat getrouwd Woont in Doorn Opleiding Universiteit voor Humanistiek Eerste baan krantenbezorger Vervoermiddel fiets en Volvo 240 Sport fitness Boek Het goede leven van Fernando Savater Film Band of Brothers van Steven Spielberg en Tom Hanks Muziek The Eagles Onmisbaar een moraal die gebaseerd is op de mens als vertrekpunt (autonome moraal).

ninklijk instituut voor de marine. De „mes- en vorkencursus” van zeven weken weliswaar en niet de opleiding van vier jaar. Twee keer is hij een half jaar mee geweest op missie, naar Ethiopië en Eritrea in 2000, naar Irak in 2003. Waar de mariniers gaan, gaat hij. Dat is zijn motto. Dus hij doet ook mee aan hun bergen wintertraining in Noorwegen en de jungletraining in Suriname. „Ik vind dat ik moet ervaren en voelen wat de mannen voelen. Als we met z’n allen achterin de laro [Landrover] zitten, komen de gesprekken.” Een humanist, zegt hij, vindt dat een mens kennis alleen kan opdoen door ervaring. Hij weet hoe het is om een half jaar van huis te gaan met achterlating van een vrouw en een pasgeboren zoontje. „Ik ga daarover het gesprek met hen aan. Hoe ervaar je zo’n lange periode weg van huis? Wat maakt een missie voor jou de moeite waard? Hoe zie je je leven na de missie?” Ik had het me wat hoogdravender voorgesteld. Moet hij het niet hebben over, ik noem maar wat, wereldvrede of over de democratie die ze komen brengen en of dat zinvol is? „Oh nee”, schrikt hij. „Ik wil hen juist behoeden voor te hoge idealen. Dat levert alleen maar teleurstellingen op. Ik hou het liever klein: waarom ga ik, wat ga ik doen, en is het eten op de compound een beetje in orde?” Het eten in de marinekazerne in Doorn is op en de zaal leeg. Het hoofd van de logistieke dienst (en dus ook van de keuken) komt aan tafel een praatje maken. Erwin Kamp diende met hem in Irak. „Vertel jij nou eens wat een geestelijk verzorger toevoegt aan een missie?” vraagt Kamp aan hem. Lang hoeft hij niet na te denken. „Een praatpaal. Mannen die het moeilijk hebben, sturen we naar de GV.” En, op fluistertoon: „Heimwee.”

Geschokt vertrouwen Heus niet elke militair die op missie is geweest, komt thuis met PTSS (post-traumatische stressstoornis), zegt Kamp. „PTSS is een psychische aandoening, veroorzaakt door een levensbedreigende ervaring.” Lang niet iedereen maakt zoiets ergs mee. Wat wel vaak voorkomt, maar waar nog weinig aandacht voor is, is ‘moral injury’. Kamp vertaalt dat als ‘geschokt vertrouwen’. „Acht jaar nadat Dennis van Uhm [zoon van generaal Peter van Uhm] omkwam door een bermbom, belde zijn maatje die destijds achter hem reed en de ontploffing zag.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Erwin Kamp: „Als we met z’n allen achterin de laro [Landrover] zitten, komen de gesprekken.”

Zelf had hij geen schrammetje, maar het voorval bleef spoken in zijn hoofd. Zijn gevoel voor goed en kwaad, over wat juist is en wat niet, stond op z’n kop. Deze jongen was ongedeerd, maar toch is hij gewond geraakt. Niet zijn lichaam, maar zijn ziel.” Zelf kent hij dat gevoel van „gefrustreerde onmacht” ook. In Ethiopië liep hij dan geen wond, maar wel een moreel schrammetje op. „Een plaatselijke politieman stond een jongen en een meisje af te ranselen. Ik zeg tegen onze mariniers: ‘Kom op, erop af, jullie zijn toch stoer.’ Nee, zeiden ze. Dat mógen we niet. Rules of engagement. Niet ingrijpen bij een binnenlandse aangelegenheid. Misschien mógen agenten in dat land kinderen slaan, weet jij veel.” Als er geen god, geen heilig boek, geen hogere macht bestaat, wat heeft Kamp een gewonde

ziel dan te bieden? „Luisteren.” Dat kan een psycholoog toch ook? Hij schudt van nee. „Een psycholoog concentreert zich op brain en mind. De aandoening waar ik het over heb, vraagt niet om een behandeling, maar om een dialoog.” Hij heeft zo zijn methodes om mensen te bewegen tot praten. Het ‘veteranenverteltheater’, geïnspireerd op het toneelspel in de oude stadstaat Athene. „De Grieken voerden continu oorlog. Het was heel gebruikelijk dat terugkerende soldaten in het theater stonden.” Kamp laat veteranen aan de hand van voorwerpen – etensblik, wasnetje, dixie [mobiel toilet] vertellen over hun belevenissen.” Goed verwerkt en verwoord, resulteren ervaringen, ook de vervelende, dan misschien wel in ‘moral growth’. En dit is ook heel therapeutisch, zegt hij. Wat? „Praten. Nu, voor mij.”

Drie keer heeft hij, als geestelijk verzorger, een kind begraven van een militair. Hij leidt rouwen bezinningsdiensten en bedenkt zijn rituelen zelf. „Maar je moet geen kerkje willen spelen.” Met twee vrienden en zijn zoon van 17 loopt hij deze week op de Franse Mont Ventoux de route die Francesco Petrarca en zijn broer in 1336 liepen. Petrarca was een Italiaanse dichter en schrijver. Humanisten zien hem, postuum en met terugwerkende kracht, als de vader van hun traditie. Kamp noemt de tocht van een paar dagen een „humanistische pelgrimage”. Hij neemt de reisbrieven van Petrarca mee en de belijdenissen van kerkvader Augustinus en al klimmend zal hij in gedachten stilstaan bij de mensen – „zoals mijn moeder” – voor wie lopen niet vanzelfsprekend is.

De rekening Cafetaria Van Braam Houckgeestkazerne Mariniersweg 7, Doorn

2 blauwe hap (buffet van soep, nasi, rendang, sajoer lodeh, babi panggang, saté ajam, pindasaus etc.) Totaal

9,02

9,02 euro

L10 sport

Lux

Al lopende zag ik toch weer de zon De repeterende beweging, de buitenlucht, haar ademhaling. Hardlopen hielp Nydia van Voorthuizen over haar burnout heen. Illustratie Gijs Kast

Advertentie

e hebben het allemaal druk. Zo druk dat we de bestseller Nooit meer te druk van Tony Crabbe niet echt lezen, maar scannen. We racen van werk naar een ontspannende les yoga en stappen daarna snel op de fiets om bij te komen met wijn op een terras. Dat was ongeveer ook mijn leven, en ik raakte fysiek en mentaal op. Mijn oplossing? Hardlopen. Juist op de momenten dat mijn energie op het dieptepunt zat. Laat ik het niet mooier maken dan het is. Ik begon met hardlopen om indruk te maken op die leuke knapperd. Donker haar, lichte ogen. Ik was begin twintig en ervan overtuigd dat de Dam tot Damloop mijn route naar verkering was. Of in ieder geval een goede nacht of twee. Tien mijl, 16,1 kilometer, daar dwing je respect mee af. Nee dus. Een beginnersschema bestaat uit 2 minuten lopen, 3 minuten wandelen, daar viel geen eer aan te behalen. Op een veel te warme dag in augustus liep ik voor het eerst vijftien kilometer. Ik zette net een eindsprint in toen mijn telefoon ging. De knapperd! Al rennend nam ik op. Quasi-nonchalant liet ik weten dat ik even niet kon bellen. „Ben aan het hardlopen. Bijna klaar. Heb er net 15 kilometer opzitten.” Ik vond het ondanks uitdrogingsverschijnselen nogal een booyaka-moment. Hij niet. Hij inspireerde mij tot grootse en meeslepende sportieve activiteit, het boeide hem niet.

Ik zocht verkering, maar hield aan dit alles een grotendeels monogaam huwelijk over. Af en toe maak ik een uitstapje naar yoga of krachttraining, maar als het op duursport aankomt is lopen mijn grote liefde. Mijn uitlaatklep, vitamine-D-leverancier en moment om hard naar de Spice Girls te luisteren en mee te playbacken. Los van de fijne momenten tijdens het lopen gaven al die kilometers ook mijn zelfvertrouwen in het dagelijks leven een flinke boost. Lastig gesprek of vervelende afspraak bij de tandarts? ‘Kom op zeg’, sprak ik mezelf dan zachtjes maar vastberaden toe, ‘je hebt marathons gelopen, dit kun jij!’ En inderdaad, ik kon heel veel. En vooral veel tegelijk. Vier dagen in de week een kantoorbaan, freelance journalist on the side, een boek over hardlopen in de planning, rijk sociaal leven en die marathon waar flink wat uren training in ging zitten.

Alleen nog maar in bed Toen kwam dus de burn-out. Ik had in tijdschriften de lijstjes met tips wel gelezen hoe je er een voorkomt. De via-via verhalen gehoord over twintigers die thuis op de bank zaten, maar ‘Nydia (27) was opgebrand’ zag ik nog niet zo snel als kop boven een artikel prijken. Dankzij de informatiestroom over dit onderwerp hoef ik denk ik niet uit te leggen hoe zo’n burn-out voelt, maar kort gezegd ging ik van overenthousiast, happy happy joy joy-meisje naar: ik wil alleen nog maar in bed liggen, naar de muur staren en zet me in een Albert Heijn en ik krijg een paniekaanval. De loopliefde raakte daar wel enigszins door bekoeld. Want hoe doe je dat? Een rondje rennen als je een bezoek aan de wc al een hele uitdaging vindt? Lopen betekende niet alleen fysieke inspanning, maar ook die linker en rech-

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Wat zegt de wetenschap? Hardlopen is goed voor je humeur, zoveel is zeker. Maar zijn er meer mensen dan Nydia van Voorthuizen die door hardlopen hun vermoeidheid, prikkelbaarheid, concentratie- en slaapproblemen en emotionele labiliteit van een burnout kwijt zijn geraakt? Hardlopen helpt tegen veel psychologische en psychiatrische problemen. Maar over burnout heeft de wetenschap geen antwoord klaar. Dat ligt eerder aan de aandoening burnout dan aan de wetenschap. Burnout is geen eenduidig gedefinieerde ziekte. In andere landen heet hij anders. Burnout heeft geen plaats in DSM IV of DSM-5, de opeenvolgende handboeken waarin psychiatrische ziekten zijn vastgelegd. In Nederland gaat de burnout-patiënt vooral naar de bedrijfsarts, huisarts en psycholoog. Er zijn behandelrichtlijnen, maar de woorden sport, bewegen en inspanning komen er niet in voor. De arts die toch een DSM-diagnose aan een burnout-patiënt geeft, noteert vaak ‘aanpassingsstoornis’ of ‘depressie’. Er is overlap genoeg met burnout. Vermoeidheid, prikkelbaarheid, slaap- en concentratieproblemen zijn bijvoorbeeld ook kenmerken van depressie.

ter hardloopsok vinden, een route bedenken, mensen tegenkomen. Op de echt donkere dagen bleef ik liggen, maar als het iets beter ging, probeerde ik toch te gaan. Niet omdat ik de helende werking van het lopen op wilde roepen, maar omdat de Berlijn marathon in mijn agenda stond, waar ik niet alleen een boek over zou schrijven, maar ook eindelijk eens onder de vier uur wilde finishen. Zonder training, geen marathon. Daar is de afstand te groot voor. Van tevoren wat spullen klaarleggen maakte het makkelijker de deur uit te gaan en genoegen nemen met hetzelfde rondje park zorgde voor in ieder geval een keuze minder. Zonnebril en oordopjes boden bescherming tegen de overvloed aan prikkels en mijn vriend bood af en toe aan een stukje mee te gaan. Het enige wat ik dan hoefde te doen was achter die enorme rug aanlopen. Dat hielp.

Van happy happy, joy joy meisje naar: ik wil alleen nog maar naar de muur staren

Daar kwam de rust Wanneer ik alleen op pad ging, motiveerde ik mezelf met verslavende podcasts die ik alleen mocht luisteren tijdens het sporten, playlists waarin types als Martin Garrix de eerste kilometers de boventoon voerde om mij vooruit te duwen, routes door het bos om na dat gebeuk te kunnen lopen in stilte. En dan kwam daar toch altijd weer de magie van het lopen waarvan ik liggend in mijn bed vergeten was dat ’ie bestond. Eenmaal de juiste cadans gevonden kwam de rust. Alleen die repeterende beweging waar ik zo bekend mee was en het luisteren naar mijn ademhaling. Al zou je willen piekeren, je hoofd loopt automatisch leeg. Tijdens zo’n loopje zag ik opeens de zon weer. Ik maakte mij dan geen zorgen over mijn werk of wat anderen van mij vonden. Maakte mij geen zorgen over staren naar een muur en de vraag of ik ooit nog de oude Nydia zou worden. Niet over

Run Baby Run, Nydia van Voorthuizen en Hans Nijenhuis, Xander Uitgevers, 19,99.

verwachtingen die ik misschien niet waar zou kunnen maken. Niet over hoe het nou toch verder moest met mij. Dat wil niet zeggen dat het allemaal maar leuk en makkelijk was. Stond ik daar, voor een open brug dichtbij huis te wachten, helemaal stuk met een veel te hoge hartslag, terwijl ik zojuist in een tempo had gelopen waarop ik normaal m’n boodschappen zou doen. Dan maar rechtsomkeer met een horloge dat enkel drie kilometer aangaf. Maar je weet hoe dat is met lopen, als je thuiskomt denk je nooit: dat had ik niet moeten doen. Zelfs niet na een mislukte poging. Op andere zwaardere dagen wandelde ik wat tussendoor of ging ik even op een bankje zitten terwijl ik dat eerder als falen zou hebben beschouwd. Ik was in ieder geval buiten en bezig, dat alleen al gaf mij hoop dat het uiteindelijk goed zou komen. De afstanden werden steeds een stukje langer en in het najaar lukte het mij zowaar die marathon uit te rennen. Langzamer dan gepland, trotser dan ooit. Al die rondjes losten zeker niet alles op. Een short cut om uit een burn-out te komen bestaat niet. Het duurde ongeveer een jaar voor ik mij echt weer normaal voelde. Ik moest een aantal dingen in mijn gedrag en gedachten veranderen, aldus een psycholoog. Nee leren zeggen, delegeren, loslaten. Allemaal waar en dingen waar ik nu veel aan heb. Dingen waardoor ik iets van de oude Nydia terug heb gevonden en ik het leven een stuk lichter zie. Maar die repeterende beweging, de buitenlucht, mijn ademhaling. Het was voor mij de enige manier om mij heel even normaal te voelen op momenten dat de hele wereld in een razend tempo op me af leek te komen. Het zorgt niet per definitie voor verhelderende ideeën en het lost ook niet altijd iets op, maar het houdt je op de been.

Een depressiepatiënt kan van hardlopen zo goed opkikkeren dat mensen met een lichte depressie waarschijnlijk beter eerst kunnen gaan hardlopen dan antidepressiva slikken of in therapie gaan. Dat staat in de nieuwste behandelrichtlijn depressie. Runningtherapie is goed onderzocht en heeft bewezen effect. Een derde van de patiënten knapt er van op. Dat is een even hoog succespercentage als pillen en praten. Als de lichte depressie al een paar maanden aanhoudt, of als hij ernstig is, is hardlopen aan te bevelen naast pillen of praten. Elke sport is goed, zelfs wandelen, maar hardlopen is het beste onderzocht. Een patiënt die niet gewend is aan sporten kan dat waarschijnlijk het best onder begeleiding doen. Motiveren van de patiënt is belangrijk, zegt de richtlijntekst. Hoe ontstaat de runnershigh die zelfs veel depressieve patiënten uit de put helpt? Het zijn de endorfinen! Dat staat overal op internet. Maar die opiaten, door onze eigen hersenen gemaakt, hebben sinds eind vorig jaar in de literatuur ernstige concurrentie van een lichaamseigen cannabis: anandamide. Die runnershigh duurt hooguit een paar uur. Maar bij hardlopers en sporters gebeurt meer. Ook op langere termijn. De aanmaak van nieuwe hersencellen in sommige hersengebieden neemt toe, er zijn lichaamseigen amfetaminen in het spel, de stresshormonen krijgen gunstiger concentraties. Niemand weet precies welke samenhangende verandering voor een betere stemming zorgt. Er zijn hypothesen. Het gaat uiteindelijk om schuivende evenwichten. Maar niemand weet hoe de sluipend begonnen depressies en burnouts er langzaam uitgelopen worden. Wim Köhler

L11

L12 design

Lux

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Over Atelier Remy&Veenhuizen verscheen een lijvige monografie. „We hadden geen idee dat het een stoel zonder poten zou worden”. tekst Arjen Ribbens foto Arjen Born

aarom besloot u samen te gaan werken? Tejo Remy: „We deelden met nog een aantal ontwerpers een gebouw. Toen er steeds meer collega’s verhuisden, bleven we samen over.” René Veenhuizen: „Op een dag zat Tejo vast met een opdracht. Toen vroeg hij of ik hem wilde helpen.” Remy: „Het is makkelijker om de problemen van een ander aan te wijzen, dan je eigen sores.” Veenhuizen: „Het klikte meteen. Er was wederzijds respect.” Remy: „Soft diplomacy: zonder dwang namen we dingen van elkaar aan. Niet ons eigen ego, maar het product staat altijd voorop.”

René Veenhuizen, in een Bamboo Chair, en Tejo Remy. Aan de muur twee gipsen wandornamenten/planken.

Rechtsboven een Multi-Vase lamp, gemaakt van bestaand glaswerk.

veel stapjes.” Remy: „Neem ons kleed gemaakt van oude dekens. Een instelling voor epileptici vroeg of we iets wilden maken. Toen we daar rondkeken viel ons op hoeveel beton en andere harde materialen daar waren. Misschien moeten we iets zachts toevoegen, zei ik toen.” Veenhuizen: „Ja, en laat het dan verwijzen naar iets huiselijks. Iets dat staat voor geborgenheid. We hebben van alles geprobeerd. Uiteindelijk zijn we oude dekens gaan versnijden, om er kleden van te maken. Dat is denk ik de rode draad in ons werk: van de meest waardeloze materialen door arbeid iets waardevols maken.”

En een taakverdeling? Veenhuizen: „Die is er niet.” Remy: „We sparren, strooien met gedachtes over waar het heen moet.” Veenhuizen: „Ik doe wel vaak het schrijfwerk. En Tejo de begroting.” Remy, met een lach: „En die klopt altijd. Ook al vindt de opdrachtgever soms van niet.”

‘De wereld is uw gereedschapskist’ heet de monografie die net over u is verschenen. Remy: „Ik ben een boerenzoon. Wij hadden vroeger thuis een zutzolder, een zolder vol met troep. Als je iets wilde maken of repareren, ging je kijken of daar nog iets bij lag waarmee je aan de slag kon. Al improviserend loste je zo de dingen op. In principe is alles materiaal dat gebruikt of hergebruikt kan worden.” Veenhuizen: „En dan vinden we het leuk om een spel te spelen met de betekenis. Een oude deken roept herinneringen op aan de dekens waar je vroeger zelf onder lag, een oud kleed doet aan je oma denken. Met nieuwe materialen uit het schap heb je zulke associaties niet.” Remy: „Je kan ook nieuwe producten een andere betekenis geven. We kregen eens de opdracht voor een ontmoetingsplek op een schoolplein. Rond dat plein was een hek gepland. Toen we dat zagen, hebben we daarvan de ontmoetingsplek gemaakt: een hek met bankjes. Iets negatiefs, een barrière voor interactie, hebben we zo getransformeerd tot iets positiefs.”

Hoe herkent u een goed idee? Veenhuizen: „Het gaat nooit om één goed idee. Het gaat om een goed proces, met

Bijna al uw producten zijn gemaakt in kleine oplagen. Remy: „Nee, wij zijn geen industriële ont-

U had beiden al carrière gemaakt. Heeft de samenwerking uw werk veranderd? Veenhuizen: „Ja, samen maken we andere dingen dan alleen.” Remy: „Ons werk is scherper geworden.”

De deurkruk Van Philippe Starck tot Enzo Mari, vele ontwerpers tekenden een deurkruk. Bij wijze van meesterproef schetsen Remy&Veenhuizen een deurklink. Een kaasschaaf of kurkentrekker als deurkruk? „Veel kleine, dagelijkse gebruiksproducten zijn gemaakt om goed in de hand te liggen. Jammer genoeg kunnen we veel van deze producten niet vinden op het moment dat we ze nodig hebben. De combinatie van deze twee gegevens heeft geleid tot onze holsterdeurkruk: een houder voor zaken die we dagelijks kwijt zijn.” En hoe kom je dan binnen als je je kurkentrekker hebt laten slingeren? „Of je de deur dan nog wel kunt openen, is iets waar je verder over na zou moeten denken. Zonder kurkentrekker zou het bijvoorbeeld een deurknop in plaats van een kruk kunnen zijn. Maar waar het ons vooral om gaat, is dat zo’n deurkruk iets zegt over de gebruiker van de deur.”

Tejo Remy (1960) en René Veenhuizen (1968) studeerden beiden aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht werken sinds 2000 samen als Atelier Remy&Veenhuizen. Remy werd eerder bekend met zijn Melkflessenlamp, de Voddenstoel en de Chest of Drawers, een kast met twintig chaotisch op elkaar gestapelde laden die worden bijeengehouden met een band ontwerpen installaties voor openbare ruimten en producten als de Bamboo Chair, gemaakt van gebogen bamboeplanken, of het Accidental Carpet, een kleurrijk vloerkleed gemaakt van oude dekens. Eenvoudige materialen en humor zijn een constante in hun werk. kregen vorig jaar de Boellaardprijs, een prijs voor kunstenaars uit Utrecht. Uitvloeisel van die onderscheiding is de onlangs verschenen monografie The World = Our Toolkit, geschreven door Jeroen Junte en Ida van Zijl (Lecturis, 32,50 euro).

werpers geworden, zoals sommige generatiegenoten.” Veenhuizen: „Ons ontwerp is vaak een methode van maken, in plaats van een kant-en-klaar product. We scheppen vooral mogelijkheden.” Remy: „Het maakproces is onderdeel van ons product, dat zie je eraan af. Het zijn dus geen anonieme producten die net zo goed uit een 3D-printer hadden kunnen komen. We ontwikkelen formats, waarvan de uitkomsten steeds net anders zijn.” Veenhuizen: „Onze producten komen ook vaak op een onderzoekende manier tot stand. Door te experimenteren met het materiaal, planken te buigen en te verlijmen, ontstond bijvoorbeeld onze bamboestoel. Die hadden we nooit zo kunnen schetsen. Toen we begonnen, hadden we ook geen idee dat het een stoel zonder poten zou worden.” Wat zou u graag eens ontwerpen? Remy: „De inrichting van een hotel. Daar kan je veel ideeën in kwijt. Iedere kamer zou anders worden. En het geheel zou beslist minder glossy worden dan de meeste andere hotels. Prettig spartaans en heel persoonlijk. Hoe dat te bereiken? Dat moet je onderzoeken. Misschien, ik roep maar wat, moet je elke gast vragen om iets achter te laten.” Veenhuizen: „We hebben wel eens gevangeniscellen ingericht. Dat vind ik een van onze mindere ontwerpen. Zoveel eisen wat betreft schoonmaak, beheer en vandalisme. Ik heb niet het gevoel dat we daar een eigen draai aan hebben kunnen geven.” Wat doet u over vijf jaar? Remy: „Als het goed is hetzelfde als nu.” Veenhuizen: „We zijn wel aan het onderzoeken of we met de meubelindustrie kunnen samenwerken. Lensvelt is bezig met onze Bamboestoel. Interessant om na te gaan of onze ideeën ook in een grotere oplage te realiseren zijn.”

L13

Fijngeslepen. Porsche Cayenne Platinum Edition.

Nu met waardecheque ter waarde van € 3.000,-. De Cayenne Platinum Edition, een speciale uitvoering van de 3,0 liter V6 Diesel en 3,0 liter V6 S E-Hybrid heeft een zeer uitgebreide standaarduitrusting. Met onder andere originele details in platinum silver metallic, 20-inch RS Spyder Design wielen in platinum zijdeglans gespoten, Bi-xenon koplampen inclusief Porsche Dynamic Light System (PDLS) en BOSE Surround Sound System, is deze sportwagen onder de SUV’s completer dan ooit. Naast de vele extra’s ontvangt u bovendien een waardecheque van Schaap en Citroen ter waarde van € 3.000,-. Kijk voor de voorwaarden op www.porsche.nl/platinum

Porsche Centrum Amsterdam Sijsjesbergweg 50, 1105 AL Amsterdam. Telefoon 020 4 911 911. Porsche Centrum Eindhoven De Scheper 305, 5688 HP Oirschot. Telefoon 088 8 911 911. Porsche Centrum Gelderland Ressenerbroek 2, 6666 MR Heteren. Telefoon 026 356 0 911. Porsche Centrum Groningen Bornholmstraat 25, 9723 AW Groningen. Telefoon 050 8 537 911. Porsche Centrum Leusden Zuiderinslag 8, 3833 BP Leusden. Telefoon 033 4 949 911. Porsche Centrum Maastricht Afrikalaan 41, 6199 AH Maastricht-Airport. Telefoon 043 8 000 911. Porsche Centrum Rotterdam Landaulettestraat 9, 3063 NR Rotterdam. Telefoon 088 911 9 911. Porsche Centrum Twente Vonderweg 33, 7468 DC Enter. Telefoon 054 7 384 911.

Gemiddeld brandstofverbruik 3,3–3,4 l/100 km en CO -emissie 75–79 g/km. ²

column L15

NRCWEEKEND

Lux

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Pepijn Lanen

Beeldschoon

Ik ben trots haar mijn vrouw te mogen noemen. Iedereen heeft een vriendin.

draagt niet dezelfde jurk omdat ze toen hoogzwanger was en nu niet. Baby Blake krijgt rijst met groente en kusjes en we stappen in een auto richting Williamsburg. Het restaurant vind ik op papier vreselijk maar in het echt fantastisch. Mijn hoofd is een lul. Het interieur en het personeel is verkleed als ‘prohibition era’, maar het is helemaal niet erg en sluit volledig aan bij het eten. We drinken champagne uit een ouderwets glas en kijken naar de kaart. We zitten met zijn tweeën aan een klein tafeltje en naast ons is een booth waar vier dikkige mannen in kinderkleding het over sport en entertainment hebben en een rekening van elfhonderd dollar splitsen. Ik kan ze niet plaatsen in het sociale spectrum. We besluiten voor het grand plateau te gaan omdat mijn vrouw dol is op Fruits de Mer en we bovendien iets te vieren hebben. De ober vraagt of we iets te vieren hebben en dat is zo dus dat zeg ik en we krijgen de booth van de vier mannen, ook omdat het grand plateau vier verdiepingen telt en daarom de extra ruimte op de grotere tafel goed van pas komt. We drinken een cocktail en ik heb de verkeerde maar Coco, mijn Coco, heeft precies de goede. We eten er oesters bij die we als voorgerecht besteld hebben; zes verschillende soorten en dan van ieder twee. Tegenover onze tafel, in het midden van de ruimte, lazert een fruits de mer plateau van drie verdiepingen bij twee mensen tegelijk over hun broek heen. Een ober zegt de hele tijd sorry en gaat aan de slag om de ontstane ravage ongedaan te trachten te maken terwijl de tafelaars toekijken, twee van hen met ijs en zeevruchten op de schoot en in het kruis. Ze zijn allemaal gekleed als copyrette-medewerkers, of eigenaars misschien. Het Grand Plateau arriveert in al zijn glorie. Vier verdiepingen aan vruchten uit zee. De onderste schaal bevat achttien oesters, daar boven tweeëntwintig schelpen, daar weer boven twee halve kreeften die er samen een maken en helemaal bovenop is er tijgerkrab met kreeftenboter en mosselen met kaviaar. Aan de muur hangt een schilderijtje met een schip in de storm op zee expres scheef. Denk ik. Aan het kleine tafeltje waar we begonnen ontvouwt zich nu een onhandige date. De man hangt voorover en de vrouw lijkt bevroren in een terugdeinzende pose tegen de muur aangeplakt. Ik kijk naar mijn zwarte, suède laarsjes en dan naar mijn vrouw. Damn it feels good.

Pepijn Lanen (33) is bekend van De Jeugd van Tegenwoordig. Hij woont een jaar met zijn vrouw Coco en zoon Blake (0) in New York. Hier vertelt hij elke maand wat hij daar meemaakt.

FOTO’S ISTOCK, BEWERKING FOTODIENST NRC

e zijn met de metro naar Manhattan gegaan om bij Cartier last minute trouwringen te kopen. Vandaag is de eerste verjaardag van ons huwelijk. Toen we een jaar geleden trouwden, vlak voordat ons prachtige kindje geboren werd, was dat geheim omdat we anders een stortvloed aan familie uit moesten nodigen en daar geen tijd en ruimte voor was. We zouden dit jaar opnieuw trouwen in het zuiden van Spanje en dan alles en iedereen overvliegen, maar toen gingen we ineens naar New York verhuizen en nu zijn we op de begane grond van een warenhuis in een inpandige Cartier. De medewerker is een hork. De ringen zien er daardoor niet uit zoals ze eruit horen te zien vinden we allebei, eerst stiekem en alleen in ons hoofd, en dan, eenmaal buiten, weer allebei, maar nu uitgesproken en lekker samen. Eerder waren we bij Tiffany’s, daar hebben ze ook ringen en daar was degene die ons hielp een vrouw en geen hork en eigenlijk hadden we toen die moeten nemen maar toen hadden we nog tijd en dachten we dat we ook bij Cartier moest kijken en zo gaat dat soort dingen nu eenmaal en nu zijn we dan op de datum van ons eenjarige jubileum en hebben we nog geen ring. Maar dat geeft niet. Coco heeft bij de kapper een afspraak voor een blow-out en ik verdwaal voor de zoveelste keer op LaFayette omdat ik elke keer precies de verkeerde kant op loop. Ik word eindeloos moe van mezelf en mijn gebrek aan gevoel voor richting en hoop dat ik dit niet doorgeef of al door heb gegeven aan mijn zoontje en zijn toekomstige broertjes en zusjes. De zon schijnt als mijn vrouw weer in mijn blikveld verschijnt. Ze is boos berichtjes naar me aan het sturen, waarin ze vraagt waar ik blijf met meerdere vraagtekens, terwijl ik vanaf het verkeerseiland een snapchat filmpje van haar maak en er hartjes op teken. Ze is beeldschoon. Ik ben trots haar mijn vrouw te mogen noemen. Iedereen heeft een vriendin. We nemen de metro terug naar Brooklyn en ik trek mijn trouwpak aan. De broekspijpen zijn langer dan ik me herinner van een jaar geleden. Ik kan me nog wel herinneren dat ik ze toen nogal kort vond. Ik trek eindelijk mijn zwarte, suède Yves Saint Laurent-laarsjes aan die ik heb gekocht omdat al mijn gympen weg zijn. Coco

L16 eten & drinken

Lux

Speciaalbieren vieren

Het aantal brouwerijen voor speciaalbier is sinds 2013 verdubbeld. Hoe houdbaar is het succes van deze vaak kleine brouwers? tekst Sam de Voogt

ulp Fiction, El Dorado, California Gold; afgaand op de namen die rondgalmen in de Grote Kerk in Den Haag zou je allicht een internationaal filmfestival verwachten, of een ander exotisch evenement. Maar drie weken geleden begon daar voor de vijfde keer de Week van het Nederlandse Bier met een driedaags bierproeffestival. Dertig brouwers zijn met bar en al aanwezig om het toegestroomde publiek dat naar mate de avond vordert verandert van een kleine groep bierprominenten in pak naar een menigte van grote verscheidenheid, van bier te voorzien. Nederlands bier, en dan vooral speciaalbier. Wie pils wil drinken, is hier verkeerd. „We willen niet dat men hier komt om te zuipen”, zegt Cees-Jan Adema, directeur van branchevereniging Nederlandse Brouwers; hij vertegenwoordigt tien grote brouwers, die nog altijd 95 procent van de Nederlandse biermarkt in handen hebben. Het festival is er voor liefhebbers, die genieten van de speciaalbieren. Gedurende drie dagen is er in de Grote Kerk ruimte voor tussen de vijfduizend en achtduizend bezoekers. Zij schenken, drinken, jureren en vieren het bestaan van het Nederlandse bier. Redenen voor feest zijn er genoeg. Vorig jaar dronken Nederlanders meer bier dan het jaar ervoor, in totaal bijna 1,2 miljard liter. Dat zit hem in het groeiende marktaandeel van speciaalbier, alcoholvrij bier en mixbiertjes zoals

De Friese Bierbrouwerij, Bolsward, Friesland

Bierbrouwerij De Fontein, Stein, Limburg

Radler. Het aantal brouwerijen is geëxplodeerd: van zo’n tweehonderd in 2013 naar ruim het dubbele op dit moment. De nieuwe brouwerijen zijn overwegend klein, zelfstandig, en maken ambachtelijk speciaalbier. Is het succes van al die nieuwe brouwers wel houdbaar, met een marktaandeel van 5 procent op de toch al kleine Nederlandse markt?

Hop is op Er zijn wat groeipijnen. In maart trok voorzitter Constant Keinemans van het Klein Brouwerij Collectief (KBC), waarbij meer dan 150 kleine brouwers zijn aangesloten, aan de bel. Volgens hem was er sprake van een tekort aan hop, het ingrediënt dat bier zijn typisch bittere smaak geeft. Oorzaak: een slechte oogst en het toenemende volume speciaalbier dat wordt gebrouwen. Dat is zo, maar het hoptekort is relatief, legt directeur Pieter van Rooij van SBI – inkooppartner van grondstoffen voor de meeste kleine Nederlandse brouwers – uit. „Niet alle hop is op, maar bepaalde populaire rassen zijn er even niet.” Het gaat om zogenoemde aromahoppen. Er zijn meer dan honderd hopsoorten in de wereld, maar ze zijn grofweg te verdelen in twee klassen: aroma- en bitterhoppen. De laatste soort wordt vooral gebruikt in klassieke bieren, zoals pilsener. Wereldwijd worden bitterhoppen het meest geproduceerd, want er wordt nog altijd veel meer pils dan speciaalbier gedronken – ook in Nederland, waar in 2015 ruim 85 procent van het verkochte bier pils was. Met het toenemende aantal brouwerijen dat zich toelegt op speciaalbier neemt de vraag

naar aromahoppen toe. Vooral die uit de Verenigde Staten, waar soorten vandaan komen die minder bitter zijn, en bekend staan om hun fruitige aroma’s zoals grapefruit, citrus en tropisch fruit. De populairste speciaalbieren van het moment zijn de IPA (Indian Pale Ale) en de Saison, twee blonde bieren met een bittere, fruitige smaak. De meeste brouwers van deze typen bier gebruiken dezelfde vijf tot tien hopsoorten voor hun receptuur. Van Rooij: „Wat je dus nu ziet is dat te veel brouwers in dezelfde hop-vijver vissen. Soms is die leeg.” Zo kan het dat Amerikaanse hopsoorten met namen als Mosaic, Citra, Amarillo en Simcoe op zijn. Bij de bar van de Nijmeegse brouwerij Oersoep (sinds 2007, vorig jaar circa 200.000 liter bier) staat een asterisk achter een van hun bieren met de naam Hopfather. Oprichter en mede-eigenaar Kick van Hout: „Deze IPA wordt normaal met Mosaic gebrouwen, maar dat was op. We dachten met Equinox een soortgelijke hopsoort gevonden te hebben, maar die blijkt in de praktijk toch anders te smaken. Wel lekker, maar anders. Dus vermelden we het erbij.” Een oplossing is in de maak: hopproducenten verleggen langzamerhand hun aandacht naar aromahoppen. Maar het duurt ongeveer drie tot vijf jaar voordat de nieuwe gewassen productief worden. Van Rooij: „De vijver wordt dus groter, maar het duurt even.” In de tussentijd zijn brouwers gedwongen op zoek te gaan naar andere oplossingen. Michel Ordeman, opvolger van Keinemans als voorzitter van het KBC en mede-eigenaar van de Jopen Brouwerij (sinds 1996, vorig jaar bijna twee miljoen liter bier) uit Haarlem moedigt die ontwikkeling aan: „Het dwingt tot creativiteit.”

Brouwerij Maallust, Veenhuizen, Drenthe

Jopen Bier, Haarlem, Noord-Holland

Speciaalbierlief hebbers vinden het leuk als er iets nieuws verschijnt.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

L17

5 Wel of juist níet met das, sneeuw bij 30 graden, Ivo Weyel komt uitersten tegen onderweg.

Niet verzadigd Want consumenten in Nederland lijken nog lang niet verzadigd. Wie een rondje door de Grote Kerk in Den Haag loopt, hoort niets anders dan verhalen over groei. „Het eerste kwartaal van 2016 zijn we met 40 procent gegroeid”, zegt eigenaar Eric Odenwald van de Utrechtse brouwerij De Leckere (sinds 2007, vorig jaar 700.000 liter bier). „We verwachten in 2018 een nieuwe brouwerij te openen, want de limiet van onze ketels is bereikt.” Eigenlijk zien alle brouwers het zonnig in. Ordeman: „In Amerika is de verwachting dat bieren van kleine zelfstandige brouwerijen in 2020 een marktaandeel van 20 procent hebben. In Nederland is dat nu nog geen 5 procent. We kunnen dus nog vervierdubbelen.” Van Hout wijst op het afbrokkelende marktaandeel van pils. „Als mensen 1 procent minder pils drinken, komt er voor ons bij wijze van spreken 10.000 procent ruimte extra.” De kleine nieuwe brouwers staan door de grote vraag voor een keuze: bewust klein blijven en ‘nee’ verkopen aan klanten, of professionaliseren. „We groeien telkens over onze eigen prognoses heen”, zegt Tessel de Heij, mede-eigenaar van het vorig jaar in Amsterdam opgerichte Gebrouwen door Vrouwen. In heel 2015 produceerden De Heij en haar zus, die voor het brouwen van hun bier ketels lenen bij Lindeboom Bierbrouwerij, ongeveer 5.600 liter bier. Nu is dat maandelijks 4.500 liter, en de

verwachting is dat het in de zomermaanden naar 10.000 liter per maand stijgt. De zussen zijn in januari gestopt met hun oude baan en zijn sindsdien fulltime met hun bier bezig. De Heij: „We hadden nog weinig nagedacht over de toekomst, maar nu moeten we wel. We zijn aan het sparen voor een eigen brouwerij en ik hoop dat Gebrouwen door Vrouwen over vijf jaar in elke Nederlandse stad gedronken kan worden.”

1. JASJE DASJE VERBODEN Ze zijn er nog steeds, van die etablissementen waar een jasje verplicht is. In het uiterst chique Eden Roc hotel in Zuid-Frankrijk bijvoorbeeld word je als man geacht ook bij bloedhitte een jasje te dragen in het restaurant. En in The Breakers in Palm Beach is het na vijf uur zelfs verplicht in het hele hotel. Het Soho House (een zeer trendy hotelketen, die volgend jaar een filiaal opent in Amsterdam)

Enthousiasme of werk Op den duur zal de markt wel gaan stabiliseren, denkt directeur Adema van Nederlandse Brouwers. „Ik denk dat dit een structurele verandering is van het bierlandschap, want de consument bepaalt en die gaat nu anders met bier om dan vroeger. Maar er komt wel een schifting. Dat heeft te maken met de ambitie van de brouwers. Sommigen beginnen vanuit hun enthousiasme voor bier en dat is heel mooi, maar als je dat gaat opschalen dan wordt het werk.” Werk of geen werk, op het festival in Den Haag gaan brouwers, tappers en drinkers met elkaar om als goede vrienden. Er is geen tijd voor onderlinge concurrentie, zegt De Heij. „Speciaalbierbrouwers kunnen niet aan de vraag voldoen. Daardoor zijn we niet tegen elkaar, maar met elkaar aan het werk.” Van Hout, inmiddels in gesprek met een collega van de Amsterdamse brouwerij de Prael, kijkt voor de concurrentie vooral naar het buitenland. „Als je kijkt naar een gemiddelde kroeg staan er toch nog zeven Belgische bieren en twee Nederlandse op de tap.” Samen heffen ze nog maar eens het glas, proostend met en op Nederlands speciaalbier.

draait het om. „Please refrain from wearing suits and ties” staat er op een kaartje dat je bij het inchecken aangereikt krijgt. Dus aub geen jasje en dasje. In het Soho House Chicago zag ik twee heren keurig in drie-delig pak gekleed aankomen lopen, terwijl ze al lopende hun jasje/dasje uittrokken en met opgestroopte mouwen – het jasje nonchalant over de schouder geworpen – aan tafel gingen.

2. ZOMERSNEEUW Het is slecht gesteld met de sneeuw in de wereld. Opwarming der aarde zorgt voor groene skipistes, zelfs op grote hoogte in hartje winter. Daar heeft de mensheid natuurlijk wat op gevonden; nepsneeuw wordt al jaren gebruikt in wintersportgebieden . Dat is niet best voor het milieu, dus groenadepten strijden er al even lang tegen. Ze kunnen hun borst natmaken. Durfallen in Boreal Mountain, een klein skioord in Californië, hebben namelijk besloten om zomerskiën te introduceren. Sneeuwmachines werken alleen onder min twee, zij hebben een machine gevonden die het ook kan bij dertig plus. In bikini skiën kan daar nu vanaf 1 juni.

Logeren aan een bergwand in Peru

FOTO NATURA VIVE

Bang dat consumenten weglopen als hun favoriete bier van de kaart verdwijnt is hij niet. „Speciaalbierliefhebbers vinden het juist leuk als er iets nieuws verschijnt.”

3. AVONTUURLIJK Brouwerij De Leckere, De Meern, Utrecht

Het is geen nieuws dat de lat steeds hoger moet worden gelegd om reizigers/toeristen tevreden te stellen. Reizen gaat immers om de beleving (hét nieuwe toverwoord in de toeristenindustrie). Avonturen spelen een hoofdrol in deze, dus wordt de thrill seeking factor (de spanningsbehoefte) aan alle kanten opgerekt. Dus gaan we niet meer fietsen in Luxemburg (hoewel toch best erg leuk daar), maar logeren in een tentachtig geval dat op grote hoogte aan een bergwand in Peru, bij het plaatsje Cuzco) wordt gehangen. Eerst een 120 meter hoge ijzeren ladder omhoog klimmen (met helm en met gids) en dan lekker slapen (?) in een soort katoenen, hangende herberg tegen de rotswand. Kost omgerekend zo’n driehonderd euro inclusief eten en drinken en gids. Grootste avontuur is hier naar de wc gaan….

4. ABSINT

Brouwerij Praght, Dronten, Flevoland

Sint Christoffel Speciaalbieren, Noord-Brabant

Glaasje wijn? Zó passé. Gin en tonic is ook so last year en de hippe opvolger daarvan, vermout, is eigenlijk ook al niet hip meer. Nee, het is al absint wat de klok slaat. Het hoogalcoholische groene drankje, waaraan heel wat lieden te gronde gingen en lange tijd verboden was, is nu weer à la mode. Gifgroen wordt het aan tafel gebrouwen in een soort samowar dat het goedje via een suikerklontje in je glas druppelt. Een hypnotiserend ritueel waaraan heel trendy Londen (o.a. in de Oscar Wilde Bar in Café Royal) en Parijs (o.a. in de Gravity Bar aan de hippe rue Des Vinaigriers) zich tegoed doet.

5. PAUSELIJK ZOMERHUIS De huidige paus is er een van eenvoud en soberheid. Hij resideert in een klein appartementje in het pauselijke paleis in Rome en ook in de pauselijke zomerresidentie, Castel Gandolfo, logeert hij in een piepkamertje. Zijn belofte om openheid te geven in pauselijke dingen (zij het de bankzaken, de corruptie of de paleizen) komt hij na: toeristen mogen nu voor het eerst ronddwalen in de tuinen van het ruim 400 aar oude Castel en kunnen zelfs het zomerpaleis zelf, ravissant gelegen boven op de heuvels, bezoeken. Wel op afspraak. Museivaticani.va

L18 eten & drinken

Lux

Janneke kookt

Vleesverlangen

en vriend met wie ik ’s middags nog een fikse hamburger had geluncht appte me een fotootje van zijn avondeten: côte de boeuf met bearnaisesaus. Ondanks die hamburger, die zich nog ergens in mijn spijsverteringskanaal bevond, begon ik acuut weer naar vlees te verlangen. Krokant van buiten, sappig rood van binnen, met een royale rand vet en dat heerlijke rokerige dat vlees heeft wanneer het boven houtskool is gegrild; ik kon het fotootje bijna proeven. En ik wilde het eigenlijk niet toegeven, maar het smaakte me op dat moment beter dan mijn bordje risotto met paddenstoelen. De dag erna keek ik naar Vleesverlangen, waarin documentairemaker Marijn Frank haar ambivalente relatie met vlees onderzoekt. Frank is verslaafd aan braadworsten en broodjes filet americain en voelt zich daar schuldig over. Door stage te lopen bij een slachthuis en gesprekken te voeren met een psychiater, een kok en een aantal vegetariërs probeert ze haar houding ten opzichte van vlees opnieuw te bepalen. Durft ze aan het einde van haar stage zelf een koe te doden? En wordt ze vegetariër of blijft ze vlees eten?

De film werd onlangs uitgezonden op televisie is nog online te bekijken via npo.nl. Zonder het einde te willen spoilen kan ik wel verklappen dat er een joekel van een côte de boeuf met béarnaise in voorkomt. Joris Bijdendijk, de chef (van restaurant Rijks) die hem bereidt, vertelt dat er in zijn ogen niets op tegen is om af en toe zo’n stuk vlees op tafel te zetten. Hij heeft het over eens per week. Ik zou zelf liever zeggen eens per twee weken, of drie, of vier. Want een côte de boeuf is iets geweldigs, maar een koe bestaat uit meer dan zijn biefstukken. En wie op een gewetensvolle manier vlees wil consumeren eet het niet alleen met mate, maar eet bovendien hele beest op. Ook de minder courante delen. Enfin, het is vandaag die ene keer. We aten hier namelijk al wekenlang vegetarisch in de zaterdagkrant. Bovendien is het barbecueseizoen begonnen. Tijd dus voor een goed stuk vlees van de grill. Ga voor de côte de boeuf naar een slager die zijn vlees vakkundig laat rijpen. En laat het u vooral smaken. Immers, een dier opeten en er niet van genieten; dát is pas iets om je schuldig over te voelen. Janneke Vreugdenhil

Gegrilde côte de boeuf met bearnaise (2 pers.) 1 côte de boeuf van minimaal 750 gram, op kamertemperatuur fleur de sel of zoutvlokken Dep het vlees goed droog. Rooster de côte de boeuf boven een houtskoolvuurtje tot hij aan beide kanten tamelijk donker is, maar nog sappig rood vanbinnen. Dat zal afhankelijk van de dikte tussen de 10 en 15 minuten duren. Laat 10 minuten rusten. Bestrooi het vlees met wat zout, snijd het in plakken en serveer met de béarnaise. Voor de bearnaise: 1 sjalot, gesnipperd 2 el droge witte wijn 2 el wijnazijn 4 peperkorrels 1,5 el verse dragon, fijnge-

hakt 125 g boter 2 eidooiers citroensap een greepje verse kervel, fijngehakt Doe de sjalot, de wijn, azijn, peper en de helft van de dragon in een steelpan en laat inkoken tot de helft. Schenk door een zeef. Doe de boter in dezelfde pan en laat op laag vuur smelten. Leg een stukje keukenpapier in de zeef en schenk hier behoedzaam de boter door. Doe de eidooiers en een snufje zout bij de ingekookte wijn. Zet de pan op heel laag vuur of hang hem boven een pan kokend water. Klop met een garde geleidelijk de geklaarde boter erdoor, eerst

druppelsgewijs en daarna in een straaltje, tot een gebonden saus ontstaat. Proef en maak op smaak met zout, (witte) peper en citroensap. Hij mag wat mij betreft lekker zurig zijn. Roer er tot slot de rest van de dragon en de kervel door.

HAMERSMA’S WIJNTIP Rood vlees met wit van de chenin blanc–druif. Een van de allerbeste wijn-spijscombinaties ooit geproefd: côte de boeuf met bearnaise met Domaine de Bellivière ‘Les Rosiers’ uit Jasnières, Loire, thans oogstjaar 2014. 29 euro, vierheemskinderen.nl

ILLUSTRATIE ANNE VAN WIEREN

Advertentie

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Van de kaart bij de Veldkeuken

L19

Over de tong

FOTO’S RIEN ZILVOLD.

Provenceuiterlijk

Naast het forthuis, van restaurant De Veldkeuken, zit een grote speelkuil (en amfitheater) geheel van gras.

Hele goede bitterbal Joël Broekaert eet een speltburger die smaakt naar spelt bij De Veldkeuken.

Bijzonder De Nieuwe Hollandse Waterlinie was tussen 1815 en 1940 een van de belangrijkste verdedigingslinies van Nederland. Hij loopt van Muiden tot aan de Biesbosch en is 85 kilometer lang. Door middel van een serie sluizen kon over die gehele linie het land onder water worden gezet, teneinde de opmars van de vijand te stuitten. Er staan oude forten en nieuwere betonnen bunkers langs. Tegenwoordig is de Waterlinie een natuurgebied (het grootste rijksmonument) waar je leuke historische wandelingen kunt maken. En bij zo’n dagje uit hoort natuurlijk een versnapering. Vlakbij Culemborg, waar vroeger het fort Werk aan het Spoel stond, staat nu een markant, modern, hoekig gebouw van houten latten - een speelse kruising tussen fort en boomhut. Ernaast een grote speelkuil en tevens amfitheater geheel van gras. In dit ‘forthuis’ zit de Veldkeuken. Mocht u in de buurt zijn, strijk dan vooral daar even neer, liefst op het terras.

Op het bord Verwacht niet te veel, het is geen chic restaurant. Maar met eetcafé zou ik ze toch te kort doen. Het is een klein etablissement, met een kleine kaart, waar je van 10 uur ’s ochtends tot negen uur ’s avonds terecht kunt voor lunch, koffie en diner. Lunchen doe je er met stevige boterhammen van zelfgebakken brood, soep en quiches (alles onder de 10 euro). Of salades voor 11,50 euro. Alles is ‘100 procent ambachtelijk & biologisch’ volgens de kaart. Dat kan niet. Er staan namelijk bitterballen van wilde gans en kroketten van rivierkreeftjes op. En ook al is wild het mooiste scharrelvlees, je mag het nooit biologisch noemen, want het heeft geen biologisch voer gegeten (het is maar wat je belangrijk vindt). Het is wel rete-sympathiek. Die ballen en kroketten komen van Hollands Wild, een mooi bedrijf dat op deze manier probeert prachtig vlees van de verspilling te redden -

8Sfeer mooie historische omgeving, veel natuur, prima voor kinderen, bediening mag professioneler Eten simpele maar smakelijke gerechten, veel biologisch, veel vegetarisch, voor een sympathieke prijs Prijs drie gangen met elk drie biertjes voor twee personen 75 euro Adres De Veldkeuken | Werk aan het Spoel, Goilberdingerdijk 40a, 4106 LC Culemborg, www.veldkeuken.nl 0345 - 779900 of spoel@veldkeuken.nl

Pasta met een lepel? Chef René van der Veer: „Joël omschrijft precies wat we willen zijn, dat is blijkbaar goed overgekomen. Ambachtelijk, hoofdzakelijk biologisch, met een eenvoudige werkwijze en voor een goede prijs. Over de waterige pasta was ik wel verbaasd, dat is normaalgesproken geen natte saus.”

ganzen en rivierkreeftjes zijn feitelijk plaagdieren. Het is ook nog eens een hele goede bitterbal, veel beter op smaak dan de gemiddelde cafébal. Ze maken ook een hoop zelf bij de Veldkeuken. Zoals de varkensworst bij de groentenstoof (15 euro). Het is het enige van de zeven gerechten op de dinerkaart, dat niet vegetarisch is – al is ook de lentestoof te bestellen met asperges in plaats van worst (13,50 euro). Echt een goede, sappige, malse worst met een mooie varkenssmaak, lekker hard aangebakken. Ook de zelfgemaakte durumgriespasta is goed gelukt (ze hebben er ook nog van die leuke spiraaltjes van weten te maken) en mooi afgekookt. Het is een simpel maar smakelijk gerecht (13,50 euro) met rauwe raapstelen en lokale knoflook (waar je overigens niet omheen kunt, dus bedenk voor het bestellen even of je nog wil zoenen die avond) en pittige Remekerkaas. De zelfgemaakte speltburger (9,50 euro) smaakt naar spelt – dat heeft veel smaak en geeft ook iets zurigs. Dat levert best een interessante vega-burger op. Wat drinken we erbij? Een lokaal biertje. Vooral de Culemborgse brouwerij Vrijstad valt in de smaak. Allemaal ontzettend innemend dus. Eigenlijk heb ik maar twee grote punten van kritiek. Eén: zowel de pasta als de groentenstoof zijn goed op smaak, maar worden geserveerd in een waterige plas saus. Als ze bij de stoof een lepel hadden geserveerd, was ik er misschien niet eens over begonnen, maar bij het pastagerecht is het echt zonde. Twee: de bediening moet echt strakker. Het mag allemaal best een beetje losjes in zo’n tent, maar aan het eind van de avond zijn ze meer met elkaar bezig dan met ons. Gerechten worden niet opgediend in de volgorde waarin ze besteld zijn en om lepels moeten we twee keer vragen. Niet nodig, makkelijk op te lossen.

Eindoordeel Het is allemaal niet wereldschokkend bij de Veldkeuken, maar ze laten hier goed zien dat vegetarisch leuk kan zijn en biologisch niet duur hoeft te zijn. De chef houdt het simpel, maar kookt met smaak, mooie ingrediënten en denkt duidelijk na over wat hij kookt en gebruikt. Sympathiek eten voor een sympathieke prijs. En een ontzettend leuke bestemming voor een mooie zomerdag.

Bleke rosé is populair maar niet persé lekkerder, proeft Harold Hamersma.

o’n bleke rosé vind ik altijd lekker.” De laatste tijd hoor ik het vaak. Dat komt omdat zo’n beetje alle wijnmakers in de wereld hun rosé het Provenceuiterlijk hebben aangemeten. Waar tot voor kort rosé alleen lekker werd gevonden als deze frambozenrood stralend het glas uitspatte, is thans de bloedarmoedelook de nieuwe modekleur. Maar dat is niet meer dan make-up. Die kleur wordt bepaald door de blauwe druivenschillen langer (donkerder) of korter (lichter) te laten weken in het vers geperste sap. Het is echter een hardnekkig misverstand dat die tint iets zegt over de smaak. De trend werd een jaar of drie geleden zichtbaar, en bepaald niet vaag. Ondertussen heb ik honderden pipsroze rosés geproefd van een kwaliteit waarvan ik zelf pips om de neus werd. Een parodie op Provence. In plaats van frêle rode vruchtjes, zachte zuren, lichter bitters en een zweempje van de onvermijdelijke herbes de Provence die een rosé zou moeten hebben, noteerde ik ‘aardbeien op sap, plakwater, zuurstokroze leggings met een chihuahua op schoot en gebotoxte framboos.’ En dat gebeurde regelmatig. Want in ieder wijnproducerend land wordt nu rosé gemaakt. De oudste rechten zijn te vinden in het zuiden van Frankrijk. Al is dat slechts gedeeltelijk waar. Elders in het land zag ooit nog een blozend roze boreling het levenslicht, een bevalling overigens die gepaard ging met flink bloedverlies. Om juist sterk, geconcentreerd en donkergekleurd rood te krijgen, lieten producenten in de Bordeauxstreek hun wijn ‘bloeden’ (saigner). In de beginfase van het wijnmaakproces werd een deel van het jonge, licht getinte sap afgetapt en vervolgens gewoonlijk weggegooid. Tot er iemand eens een glas onderhield, de inhoud als fruitig, sappig en verfrissend bestempelde en deze besloot te bottelen: rosé de saignée was geboren. En dat nu wordt dan weer vrolijk in de Provence gekopieerd. Maar dan wel met succes. Want rosé maken kunnen ze daar. En bij Château du Rouët in het bijzonder. Proef hun Belle Poule 2015. Maar wacht niet te lang met kopen. In de Verenigde Staten zijn de 63 miljoen rosédrinkers het goedkope, zoetige spul aan het verruilen voor de betere soorten. En daarvoor betalen ze graag meer, omgerekend gemiddeld zo’n 11,50 euro per fles.

Château du Rouët, Belle Poule 2015. 11,45 euro. zekvinos.nl

NRCWEEKEND

Lux

wielen L21

FOTO PETER DE KROM

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

De Audi R8 bij Audi Sport Dealer Van den Udenhout in Eindhoven

Sneeuwwitje in de Efteling

Autotest De nieuwe Audi R8 is voor het merk een doorbraak naar de supercar-elite, vindt Bas van Putten .

k moet de laatste journalist zijn die de R8 rijdt, de nieuwe supercar van Audi. Alle vloggers van Nederland hebben hun microvocabulaire - ‘wow’, ‘bizarrrrr’ en ‘vet’ volstaan - al ampel uitgeleefd in rubberverslindende brulen hijgfilmpjes. Gelukkig is het een Audi, zodat de afgetrapte tiencilinder testhoer nog verrassend goed bij stem is. Zijn strijdkreet bij de koude start vertaalt dat Duitse prachtwoord vorlaut letterlijk; voorluid, victorie blaffend voor de wedstrijd is begonnen. Pure intimidatie, want al vrij snel zakt het stationaire toerental naar vredelievender geluidsniveaus. Maar het moest even gehoord zijn. Alsof anders niemand om zou kijken naar het helblauwe monster waarin ik continu werd belaagd door hobbypaparazzi die voor hun Instagramcollectie kilometers aan me bleven kleven, en mij met geagiteerde zwaaibewegingen aanspoorden vaart te maken. Natuurlijk bleef ik stug 120 rijden, want het volkstheater laat ik aan Messi en Ronaldo, die de fans geen groter

plezier kunnen doen dan met 330 op de vlucht te slaan. Je mag dit aandachtvragende karakter zijn essentie noemen. De V10-middenmotor van de nieuwe R8 ligt achter de cabine zichtbaar opgebaard onder een afdekplaat van glas, Sneeuwwitje in de Efteling. Bij het uitstappen gaat een xBox-achtige gong af, akoestische smiley voor de gameontwikkelaars die hem met andere luidruchtige stompzinnigheid verdienden. Op een stuur vol knoppen voor de meeste functies bevindt zich ter bestendiging van de geluidshinder de druktoets voor het Uitlaatgeluid Sport, die geen vlogger is ontschoten. De ronde airco- en ventilatieknoppen steken met trekkerachtige aanhangsels als vulpistolen uit de middenconsole. Bij het uitstappen projecteren de deuren ’s avonds het beeldmerk Quattro op de grond, het Audi-logo voor de vierwielaandrijving die mij met 120 klaverbladen liet verschalken. Alleen al de aandacht-overlast maakt dat ik zo’n auto nooit zou kopen. Geen schijn van kans trouwens; bijna drie ton. Voor de motor zou je als provinciaal overigens graag iets extra’s neertellen. Op een platteland vol tractoren en bejaarde toeristen kan blik niet hard genoeg gaan. Ik kan nu iedereen inhalen en doe dat ook. Ze zijn op B-wegen geen obstakels meer, de boeren en de Zwitserlevenkolonnes op weg naar een midweek-arrangement in comateus Drenthe. Twee dagen lang, meer kan ik niet voor de techniek betekenen, doe ik weinig anders dan onbevreesd voor tegemoetkomend verkeer met achterlijke snelheden zoveel mogelijk auto’s tegelijk passeren.

Hard, scherp en formidabel wendbaar Daarbij valt op hoe onwerkelijk goed de snelste productie-Audi is geworden. Er gaat een klap door de koets en de zeventraps automaat trekt de R8 zonder turbosteun in een duizelingwekkende tornado van kracht naar 8.250 toeren, waar hij zijn maximale vermogen van 610 pk vrijgeeft met een lawaai dat je alleen van Zand-

voort kende. En ook bij maximaal accelereren is in het stuur geen spoor van aandrijfkrachten voelbaar. Zijn voorganger was al niet niks, maar dit is Audi’s doorbraak naar de supercar-elite. Hij is hard, scherp, precies en formidabel wendbaar. Alleen de stoelen zijn te min; ze steunen onvoldoende. Maar weet je wat nou zo gek is, becommentarieert een autovriend uit Doha de obligate pronkfoto op Facebook, hier zien ze hem niet staan. Terwijl ze van Porsches, Bentleys, Ferrari’s en McLarens niet genoeg kunnen krijgen. Aan de prijs kan het niet liggen, hij is duur zat. De praktische bezwaren vallen mee. Parkeerdrempels neemt hij soepel. Het geluidsniveau in de cabine blijft ondanks de nabijheid van het motorblok beschaafd, althans bij constante snelheden. Ik heb het donkerbruine vermoeden dat de nieuwe rijken hem wel eens te technocratisch zouden kunnen vinden. De R8 is geen organisch vormgegeven dier, zoals een Porsche. Geen monstrueus overgewichtige dino, zoals een Bentley Continental. Hij is een machine, een schitterende vorm zonder mysterie van een huis dat ook gewone auto’s maakt, en een machine zonder wortels. De Auto Unions uit de jaren dertig, in de ontstaansgeschiedenis van Audi verre voorvaders, of de rally- en Le Mans-successen van de Quattro’s zeggen jeugdige Qatari niets. De R8 mist nog de eigen stijl die voor iedereen herkenbaar op een rijk verleden rust, hij moet zijn mythe nog funderen. Verder ondermijnt Audi zijn exclusiviteit door bouwstenen voor het interieur te lenen van de mindere goden. Dat magistrale digitale dashboard vind je in gewone Audi’s ook. Hier geeft de navigatie via een onlineverbinding wel echte satelliet-beelden van googlemaps. Het bezwaar dat je die thuis ook hebt, kunnen de Audi-ingenieurs wegnemen door echte livevliegtuigen over het scherm te laten schieten, akoestisch ondersteund met een upgrade van het Uitlaatgeluid Sport. Zo ver komt het vast nog wel.

Audi R8 Coupé V10 Plus Motor tiencilinder benzine, 5.204 cc Vermogen 610 pk bij 8250 toeren Koppel 560 Nm bij 6.500 toeren Aandrijving voor en achter Transmissie 7 versnellingen, sequentiële automaat Topsnelheid 330 km/u. Acceleratie 0 – 100 3,2 seconden Verbruik gemiddeld 12,3 l/ 100 km (fabrieksopgave) CO2-uitstoot 287 g/km Energielabel G Basisprijs 261.710 euro Prijs testauto 296.357 euro

huizen

Uw object succesvol verkopen? Voor meer informatie bel 020 - 755 3049 of kijk op www.nrchuizen.nl

huizen

Uw object succesvol verkopen? Voor meer informatie bel 020 - 755 3049 of kijk op www.nrchuizen.nl

Makelaar, Projectontwikkelaar? Uw object succesvol verkopen? Kies dan voor NRC Huizen. In 3 stappen plaatst u zelf uw advertentie in NRC Weekend, nrc.next en op nrc.nl Kijk op nrchuizen.nl

huizen

lifestyle

Adverteren in NRC Lifestyle? Bel voor informatie: NRC Sales 020-7553049 www.nrcmedia.nl

L24 Media & Service

Lux

S C RY P TO

U I TG E L I C H T 1

5 6 7

10 11

FILM 14

The Prince and the Showgirl

Canvas, 22.15-0.10u.

(Laurence Olivier, 1957) My Week with Marilyn, gisteren nog op uitgezonden, gaat over de tijd die Marilyn Monroe in Engeland doorbracht tijdens het filmen van The Prince and the Showgirl in de Pinewood Studio. Er zitten een paar scènes in die rechtstreeks uit de door acteur Laurence Olivier geregisseerde film komen. My Week with Marilyn laat

zien hoe geplaagd de draaiperiode van het (te) weinig sprankelende The Prince and the Showgirl was: Monroe vergat vaak haar teksten en had tot woede van Olivier haar eigen acteercoach bij zich. Aan het eindresultaat is het niet te merken, dat is het wonder van cinema: de illusie triomfeert. André Waardenburg

Horizontaal: 5. Boxen in de gaten houden (9) 7. Die mooie sportmomenten zijn op film vastgelegd (6) 8. Vliegende vis (5) 11. + 12. Ergernis veroorzaken met een mislukte zelfmoordpoging (2+3+9+7+8) 14. Zeer goed resultaat in de wietteelt (6) 15. Het komt vaak voor dat je erop kunt voortborduren (8) 17. Natuurverschijnsel waar journalisten liever niet over schrijven (4) 18. Niemand is zonder huisdier (4+4) 19. Breekbare hoeveelheid drugs (6) 20. Zo veel kleuren, dat kan echt niet (2+4) 21. Sappige familieleden van de pootaardappelen (9)

Verticaal: 1. 3D-geluid (6) 2. Voor een theatertechnicus wél een goede eigenschap (16) 3. Fuck-de-koning-mentaliteit (16) 4. Donor kunnen – en willen – zijn (3+4+4+6) 6. Driesterrenbibliotheek (6) 9. Het wegdek dichtsmeren tot ongenoegen van de automobilisten (8) 10. Niet flink (11) 13. Omdat je niet wilt eten geen zitplaats aanbieden (5+5) 16. Wapperen in de ruimte (5) Drie inzenders van een goede oplossing krijgen een boekenbon van 20 euro. Oplossingen moeten uiterlijk a.s. woensdag om 9 uur in het bezit zijn van de Scryptogram-redactie. Per brief, briefkaart: postbus 20652, 1001 NR Amsterdam; per fax: 020-755 3939; per e-mail: scrypto@nrc.nl

Oplossing scryptogram van 28 mei: Horizontaal: 3. reserve; 6. waardoor; 8. rotte appels; 10. Hollandse meesters; 14. bios; 16. Paulus Potter; 17. koersval; 18. naast; 19. midgetgolf; 20. slepend. Verticaal: 1. belastingparadijs; 2.een raar stuk vreten; 4. voor Pampus liggen; 5. bril; 7. pool; 9. Rodin; 11. espenblad; 12. totaal; 13. roest; 15. stoom.

1 4 3

554

Oplossing nr. 553

6 1 4 3

5 4 8 7 2 3 6 1 9

7 8

3 7 1

7 3 1 9 8 6 4 5 2

4 5 7 8 6 2 3 9 1

1 9 6 3 7 5 2 4 8

2 8 3 1 9 4 5 6 7

Onder: de oplossing van vorige week

8 9 9

9 6 2 4 5 1 7 8 3

3 7 4 5 1 9 8 2 6

8 2 9 6 4 7 1 3 5

6 1 5 2 3 8 9 7 4

554

Oplossing nr. 553

5 9 7 4 1 2 3 8 6

(Sergio Leone, 1966). Derde, spaghettiwestern die Leone met Clint Eastwood maakte, was een groot kassucces. Ambivalente held Eastwood (de Goede) zoekt, naast Lee Van Cleef (de Slechte) en Eli Wallach (de Lelijke), fortuin tijdens Amerikaanse Burgeroorlog.

(Robert Redford, 1998, VS). Lang epos over de vervreemding van de moderne mens en de louterende werking van het eenvoudige landleven. Carrièrevrouw Kristin Scott Thomas brengt met gehavende dochter bezoek aan paardenfluisteraar Robert Redford.

SERIE

CA B A R E T

Varg Veum

Theo Maassen

NPO 3, 20.55-22.25u.

NPO 1, 21.20-23.00u.

Start van een misdaadserie over Noorse privédetective Varg Veum. In het begin werkt hij niet meer als detective, maar heeft een baan als leraar. Er komt echter al snel een einde aan zijn ideale leven. Meer misdaad: NPO 2 begint vanaf 23.25 uur met de detectivenacht.

Registratie van Met alle respect, de zevende solovoorstelling van Theo Maassen. De cabaretier speelde deze show in het seizoen 2011-2012 en kreeg overal lovende recensies, ook in deze krant.

553

Plaats de cijfers 1 tot en met 9 zo in het diagram dat elk cijfer precies één keer voorkomt in elke rij, kolom, de negen vetomrande 3x3 vakken, én de vier grijze 3x3 vakken. © Peter Ritmeester PZZL.com

Eén, 21.25-0.05u.

7 8

J.J. Steenhuis 3

8 9

5 4

SBS9, 20.30-0.15u.

Jan en Hermine Dekkers, Zwijndrecht;SudokuNRC0554 Hans Nagtegaal, Voorschoten; Frans Wentholt, Nijme7 5 4 gen. 6

SudokuNRC0554

FILM

The Horse Whisperer

De boekenbonnen zijn toegekend aan:

7 1

S U D O KU

FILM

The Good, The Bad and...

C U LT U U R

M UZ I E K

Holland Festival

Best of Pinkpop

NPO 2, 22.35-23.25u.

NPO 3, 23.40-0.40u.

Programma over het Holland Festival 2016, gepresenteerd door Daphne Bunskoek. Zangeres Wende Snijders is te gast en geeft haar eerste indruk van de openingsvoorstelling Die Stunde da wir nichts von einander wußten.

Op 10 juni begint de 47ste editie van Pinkpop. Om de voorpret te vergroten zijn er hoogtepunten van vorig jaar te zien. Met o.a. Muse, Pharrell, Robbie Williams, Typhoon en het geweldige ‘biervangmoment’ van John Coffey.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

L25

RTL 8 NPO 1 12.15 Sterren.nl Top 20 (AVROTROS). 13.00 NOS Journaal (NOS). 13.10 Ivo Niehe, een televisie monument (AVROTROS). 14.25 Studio Sport EK Magazine (NOS). 15.00 Studio Sport (NOS). 16.15 Studio Sport (NOS). 17.56 Socutera (SOCUTERA). 18.00 NJournaal (NOS). 18.15 EénVandaag (AVROTROS). 18.50 Sportjournaal (NOS). 20.00 Journaal (NOS). 20.25 Beste Zangers (AVRO-TROS). C 21.20 Theo Maassen: Met alle respect (VARA). 23.00 Studio Sport (NOS). 23.35 Journaal (NOS). 23.45 Paul van Vliet 80 jaar: Er is nog zoveel niet gezegd (MAX). 00.40 EénVandaag (AVRO-TROS). 01.15 Journaal (NOS).

NPO 2 12.05 De Nieuwe Maan (NTR). 12.51 Politieke partijen: 50 Plus (PP). 13.00 NOS Journaal (NOS). 13.10 Metterdaad (EO). 13.30 BEAM presents EO-Jongerendag 2016 (EO). 16.25 Fryslân DOK (Omrop Fryslan). 17.00 NOS Journaal (NOS). 17.10 BinnensteBuiten (KRO-NCRV). 18.05 De wandeling (KRO-NCRV). 18.35 Bakkie Troost (EO). 19.05 Nederland Zingt (EO). 19.35 The Queen at 90 (EO). 20.30 Grantchester (KRO-NCRV). 21.20 Andere Tijden (NTR). 22.00 Nieuwsuur (NOS/NTR). C 22.35 Holland Festival (VPRO/NTR). 23.25 Interactieve Detectivenacht (KRO-NCRV). 00.55 Interactieve Detectivenacht (KRO-NCRV). 02.35 Interactieve Detectivenacht (KRO-NCRV). 04.05 Interactieve Detectivenacht (KRO-NCRV). 04.53 Nachtzoen (EO). 04.55 Nieuwsuur (NOS/NTR). 05.28 Tekst-TV (NOS).

NPO 3 10.20 Kicke! (AVROTROS). 12.55 Peperbollen (KRO-NCRV). 13.25 Peperbollen (KRO-NCRV). 13.50 Peperbollen (KRO-NCRV). 14.25 Superbrein (NTR). 14.50 Jill (AVROTROS). 15.05 Puberruil Zapp (KRO-NCRV). 15.30 Z@ppbios: Bibi Blocksberg en het geheim van de blauwe uilen (AVROTROS). 17.15 Freeks wilde wereld (VPRO). 17.30 Brugklas (AVROTROS). 17.50 Mijn vader is de beste! (AVROTROS). 18.45 NOS-Jeugdjournaal (NOS). 19.00 Bommetje XL (AVROTROS). 20.00 Dynamo: Magician Impossible (BNN). S 20.50 Varg Veum (KRO-NCRV). 22.20 Adele: Live in London (VARA). M 23.30 Best of Pinkpop 2015 (VARA/VPRO/NTR). 00.30 Alpacas (BNN).

RTL 4 12.30 Life Is Beautiful. 13.00 Mijn Leven, Mijn Gezondheid. 13.30 LifestyleXperience Plus. 14.00 Nederland heeft het. 14.30 Een zaak van bloemen. 14.50 Een zaak van bloemen. 15.05 EHBO: Eerste hulp bij opvoeden. 16.00 WoonTips. 16.30 Trips & Travel. 17.00 Wat Als?. 17.30 House Vision. 18.00 RTL Nieuws. 18.05 Eigen Huis & Tuin. 18.55 RTL Woonmagazine. 19.20 Bakken Doe Je Zo. 19.30 RTL Nieuws. 19.55 RTL Weer. 20.00 Professor Nicolai & Dr. Beckand. 21.25 Het Zijn Net Mensen. 22.30 Geer & Goor: Zoeken Een Hobby!. 23.30 RTL Nieuws. 23.45 RTL Weer. 23.50 Ladies Of Soul.

RTL 5 14.50 LifestyleXperience. 15.50 Films & Sterren. 16.20 Wist Je Dat?. 16.50 Katwalk. 17.00 Project Runway All Stars. 18.00 Galileo. 19.00 De deurwaarders: Betalen of leeghalen. 20.00 Transformers: Revenge of the Fallen. 23.05 Première: Gun.

10.17 Marathon: Robin Hood.12.27 Oggy en de kakkerlakken.12.45 De Daltons.12.53 De Daltons.13.04 Turbo FAST.13.29 Turbo FAST.13.54 Draken: Rijders van Berk.14.18 Draken: Rijders van Berk.14.42 Tashi.14.54 Tashi.15.08 Mr Bean.15.20 Mr Bean.15.35 Robin Hood.15.47 Robin Hood.16.02 Burgers' Zoo en waarom.16.08 Annedroids.16.33 Hallo K3.17.00 Glee.18.05 Holland's Got Talent.20.00 CSI: Crime Scene Investigation.20.55 CSI: Crime Scene Investigation.21.50 CSI: Miami.22.45 CSI: Miami.23.40 White Collar.00.35 The Client List.

VERONICA 18.00 Container Wars.18.30 Hardcore Pawn.19.00 Hardcore Pawn.19.30 Hardcore Pawn.20.00 Air Force One.22.25 Spy Game.01.00 Astro TV.04.00 Disney XD.

BBC 1 07.00 Breakfast.11.00 Saturday Kitchen Live.12.30 Mary Berry Cooks.13.00 BBC News - Weather.13.10 Athletics.13.40 Athletics: Diamond League Rome Highlights.14.40 Boxing: Women's World Championships.15.40 Flog It!.16.35 Escape to the Country.17.20 Madagascar.18.40 Can't Touch This.19.30 BBC News.19.40 BBC Regional News and Weather.19.50 Pointless Celebrities.20.40 The National Lottery: In It to Win It.21.30 The Musketeers.22.25 Casualty.23.25 BBC News Weather.23.42 The National Lottery Update.23.45 Die Hard: With a Vengeance.01.45 The Children,

BBC 2 07.10 Finishing School.08.20 Hue and Cry.09.40 The Island at the Top of the World.11.10 Homes Under the Hammer.12.10 Natural World.13.00 Hairy Bikers Everyday Gourmet.14.00 Tom Kerridge's Proper Pub Food.14.30 Pal Joey.16.20 The Great British Sewing Bee.17.20 This Week's World.18.00 UEFA Euro 2017 Qualifier.20.30 Gardeners' World.21.00 Dad's Army.21.30 Alice in Wonderland.23.10 QI XL.23.55 Versailles.00.52 Inside Versailles.00.55 You Will Be My Son.02.35 Quatermass 2.

ARD 12.00 Tagesschau.12.05 In aller Freundschaft - Die jungen Ärzte.12.55 Tagesschau.13.00 Dann kam Lucy.14.30 Sportschau live.16.30 Wie Tag und Nacht.18.00 Tagesschau.18.10 Brisant extra.18.50 Die Kuhflüsterin.19.20 Die Kuhflüsterin.19.57 Lotto am Samstag.20.00 Tagesschau.20.15 Beatrice Egli - Die Große Show der Träume.22.30 Tagesthemen.22.50 Das Wort zum Sonntag.22.55 Kein Himmel über Afrika (1).00.25 Kein Himmel über Afrika (1).01.58 Tagesschau.02.00 Stephen King: Dolans Cadillac.03.23 Tagesschau.03.25 Goldraub in London.04.48 Tagesschau.04.50 Brisant.

ZDF

NET5 13.05 Tommy Teleshopping. 14.00 Fashionchick. 14.05 Komen Eten. 14.40 Komen Eten. 15.20 Komen Eten. 15.50 Komen Eten. 16.25 Komen Eten. 16.55 Navy NCIS. 17.45 Elementary. 18.40 Navy NCIS. 19.35 Castle. 20.30 Castle. 21.25 Castle. 22.20 Rizzoli & Isles. 23.10 Flashpoint. 00.05 Law & Order: Special Victims Unit. 00.55 Astro TV. 01.55 Loop: Hart van Nederland.

SBS6 13.30 UEFA Champions League Magazine. 14.00 GoCycling. 14.30 Full House. 15.00 Alles over wonen. 15.30 Bruisend horeca. 16.00 Arbeidsmarkt TV. 16.30 Samen sterk. 17.00 Robs grote tuinverbouwing. 18.15 De 20 grappigste rariteiten. 19.00 Lachen om Home Video's. 20.00 Oefeninterland: Oostenrijk - Nederland. 22.20 Nabeschouwing. 22.55 Hart van Nederland - Late editie. 23.10 Wekelijkse Lottotrekking. 23.15 Shownieuws - Late editie. 23.45 Piets weerbericht. 23.50 Schoon genoeg. 00.40 De 20 grappigste rariteiten. 01.15 RelaxTV. 05.00 Loop: Hart van Nederland - Late editie.

RTL 7 12.30 Ondernemend Nederland. 13.00 De Succesfactor. 13.30 Doe Maar Duurzaam!. 14.00 RTL GP: Supercar Challenge - Oschersleben. 15.00 RTL GP: World Rally Championship - Zweden. 15.30 RTL GP: GT4 European Series - Frankrijk. 16.00 RTL GP: GP2 - Monaco. 17.00 RTL Transportwereld. 17.30 Truck & Tractor Pulling. 18.00 Nederlands Ruigste. 18.30 Op hete kolen. 19.00 Matchwinner. 19.45 RTL 7 Darts: World Cup Of Darts. 00.30 Wild Things: Foursome.

ÉÉN 13.00 Het Journaal. 13.25 Het Weer. 13.30 Villa Politica. 14.00 Clips. 14.15 UEFA Euro 2016 preview magazine. 14.40 Sporza: Basketbal. 15.00 Sporza: Roland Garros. 17.55 Kijk uit. 18.00 Het Journaal. 18.10 Dagelijkse kost weekend. 19.00 Het Journaal. 19.30 Het Weer. 19.35 1000 Zonnen. 20.05 Joker+ en Lotto. 20.15 In de ban van Urbanus. 20.40 F.C. De Kampioenen. 21.25 The Horse Whisperer. 00.05 Het Journaal. 00.21 Winst Joker+ / Lotto. 00.22 Keno. 00.23 Euromillions winstverdeling. 00.25 Het Weer. 00.30 A tort ou à raison. 01.25 1000 Zonnen. 01.55 Journaallus.

CANVAS 12.30 Rolkrant. 19.05 The Bat Man of Mexico. 20.00 Het Journaal. 20.05 Vranckx. 20.35 The Secret. 21.25 The Secret. 22.15 The Prince and the Showgirl. 00.15 Canvaslus.

13.00 Heute Xpress.13.05 UEFA EURO 2016: Fußball-Fieber - Das EM-Magazin.13.30 UEFA EURO 2016â¢: Fußball-Fieber - Das EM-Magazin.13.55 Forsthaus Falkenau.14.40 Inga Lindström: Inselsommer.16.15 Stadt, Land, Lecker.17.00 Heute Xpress.17.05 Länderspiegel.17.30 ZDF SPORTextra.20.15 Der Samstagskrimi: Dresden Mord.21.45 Ein Fall für zwei.22.45 Heute-journal.23.00 Das aktuelle Sportstudio.00.00 Heute Xpress.00.05 Heute-show.00.35 Filmnacht im ZDF: Texas Killing Fields

TV 5 12.00 Flash Info.12.05 Epicerie fine, terroirs gourmands.12.35 Pardonnez-moi.13.03 Falo.13.30 Journal RTBF.14.00 Music Explorer : les chasseurs de sons.16.10 Tendance.16.35 Acoustic.17.00 Flash Info.17.05 300 millions de critiques.18.00 64', le monde en français, 1re partie.18.20 Terriennes.18.25 Météo.18.30 TV5, l'invité.18.40 Echappées belles.20.15 GEOlino.20.30 Journal France 2.20.55 Météo.21.00 Music Explorer : les chasseurs de sons.23.00 Le club Roland-Garros.23.20 Journal TSR.23.45 Tv5monde, le journal Afrique.00.05 TV5, l'invité.

L26 Media & Service

Lux

WEER

UITGELICHT ZONDAG

Na de regionaal stevige regenen onweersbuien van de afgelopen tijd, trekken de buien dit weekend steeds verder zuidwaarts. Dat resulteert in grote verschillen in ons land. Het noorden en deels midden van het land hebben zaterdag fraai lenteweer met flink wat zon en daar blijft het ook droog. De maximumtemperatuur stijgt tot zomerse waarden, met op de warmste plekken 27 graden. In het zuiden schijnt de zon iets minder vaak en daar vallen gedurende de dag opnieuw enkele stevige regenen onweersbuien. Ook komt de middagtemperatuur daar een

Morgenochtend

Morgenmiddag

Minimumtemperatuur

Maximumtemperatuur

fractie lager uit, met 20 tot 24 graden. In de nacht naar zondag blijft in het zuiden een bui vallen, elders is het droog. Het wordt niet kouder dan een graad of 15. Zondag valt nog slechts een enkele bui in het uiterste zuiden van het land. Het merendeel van het land houdt het droog en de zon schijnt volop. De temperatuur gaat dan ook weer snel omhoog, naar 18 tot 22 graden aan zee en naar 25 tot 27 graden in het binnenland. Na het weekend keren de (onweers)buien terug.

Verwachting weerstations zo 5 jun

NEDERLAND

13°

15°

24°

23°

15°

27°

15°

25°

14°

19°

0,5 0 mm

14°

13°

wo do

6 jun

7 jun

8 jun

9 jun

24°

10 jun

11 jun

12 jun

30°

15 25

ARG

Buenos Aires

De Bilt

15 26

AUS

Sydney

17 20

M UZ I E K

Deelen

15 27

BRA

Rio de Janeiro

19 28

Ken uw klassieken

Den Helder

13 21

CAN

Toronto

15 21

Eelde

14 24

Peking

19 28

NPO 2, 18.10-19.15u.

CHI

Eindhoven

15 26

EGY

Kaïro

26 38

Maastricht

14 25

IND

Jakarta

26 33

Ro erdam

15 24

JAP

Tokio

20 25

Twente

14 27

MEX

Mexico-Stad

13 23

Vlieland

13 18

New York

18 21

Vlissingen

16 21

Los Angeles

15 20

Maan

06:07 uur

22:01 uur

Zon

05:21 uur

21:55 uur

20°

Morgen

10°

>35 Temperatuurkaart

Aantal uren zon, neerslagkans in % en windrichting

18 17

1020

BEL DUI

FRA

Brussel

22 23

22 14 25 OOS Innsbruck Wenen

11 21

Berlijn

16 27

Frankfurt

14 25 POL Warschau

14 24

München

12 21 POR Lissabon

15 24

Bordeaux

15 24 RUS Moskou

11 18

Nice

16 22 SPA Barcelona

17 24

Parijs

14 22

Las Palmas

19 26

Madrid

13 29

0°C

Londen

13 24

GRI

Athene

18 29 TSJ Praag

12 24

IER

Dublin

12 18 TUR Istanbul

18 27

ITA

Rome

14 23 ZWE Stockholm

24 24 24

-5

21 30

23 29

-10

24 22

<-15

zonnig

l. bew.

wind in B

bewolkt

Bron: MeteoGroup

7 17

regen

lage- en hogedrukgebied

buien

sneeuw

hagel

1000 warmte- en koufront

FILM

How the West Was Won

Rounders

BBC2, 13.30-16.00u.

Fox, 22.30-0.45u.

(Ford, Hathaway, Marshall, 1962). Epische western verhaalt aan de hand van drie generaties van één familie over het temmen van het Wilde Westen. De verschillende episodes werden door drie grootmeesters van de western geregisseerd.

(John Dahl, 1998). In amusante gokkersfilm kan student Matt Damon de verleiding niet weerstaan om weer beroepspokeraar te worden, op instigatie van zijn faustiaanse boezemvriend Edward Norton. Met John Turturro als groezelige pokergoeroe.

16 24

GBR

EUROPA

Tausk vertellen wat er bijzonder is de meest uitgevoerde symfonieën. Daarna wordt het stuk zelf in zijn geheel uitgevoerd door het KCO. In de eerste uitzending komt de Zevende Symfonie van Beethoven aan bod. Waarom wordt Beethoven 7 ook wel de ‘apotheose van de dans’ genoemd? Ivan Fischer is de dirigent bij de uitvoering die te zien is.

Verwachting weerstations zo 5 jun

Op de plek waar afgelopen seizoen Podium Witteman te zien was, is de komende weken een ander programma over klassieke muziek te zien. Ken uw klassieken (AVRO-TROS) bespreekt per aflevering een bijzonder en beroemd orkestwerk. Musici van het Koninklijk Concertgebouworkest en dirigenten als Ivan Fisher, Vincent de Kort en Otto

6 13

1010

BUITEN EUROPA

Amsterdam

isobar

onweer

mist

min. en max.temp.

C O LO FO N NRC Media BV Hoofdredacteur: Peter Vandermeersch Algemeen directeur: Rien van Beemen Redactie Postbus 20673, 1001 NR Amsterdam t.a.v. de rubriek of persoon. Redacteuren zijn te bereiken op voorletter.achternaam@nrc.nl, zoals: Redacteur van de Krant op r.vandekrant@nrc.nl. Rubrieken: Amsterdam ............amsterdam@nrc.nl ............. 020 - 755 3005 Binnenland .............binnenland@nrc.nl............. 020 - 755 3005 Buitenland ..............buitenland@nrc.nl .............. 020 - 755 3009 Economie ...............economie@nrc.nl ............... 020 - 755 3007 Cultuur ....................kunst@nrc.nl ....................... 020 - 755 3061 Achterpagina.........ap@nrc.nl ............................ 020 - 755 3061 Sport ........................sport@nrc.nl ....................... 020 - 755 3019 Media .......................media@nrc.nl...................... 020 - 755 3015 Opinie ......................opinie@nrc.nl ..................... 020 - 755 3011 Wetenschap ...........wetenschap@nrc.nl ........... 020 - 755 3057 Boeken ....................boeken@nrc.nl ................... 020 - 755 3059 Weekend .................weekend@nrc.nl ................ 020 - 755 3035 Lux (bijlage) ............lux@nrc.nl............................ 020 - 755 3033 Fotoredactie ..........fotoredactie@nrc.nl ........... 020 - 755 3021 Hoofdredactie .......hoofdredactie@nrc.nl ........ 020 - 755 3045 Nieuwsdienst ........nieuwsdienst@nrc.nl ......... 020 - 755 3333 nrc.nl ........................internet@nrc.nl ................... 020 - 755 3443 Den Haag ................denhaag@nrc.nl ................. 070 - 311 8333 Ombudsman ..........ombudsman@nrc.nl Familieberichten ..familieberichten@nrc.nl .... 020 - 755 3052 Ingezonden brieven Wilt u reageren op artikelen uit de krant? Stuur dan een ingezonden brief van maximaal 250 woorden naar opinie@nrc.nl. Vermeld altijd uw naam, adres, telefoonnummer en, indien van toepassing, uw titels en functie. NRC Webwinkel T: 088 - 572 0202, E: klantenservice@nrcwebwinkel.nl

Bezorging en abonnementen Wij streven ernaar de krant doordeweeks voor 18.30 uur en op zaterdag voor 13.00 uur te bezorgen. Ga voor vragen naar nrc.nl/service, bel 088-572 0572 (ma-vr 8.00-19.45 uur, za 11.00-16.30 uur), of mail naar service@nrc.nl. Advertenties T: +31 20 - 755 3049, E: sales@nrc.nl, of nrcmedia.nl Omgang persoonsgegevens NRC Media BV legt van abonnees en gebruikers van online dienstverlening gegevens vast voor de uitvoering van een (abonnee) overeenkomst en/of het verlenen van diensten. Deze gegevens kunnen worden gebruikt om u te informeren over relevante producten en diensten van NRC Media BV en NRC Lux BV (zie ook nrc.nl/privacyverklaring). Indien u op deze informatie geen prijs stelt, kunt u zich afmelden via privacy@nrc.nl. Text-Syndication The Interview People GmbH, T: +49 8161 8074 978 E: syndication@theinterviewepeople.com, Auteursrecht © NRC Handelsblad, 2016. Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij NRC Media BV c.q. de betreffende auteur. Zie voor de volledige tekst: nrc.nl. Op ingezonden bijdragen zijn de algemene publicatievoorwaarden van toepassing. Deze liggen ter inzage op de redactie en worden op verzoek kosteloos toegezonden.

I N FO R M AT I E F

D O C U M E N TA I R E

De pen & het zwaard

Becoming Zlatan

NPO 2, 20.15-21.05u.

NPO 3, 20.20-22.00u.

Slot van de serie waarin Fidan Ekiz naar dictaturen en conflictgebieden reist om onderdrukte journalisten te spreken. Ze sluit de reeks af met een bezoek aan Hong Kong, waar kritische journalisten het zwaar hebben door de toenemende invloed van China.

Portret van Zlatan Ibrahimovic, die uitgroeide tot een van de grootste voetballers ter wereld. Vanuit de arme buitenwijken van Malmö kwam Ibrahimovic naar Ajax, waar hij werd beproefd en bijna faalde. Een glamourloos relaas over de vorming van een voetbaldiva.

AMUSEMENT

D O C U M E N TA I R E

Inside Amy Schumer

Justice for MLK

Comedy Central, 22.00-22.30u.

Discovery Channel, 22.00-0.00u.

Amy Schumer is sinds de start van haar sketchprogramma Inside Amy Schumer uitgegroeid tot een van de populairste comedians van de VS. Ook in Nederland slaan haar grappen aan: in augustus staat ze in de Amsterdamse HMH.

Justice for MLK: The Hunt for James Earl Ray is een reconstructie van de zoektocht naar de moordenaar van Martin Luther King. Na de moord op 4 april 1968 in Memphis (Tennessee) begon één van de grootste klopjachten ooit.

NRCWEEKEND ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

L27

RTL 8 NPO 1 08.30 Nederland in beweging! (MAX). 08.55 Geef om je hersenen (MAX). 10.30 Vrije Geluiden (VPRO). 11.20 Boeken (VPRO). 12.00 NOS Journaal (NOS). 12.10 Buitenhof (AVRO/VARA/VPRO). 13.10 Studio Sport (NOS). 14.10 Studio Sport (NOS). 15.00 Studio Sport (NOS). 16.15 Studio Sport (NOS). 18.00 Journaal (NOS). 18.10 Erica op reis (MAX). 19.00 Studio Sport (NOS). 20.00 Journaal (NOS). 20.20 Tussen kunst en kitsch (AVROTROS). 21.15 Eén tegen 100 (AVROTROS). 22.10 Andere tijden sport (VPRO). 22.45 Droomhuis gezocht (MAX). 23.30 Journaal (NOS). 23.45 ’t Schaep in Mokum (KRO-NCRV). 00.30 Journaal (NOS)

NET5 13.54 Fashionchick. 14.00 Everyday Gourmet with Justine Schofield. 14.30 Everyday Gourmet with Justine Schofield. 15.00 Poh’s Kitchen. 15.35 MasterChef Masterclasses. 16.25 OverWinnaars - met Arie Boomsma. 17.25 Rizzoli & Isles. 18.20 Navy NCIS. 19.05 Castle. 20.00 What a Girl Wants. 22.05 De wereld rond in 6 stappen. 23.30 OverWinnaars - met Arie Boomsma. 00.30 Bridget in Hollywood. 01.00 Astro TV. 02.00 Loop: Hart van Nederland.

NPO 2 09.10 Nederland zingt op zondag (EO). 09.50 De kapel (EO). 10.00 Metterdaad (EO). 10.15 Geloofsgesprek (KRO). 10.30 Eucharistieviering (KRO). 11.35 De Nieuwe Wereld (EO). 12.20 Wilde Ganzen (EO). 12.25 Bakkie Troost (EO). 13.00 Fryslân DOK (Omrop Fryslan). 13.35 Varia Americana - In de voetsporen van Abraham Kuyper (EO). 14.35 Andere Tijden (NTR). 15.15 Getuigen van Piraeus (NCRV). 16.20 Kapotte taal (NTR). 16.52 Socutera (SOCUTERA). 17.00 Journaal (NOS). 17.05 De vloer op (HUMAN). 17.30 Kunstuur (AVROTROS). 18.00 NOS Journaal (NOS). M 18.10 Ken uw klassieken (AVRO-TROS). 19.15 Close Up: Imperfect Harmony - Louis Andriessen (AVROTROS). i 20.15 De Pen en het Zwaard (VARA). 21.05 Kansen Krijgen Kansen Pakken (NTR). 22.00 Nieuwsuur (NOS/NTR). 22.35 De monitor (KRO-NCRV). 23.05 Kruispunt (KRO). 23.35 Adieu God? (EO). 00.05 Nieuwsuur (NOS/NTR).

NPO 3 09.00 Z@ppbios: Radeloos (KRO-NCRV). 10.55 Kicke! (AVROTROS). 13.30 Peperbollen (KRO-NCRV). 14.00 Checkpoint (EO). 14.05 Superbrein (NTR). 14.35 Hip voor Nop (EO). 15.05 Willem Wever (KRO-NCRV). 15.35 Z@ppbios: Felix (VPRO). 17.05 Freeks wilde wereld (VPRO). 17.20 ZappSport (AVROTROS). 17.35 Thunderbirds Are Go! (AVROTROS). 18.00 De Dokter Corrie Show (NTR). 18.30 Zapp Weekjournaal (NOS/NTR). 19.00 Welkom bij de Romeinen (NTR). 19.25 Zapp Echt Gebeurd: In stijl dansen (KRO-NCRV). 19.45 Socutera (SOCUTERA). 19.46 3 op reis (BNN). D 20.25 3DOC: Becoming Zlatan (VPRO). 22.05 The Graham Norton Show (VARA). 22.55 BEAM presents EO-Jongerendag muziekspecial (EO). 23.55 Studio Sport (NOS).

SBS6 11.00 Lxry tv. 11.30 Arbeidsmarkt TV. 12.00 Feiten en Fabels. 12.30 Samen sterk. 13.00 Beste deal van Nederland. 13.30 Tommy Teleshopping. 15.00 Tracks & Trails. 15.30 Alles over wonen. 16.00 Bruisend horeca. 16.30 Feiten en Fabels. 17.00 Vtwonen doe-het-zelf. 17.30 Huizenjacht. 18.30 De grote verbouwing. 19.30 Vtwonen. 20.30 Wegmisbruikers. 21.30 Smerige Zaken. 22.30 Hart van Nederland - Late editie. 22.55 Shownieuws - Late editie. 23.20 Piets weerbericht. 23.25 Reportage: Vermoord voor een gratis ontbijt. 00.20 Lxry tv.

RTL 7 09.30 Vis TV. 10.00 Ondernemend Nederland. 10.30 Business Class. 12.00 Business-Channel.nl. 12.30 Doe Maar Duurzaam!. 13.00 De Succesfactor. 13.30 Ondernemen Doen We Zo On Tour. 14.00 RTL GP: Autocross - Albergen. 14.30 RTL GP: WEC - België. 15.00 RTL GP: World Rally Championship - Mexico. 15.30 RTL GP: Rally Special. 16.00 RTL GP: Motocross. 16.30 RTL GP: WTCC. 17.00 RTL Transportwereld. 17.30 RTL Autowereld. 18.00 RTL 7 Darts: World Cup Of Darts. 00.00 Business Class.

RTL 4 09.00 RTL Woonmagazine. 09.30 Eigen Huis & Tuin. 10.25 House Vision. 10.55 Het Land Van. 11.25 Medicaltravel. 11.55 Altijd Jong. 12.25 Droom van een tweede huis. 12.55 Films & Sterren. 13.25 Luke Nguyen’s Vietnam. 13.55 Mama’s Wereld. 14.25 LifestyleXperience. 15.25 James Martin: United Cakes Of America. 15.55 Nederland Heeft Het!. 16.30 Mijn Stad. 17.00 Kampeer TV. 17.30 Pluijms eetbare wereld. 18.00 RTL Nieuws. 18.10 Carlo’s TV Café. 19.20 VriendenLoterij: De Winnaars. 19.30 RTL Nieuws. 19.55 RTL Weer. 20.00 Vermoord in het buitenland. 21.00 Kanjers Van Kinderen: Hun Strijd Tegen Kanker. 22.20 Love Is In The Air. 23.20 Het Zijn Net Mensen. 00.20 RTL Nieuws. 00.30 RTL Weer.

RTL 5 16.00 Gene Simmons: Family Jewels. 16.30 De vijftien vetste video’s van vandaag. 17.00 De vijftien vetste video’s van vandaag. 17.30 De vijftien vetste video’s van vandaag. 18.00 De vijftien vetste video’s van vandaag. 18.30 De vijftien vetste video’s van vandaag. 19.00 Dino.. 20.00 Idols. 22.00 De Grote Improvisatieshow. 23.00 Peter R. De Vries: Internetpesters Aangepakt. 00.00 Katwalk. 00.10 112 noodoproep: De echte verhalen.

08.00 Marathon: The Adventures of Chuck & Friends.10.30 Film: Ernst & Bobbie: Paniek Op Het Politiebureau.11.38 Super 4.11.49 Super 4.12.03 Mr Bean.12.15 Mr Bean.12.30 Robin Hood.12.42 Robin Hood.12.56 Ernst, Bobbie en de rest.13.12 Ernst, Bobbie en de rest.13.27 K3 kan het.13.53 Littlest Pet Shop.14.17 Littlest Pet Shop.14.41 LEGO Friends.15.03 LEGO Friends.15.10 LEGO Elves.15.34 De Avonturen Van K3.15.48 Burgers' Zoo en waarom.15.53 Totally Fit Kidz.16.09 Annedroids.16.34 Hallo K3.17.00 The Real Housewives of Orange County.18.00 Uitstel van executie.19.00 Help, mijn man is klusser!.20.00 CSI: Crime Scene Investigation.20.55 CSI: Crime Scene Investigation.21.50 CSI: New York.22.45 CSI: New York.23.40 Covert Affairs.

VERONICA 18.00 Border Security Canada.18.30 Border Security Canada.19.00 Border Security.19.30 Border Security.20.00 Border Security.20.30 Hawaii Five-0.21.25 Hawaii Five-0.22.20 Hawaii Five-0.23.10 Criminal Minds: Beyond Borders.00.05 Border Security.00.40 Astro TV.04.00 Disney XD.

BBC 1 10.00 The Andrew Marr Show.11.00 The Big Questions.12.00 Sunday Politics.13.15 Bargain Hunt.14.15 BBC News.14.22 Weather for the Week Ahead.14.30 Athletics: Birmingham Grand Prix.17.30 Celebrity Mastermind.18.00 Points of View.18.15 Songs of Praise.18.50 Pointless Celebrities.19.35 BBC News.19.50 BBC Regional News and Weather.20.00 Countryfile.21.00 Antiques Roadshow.22.00 Wallander.23.30 BBC News.23.50 BBC Regional News and Weather.00.00 Duran Duran at Eden.01.00 Weather for the Week Ahead.01.05 BBC News.

BBC 2 11.00 Saturday Kitchen Best Bites.12.30 The Hairy Bikers' Asian Adventure.13.00 Tom Kerridge's Proper Pub Food.13.30 How the West Was Won.16.00 Flog It!.17.00 Gymnastics: Women's European Championships.19.00 Britain's Ultimate Pilots: Inside the RAF.20.00 Dara and Ed's Great Big Adventure.21.00 Top Gear.22.00 City in the Sky.23.00 Stupid Man, Smart Phone.23.50 Flat TV.00.15 Later... with Jools Holland.

ARD

ÉÉN 09.00 Lentebeelden. 10.00 Eucharistieviering. 11.00 De zevende dag. 13.00 Het Journaal. 13.25 Het Weer. 13.35 Sporza op zondag. 17.35 De Rode Duivels: België - Noorwegen. 20.10 Het Journaal. 20.45 Het Weer. 20.55 Beste vrienden. 21.50 Flikken Maastricht. 22.40 Umesh pop-up teevee. 23.15 Het Journaal. 23.30 Het Weer. 23.35 De zevende dag. 01.35 Journaallus.

CANVAS 09.00 Lentebeelden. 12.30 Rolkrant. 17.30 Sporza: Roland Garros. 20.00 Het Journaal. 20.05 Panorama. 20.55 Fintro Literatuurprijs 2016. 21.45 Festivalkoorts. 22.15 Wim. 00.10 Sporza: Basketbal. 00.30 Panorama. 01.20 Canvaslus. NPO 1 08.30 Nederland in beweging! (MAX). 08.55 Geef om je hersenen (MAX). 10.30 Vrije Geluiden (VPRO). 11.20 Boeken (VPRO). 12.00 NOS Journaal (NOS). 12.10 Buitenhof (AVRO/VARA/VPRO). 13.10 Studio Sport (NOS). 14.10 Studio Sport (NOS). 15.00 Studio Sport (NOS). 16.15 Studio Sport (NOS). 18.00 Journaal (NOS). 18.10 Erica op reis (MAX). 19.00 Studio Sport (NOS). 20.00 Journaal (NOS). 20.20 Tussen kunst en kitsch (AVROTROS). 21.15 Eén tegen 100 (AVROTROS). 22.10 Andere tijden sport (VPRO). 22.45 Droomhuis gezocht (MAX). 23.30 Journaal (NOS). 23.45 ’t Schaep in Mokum (KRO-NCRV). 00.30 Journaal (NOS) NPO 2 09.10 Nederland zingt op zondag (EO).

09.30 Kinderprogramm: Die Sendung mit der Maus.10.00 Tagesschau.10.03 Immer wieder sonntags.12.00 Tagesschau.12.03 Presseclub.12.45 Europamagazin.13.15 Tagesschau.13.30 Suchkind 312.15.00 Sportschau live.16.30 Erlebnis Erde: Wildes Brasilien.17.15 Tagesschau.17.30 Gott und die Welt.18.00 Sportschau live.18.30 Bericht aus Berlin.18.49 Gewinnzahlen Deutsche Fernsehlotterie.18.50 Lindenstraße.19.20 Weltspiegel.20.00 Tagesschau.20.15 Tatort.21.45 Anne Will.22.45 Tagesthemen.23.05 TTT - Titel Thesen Temperamente.23.35 KinoFestival im Ersten: Susos Turm.01.08 Tagesschau.

ZDF 09.00 Heute Xpress.09.03 Sonntags.09.30 Evangelischer Gottesdienst.10.15 Das Traumschiff.11.45 Heute Xpress.11.50 ZDF-Fernsehgarten.14.05 Der Chiemsee zwischen Beach und Bergalm.14.50 Heute Xpress.14.55 Das Schwiegermonster.16.30 Planet e..17.00 Heute.17.10 ZDF SPORTreportage.18.00 ZDF.reportage.18.30 Terra Xpress.19.00 Heute.19.10 Berlin direkt.19.28 Aktion Mensch Gewinner.19.30 Terra X.20.15 Herzkino: Ein Sommer in Amsterdam.21.45 Heute-journal.22.00 Inspector Banks.23.30 ZDF-History.00.15 Heute Xpress.00.20 Zeugen des Jahrhunderts.

TV 5 09.05 Percy et ses amis.09.15 Chico Chica Boumba Pepper School.09.20 Boris.09.25 Sherlock Yack : zoo-détective.09.35 La chouette & Cie.09.45 Mini Ninjas.09.55 Mini Ninjas.10.10 Baskup.10.35 Tactik.11.00 Paroles de clips.11.05 Riding Zone.11.35 Tour du Rwanda 2015.12.00 Flash Info.12.05 Coup de pouce pour la planète.12.10 Internationales.13.00 Territoires d'infos.13.30 Journal RTBF.14.00 Du côté de chez Dave.15.00 Peuples du monde.15.30 Music Explorer : les chasseurs de sons.16.30 Maghreb-Orient-Express.16.55 Destination francophonie.17.00 Flash Info.17.05 Kiosque.18.00 64', le monde en français, 1re partie.18.20 Le JT des nouvelles technos.18.25 Météo.18.30 Le bar de l'Europe.18.40 Paname.19.10 Nyiragongo, voyages au centre de la Terre.20.00 #versionfrançaise.20.40 Rugby.22.35 French Cancan.00.15 Le club Roland-Garros.00.30 Journal TSR.00.55 Tv5monde, le journal Afrique.01.15 TV5, l'invité.

EK voetbal

Zaterdag 4 juni & Zondag 5 juni 2016

Allez les Bleus Frankrijk is gastland van het EK voetbal. Oranje ontbreekt tussen de 24 deelnemers. De Fransen zijn hard aan succes toe.

S2 Special EK voetbal

Special

Door onze correspondent Peter Vermaas ie in Frankrijk aan een willekeurige voorbijganger vraagt wanneer het land voor het laatst collectief tevreden was, krijgt na een verbaasde blik vaak hetzelfde antwoord: 1998. De economie loopt stroef, globalisering en immigratie bedreigen de identiteit en politici en vakbondsleiders vechten elkaar in een verstikkende polarisatie de tent uit. In het jaar nadat een reeks terreuraanslagen de verhoudingen verder op scherp heeft gezet, loopt de Franse zwaarmoedigheid, de beruchte morosité, tegen het kookpunt aan. Wat lijkt het dan lang geleden dat een verenigde mensenmassa op de Champs-Élysées het elftal van Zinédine Zidane zonder morren toejuichte. Daar stond het nieuwe multiculturele Frankrijk van ‘black-blanc-beur’: zwart, blank en Arabisch, maar allemaal Frans. Het angstig in zijn schulp gekropen land zou zo’n positief moment van saamhorigheid goed kunnen gebruiken. Maar hoewel buitenlandse waarnemers Les Bleus voor het Europees kampioenschap op Franse bodem grote kansen toedichten, wil in Frankrijk zelf de stemming er maar niet in komen. Natuurlijk, de supermarkt die de Franse bond sponsort deelt pakjes Paniniplaatjes van spelers uit: #FiersDêtreBleus. Sommige cafés kondigen schermen aan en op verzoek van de socialistische regering hebben musea in speelsteden plichtmatig tentoonstellingen ingericht om hoge en lage cultuur te verzoenen. Maar de eerste straat moet waarschijnlijk nog worden versierd en na Johnny Hallidays kraker ‘Tous Ensemble’ uit 2002 is het repertoire vederlichte aanmoedigingsnummers nauwelijks verder gekomen.

W Zonder Oranje, op een EK dat juist bijzonder is ijna zeven maanden nadat terroristen zich opbliezen aan de poorten van het Stade de France in Parijs, en in totaal in de Franse hoofdstad 130 mensen doodden, vindt in Frankrijk een groots sportfeest plaats, dat om veel reden bijzonder is. Om te beginnen bijzonder omdat het natuurlijk gewoon niet hoort dat Nederland niet op dit feest is. Daardoor was er de voorbije weken voor het eerst in mensenheugenis in Nederlandse supermarkten, bedrijven en niet het minst in de media, geen sprake van Oranjegekte. Nederland leeft, in tegenstelling tot de zuiderburen die met bijna Nederlandse zelfverzekerdheid op een plek in de finale naar Frankrijk trekken, bijna gelaten naar het toernooi toe. Het doet pijn om enkel naar dit feest te mogen kijken en er niet zelf te zijn. Het sportfeest is ook bijzonder omdat het toernooi plaats vindt in een land dat vorig jaar twee keer zo hard door terreur werd getroffen. De aanslagen van 7 januari tegen de redactie van Charlie Hebdo en van 13 november op verschillende plekken in de hoofdstad hebben Frankrijk in een nachtmerrie ondergedompeld waaruit het land nog niet helemaal is ontwaakt. Het land is naar zeggen van de president in oorlog met IS. De noodtoestand geldt nog. Negentigduizend beveiligers moeten helpen voorkomen dat er weer een aanslag plaatsvindt en zelfs de minister van Binnenlandse Zaken wees er terecht op dat ‘100 procent voorzorg niet leidt tot 0 procent risico’. Voeg aan die cocktail nog een flinke scheut sociale onrust toe en je weet dat het gastland niet onbezorgd naar de volgende weken toeleeft.

et EK is om een derde reden bijzonder. Terwijl in Frankrijk 24 ploegen, waaronder Engeland, Wales en Noord-Ierland strijden om de Europese titel, stemmen de bewoners van het Verenigd Koninkrijk over een mogelijke uittreding uit de EU. Een vertrek uit de Unie zou natuurlijk geenszins betekenen dat de vier landen van het Verenigd Koninkrijk niet langer welkom zijn in de Europese competitie, maar het voetbalfeest zou op 23 juni wel eens minder leuk kunnen zijn in een Europa dat niet langer barsten en scheuren vertoont maar echt desintegreert. Toeval overigens: op 23 juni, na afloop van de voorrondes en voor het spelen van de eerste achtste finale van het EK, is er geen wedstrijd gepland. We kunnen ons met zijn allen concentreren op de uitslag van het Brexit-referendum.

oetbal en maatschappij. Altijd zal er een band zijn tussen die twee. Dat blijkt ten overvloede uit verschillende verhalen in deze bijlage. Lees bijvoorbeeld wat de Franse gewezen voetballer en activist tegen het racisme Lilian Thuram zegt over de rol van de overwegend niet blanke ‘Bleus’ in de Franse samenleving. Hoe de Franse ploegen rekruteren in de zo ontvlambare banlieues. En hoe ook in Frankrijk een Chinees met raadselachtige motieven een club kocht. En indien u echt nog zou twijfelen voor wie u straks moeten roepen geven we u redenen genoeg om te supporteren voor IJsland, Wales, Italië, Engeland of Duitsland. Of wordt het toch… België.

Peter Vandermeersch Hoofdredacteur

We zijn windvanen Veel Fransen zijn ingetogen mensen en in het algemeen kun je zeggen dat ze bang zijn te falen: op school, op het werk en in de maatschappij. Maar in de sport, en zeker bij voetbal, is er meer aan de hand. Pas als sporters die het grote Frankrijk mogen vertegenwoordigen daadwerkelijk succes hebben, komt er enig enthousiasme op gang. „We zijn windvanen, we houden niet van voetbal, maar we aanbidden teams die winnen”, vatte journalist Joachim Barbier van voetbalblad SoFoot de afwachtende supportersmentaliteit onlangs samen. In zijn boek Ce pays qui n’aime pas le foot (2012) probeert Barbier de haat-liefdeverhouding van de Fransen met voetbal en hun nationale team te verklaren. Die is volgens hem voor een deel cultureel bepaald: Fransen hebben niet de gemeenschapszin die je in Latijnse landen vindt, maar ook niet de protestantse loyaliteit die in meer Noord-Europese landen de sportgekte verklaart. Maar cruciaal was volgens hem de buitensporige explosie van enthousiasme na het gewonnen WK in 1998. Die zou debet zijn aan de hoogoplopende en soms pijnlijke debatten die voetbal in Frankrijk nu nog altijd kunnen losmaken. Doordat de voorheen nooit echt in voetbal geïnteresseerde Franse elite na de finale op 12 juli 1998 de sport in Barbiers woorden heeft „gekidnapt”, gaan die discussies niet over het spelletje zelf maar over de samenleving: voetbal en voetballers kregen een morele voorbeeldfunctie die inherent niet bij ze past. „Doordat ze met het voetbal een goede manier gevonden hadden over zichzelf te praten, zijn de elites gaan geloven dat voetbal tegelijk een verlengstuk en een spiegel kon zijn van de waarden die zij wilden verdedigen”, schrijft Barbier.

Murw geslagen land snakt naar iets moois Sentiment Het angstig in zijn schulp gekropen Frankrijk hunkert naar een moment van saamhorigheid. Het land heeft de terreuraanslagen nog altijd niet verwerkt. Les Bleus kunnen kampioen worden, maar de stemming zit er nog niet in.

FOTO FRANCK FIFE/AFP

Column

Het Franse team dat op 30 mei vriendschappelijk tegen Kameroen speelde. Zie pagina 15.

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

moordterroristen hadden geprobeerd het Stade de France tijdens FrankrijkDuitsland binnen te komen, zou Benzema bovendien tijdens de Marseillaise op de grond gespuugd hebben. Zelf ontkent Benzema dat er enige samenhang was, maar de toon bleek gezet. Hoewel Benzema’s kennelijke gedrag tegenover Valbuena niet valt goed te praten, zijn de ongewoon felle reacties niet los te zien van de verharding van het Franse klimaat sinds de aanslagen in november en de instelling van de nog altijd geldende noodtoestand. Was de voetballer wel solidair met de zo zwaar getroffen natie? Niet alleen Benzema, die net als Zidane uit een Algerijnse familie komt, ook de dit seizoen zeer succesvolle Frans-Tunesische middenvelder Hatem Ben Arfa (OGC Nice) speelt niet mee bij het EK. Deschamps, de aanvoerder van Les Bleus in 1998, toont zich zo een „marionet” van de Franse politiek, zei oud-international Eric Cantona tegen The Guardian. Hij betichtte de coach ervan moedwillig twee topspelers met Noord-Afrikaanse wortels buiten de selectie te houden. Deschamps is „gezwicht voor een racistisch deel van Frankrijk”, oordeelde Benzema zelf deze week. Een herhaling van ‘black-blancbeur’ zit er daarom dit jaar niet in, noteerde romancier François Bégaudeau nuchter in Le Monde. „In het beste geval kunnen we spreken van een ‘blackblanc’ overwinning”, schreef hij, want bij de 23 van Deschamps zijn geen ‘beurs’ (Arabieren) vertegenwoordigd.

FOTO LOIC VENANCE/AFP

Weinig Arabieren

Franse supporters tijdens de oefeninterland tussen Frankrijk en Kameroen op 30 mei in Nantes (3-2). Daardoor (en door een extreem strikt persbeleid van Les Bleus) is volgens hem de afstand tussen voetballers en supporters alleen maar groter geworden. Praat Frankrijk over voetbal, dan gaat het dus vaak niet over sport. Dat bleek in 2010 bij het traumatische WK in ZuidAfrika. Na een aanvaring in de kleedkamer met coach Raymond Domenech werd sterspeler Nicolas Anelka uit het team gezet, wat leidde tot een ware revolte in de selectie en uiteindelijk tot een weinig glorieuze uitschakeling in de groepsfase. Toenmalig president Nicolas Sarkozy gebruikte voor zijn karakterisering van de spelers hetzelfde woord als hij vijf jaar eerder had gebruikt voor jongeren die de banlieue in brand zetten: „racaille”, geteisem. De minister van Sport ging nog verder. Zij sprak van „caïds immatures”, wat zoiets als onvolwassen crimineeltjes be-

tekent, maar waarbij het gebruik van het Frans-Arabische caïd niet willekeurig lijkt: dat woord is vooral in zwang om tuig van niet-Franse afkomst uit de voorsteden te typeren. Dat heeft de relaties tussen die elite en voetballiefhebbers in de banlieue er niet veel beter op gemaakt. In veel grote steden was tijdens het laatste WK, in 2014, groter enthousiasme wanneer Algerije speelde, dan wanneer Les Bleus aantraden. Zelfs na het verlies in de groepsfase reden auto’s met rode Algerijnse vlaggen uit het raam toeterend door de straten van Parijs. De sfeer in de aanloop naar het huidige EK is niet veel beter en opnieuw vooral om redenen die buiten het voetbal liggen. Dat begon met de wonderlijke affaire rond Karim Benzema, die ervan verdacht wordt jeugdvrienden uit een cité bij Lyon te hebben geholpen bij het afpersen van

Euro 2016’, kan volgens Hollande het murw geslagen land in goed humeur brengen

zijn mede-international Mathieu Valbuena met een sekstape. Hoewel er juridisch geen bezwaar was de meest succesvolle Franse spits in lange tijd mee te nemen, koos bondscoach Didier Deschamps ervoor Benzema thuis te laten. Hij had weinig keus. Premier Manuel Valls had in december al verordonneerd dat er voor een speler als Benzema geen plaats in het nationale elftal is. Valls weet wat leeft onder de mensen: Benzema mag bij Real Madrid een ster zijn, een ruime meerderheid van de Fransen liet in een peiling kort na de aanslagen in Parijs weten hem niet te mogen. De banlieue is meer suspect dan ooit en Benzema cultiveert juist die herkomst.

Gespuugd tijdens Marseillaise Voorafgaand aan de emotionele oefenwedstrijd tussen Engeland en Frankrijk op Wembley, drie dagen nadat zelf-

Daar is de verbroedering die Frankrijk nu zo goed zou kunnen gebruiken volgens Bégaudeau niet mee geholpen, maar opnieuw waren politieke motieven belangrijker dan sportieve criteria. „In geval van winst zullen er even weinig Arabieren op de Champs-Élysées zijn als op 11 januari op Place de la République”, concludeerde hij met een verwijzing naar de ‘republikeinse mars’ na de bloedbaden in januari 2015. Verbroedering: dat is wel waar president François Hollande op gehoopt had. Net als bij Frankrijk-Duitsland op vrijdag 13 november, toen terroristen toesloegen maar de wedstrijd werd uitgespeeld, zal de president bij alle optredens van Les Bleus op de tribune zitten. Hij heeft coach Deschamps ontboden op het Élysée (maar zich volgens Le Monde niet bemoeid met de selectie) en zal waarschijnlijk in het trainingskamp in Clairefontaine met het nationale elftal een vorkje meeprikken. ‘Euro 2016’, en vooral een succesvol toernooi voor Frankrijk, kan volgens Hollande het murw geslagen land „in goed humeur brengen”, verklapte een medewerker van het Élysée aan Le Figaro. Een jaar voor de presidentsverkiezingen probeert hij uit te leggen dat het best een beetje beter gaat met Frankrijk sinds hij president is. Winst van Les Bleus en een feestje op de Champs-Élysées kunnen volgens een adviseur „bewijzen dat de samenleving er acht maanden na de aanslagen beter voor staat”. Maar dat is misschien wat veel gevraagd van een team waarvan volgens een peiling van onderzoekbureau BVA vooralsnog 53 procent van de Fransen een „slecht beeld” heeft. Nu nog geen enkele wedstrijd gespeeld is, denkt slechts een op de tien Fransen dat Frankrijk in staat is Europees kampioen te worden. Maar: „Impossible n’est pas français”, zou Napoleon ooit gezegd hebben. Het is, tegen de klippen op, al jaren de slogan op de Franse spelersbus.

S4 Special EK voetbal

Special

Frankrijks beste elf aller tijden. De selectie van Maarten Scholten

1 Fabien Barthez Jarenlang kust verdediger Laurent Blanc hem op het kale hoofd, voorafgaand aan weer een zege van Les Blues. WK 1998, WK 2000, 87 interlands. Keeper met gevoel voor show, katachtige saves en slechts een enkel foutje.

Johnny, eeuwige kwajongen Reportage Johnny Rep Hij had miljonair kunnen zijn, maar het liep allemaal anders. Beursellende en drie huizen kwijt na een zwart geld affaire bij Saint-Étienne. Maar hij heeft nog steeds „een rijk leven”. Op Texel is een wielertoertocht naar hem genoemd. „De wildste jaren zijn wel voorbij.”

Door Marcel van Roosmalen

n het Stay Okay Hotel bij Den Burg (Texel) zat John Rep in wielerkleding op een bank, in de ene hand een glas Chardonnay, in de andere een flesje water. Naast hem, liggend, zijn biograaf Mark van den Heuvel, bezig aan zijn tweede biertje. Hij had de Johnny Rep Classic, een naar de oud spits van Ajax, Valencia, Bastia, AS Saint Étienne, PEC Zwolle, Feyenoord, FC Haarlem en het Nederlands elftal genoemde wielertoertocht over het eiland, wel uitgereden. John had na drie kilometer moeten opgeven. „Toch jammer”, zei John, „ik ben nog wel naar de fietsenmaker geweest.” De bedoeling was een gesprek over Frankrijk, waar hij voetbalde voor SEC Bastia en AS Saint-Étienne en het EK, maar zo gemakkelijk ging dat niet. De biograaf: „Het is niet echt een biografie die we aan het maken zijn, meer een roadtrip. Op pad met Johnny Rep. We zijn vorig jaar begonnen, het eerste hoofdstuk gaat over de Johnny Rep Classic, vandaag is het weer Johnny Rep Classic. Dat wordt laatste hoofdstuk. Mooi rond.” Rep: „Vorig jaar regende het behoorlijk, vandaag is het mooi weer. Helemaal toppie. Terwijl ze voor de hele week helemaal geen mooi weer verwacht hadden, gisteren was het ook al mooi.” Knikkend naar zijn biograaf: „Ja, hij is een jaar meegelopen. Hij heeft genoeg, denk ik. Er is niets gebeurd. Ik heb gewoon mijn ding gedaan.” De biograaf: „Ik moest ook naar Spanje komen. Zijn vriendin heeft een restaurantje in Carihuela, bij Torremolinos. Daar ben ik ook geweest, dat was wel een hoogtepuntje.” Rep: „Voor hem was dat wel een hoogtepunt. ‘Uwe Majesteit’ heet het, dat ligt naast ‘De Klikspaan’. Ik help haar in de bediening.” Een vriend, ook in wielerkleding, passeerde.

Johnny: „Dat is Jeroen, Jeroen Mantel. Die heb ik leren kennen bij de boekpresentatie van mijn vorige biografie. Waar was dat ook al weer? In Wijk bij Duurstede?” Jeroen Mantel: „Nee, in Houten.” Rep: „Waardeloos, was het. Het was waardeloos, toch?” Jeroen Mantel: „Stonden we daar om tien uur ’s morgens met een glas champagne, maar er was niemand aanwezig.” Rep: „Het was bij een voetbalruilbeurs, echt slecht. Hoe lang is dat al weer geleden? Vijf jaar? Ik weet het allemaal niet meer hoor, een jaar vliegt om.” Johnny Rep woonde officieel in een 55plus woning, schuin achter slagerij Deken in Wormerveer. Vandaar fietste hij regelmatig naar Texel, waar hij veel vrienden heeft. „Ik had dik miljonair kunnen zijn, maar dat is niet het geval. Er zijn allemaal dingen fout gegaan. Effectenbeurzen die naar beneden gingen, en door die zwart geld affaire bij Saint-Étienne raakte ik in een keer drie huizen kwijt. Niet zo leuk, maar ik heb nog steeds een rijk leven. Ik heb meer gevoel bij Bastia en Saint-Étienne dan bij Ajax. Ajax is killer, als ik bij Saint-Étienne kom zit ik meteen naast de voorzitter. Dat is heel anders, daar ben ik nog een gewaardeerde kracht.” De biograaf: „Bij Ajax moet je een pasje hebben, hè?” Rep: „Je komt bijna nergens binnen, man! Bij Saint-Étienne loop ik gewoon overal doorheen. Drie weken geleden stond ik nog op het veld, draaiden ze dat nummer (‘Johnny Rep’) dat die gasten van Mickey 3D over me hebben gemaakt. Dat doet je dan toch wat.” De biograaf: „Johnny is de eeuwige kwajongen, dat wordt toch wel de rode draad in mijn boek. Hij wilde eerst dat het boek ‘Hoeren en sloeren met Johnny Rep’ ging heten, maar dat gaat ’m denk ik toch niet worden. We overwegen het boek ‘Buitenbeentje’ te noemen.” Rep: „Ik weet het niet hoor, de wildste jaren zijn wel voorbij geloof ik.”

De biograaf: „Torremolinos was heel gezellig, toch John?” Rep: “Ik heb nog nooit een beroep gehad. Voetbal is hobby. Na mijn carrière als trainer van de Zwarte Schapen – een hele leuke tijd – en trainer van VV Texel ’94 – ook leuk – ben ik nog een tijdje scout geweest bij Almere City FC, tegenwoordig geef ik alleen nog maar punten voor De Telegraaf. Ik had ook wel in die praatprogramma’s willen zitten, maar dan moet je wel gevraagd worden. Het is allemaal vriendjespolitiek.” Mark van den Heuvel bleek het gesprek

Ajax is killer, als ik bij Saint-Étienne kom zit ik meteen naast de voorzitter.

ook op te nemen. „Niet om je te controleren, maar gewoon voor het geval hij iets zegt wat hij nog niet heeft gezegd.” Rep: „Pas op hoor, het is een gluiperd.” Het gesprek ging eindelijk over het EK. John: „Ik ga niet al die wedstrijden kijken, daar heb ik geen geduld voor. Frankrijk speelt thuis en die barsten van het talent dus dat is voor mij dan toch wel een kanshebber. Ze hebben gewoon een heel goed elftal. En verder België, Spanje en Italië. Nederland doet niet mee, het is toch niet om aan te zien? Bij Ajax verveel

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Patrick Battiston

Marcel Desailly

Voor eeuwig ‘getrouwd’ met Toni Schumacher, de Duitse doelman die hem in de halve finale van het WK 1982 zwaar verwondde. Nederlandse arbiter Corver zag niets, West-Duitsland naar de finale. Betrouwbare rechtsback won wel het EK 1984.

Geboren Ghanees, uit graniet gehouwen centrale verdediger of middenvelder. Was en is 1.83 meter maar leek 20 centimeter groter. Speelde 116 interlands, won het WK 1998 en EK 2000.

FOTO JAN DIRK VAN DER BURG

Johnny Rep na zijn eigen wielerronde op Texel. Liggend zijn biograaf Mark van den Heuvel. „Nou, ik heb het niet uitgefietst, maar het was wel mooi weer.”

TWEE WK’S

Goudhaan Nicolaas (Johnny) Rep speelde in de eerste helft van de zeventiger jaren in het ‘gouden Ajax’ met spelers als Johan Cruijff, Ruud Krol, Johan Neeskens en Piet Keizer. Aanvaller Rep kreeg de bijnaam ‘goudhaantje’ vanwege zijn talent om beslissende doelpunten

te maken. Rep speelde en scoorde in Oranje op de WK’s van 1974 en 1978. Na zijn tijd bij Ajax kwam Rep uit voor Bastia en Saint-Étienne. Na zijn profcarrière trainde hij amateurclubs als Zwarte Schapen en Texel’94.

ik me ook te pletter. Ik zit al na een kwartier op mijn klokje te kijken of het al rust is. Dat deed ik niet toen Suárez er nog speelde.” De biograaf: „Toen werden ze alleen geen kampioen.” Rep: „Maar dat was wel een genot om naar te kijken. Met z’n bijten en met z’n schwalbes, er gebeurde altijd wat. Twee jaar geleden konden ze Zyech ophalen bij SC Heerenveen, die laten ze zo lopen.” De biograaf: „John vindt dat er slecht gescout wordt bij Ajax.” Rep: „Ja belachelijk, Gudelj, verschrik-

kelijk. Moesten ze geloof ik ook de rest van die familie afnemen. Belachelijk.” Er passeerde een vrouw van middelbare leeftijd. Rep: „Kijk dan, dat is mijn dochter! Die heeft tachtig kilometer gefietst.” Roepend: „Netjes, hoor! Goed gedaan.” Rep: „De hele familie is er hoor, een mannetje of zes. Ze hebben ’m allemaal gefietst, de Johnny Rep Classic, maar zelf was ik na drie kilometer klaar. Alles was stuk.” De biograaf: „Het wordt steeds minder. Vorig jaar vijf kilometer, dit jaar drie.”

Rep: „Alles – alles – alles ging stuk. Alles naar de kloten, ik was klaar.” Zijn dochter kwam er bij staan. De biograaf: „Ik ga haar zo interviewen. Over vroeger.” Rep tegen zijn dochter: „Lekker gedoucht?” Na de vraag ‘Is het leuk om de dochter van John Rep te zijn?’ betrok haar gezicht. „Verschrikkelijk”, zei ze. De biograaf: „Johnny, wat vond je ervan dat Nederland zich niet heeft gekwalificeerd voor het EK, met IJsland en zo?” Rep: „Achterlijk, maar er zat ook geen enkele beleving in. Zelfs in 1980 waren we beter. Het EK na een WK-finale is altijd een puinhoop. In 1976 was het ook kut, die Knobel had het helemaal niet onder controle. 1980 was ook kut, toen zat er ook helemaal niemand te kijken. Zelfs niet tegen Duitsland in Napels. Stond ik weer tegenover Horst Hrubesch, ken je die nog Horst Hrubesch? En Manfred Kaltz? Daar had ik een hekel aan, aan Horst Hrubesch. Een paar maanden eerder wonnen we met Saint-Étienne met 05 bij HSV. Sta ik nog op de foto met een raar hoedje op. Dan ben je blij hé, dat zijn bijzondere wedstrijden. PEC Zwolle weet ik ook nog veel van, dat was ook een leuk jaar. Ook groene shirts, net als Saint-Étienne, met Dr. Schupp er op.” De biograaf: „Het eerste jaar van Co Adriaanse als trainer, toch?” Rep: „Toen die kwam was ik snel weg, dictators is niet echt mijn ding. Ik ben een gevoelsmens, dus.” Er passeerde weer een bekende, iemand van het goede doel waar ze die ochtend voor gefietst hadden. Rep: „We zijn even aan het interviewen.” De biograaf tegen zijn dochter: „Zullen wij ook gaan interviewen?” Ze liepen weg. Rep: „Ja, dat is mijn dochter. Die heeft dat natuurlijk ook allemaal ervaren, dat ik overal herkend werd en zo. Zelf heb ik daar geen moeite mee. Ik word overal meer herkend dan bij Ajax, die Overmars doet altijd alsof hij mij niet ziet. Die vergeet me elke keer te bellen als ze een scout zoeken. Ik had Gudelj nooit gehaald en de rest van die familie ook niet. Had ze veel geld bespaard, denk ik.” Later die middag reikte Johnny Rep de medailles uit aan de tourfietsers. Hij hield een korte toespraak. „Nou, ik heb het niet uitgefietst, maar het was wel mooi weer. Dus dat is verder top.”

Het boek – werktitel ‘Johnny Rep’ – verschijnt dit najaar.

S6 Special EK voetbal

Special

Geen Oranje? Zes tips voor wie je Voor veel Nederlanders is België de nieuwe favoriet nu Oranje ontbreekt op het EK. Maar van de 24 deelnemende landen zijn er meer die kans maken op de titel. Duitsland en Engeland zijn traditioneel kanshebbers, debutant IJsland en Wales van Gareth Bale zijn sympathiek.

WA L E S

Wedstrijd in Laugardalsvöllur, het nationaal stadion van IJsland in de hoofdstad Reykjavik.

IJSLAND

Debutant die Oranje (mede)uitschakelde In sportief opzicht zijn IJslanders nooit uitblinkers geweest. Tenzij je de jaarlijkse verkiezing tot Sterkste Man van de Wereld meetelt. Sinds de eerste editie in 1977 behaalde IJsland daarbij de meeste podiumplekken van alle landen, op de VS na. Maar voetbal? Daarin had IJsland gewoonlijk weinig succes. Tot vorig jaar nam het nationale team nooit deel aan een groot toernooi. 23 kwalificatierondes gingen voorbij, 23 keer zonder succes. Met iets minder inwoners dan de stad Utrecht (IJsland heeft er 329.000) en 21.508 geregistreerde voetballers zou het eiland zich misschien wel nooit opwerken uit de periferie van het voetbal. Net als Malta en Cyprus. Totdat daar plots die gouden generatie was die zich plaatste voor dit EK. Het nationale team werd tweede in kwalificatiepoule A waarin het tweemaal van het Nederlands elftal won. De kwalificatie was de uitkomst van een project dat de IJslandse voetbalbond twintig jaar geleden in gang zette. De ploeg was te zwak, was het oordeel. Strevend naar een hoger niveau rekenden bestuurders af met een tweetal mankementen: het gebrek aan gekwalificeerde coaches op IJsland en de gure winter die voetbal van april tot oktober bemoeilijkt.

Het eerste probleem kwam voort uit het feit dat IJslandse trainers alleen in het buitenland hun UEFA-diploma’s konden halen. Dat was tot 2006 het geval. Daarna kon de cursus worden gevolgd op het eiland zelf, doordat pioniers in het buitenland voldoende kennis hadden opgedaan om zelf cursussen te geven. Het tweede probleem is opgelost met de aanleg van 15 indoorcomplexen met kunstgrasvelden. De huidige spelers van IJsland, allemaal spelend in het buitenland, zijn de eersten die hebben geprofiteerd van deze ontwikkelingen. Maar dat ze van plek 131 op de FIFA-wereldranglijst naar plek 35 stegen (in juni), komt ook voort uit ijver en overwinningsdrang. Aangewakkerd door hun Zweedse bondscoach Lars Lagerbäck. Zijn speeches zijn zo motiverend, dat zelfs de begeleiding erdoor wordt geraakt. De persvoorlichter fluisterde eens dat hij na zo’n betoog in staat was voor IJsland een moord te plegen. Opletten op: Gylfi Sigurdsson, welbeschouwd ‘de David Beckham van IJsland’.

Bij Wales draait het maar om één speler. De man van ruim honderd miljoen euro, oftewel de duurste voetballer aller tijden: Gareth Bale. Met zeven doelpunten in de kwalificatiereeks zorgde hij ervoor dat Wales deze zomer debuteert op het EK. Tien jaar geleden maakte hij zijn debuut voor de nationale ploeg. Zestien jaar oud nog maar, toen de jongste debutant van Wales ooit. De aanvaller van Southampton maakte het seizoen erna zijn entree in de Premier League, na zijn transfer naar Tottenham Hotspur. Zes seizoenen lang bestreek hij daar de hele linkerflank. En toen legde Real Madrid dat recordbedrag neer om hem vervolgens op te rechterflank te zetten. Onwennig in het begin, maar inmiddels is hij gegroeid in zijn rol als linkspoot op rechts, met negentien doelpunten in de competitie voor Real. Plaatsing voor het EK is al een groot succes voor Bale en Wales. De vraag is of het team in Frankrijk ook een rol van betekenis speelt. Het gros van de spelers speelt in de eerste divisie van Engeland, een enkeling in de Premier League. Kan één absolute topspeler een land naar succes leiden? Cristiano Ronaldo kreeg het tot nu toe niet voor elkaar met Portugal, Lionel Messi met mate bij Argentinië. Maradona deed het wel, hij won bijna in zijn eentje het WK van 1986 met Argentinië. Wordt Bale de Maradona van 2016? De tijd zal het leren. Winnen van Engeland op 16 juni zou het toernooi al memorabel maken. Opletten op: Bale’s onnavolgbaarheid.

Wales heeft maar een echte ster: Gareth Bale, de man van dik honderd miljoen. Wordt de aanvaller van Real Madrid de Maradona van 2016?

Verdediger Giorgio Chiellini

I TA L I Ë

Bijna on-Italiaanse voorhoede De Italiaanse ploeg gedijt bij een vruchtbare mix. De 38-jarige doelman Gianluigi Buffon is recordinternational en toe aan zijn negende eindtoernooi. Daniele De Rossi is de badboy – hij maakte een tegenstander eens uit voor ‘gore zigeuner’. De ideale schoonzoon is Graziano Pellè – de oud-Feyenoorder droeg op Moederdag een doelpunt aan alle moeders op). Het grote talent? Stephan El Shaarawy. Na blessures en vormcrises richtte het gevallen supertalent zich dit jaar op met zeven goals in vijftien duels voor Roma. Italië kwam de kwalificatiereeks zonder nederlaag door, maar dat lag ook aan de geringe tegenstand van landen als Bulgarije, Malta en Noorwegen. Oefenduels met grote landen gingen verloren, zoals die tegen Duitsland (4-1). Afgezien van keeper Buffon en verdediger Giorgio Chiellini is de achterhoede van weinig internationale allure. Daartegenover staat de bijna on-Italiaanse voorhoede. Jarenlang was het archetype van de Italiaanse spits leep en sluw, maar de nieuwe lichting is eerder vlug en speels. Wat blijft: het Italiaanse (club)voetbal zit al jaren in een dip zit. Door corruptieschandalen en supportersoproer is de Serie A in aanzien gedaald. Geen enkele Italiaanse club kwam dit seizoen tot de kwartfinales van een Europees toernooi. De enige Italiaanse speler bij een topclub is Marco Verratti (Paris Saint-Germain), maar uitgerekend hij is geblesseerd afgehaakt voor dit EK. Opletten op: het ogenschijnlijke gemak waarmee routinier Buffon zijn doel verdedigt. FOTO MATTHEW CHILDS/REUTERS

FOTO ANP

Duurste voetballer aller tijden

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

FOTO JULIEN WARNAND/EPA

nu kunt zijn B E LG I Ë

Nog maar vier Rode Duivels spelen in België De huidige generatie Belgische voetballers was al talentvol en is nu tot volle wasdom gekomen. België staat zelfs tweede op de FIFA-wereldranglijst, achter Argentinië. Maar vier van de 23 spelers komen nog uit in de eigen competitie. Veel van de Rode Duivels spelen bij grote Europese clubs en, nog belangrijker, hebben daar een dragende rol. Zo werd Kevin De Bruyne (Manchester City) dit seizoen vier keer verkozen tot speler van de maand, een record in Engeland. De altijd nog maar 23-jarige Romelu Lukaku

maakte voor Everton 23 treffers in de Premier League. Vijf spelers uit de selectie hebben zich opgewerkt via de Nederlandse eredivisie. Twee minder dan Zweden, dat de meeste spelers met een eredivisieverleden heeft. De vijf Belgen die in Nederland zijn opgeleid, groeiden erna uit tot Europese (sub)toppers. Moussa Dembélé via Willem II en AZ, Dries Mertens via AGOVV, FC Utrecht en PSV en de verdedigers Jan Vertonghen, Thomas Vermaelen en Toby Alderweireld bij Ajax. Verlenen Oranjefans hun sym-

pathie aan de buren, nu Nederland niet deelneemt? Als het aan de Belgische band Clouseau ligt wel. Leadzanger Koen Wauters zong het onlangs bij RTL Late Night: „Elf miljoen supporters, dat is niet echt genoeg. Lieve Nederlanders steun alsjeblieft de Belgische ploeg.” Pijnpunt is het gemis van de geblesseerde aanvoerder Vincent Kompany. Opletten op: Yannick Carrasco, de aanvaller die voor Atlético Madrid scoorde in de finale van de Champions League.

Kevin De Bruyne is bij België een van de sterren.

ENGELAND

Analisten twijfelden al of topschutter Wayne Rooney wel mee moest naar het EK, zeker nu de Engelsen goud in handen hebben. Inderdaad. Met Harry Kane en Jamie Vardy beschikt bondscoach Roy Hodgson over twee spitsen die in de vorm van hun leven verkeren. Snel, wendbaar en veel scorend. Kane maakte er dit clubseizoen 25, Vardy 24. Door de wonderlijke opmars van spits Vardy (29) won Leicester City verrassend de landstitel. Terwijl Tottenham Hotspur gezegend was met de inbreng van Kane (22). De eerste een laatbloeier die in 2010 nog in de fabriek werkte, de ander een talent dat werd om-

gedoopt tot Hurry-Kane. Zo overweldigend was zijn entree in het topvoetbal. Maar beiden speelden nooit een groot toernooi. Alleen daarom al heeft Hodgson er goed aan gedaan Rooney op te roepen. Medespelers lopen ook weg met de dertigjarige recordtopscorer van Engeland (51 goals). Niet alleen vanwege zijn goals, ook door zijn rol buiten de lijnen. Hij is degene die de anderen precies kan vertellen hoe ze moeten omgaan met de druk. Dat de Engelsen na 1996 nooit verder kwamen dan de EK-kwartfinale, maakt die druk alleen maar hoger. In dat opzicht lijkt Roy Hodg-

son de juiste bondscoach. Hij kwam in de vier jaar dat hij bondscoach is niet verder dan de kwartfinales, maar met een trainerscarrière die veertig jaar en twintig ploegen omvat, laat hij zich niet snel het hoofd op hol brengen. Toen hem na de oefenzege op Duitsland werd gevraagd of Engeland het EK kon winnen, zei hij: „Dat is een onmogelijke vraag toch? Zeg ik ja, dan schrijven jullie dat we het EK gaan winnen. Zeg ik dat het zwaar wordt, staat er dat ik er geen vertrouwen in heb.” Hodgson hield het in het midden. Hij trapte niet in de val. Opletten op: Marcus Rashford. Groot talent, pas 18 jaar.

FOTO HANNIBAL HANSCHKE/REUTERS

Gouden aanvalsduo in de vorm van hun leven: Vardy en Hurry-Kane

De EK-actie van Kinder, dat jeugdfoto’s van internationals op zijn chocoladewikkels afdrukte, leidde in Duitsland tot beroering. Aanhangers van extreemrechts gebruikten de actie voor hatelijke commentaren over Duitslands multiculturele samenleving.

D U I TS L A N D

FOTO LARS BARON/ GETTY

Gearriveerde sterren met bombastische statistieken

Eind maart maakte Jamie Vardy een zeldzaam mooi doelpunt in de met 3-2 gewonnen oefenwedstrijd bij Duitsland. Een hakbal vanachter zijn standbeen, in het uiterste hoekje.

Eerst een statistiek over Duitsland. De spelers die in maart Italië met 4-1 versloegen hadden bij elkaar al negentien landstitels en vier Champions Leagues gewonnen. Negen spelers van die selectie mogen zich ook nog regerend wereldkampioen noemen. Duitsland heeft vrijwel louter gearriveerde sterren. Eén van de grote favorieten dit EK. Wat is er veranderd bij het Duitse elftal sinds het WK van twee jaar geleden in Brazilië? Aanvoerder Philipp Lahm stopte als international en droeg de band over aan de ervaren Bastian Schweinsteiger. Verder heeft goaltjesdief Miroslav Klose met zijn afzwaaien een leemte achtergelaten in de voorhoede. Thomas Müller van Bayern München scoorde negen keer tijdens de kwalificatiereeks, maar is vooral (aanvallende) middenvelder. Bondscoach Joachim Löw probeerde ook nog Mario Götze, Max Kruse en André Schürrle uit. Goede spe-

lers, geen spitsen. Zijn geluk is dat hij over snel scorende middenvelders beschikt. Nu is een ploeg met zo veel prijzenwinnaars geen garantie voor succes. De Franse selectie op het WK 2002 bestond ook uit spelers met gevulde prijzenkasten: Zidane, Barthez, Desailly. Maar na nederlagen tegen Senegal en Denemarken en een gelijkspel tegen Uruguay mocht Frankrijk na de eerste ronde naar huis, zonder ook maar een keer te scoren. Wat te denken van Spanje tijdens het WK 2014? Na nederlagen tegen Nederland en Chili mocht de toen regerende wereldkampioen ook na de eerste ronde naar huis. Dat scenario lijkt niet in het verschiet te liggen voor Duitsland. Al was het maar omdat er nog één prijs ontbreekt op de cv van alle Duitse spelers: een Europese titel. Opletten op: keeper Manuel Neuer. Kan soms als een gek zijn doel uit komen.

S8 Special EK voetbal

Special

Haal de passie uit het racismedebat Interview Lilian Thuram Een van de Franse voetbalsterren van het WK van 1998 was Lilian Thuram. Tijdens zijn profloopbaan speelde hij voor onder meer Juventus en Barcelona. Nu houdt hij zich bezig met het bestrijden van racisme en discriminatie, een onderwerp van discussie in Frankrijk waar het nationale elftal meestal niet-blank is.

Door Simon Kuper ilian Thuram (44) won in 1998 met Frankrijk het WK. De Frans recordinternational (130 interlands) is echter veel meer dan een voetballer. Thuram emigreerde als kind van Guadeloupe, een Frans overzees departement in de Caribische Zee, naar een buitenwijk van Parijs. Daar groeide hij op in een kosmopolitische omgeving – een van zijn amateurclubs heette Les Portugais, De Portugezen – en al jong raakte hij in de ban van het antiracisme. Hij voetbalde meer dan een decennium als verdediger in de wereldtop, bij clubs als Parma, Juventus en Barcelona. Maar daarna schakelde hij over naar iets heel anders. Thuram creëerde zijn eigen antidiscriminatiestichting, de Fondation Lilian Thuram. Hij geeft lezingen op scholen en distribueert studiebeurzen. In 2012 was hij met onder meer de Nederlandse antropologe Nanette Snoep medecurator van een veelgeprezen, doorwrochte historische tentoonstelling, ‘L’invention du sauvage’, ‘De uitvinding van de wilde’, in het Parijse museum Quai Branly. Deze voetballer-intellectueel kan als geen ander de moeizame verhouding tussen de Fransen en hun veelal niet-blanke nationaal elftal analyseren. We spreken hem in een café nabij zijn woning in het chique 16de arrondissement van Parijs.

In 1998 won je hier in Parijs met Frankrijk het WK. Welke herinneringen blijven daarvan over? „De glimlach op de gezichten van de mensen die ik tegenkom, die me aankijken en zeggen, ‘Dat was té mooi, ’98.’ Heel weinig mensen krijgen de kans een van hun meest krankzinnige dromen te zien uitkomen. Zelfs profvoetballer worden was een droom die ik nooit had gedroomd. „Ik denk dat ’98 een heel positief ijkpunt is voor de Franse maatschappij. Bepaalde vraagstellingen werden toen duidelijker: waarom kan een elftal winnen met mensen van verschillende kleuren, godsdiensten, culturen, en waarom vind je diezelfde dingen niet terug in een regering of onder bedrijfsleiders? „Ik bof, want nu mag ik de maatschappij analyseren omdat ik het geluk had dat WK te winnen. Wat me tegenwoordig echt interesseert, is mensen laten inzien dat iemand niet als racist wordt geboren, maar racist wordt.” Als Fransen nu over het Franse voetbalelftal praten, gaat het vaak over etniciteit. De spelers worden gezien als symbolen voor alles wat slecht is aan de arme niet-blanke banlieue, de buitenwijken van de grote steden. Als de Franse spits Karim Benzema verdacht wordt van medeplichtigheid aan het chanteren van zijn teamgenoot Mathieu Valbuena over een sextape, breekt meteen een na-

Rechtsback-intellectueel Lilian Thuram (44) is een van de beste rechtsbacks aller tijden. Als Frans international maakte hij deel uit van de gouden generatie die de wereldtitel in 1998 en de Europese titel in 2000 won. Als clubspeler kwam hij uit voor AS Monaco, Parma, Juventus en FC Barcelona.

Hij stopte met zijn carrière in 2008 nadat een hartprobleem een transfer naar Paris Saint-Germain blokkeerde. De verdediger stond in zijn laatste jaar op het Europees kampioenschap in Oostenrijk en Zwitserland nog in de basis in de wedstrijd tegen het Nederlands elftal. Na het toernooi stopte hij al als international.

Sinds het beëindigen van zijn voetbalcarrière geeft Thuram lezingen, neemt hij deel aan maatschappelijke debatten en is hij betrokken bij manifestaties tegen racisme en discriminatie in Frankrijk. Ook was hij lid van de Hoge Raad voor Integratie, een adviesorgaan van de Franse regering.

tionale discussie uit over niet-blanke Fransen. „Wat heeft een sextape te maken met andere personen dan de direct betrokkenen? Hoe kun je mensen betrekken in een verhaal over een sextape terwijl zij daar zelf niets mee te maken hebben? Dat is surrealistisch. „De media gebruiken het voetbal om te verkopen. Weken- en wekenlang praten over een sextape van het Franse elftal, dat gebeurt ook om mensen naar jouw krant of tv-zender te lokken. Als je ziet dat het tvavondnieuws van 8 uur met Karim Benzema opent, dat is ongelofelijk.” Maar waarom gaat zo’n voetbaldiscussie meteen over etniciteit? „Dat is verbonden aan de Franse geschiedenis : het is vaak gebeurd dat mensen als illegitiem worden gepresenteerd. Veel mensen dragen hun eigen blanke huidskleur als iets superieurs, als iets dat legitiemer is. Dat heeft volgens mij ook te maken met – ik weet niet of dit het juiste woord is – jaloezie. Als jij de gewoonte hebt bepaalde mensen als minderwaardig te beschouwen, dan kan het een maatschappij ergeren als mensen van andere godsdiensten, andere huidskleuren en culturen, via het voetbal de bovenlaag van de maatschappij bereiken. Dat zie je als bepaalde mensen bij de Franse voetbalbond, waaronder een monsieur [François] Blaquart die technisch directeur is, zeggen: ‘Voilà, we hebben quota nodig voor mensen van een bepaalde huidskleur of etniciteit.’ Blijkbaar moeten niet te veel van dat soort mensen bovenaan de ladder komen.” Je doelt op de beruchte geheime discussie binnen de voetbalbond, die in 2011 uitlekte, over de wenselijkheid van quota om het aantal zwarte spelers in jeugdopleidingen te beperken. Destijds veroorzaakte dat een groot schandaal. Is zo’n plan vandaag nog steeds denkbaar? „Ik denk het wel. Ze hebben ervoor gekozen om monsieur Blaquart als technisch directeur te behouden, dat wil zeggen dat ze zijn ideeën niet zo erg vonden.” De toenmalige bondscoach Laurent Blanc nam ook deel aan die geheime discussie. Hij was je ploeggenoot in het Franse elftal van 1998, maar je hebt hem publiekelijk bekritiseerd. Was daar moed voor nodig, gezien de omerta-cultuur in het voetbal? „Nee, helemaal niet. Je moet gewoon aan de maatschappij uitleggen dat het abnormaal is dat je dertienjarige kinderen discrimineert. Ik denk dat Laurent Blanc in deze zaak van een totale naïviteit is geweest.” Heb je dat met hem besproken? „Ja, tijdens een bijeenkomst van de Frankrijk ’98 groep, om hen uit te leggen waarom ik me heb uitgesproken. Voor mij is dat quotaverhaal een gebrek aan respect tegenover een generatie spelers die de kleuren van Frankrijk heeft gedragen, en die een dubbele nationaliteit had. Er werd in

Lilian Thuram: „De media gebruiken het voetbal om te verkopen. Weken- en wekenlang praten over een sextape van het Franse elftal, dat gebeurt ook om mensen naar jouw krant of tv-zender te lokken.”

De mensen willen maar één ding: van het Franse team houden. De meesten vragen zich niet af van welke huidskleur de spelers zijn.

hun gezichten gespuugd. Zelf heb ik geen dubbele nationaliteit, want ik kom van de Franse Antillen. Maar ik weet nog dat alle overwinningen die ik met het Franse elftal heb behaald, mede te danken waren aan de spelers met dubbele nationaliteit.” Op het EK speelt straks een overwegend niet-blank Frans elftal, dat niet geliefd is bij de overwegend blanke fans. „Volgens mij zijn de spelers van het Franse elftal nu wel geliefd. Je had de spelersstaking op het WK van 2010, dat erg slecht is ontvangen. Later had je problemen, ik geloof in 2012….” Samir Nasri die op dat EK na een doelpunt een vervelend gebaar maakte richting de Franse journalisten. En daarna de sextape, en een prostitutieschandaal rond bepaalde spelers. „Al die verhalen beschadigden de liefde voor het Franse team. Het voetbal is de sport waar de mensen het meest van houden. En als je van iets houdt, dan kan dat morgen omslaan juist omdat je er zo van houdt. „Maar ik denk dat het besluit van bondscoach Didier Deschamps om Karim Benzema niet voor het EK te selecteren, de mensen heeft aangemoedigd om dichter bij het Franse elftal te gaan staan. De mensen willen maar één ding: van het

NRC

FOTO: CHRISTOPHE KETELS/BELGA PHOTO

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Franse team houden. De meesten vragen zich niet af welke huidskleur de spelers hebben. De media overdrijven, in verhouding tot de gevoelens van de bevolking.” Ben je het eens met de uitsluiting van Benzema? „Heel belangrijk in een spelersgroep is dat je de spelers er altijd aan moet herinneren dat het instituut belangrijker is dan zij zelf. In het verleden, bijvoorbeeld bij de spelersstaking in Zuid-Afrika, denk ik dat de spelers zichzelf belangrijker voelden dan het instituut, omdat het instituut daar niet duidelijk over was. Sindsdien hebben de spelers als gevolg van alle problemen geleerd dat ze zich zo correct mogelijk moeten gedragen. „Didier Deschamps [Franse captain in 1998] is iemand met wie ik heb gespeeld. Het was een extreem intelligente speler, en ik denk dat hij een extreem intelligente trainer is, die een groep kan leiden. Ik denk dat spelers nu begrijpen dat als ze de groep en het instituut niet respecteren, de kans groot is dat ze eruit worden gegooid.” Je begon als activist tegen racisme, maar nu kom je tevens op voor de gelijkheid van vrouwen en van mensen met andere geaardheid. Het is toch raar dat er geen profvoetballers zijn die voor hun homo-

seksualiteit durven uit te komen? „Dat is niet raar. Die persoon heeft misschien geen zin om over zijn seksualiteit te praten. Toen ik voetballer was, heb ik nooit over mijn seksualiteit gesproken. En die mensen weten heel goed dat ze vervolgens misschien alleen daarop zullen worden beoordeeld, en misschien niet op een welwillende manier. De intelligentie vereist dus dat ze daar niet over praten.” [Lacht.] Wanneer ben je je zelf bewust geworden van discriminatie tegen homo’s en vrouwen? „Ik begon met nadenken over de relatie tussen de verschillende huidskleuren. Beetje bij beetje ging ik begrijpen dat hetzelfde mechanisme bestaat tussen man en vrouw, of rond homoseksualiteit. Ik kom uit een Antilliaanse maatschappij die heel homofoob is, en heel macho. Dus ik heb mezelf daar vragen over moeten stellen. Iedereen moet zichzelf over zijn eigen vooroordelen ondervragen.” Dat is wat jij wilt van mensen die een dominante positie bezitten – blanken, bijvoorbeeld. „Het is heel belangrijk dat mensen in een dominante positie begrijpen dat ze een dominante positie hebben. Je moet ze zover krijgen dat ze gaan nadenken, door ze

te vragen, ‘Denk jij dat je blank bent?’ ‘Ach, ik heb mezelf die vraag nooit gesteld….’ ‘Ja maar ik ben zwart, dus wat denk jij dat jij bent ? Beschouw je jezelf niet als blank?’ „Als je een blanke huid hebt, dan ben je geprivilegieerd. Mensen hebben vaak moeite met zo’n gesprek. Dat is heel grappig: zij mogen praten over gekleurde mensen, maar als je hen zegt, ‘Jullie zijn blank’, dan beschouwen ze dat als een aanval. „Maar ik wil de passie uit het debat halen, zodat we kunnen nadenken. Ik zeg dan, ‘Nee, ik heb het niet over jou. Ik zeg dat je moet nadenken over hoe de maatschappij functioneert.’ Als er mensen zijn die worden gediscrimineerd, dan zijn er ook mensen die worden bevoordeeld – dat is een optelsom. Neem het verhaal van Rosa Parks en de bus [de zwarte Amerikaanse weigerde in 1955 haar zitplaats in de bus aan een blanke te geven]. Als blanke kan je het je permitteren om later te komen, je zult toch een zitplaats in de bus krijgen. Als er zwarten zitten, zullen zij voor jou op moeten staan.” Heb jij als activist het gevoel progressie te boeken? Raak je nooit gefrustreerd? „Als je het hebt over gelijkheid, dan is dat een heel lang verhaal. Als we vandaag in deze maatschappij leven, dan komt dat

We hebben geschreeuwd, gescandeerd, we waren gelukkig. En iedereen was gelukkig. Ik vind dat het mooie aan voetbal: die sterke emoties.

omdat er gisteren en eergisteren mannen en vrouwen waren die onrecht aan de kaak stelden. Elke generatie zal dat werk moeten doen, omdat er personen zijn die hun privileges niet willen verliezen.” Hoe ga jij het EK beleven? „Als oud-voetballer, die met een bepaalde afstand zal kijken en de wedstrijden zal analyseren. En als Franse supporter. Ik hoop dat er een zekere communie van emotie zal zijn, want die macht heeft het voetbal. Ik herinner me heel goed toen ik jong was, en in de regio Parijs woonde, in Avon dichtbij Fontainebleau, toen Frankrijk het EK ’84 won. Ik was twaalf jaar, en nadat Frankrijk de finale won, ik geloof tegen Spanje, zijn we de straat opgegaan. We hebben geschreeuwd, gescandeerd, we waren gelukkig. En iedereen was gelukkig. Ik vind dat het mooie aan voetbal: die sterke emoties. Je kunt naar iemand toegaan die je niet eens kent, en dat geluk met hem delen. Voor mij is voetbal bovenal gedeelde emoties, of het nou emoties van geluk of van droefheid zijn.” Thuram staat moeizaam van zijn stoel op, en zucht diep. De botten klagen. „Ik voel me als een man van negentig. Waarom ben ik voetballer geworden?”

S10 Special EK voetbal

Special

Marius Trésor

Bixente Lizarazu

Alleen al die naam. Geboren op Guadeloupe, sierlijke libero met uitschuifbare benen stond symbool voor de opleving van het Franse voetbal eind jaren 70. Blonk uit op het WK van 1982, scoorde in de verlenging van de verloren halve finale tegen West-Duitsland

Onverzettelijke linksback van Baskische komaf, lid van de gouden generatie die vanaf 1996 alles wint met Les Blues. En dan zijn erelijst als clubvoetballer van Bayern München: zes keer kampioen, vijf keer bekerwinnaar, Europa Cup 1 en wereldbeker.

Dromen over een leven buiten de banlieue Reportage Elite Frankrijk neemt de opleiding van zijn voetballertjes zeer serieus, getuige het Centre National du Football Clairefontaine. Door onze correspondent Peter Vermaas e zijn nogal stil voor jongens van twaalf jaar oud. En overdreven beleefd. Alle volwassenen die ze op hun pad naar de kleedkamers langs het fameuze château van Les Bleus tegenkomen, krijgen een hand. „Oui, monsieur”, „Excusez-moi, monsieur” is het enige wat ze zeggen. De spanning is van hun gezichten af te lezen. „Dit is de belangrijkste dag van mijn leven”, zegt de kleine Moise Gae zelfs. „Maar ik heb vertrouwen”, voegt hij er als een gedrilde prof aan toe. Het is een koude februaridag als hij en 34 andere jongens, allen geboren in 2003, zich voor het eerst melden bij het Centre National du Football de Clairefontaine. Hier, verscholen in de bossen bij Rambouillet op drie kwartier onder Parijs ligt het heiligdom van het Franse voetbal. Clairefontaine is het „huis van het Franse voetbal”, zegt bondscoach Didier Deschamps altijd vol ontzag over de plek van waaruit het gouden team van 1998 het WK won. De spelertjes zijn door hun clubs uit de regio Parijs geselecteerd voor het ‘concours’ van het Institut National du Football, het toelatingsexamen voor wat gezien wordt als de beste voetbalschool van Frankrijk en een van de beste in de wereld. Ze dromen er allemaal van om prof te worden en in de sporen te treden van illustere alumni als Thierry Henry, Nicolas Anelka of, recenter, Blaise Matuidi, de PSG-verdediger die vanaf 2002 twee jaar in Clairefontaine doorbracht. Het is al de tweede groep die trainer JeanClaude Lafargue vandaag ziet. Ooit speelde hij naast Sonny Silooy als verdediger bij de bescheiden ex-profclub Racing Club de France, nu is hij directeur van het sinds 1988 bestaande Institut National du Football en verantwoordelijk voor de ‘preformatie’. Vanachter een bureautje op het overdekte kunstgras roept hij de jonge spelertjes een voor een naar voren en werpt ze een hesje toe: „Groen zes”, „Geel twee”. Minuten later beginnen de eerste van de tests die tot het begin van de avond zullen duren. Zes keer met de bal rond twee paaltjes rennen, dribbelen tussen pionnetjes door en kappend de hoek om. ‘Geel zes’ komt bij de eerste oefening steeds verkeerd

uit en geeft zichzelf uit frustratie een klap voor zijn hoofd. „Hop hop!” schreeuwt Lafargue over zijn brilletje kijkend als het hem niet snel genoeg gaat. Meer dan driehonderd spelers passeren deze week zijn kritisch oog, uiteindelijk blijven er 23 over die in september in de opleiding gaan: twintig spelers en drie doelmannen. Zoals eerder Henry of Anelka verblijven zij dan vijf dagen per week twee jaar op Clairefontaine: ’s ochtends gaan ze naar school in Rambouillet en ’s middags trainen ze. In het weekend mogen ze naar huis en spelen ze competitie met hun clubs. Daarna, op hun vijftiende, gaan ze bijna allemaal over naar een van de Franse profclubs om de opleiding daar af te ronden. „Het niveau ligt in de regio rond Parijs aanzienlijk hoger dan in districten elders in het land”, zegt Lafargue met schorre stem in een van de pauzes. Dat komt deels doordat hier veel mensen wonen en het aanbod dus domweg groot is. Maar ook doordat voetbal vaak een van de weinige ontsnappingsroutes is voor jongeren die opgroeien in de onstuimige banlieue. Bijna alle spelertjes die deze middag zich mogen bewijzen komen uit families die van oorsprong niet-Frans zijn. „Ze moeten er echt voor knokken om gezien te worden”, zegt Lafargue.

Grote rel Vijf jaar geleden terug pleitte onder andere toenmalig bondscoach Laurent Blanc er achter gesloten deuren voor om een quotum van 30 procent in te stellen voor spelers in de opleiding die een tweede paspoort bezitten. Toen dit uitlekte, leidde het tot een grote rel. Maar dit was geen racisme, verdedigden de bondsbestuurders zich. Veel van de in Frankrijk met Frans geld opgeleide spelers kiezen er uiteindelijk voor om uit te komen voor het nationale team van het land waar hun familie uit afkomstig is, zoals bijvoorbeeld Oumar Sissoko van FC Metz die uitkomt voor Mali. En dat was niet waar de Franse opleiding voor bedoeld was. De quota kwamen er niet. „Het beeld van de banlieue is vaak negatief ”, zegt Lafargue. „We denken aan een grote bende criminelen die alles sloopt. Maar dat is totaal niet mijn ervaring. De spelers die we hier hebben zijn totaal gemotiveerd en hun ouders doen er alles aan om ervoor te zorgen dat hun zoon slaagt.” En dat hoeft niet per se in de sport te zijn. „Natuurlijk wil ik dat mijn zoon een groot professioneel voetballer wordt”, zegt een van de vaders die tijdens de selectieprocedures moeten achterblijven op een parkeerterreintje in het bos. „Maar als hij hier toegelaten wordt, dan is dat voor mij ook een garantie dat hij zijn school afmaakt”, bekent hij. „Hier houden ze hem goed in de gaten en gaat hij niet zo snel van het rechte pad af.” Voor een volgende oefening neemt Lafargue een deel van de jonge rekruten mee naar

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Jean Tigana

Zinédine Zidane

Geboren in Frans Soedan, sinds 1980 de onvermoeibare longen van een prachtmiddenveld met de kleine Alain Giresse, Michel Platini en Bernard Genghini, later Luis Fernandez. Loopvermogen, maar ook: wat een souplesse en techniek. Europees kampioen in 1984.

Voor eeuwig beroemd door zijn geniale draaibeweging, het ‘Zidaantje’. Drie keer wereldvoetballer van het jaar, spil van de Franse ploeg die het WK van 1998 en het EK van 2000 won. Weergaloze techniek, altijd doelgericht bovendien. Hors catégorie.

S11

een veldje in een kooi op een heuveltje iets verderop. In rap tempo legt hij een nieuwe oefening uit. Sommige spelers snappen het meteen, anderen stuntelen wat met de bal en vragen opnieuw om uitleg. „Dan weet ik meteen wie goed luistert en snel van begrip is ”, fluistert Lafargue. „Ook dat is belangrijk.” Want de spelers, zegt hij in de pauze, worden niet louter op technische kwaliteiten geselecteerd. „Natuurlijk moet je goed kunnen voetballen, maar we kijken ook hoe je je sociaal opstelt en of je goed bent op school.” Daarvoor worden daadwerkelijk schoolrapporten onder de loep genomen. Ook moeten de spelers een doorwrochte vragenlijst invullen waarmee de leiding van de voetbalschool iets meer over „motivatie en passie” te weten hoopt te komen. „Als ze denken dat ze alleen voor het voetbal komen, dan hebben ze het mis.” De Franse bond noemt de toelatingsprocedure bij Clairefontaine „niet voor niets een concours”, legt Lafargue uit. Ook om aan een grande école te mogen studeren, een van de prestigieuze instellingen voor hoger onderwijs waar de Franse elite gevormd wordt, moeten kandidaten een concours volgen. „Dit is een serieuze school. We willen echt alleen in spelers investeren waarvan we op voorhand denken dat ze in staat zijn beter te worden en dat ze in groepsverband op kunnen treden. Ze moeten met tegenslagen om kunnen gaan: als ze in een wedstrijd achterstaan moeten ze niet in paniek raken. Het blijft een gok, maar we hebben inmiddels aardige ervaring met de criteria.”

FOTO BENJAMIN GIRETTE

Scouts van alle clubs Terwijl de ouders op het parkeerterrein moeten wachten, staan scouts van praktisch alle grote Franse clubs de hele middag langs de lijn als Lafargue zijn jonge sterren aan oefeningen onderwerpt. „Alleen Franse scouts uiteraard”, lacht Lafargue. „We werken voor de Franse bond.” Karim Seddar, die namens Toulouse FC komt, heeft „al heel wat prachtige bewegingen gezien”, zegt hij. Diep in een warme clubjas gestoken ontvlamt hij tijdens een wedstrijdje op half veld tussen de gele en de groene hesjes de ene sigaret na de andere. Hij maakt driftig aantekeningen. ‘Geel negen’ bevalt hem wel, zegt hij. Het is Moise, die nu nog bij US Torcy speelt – de club waar ook Paul Pogba een jaartje zat voor hij prof werd. Maar voor een club als Toulouse is het lastig jonge spelers te enthousiasmeren, erkent Seddar. Tien meter verderop staat de scout van AS Monaco. „Die heeft natuurlijk veel meer geld en sexappeal”, zegt Seddar. „Het voordeel van een kleinere club is dat je meteen na je opleiding bijna per definitie in het eerste elftal komt. Daar is ook wat voor te zeggen”, lacht hij. Maar met de beste spelertjes die hier nu op het veld rennen is al een zogenoemd ‘accord de non-sollicitation’ gesloten, een soort reserveringscontract waarin ze een club beloven op hun vijftiende daar hun opleiding te voltooien. Tijdens de twee jaar hier in Clairefontaine mogen ze dan niet door een andere club benaderd worden. Moise blijkt nog vrij, hoort Seddar als hij bij zijn collega’s informeert. „Maar ik ben er nog lang niet uit hoor”, zegt de scout. Moise zelf vond het allemaal „makkelijk”, zegt hij aan het begin van de avond op het parkeerterrein bij de ouders. „Maar er waren ook wel veel goede andere spelers bij”, erkent hij. Zijn clubgenoot Etienne Camara, ook van Torcy, is minder zeker. „Het is een grote droom om profspeler te worden, maar mijn kansen zijn klein. Ik heb alles gegeven en ik kan tevreden over mezelf zijn. Meer kon ik niet doen.” Hij klinkt als een echte prof.

Op Clairefontaine worden de talenten uitgebreid getest op conditie en techniek. Dribbelen met de bal, veertig meter hardlopen.

S12 Special EK voetbal

Special

8 Paul Pogba

Just Fontaine

Zoon van Guineese ouders, gezegend met een uitzonderlijke combinatie van technische en fysieke kwaliteiten. Kan de ‘box-to-box’ middenvelder van Juventus de Fransen in eigen huis kampioen maken, zoals zijn voorgangers Platini (EK ‘84) en Zidane (WK ‘98)?

Wordt een spits beoordeeld op het aantal goals? Dertig stuks in 21 interlands. En niemand maakte ooit 13 doelpunten op één WK, zoals de spits van Stade de Reims in 1958 in Zweden. Topscorer op het toernooi van Pelé (zes goals) en zijn ‘goddelijke kanaries’.

Wat wil monsieur Li met ons? Reportage FC Sochaux Autofabrikant Peugeot onderhield negentig jaar lang een innige relatie met de club die door eigen medewerkers was opgericht. Tot het bedrijf de club verkocht aan Li Wing Sang, een Chinees met raadselachtige motieven. Door onze correspondent Peter Vermaas

FOTO AFP

M O N T B É L I A R D. Als net na rust het tweede doelpunt valt, lijkt het dramatische seizoen van FC Sochaux-Montbéliard op slag vergeten. Tot de laatste minuut gaat de wave door stadion August-Bonal, het clublied ‘Allez Sochaux’ schalt door de speakers en de duizenden trouwe supporters die deze vrijdag 13 mei hun regioclubje zijn komen aanmoedigen vieren de overwinning op Clermont Foot alsof de Champions League net binnen is. In werkelijkheid heeft het team, ooit kampioen van Frankrijk en in 2007 nog winnaar van de beker, op het nippertje degradatie weten te voorkomen. Uit de Ligue 2. Pas als spelers en staf een ereronde langs de tribunes maken, herinnert één man op het veld de supporters weer abrupt aan de tegenslagen die ze in het wonderlijke afgelopen jaar hebben moeten doorstaan. Tussen doelpuntenmakers Moussa Sao en Karl Toko Ekambi zwaait een oudere kale Chinese heer, als enige strak in pak, met groot enthousiasme richting de afgeladen tribunes. Het is Li Wing Sang, die in juni 2015 FC Sochaux na een innig huwelijk van bijna negentig jaar met Peugeot overnam van de autofabrikant. En dat is in deze contreien, waar de wieg van Peugeot staat en nog altijd vrijwel iedereen voor het bedrijf of zijn toeleveranciers werkt, niet goed gevallen. „Het is genant ”, vindt de 23-jarige Thibaut van de ‘ultras’, de harde kern van de supportersgroep. Met een groep vrienden stond hij vlak voor de wedstrijd in te drinken op de parkeerplaats naast het stadion, midden tussen de immense autofabrieken. Uit de speakers van zijn auto, een Peugeootje uiteraard, klonk harde rapmuziek. „Die man heeft een club gekocht zonder dat hij enig idee heeft waar het in het voetbal om draait. Sochaux zou in de Ligue 1, de hoogste divisie, moeten spelen. Terwijl onze jongens vechten om niet te degraderen maakt hij er bij iedere belangrijke wedstrijd zijn eigen feestje van.” FC Sochaux werd in 1928 opgericht door twee medewerkers van Peugeot en is na financieringsproblemen vrijwel meteen overgenomen door het bedrijf zelf om het personeel tevreden en ontspannen te houden. Toenmalig topman Jean-Pierre Peugeot was vroeg groot voorstander van een professionalisering van het Franse voetbal en kwam er als een van de eerste clubbazen openlijk voor uit dat hij zijn spelers op de loonlijst van de autofabrieken had staan. In 1935 en in 1938 werd FC Sochaux (toen al gefuseerd met Montbéliard tot officieel ‘FCSM’) landskampioen, begin jaren tachtig speelde Sochaux dankzij een sterke eigen opleiding zelfs even Europees voetbal. Het logo van de club was het opgeheven leeuwtje van Peugeot. In en om het stadion doet alles aan de autofabrikant denken. Weinig Franse clubs

chaux vermoedt dat Ledus in het hart van de Franse auto-industrie „naamsbekendheid” wil krijgen. Maar boze tongen beweren dat de deal samenhangt met de verkoop van een deel van de aandelen van PSA Peugeot Citroën, in 2014, aan het Chinese Dongfeng. Er zijn voor een investeerder als Li talloze „interessantere clubs in Frankrijk”, zei Lyon-voorzitter Michel Aulas in een interview. Waarom heeft hij niet Bordeaux of Lille gekocht? Li zelf zei in januari in sportkrant L’Équipe, in het enige serieuze interview dat hij tot nu toe heeft gegeven, dat hij Sochaux wilde hebben om „nieuwe markten te exploreren”. Dat de club zoveel geschiedenis heeft is volgens hem alleen maar goed. „Daardoor zijn we meer zichtbaar dan als we gewoon zouden adverteren in een krant”, zei hij. Voor het eerst kwam ook een bedrag naar buiten: hij zou Peugeot 7 miljoen euro hebben betaald. Ook dat bedrag leidde tot ophef. „Dat is een druppel op een gloeiende plaat als je miljarden verliest”, zegt Thibaut over het autobedrijf dat flink gereorganiseerd heeft.

Peugeot, supporter van Sochaux Clubeigenaar Li Wing Sang Onder: het oude clublogo met Peugeot-leeuwtje

hebben zo’n sterke identiteit en trouwe supportersaanhang. Voor velen blijft het daarom een raadsel waarom Li Wing Sang de club in 2015 gekocht heeft. Hij is president-directeur van Ledus, een bedrijf in Hongkong dat gespecialiseerd is in ledverlichting. Vooralsnog is het bedrijf nauwelijks actief in de auto-industrie. Voorzitter Jean-François Bonnet van de officiële supportersvereniging van So-

Het valt „monsieur Li” moeilijk aan te rekenen dat hij de club heeft gekocht, lacht Bonnet bij het chaletje van de supportersvereniging op het stadionterrein. Bonnet (68) en veel van zijn leden zijn in de eerste plaats verontwaardigd over de wijze waarop Peugeot de club heeft laten vallen. „Het is alsof van de ene op de andere dag Philips zijn handen van PSV aftrekt.” De nieuwe bestuursvoorzitter van Peugeot, de van aartsconcurrent Renault afkomstige Carlos Tavares, zou „meer van motorsport houden”. Op de dag dat Sochaux, nu ongeveer een jaar geleden, uitkwam tegen Evian om zich in de Ligue 1 te handhaven, plaatste het bedrijf nog een grote advertentie in L’Équipe om de ploeg succes te wensen. ‘Peugeot, supporter van FC Sochaux-Montbéliard sinds 1928’ stond er. „Maar toen wisten ze al dat ze ons gingen verkopen”, mokt Bonnet, die 43 jaar lang voor Peugeot werkte en oprichter is van de ‘sectie fabrieksmedewerkers’ van de supportersvereniging. Zoals zoveel mensen hier kwam hij als kind al in het stadion. Het oude Peugeot-leeuwtje is direct na de overname vervangen door een neutralere leeuw en op de shirts kwam ‘Ledus’ te staan. Maar de meeste supporters in het stadion dragen nog gewoon de oude clubshirts. „Ik rijd ook nog steeds in een Peugeot”, lacht de 60-jarige Jeannette Meunier besmuikt. Geheel in clubtenue met meerdere sjaaltjes en muts heeft ze op de tribunes plaatsgenomen. „Historisch is deze club te belangrijk om kapot te maken. Maar wat Peugeot gedaan heeft, vergeef ik ze nooit”, zegt ze. Terwijl rond het stadion de vele historische foto’s van JeanPierre Peugeot met de eerste teams herinneren aan het bedeelde verleden, heeft

Li heeft als doel zo snel mogelijk terug te keren in de Ligue 1

Peugeot in het plaatselijke automuseum tot schande van de fans alle verwijzingen naar de club verwijderd, vertelt ze. Hoe nu verder? Degradatie is afgewend, maar de toekomst is onzeker. De supportersclubs die elkaar normaal naar het leven staan hebben onlangs een gezamenlijke ‘motie’ ingediend waarin ze om meer openheid over de toekomst vragen. „Waar ik bang voor ben is dat die meneer Li na een paar jaar doorheeft dat voetbal

NRC ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Michel Platini

Thierry Henry

Vergeet die blazer van de gevallen UEFA-bobo, zijn achteraf domme gejuich na het Heizeldrama. Denk aan zijn soepele tred, geniale passjes, makkelijke passeerbewegingen. En vooral aan die prachtige vrije trappen, waardoor de Fransen in 1984 het EK wonnen.

Het liefst naar binnen komend vanaf de linkerkant, bediend door Dennis Bergkamp bij Arsenal of Zinédine Zidane bij Les Bleus. Dan twee opties: een dodelijk schot of een efficiënte dribbel. 52 goals in 123 interlands, topscorer aller tijden voor Frankrijk.

S13

FRANSE CLUBS

Veel geld, slechts 1 Europese titel

500

miljoen euro bedraagt het budget van de rijkste club van Frankrijk: Paris St. Germain. De club dankt die rijkdom aan de oliegelden van de Qatarese eigenaar Nasser El-Khelaifi. Sinds hij de club overnam in 2011, werd PSG vier keer achtereen landskampioen.

13,8

miljoen euro is het budget van Ajaccio, de minst gefortuneerde club in de hoogste Franse divisie. FC Sochaux had afgelopen seizoen net iets meer te besteden: 16,5 miljoen euro. Op plek twee staat Olympique Lyon (180 miljoen), gevolgd door AS Monaco met 140 miljoen.

landstitels won de meest succesvolle club van Frankrijk. Niet PSG of Marseille, maar Saint-Étienne.

FOTO SEBASTIEN BOZON/AFP

Supporters van Sochaux vieren op 2 maart in het Stade Auguste Bobal de overwinning op Nantes in de kwartfinale van de Franse beker (3-2).

FC SOCHAUX

Tweevoudig Frans kampioen FC Sochaux werd twee keer Frans kampioen (1935 en 1938) en won even vaak de Franse beker, voor het laatst in 2007. Dat jaar kwam de club ook uit in de Europa League, waarin

het in 1981 nog door het toenmalige AZ ‘67 werd uitgeschakeld in de halve finale. Nu speelt Sochaux op het tweede niveau. De club degradeerde twee jaar terug uit de Ligue I.

niets voor hem is en de club hard laat vallen”, zegt Thibaut. De motie heeft indruk gemaakt bij de clubleiding en de supporters zijn voor overleg aan tafel genood. „Maar hoe de financiën ervoor staan en wat het sportieve plan precies behelst weet ik nog steeds niet”, zegt Bonnet. Li heeft de Zwitserse bestuurder Ilja Kaenzig als voorzitter benoemd en halverwege het seizoen trainer Olivier Echouafni vervangen door Albert Cartier. Maar veel vertrouwde So-

chaux-gezichten zijn verdwenen. Via L’Équipe probeerde Li de supporters gerust te stellen. Hij heeft de club „voor de lange termijn” gekocht en het doel is zo snel mogelijk terug te keren in de Ligue 1, zei hij. In China is FC Sochaux inmiddels al bekend, zei hij, maar hij hoopt de club ook anderszins te internationaliseren. En dat mag wat kosten. „Indien nodig”, pochte hij, „zijn we bereid 10, 20 of 100 miljoen euro te investeren.”

miljoen euro heeft de duurste Franse voetballer aller tijden gekost. Zinédine Zidane werd voor dit bedrag van Juventus naar Real Madrid getransfereerd. De huidige trainer van Real kan de koppositie verliezen aan Anthony Martial. Voor hem betaalde Manchester United 50 miljoen euro aan AS Monaco, wat door bonussen kan oplopen tot 80 miljoen euro.

is het aantal Europese titels dat Franse clubs hebben behaald. In 1993 won Olympique Marseille de Champions League ten koste van AC Milan.

Nederlanders spelen in de hoogste Franse divisie: Rick van Wolfswinkel (Saint-Étienne), Gregory van der Wiel (PSG) en Karim Rekik (Olympique Marseille).

S14 Special EK voetbal

Special

EK voetbal: speelschema 10 juni t/m 10 juli 2016

ITA

HON

POR

TUR

Engeland

Wales

Duitsland

Polen

Spanje

Turkije

België

Ierland

Portugal

Oostenrijk

Roemenië

Zwitserland

Rusland

Slowakije

Oekraïne

Noord-Ierland

Tsjechië

Kroatië

Italië

Zweden

IJsland

Hongarije

Vrijdag 10 juni 21 uur, Parijs (Stade)

Frankrijk

...

Roemenië

Zaterdag 11 juni 18 uur, Bordeaux

Wales

...

Slowakije

Zaterdag 11 juni 15 uur, Lens

Zaterdag 11 juni 21 uur, Marseille

Albanië

Engeland

...

Zwitserland

...

Rusland

Woensdag 15 juni 18 uur, Parijs (Parc)

Woensdag 15 juni 15 uur, Lille

Roemenië

Rusland

...

Zwitserland ...

Woensdag 15 juni 21 uur, Marseille

Frankrijk

...

Albanië

...

Albanië

...

Zondag 12 juni 15 uur, Parijs (Parc)

N.-Ierland

Duitsland

...

Donderdag 16 juni 18 uur, Lyon

Slowakije

Oekraïne

...

N.-Ierland Polen

Maandag 20 juni 21 uur, Saint-Étienne

Dinsdag 21 juni 18 uur, Parijs (Parc)

...

Slowakije

N.-Ierland

...

Duitsland

...

Engeland

...

Maandag 20 juni 21 uur, Toulouse

Rusland

...

Wales

...

Oekraïne

...

Spanje

Duitsland Polen

Tsjechië

Kroatië

...

Spanje

...

Kroatië

...

Tsjechië

...

Oostenrijk ... Hongarije

...

Zweden

...

Kroatië

...

Italië

...

Zweden

Portugal

België

...

Ierland

IJsland

...

Zweden

...

België

Italië

...

Ierland

IJsland

...

Hongarije

...

Zaterdag 18 juni 21 uur, Parijs (Parc)

Portugal

...

Hongarije

...

Oostenrijk ...

Woensdag 22 juni 18 uur, Lyon

Woensdag 22 juni 21 uur, Lille

Turkije

...

Woensdag 22 juni 21 uur, Nice

Spanje

...

Zaterdag 18 juni 18 uur, Marseille

Zaterdag 18 juni 15 uur, Bordeaux

Turkije

...

Dinsdag 14 juni 21 uur, Saint-Étienne ...

Vrijdag 17 juni 15 uur, Toulouse

Dinsdag 21 jun 21 uur, Lens ...

Dinsdag 14 juni 18 uur, Bordeaux

Ierland België

...

Dinsdag 21 juni 21 uur, Bordeaux ...

Maandag 13 juni 18 uur, Parijs (Stade)

Maandag 13 juni 21 uur, Lyon

Tsjechië

Vrijdag 17 juni 21 uur, Nice

...

Dinsdag 21 juni 18 uur, Marseille ...

...

Vrijdag 17 juni 18 uur, Saint-Étienne

Donderdag 16 juni 21 uur, Parijs (Stade)

Wales

Turkije

Maandag 13 juni 15 uur, Toulouse

Oekraïne

Engeland

...

Zondag 12 juni 21 uur, Lille ...

Donderdag 16 juni 15 uur, Lens

Zondag 19 juni 21 uur, Lyon

Roemenië

Polen

...

Zondag 19 juni 21 uur, Lille

Zwitserland ... Frankrijk

...

Zondag 12 juni 18 uur, Nice ...

IJS

TSJ

Albanië

NIE

Frankrijk

ZWI

SLW

ZWE

IER

BEL

F OOS

Groep

RUS

SPA

POL

DUI

Groep

D KRO

Groep

OEK

ENG

ALB ROE

Groep

B WAL

Groep

FRA

Groep

...

Portugal

...

Woensdag 22 juni 18 uur, Parijs (Stade)

IJsland

...

Oostenrijk ...

Speelsteden Lille Lens Stade Bollaert-Delelis 35.000

Lille Grand Stade Lille Métropole 50.100

Lens

Parijs

Parijs Stade de France 80.000

Saint-Étienne Stade Geoffroy Guichard 41.500

Lyon Stade de Lyon 58.000

Parc des Princes 45.000

Bordeaux Stade Bordeaux-Atlantique 42.000

Nice Stade de Nice 35.000

Lyon Saint-Étienne Bordeaux

Toulouse Stadium de Toulouse 33.000

Toulouse

Marseille Stade Vélodrome 67.000

Nice Marseille

Finale-schema Zaterdag 25 juni 15 uur, Saint-Étienne de Achtste 2 A finale 2de C

Kwartfinale

Zaterdag 25 juni 21 uur, Lens ...

1ste D

...

1ste B

...

Zondag 26 juni 21 uur, Toulouse ...

1ste F

...

2 E

Vr 1 juli, 21 uur, Lille

...

Zondag 26 juni 18 uur, Lille ...

1steC

...

3 A/B/F

Maandag 27 juni 18 uur, Parijs (Stade) ...

1ste E

...

2 D

Zondag 26 juni 15 uur, Lyon

...

Maandag 27 juni 21 uur, Nice

...

1ste A

...

2de B

...

2de F

...

3 C/D/E

Za 2 juli, 21 uur, Bordeaux ...

Wo 6 juli, 21 uur, Lyon ...

Finale

3 A/C/D

Do 30 juni, 21 uur, Marseille ...

Halve finale

3 B/E/F

Zaterdag 25 juni 18 uur, Parijs (Parc)

Zo 3 juli, 21 uur, Parijs (Stade)

...

Do 7 juli, 21 uur, Marseille ...

...

Zo 10 Juli, 21 uur, Parijs (Stade) ... ... NRC xx0516 / Bron: tt, anp, uefa.com

NRC

S15

FRANCK FIFE/AFP

ZATERDAG 4 JUNI & ZONDAG 5 JUNI 2016

Het Franse elftal dat op 30 mei in Nantes vriendschappelijk tegen Kameroen speelde (3-2). Bovenste rij. vlnr: verdediger Adil Rami, verdediger Laurent Koscielny, middenvelder Paul Pogba, keeper Hugo Lloris en aanvaller Olivier Giroud. Onderste rij. vlnr: aanvaller Dimitri Payet, verdediger Bacary Sagna, middenvelder Blaise Matuidi, verdediger Patrice Evra, middenvelder Lassana Diarra en aanvaller Kingsley Coman.

Ongekend leuk, ongekend kwetsbaar Nationale elftal Frankrijk beschikt over een fris, jong en vrolijk team. Les Bleus zijn minder sterk dan Spanje of Duitsland, maar in het interlandvoetbal sinds 1980 is het thuisvoordeel 0,6 goals per wedstrijd waard. De Fransen hebben dus een kans.

Door Simon Kuper en avondje Frankrijk kijken in de Stade de France verloopt normaliter zo: het is koud. Bij elke fout van de thuisploeg fluit het publiek, zodat je de indruk krijgt dat Frankrijk uit speelt. De Franse spelers zijn groot en sterk – ‘met de lichaamsbouw van verhuizers’, zegt men hier – want Franse jeugdopleidingen selecteerden jarenlang vooral op kracht. De spelers tikken de bal fantasieloos rond, maar geven ook bijna geen kans weg. Verveeld ga je weer naar huis. De laatste maanden is alles anders. In de laatste drie interlands – tegen Nederland, Rusland en Kameroen – scoorde Frankrijk tien keer maar kreeg het ook zes goals tegen (wie twee doelpunten toelaat tegen het huidige Oranje heeft achterin écht problemen). Het Franse elftal dat op 10 juni tegen Roemenië het EK opent, is ongekend leuk en ongekend kwetsbaar. In het voetbal wordt de ploeg die de minste goals tegen krijgt meestal kampioen. Dat weet Didier Deschamps, de verdedigend ingestelde Franse bondscoach, drommels goed. Hij moet nu heel snel zijn ploegorganisatie op orde krijgen. De problemen achterin zijn de laatste weken verergerd door het wegvallen met blessures van centrumverdediger Raphael Varane en verdedigende middenvelder Lassana Diarra. Keeper Hugo Lloris van Tottenham is een zekerheidje, maar de achterste vier zijn dat geen van allen. Bacary Sagna is een onopvallende rechts-

back die meestal slechts een zesje haalt. Centrumverdediger Adil Rami, op de valreep erbij gehaald als vervanger van Varane, schutterde in de nipte 3-2 overwinning tegen Kameroen deze week. Zijn collega in het centrum, Laurent Koscielny, speelt als mandekker zo kort op de spits, dat hij voortdurend flirt met rood. En linksback Patrice Evra is inmiddels 35. De openlijke scheldpartij van Sagna tegen Rami tijdens Frankrijk-Kameroen zei alles over het gebrek aan defensieve coördinatie.

Interceptiekoning En op woensdag viel ook nog eens Diarra weg. Toevallig is de interceptiekoning van de Premier League N’Golo Kanté ook verdedigende middenvelder en Fransman. Mede dankzij hem werd Leicester City zo verrassend kampioen. Kanté legt zoveel kilometers af dat Leicester-manager Claudio Ranieri hem tijdens de eerste training vroeg of hij een batterij in zijn broekje had. Maar tot dit seizoen had bijna niemand in Frankrijk van Kanté gehoord. Deschamps, zelf de verdedigende middenvelder van de Franse wereldkampioenen van 1998, zal het toernooi waarschijnlijk beginnen met de meer ervaren Yohan Cabaye. De andere twee Franse middenvelders hebben een onbetwiste basisstek. Louis van Gaal merkte in 2014 al jaloers op dat Blaise Matuidi en Paul Pogba allebei het hele speelveld bestrijken – box-to-boxmidfielders, in het Engelse jargon. Na het wegvallen van spits Karim Benzema vanwege de sekstape-chantage-af-

Wie twee doelpunten toelaat tegen het huidige Oranje heeft achterin écht problemen

faire wordt Pogba nu gezien als de Franse ster en spil. De centrale middenvelder is een krachtpatser met de techniek van een frêle spelmaker. In mei vertelde hij in Turijn, op het trainingscomplex van zijn club Juventus: „Ik vind mezelf geen grote. Ik heb niets bereikt in het voetbal. Ik heb nationale kampioenschappen gewonnen, niet de Champions League, het WK, het EK.” Hij zei dat hij de complete middenvelder wilde worden, een mengsel van Ronaldo, Ronaldinho, Messi, Iniesta, Vieira, Deschamps en Thierry Henry. Dat was een realistisch doel, vond hij: „Ik heb al doelpunten gemaakt, ik heb al beslissende passes gegeven, ik heb al ballen veroverd – het is nu een kwestie van het niveau verhogen.” Coach Deschamps probeert de aanvalsdrift van zijn sterspeler echter te beteugelen. Pogba en Matuidi hebben de opdracht niet tegelijkertijd naar voren te trekken. De 29-jarige Matuidi oogt onhandig met zijn uitschuifbare benen, maar elk seizoen speelt hij beter en scoort hij vaker.

Sekstape-affaire Voorin leek Frankrijk een paar maanden terug nog tekort te zullen schieten. Naast Benzema werd ook Mathieu Valbuena – het slachtoffer van de sekstape-affaire (waarbij Benzema vrienden zou hebben geholpen hem te chanteren) – niet meer opgeroepen. Maar de leegte die zij achterlieten is inmiddels meer dan gevuld. Antoine Griezmann – die als tiener naar Spanje trok omdat hij in Frankrijk te klein werd bevonden – heeft dit seizoen met

Atlético Madrid 23 competitiegoals gemaakt. De vervanger van Benzema als centrumspits is meer omstreden. Olivier Giroud van Arsenal heeft in zijn laatste vier basisoptredens voor Frankrijk vijf keer gescoord, maar wordt toch vaak door het publiek uitgefloten. ‘Giroud blesseer jezelf alsjeblieft’, smeekte een spandoek buiten het spelershotel vorige week. Als grote statische midvoor neemt hij minder aan het spel deel dan reservespits AndréPierre Gignac die in de Mexicaanse competitie uitkomt. De laatste plek voorin is waarschijnlijk voor Anthony Martial van Manchester United, maar er is concurrentie volop. Kingsley Coman, de 19-jarige buitenspeler van Bayern München, combineert kracht, snelheid en dribbelvermogen. Dimitri Payet van West Ham is de eerste Fransman sinds Zinédine Zidane die vrije trappen erin schiet. Na Zidane speelde Frankrijk 100 interlands zonder doelpunt uit een directe vrije trap, maar Payet maakte in de laatste twee interlands twee prachtige. Al met al lijkt dit fris, jong en vrolijk team minder sterk dan Spanje of Duitsland, maar in het interlandvoetbal sinds 1980 is het thuisvoordeel ongeveer 0,6 goals per wedstrijd. Als gastheer won Frankrijk in 1984 het EK en in 1998 het WK. In ’98 zag de vijfjarige Pogba zowel Zidane als Emmanuel Petit in de finale scoren. Hij zegt: „Dat zijn mooie herinneringen. Ik hoop ze te kunnen reproduceren voor de jongeren nu. Het EK in Frankrijk winnen, dat zou niet slecht zijn.”

DIT IS EEN COMMERCIËLE BIJLAGE VAN HET GEMEENTEMUSEUM EN COBRA MUSEUM BIJ NRC HANDELSBLAD

CONSTANT

kunstenaar & visionair

Constant voorzag een grenzeloze toekomst

Inspiratiebron voor de wereld van vandaag

Constant in zijn atelier op Wittenburg, Amsterdam, 1967 Gemeentemuseum Den Haag © Leonard Freed / Magnum / Hollandse Hoogte

Ontdek deze zomer de veelzijdigheid van Constant in Den Haag en Amstelveen

Voorwoord Vrij zijn kan men alleen als men sterk is: de vrijheid kan slechts bestaan in de creativiteit of in de strijd die au fond hetzelfde doel hebben: de realisatie van ons leven. Creativiteit is de eis die het leven ons stelt, schoonheid is leven.* Een prachtige uitspraak van de bevlogen beeldend kunstenaar en visionair Constant Nieuwenhuys (1920-2005), beter bekend als Constant en als mede-oprichter van de internationale Cobra groep. De uitspraak dateert uit 1949, maar is evengoed van toepassing op de huidige tijd, waarin vrijheid regelmatig in het geding is. En in feite geldt die tijdloosheid voor Constants gehele oeuvre: tot op de dag van vandaag blijven zowel zijn werk als zijn gedachtegoed intrigeren en inspireren. Het is daarom nu, ruim tien jaar na zijn dood, een goed moment om deze veelzijdige beeldend kunstenaar de aandacht te geven die hij verdient. Met twee gelijktijdige tentoonstellingen werpen het Cobra Museum voor Moderne Kunst en het Gemeentemuseum Den Haag, in nauwe samenwerking met Fondation Constant, nieuw licht op de actuele betekenis van de nalatenschap van een van de belangrijkste beeldend kunstenaars van de twintigste eeuw. Constant had grensverleggende ideeën over de wederopbouw van het naoorlogse Europa. En ook binnen zijn eigen kunstenaarschap zocht hij de R]PYePY Z[ 9L OP QLY_L^TP R`]PY `T_ OP .ZM]L periode volgden oorlogsschilderijen en in 1952 vond een radicale doorbraak plaats. Om de saaiheid en eentonigheid van de naoorlogse wederopbouw te doorbreken, vroeg Constant zich af hoe kunst hier een bijdrage aan kon leveren. Hij bestudeerde architectuur en stedenbouw en zette zich in voor een ‘synthese der kunsten’. In zijn schilderijen ontwikkelt hij een geometrische abstractie, en vanaf 1954 gaat hij ook driedimensionale constructies maken. De ontwikkeling naar

New Babylon – een van de belangrijkste kunstprojecten uit de twintigste eeuw – begint zich af te tekenen. Uiteindelijk zal Constant opnieuw zijn grenzen verleggen door zich vanaf 1974 toe te leggen op coloristische experimenten: een zoektocht naar de essentie van de schilderkunst. De periode tussen Cobra en New Babylon bleef lange tijd onderbelicht. Onterecht, want de weg OTP .ZY^_LY_ YL OP Z[SP¯ YR aLY OP .ZM]L R]ZP[ L® PROP bL^ N]`NTLLW TY eTUY ZY_bTVVPWTYR LW^ MPPW dend kunstenaar. Het Cobra Museum heeft de jaren vijftig voor het eerst als hoofdonderwerp van een museale presentatie gekozen. Constant verkende in deze periode nieuwe werkterreinen en media. In de tentoonstelling worden niet eerder getoonde abstracte schilderijen en de vroegste constructies samengebracht. Ook toegepast werk van Constant, waaronder meubels, gordijnen en stofontwerpen, is in onderlinge samenhang te zien. .ZY^_LY_ SP]OP YTPP]OP eTUY [Z^T_TP LW^ V`Y^_P naar in het naoorlogse Europa door praktische en theoretische allianties met andere kunstenaars en kunstbewegingen, waaronder de Internationale Situationniste, aan te gaan. Speciaal voor de tentoonstelling zijn de tijdelijke experimentele ruimtes die hij samen met de architecten Aldo van Eyck en Gerrit Rietveld realiseerde levensgroot gereconstrueerd. Ook is er aandacht voor zijn belangstelling voor onder andere de wederopbouw, de Koude Oorlog en ruimtevaart. In de jaren vijftig ontwikkelt Constants idee over een kunst die ‘lyrisch in haar middelen en tegelijk sociaal van aard’ is. Het bleek de bijzondere opmaat te zijn naar een ongeëvenaard project: New Babylon.

* Uit: C’est notre désir qui fait la revolution, gepubliceerd in Cobra organe du front international des artistes expérimentaux d’avant-garde 4 (nov 1949)

In het Gemeentemuseum Den Haag wordt New Babylon getoond. Nu er enkele decennia zijn verstreken, kunnen we met meer afstand naar dit project kijken en wordt het belang ervan steeds duidelijker. Hoog tijd dus voor een grote tentoonstelling rond dit centrale onderdeel binnen Constants oeuvre. Maquettes, constructies, RPZR]L ^NSP VLL]_PY ^NSTWOP]TUPY _PVPYTYRPY L\`L]PWWPY R]L PV WX^ _PV^_PY _TUOPWTUVP omgevingen en archiefmateriaal schetsen een beeld uit het rijke en veelzijdige universum dat Constant met New Babylon schiep. Door voor het eerst ook de nadruk te leggen op tijdelijke omgevingen die Constant binnen het project maakte, wordt een onderbelicht aspect uit het New Babylon project voor het voetlicht gebracht. Via deze experimentele ervaringsruimten gaf hij speelse en theatrale suggesties voor de New Babyloniërs die New Babylon zouden gaan bouwen. De link van zijn New Babylon project naar het heden is opvallend. Constants ideeën over een wereld zonder grenzen – een wereld van nomadische mensen – kunnen onze ogen openen in een tijd waarin de maatschappij ontwricht raakt door mensen die huis en haard achter zich moeten laten door oorlogsgeweld en op zoek gaan naar een nieuwe, veilige plek. Waar Europa verstart in oude patronen van naties en grenzen, laat Constant zien dat juist door het loslaten van oude waarden een nieuwe samenleving kan ontstaan. Bezoek deze zomer het Cobra Museum en het Gemeentemuseum Den Haag en laat u verrassen, verrijken en inspireren door Constants unieke en actuele kijk op de wereld.

Katja Weitering, Artistiek directeur Cobra Museum Els Ottenhof, Zakelijk directeur Cobra Museum Benno Tempel, Directeur Gemeentemuseum Den Haag

Constant Nieuwenhuys, Vegetatie, 1952. Collectie Fondation Constant, langdurig bruikleen aan het Stedelijk Museum Schiedam. Foto: Tom Haartsen © Constant / Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

Constant Nieuwenhuys, Klein Labyr, 1959 Gemeentemuseum Den Haag, Foto: Tom Haartsen © Constant/ Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

t/m 25 september 2016

Constant. Ruimte + Kleur Van Cobra naar New Babylon Een uitgebreid overzicht van Constants experimenten en samenwerkingen in de jaren vijftig tussen zijn Cobra periode en het project New Babylon. Cobra Museum voor Moderne Kunst www.cobra-museum.nl

Constant – New Babylon Aan ons de vrijheid Een compleet beeld van een van de meest visionaire en omvangrijke beeldende-kunstprojecten uit de naoorlogse kunstgeschiedenis: New Babylon. Gemeentemuseum Den Haag www.gemeentemuseum.nl

Wandel door Constants ‘experimentele ruimten’ Er va a r lf ! h e t ze

Constant verkende vanaf de jaren vijftig nieuwe werkterreinen en werkte regelmatig samen met kunstenaars en ontwerpers. Samen met architecten en andere kunstenaars maakte Constant in het kader van tentoonstellingen diverse ‘experimentele ruimten met omgevingskunst’. Vier bijzondere reconstructies van deze ‘installaties’ maken het mogelijk om nu letterlijk door Constants gedachtegoed te wandelen.

‘KLEURENHARMONIE IN UW WONING’

LUDIEKE TRAP

In 1954 nodigde Gerrit Rietveld Constant uit om een kleurenschema te ontwerpen voor een modelwoning voor de manifestatie Kleurenharmonie in uw woning. Voor Constant een ideale gelegenheid om zijn ideeën over ‘spatiaal colorisme’ in de praktijk te brengen. Zijn keuze voor enkele sterke basiskleuren – blauw, grijs, geel, zwart en wit, met een paar accenten in rood – werd ingegeven door het idee dat deze ook bij chaotische bewoning hun ruimtelijke werking blijven behouden. Dit project is door het Cobra Museum geheel gereconstrueerd. Het Gemeentemuseum toont bijbehorende (geschilderde) schetsen en documentatiemateriaal.

In 1969 kreeg Constant een opdracht van het Amsterdams Historisch Museum om een geografische kaart New Babylon – Amsterdam te maken. Begin jaren zestig had Constant al meerdere geografische kaarten gemaakt, waarbij hij New Babylon sectoren tekende over plattegronden van steden. Voor de ruimte waar deze kaart werd geëxposeerd, ontwierp Constant een speeltoestel, de Ludieke trap. Deze wordt nu in het Gemeentemuseum gereconstrueerd. De trap is niet dagelijks te beklimmen, maar elke eerste zondag van de maand (5 juni, 3 juli, 7 augustus en 4 september) kunnen bezoekers zelf ervaren hoe het is om op deze wiebelende treden te staan.

Gerrit Rietveld en Constant, ‘woonsuggestie’ de Bijenkorf, Amsterdam, 1954 (zicht op woongedeelte) © Jan Versnel, Maria Austria Instituut

Ludieke trap, in het Amsterdams Historisch Museum, 1969. Foto gemaakt tijdens de opening van de tentoonstelling Weg wezen. Recreatie vroeger, nu en straks op 20 november 1969. Foto: Amsterdam Museum

DEURENLABYRINTH In 1974 rondde Constant New Babylon af met een grote tentoonstelling in het Gemeentemuseum. Voor deze tentoonstelling ontwikkelde hij het Deurenlabyrinth. Tijdens Constant – New Babylon is in de Projectenzaal van het Gemeentemuseum een sectie van dit labyrinth gereconstrueerd. Bezoekers worden hier uitgedaagd om zich voor even een New Babyloniër, een spelende mens, te voelen door zelf een route te vinden.

‘EEN RUIMTE IN KLEUR’

Deurenlabyrinth in de tentoonstelling New Babylon in het Gemeentemuseum Den Haag, 1974. Foto: Gemeentemuseum Den Haag

‘een ruimte in kleur’, met Aldo van Eyck zittend op een bank die hij voor deze ruimte ontwierp, Stedelijk Museum, Amsterdam, 1952 © Jan Versnel, Maria Austria Instituut

Ter gelegenheid van de tentoonstelling Mens en Huis in het Stedelijk Museum Amsterdam in 1952 creëerde de architect Aldo van Eyck in samenwerking met Constant en dichter Lucebert ‘een ruimte in kleur’. De reconstructie was in 2015/2016 te zien in het Reina Sofia in Madrid en wordt deze zomer getoond in het Cobra Museum. Dat de drie duidelijk geen gezapig publiek voor ogen hadden, blijkt uit kleurgebruik, felle verlichting en dichtregels die desoriënterend kunnen werken. Het Gemeentemuseum toont een voorbereidende schets en bijbehorend documentatiemateriaal.

Maatschappelijke betrokkenheid: de rode draad door Constants leven

Trudy Nieuwenhuys-van der Horst, kunsthistoricus, auteur, hoofd onderzoek Fondation Constant en echtgenote van beeldend kunstenaar Constant

“Maatschappelijke betrokkenheid loopt als een rode draad door Constants leven”, vertelt Trudy Nieuwenhuys-van der Horst, kunsthistoricus, auteur, hoofd onderzoek Fondation Constant en echtgenote van beeldend kunstenaar Constant. Binnen de Cobra groep was Constant een van de theoretici en daarna hield hij zich lange tijd bezig met de manier waarop kunst een bijdrage kon leveren aan de naoorlogse wederopbouw. Met New Ba bylon zette hij zich van 1956 tot 1974 in voor experimenten met als uiteindelijk doel de schepping van een unitair urbanisme (stedenbouw als eenheid). “In de periode tussen CoBrA en New Ba bylon vond een radicale verandering plaats in het werk van Constant. Deze periode versterkt en benadrukt het belang van New Ba bylon”. De tentoonstellingen in Amstelveen en Den Haag vullen elkaar perfect aan en werpen nieuw licht op het oeuvre van Constant, de kunstenaar die tot op de dag van vandaag zoveel mensen weet te inspireren en decennia geleden al vraagstukken aan de orde stelde die nog altijd actueel zijn.

Derde canon “In het Cobra Museum wordt aandacht besteed aan een periode die tot mijn verbazing onderbelicht is gebleven. Ik begrijp het ook wel; CoBrA werd vrij snel tot canon verheven en dat gold ook voor New Babylon. De periode daartussen kwam gewoonweg niet aan bod”, zegt Nieuwenhuys-van der Horst. “Na CoBrA verblijft Constant enige tijd in Londen en ziet de gebombardeerde stad, waarop hij zich vragen stelt over de stad als decor voor het dagelijks leven en welke invloed uitgaat van de gebouwde omgeving op de mens. Terug in Nederland ziet hij dat binnen de bestaande architectuur – een eentonige en saaie manier van bouwen – weinig ruimte is voor het ontwikkelen van een creatieve en speelse leefwijze. Zijn aandacht voor architectuur en stedenbouw is gewekt en hij vraagt zich af hoe kunst een bijdrage zou kunnen leveren aan de wederopbouw”. Constant gaat in deze jaren allianties aan met nationale en internationale avant-gardistische kunstenaars. Dit komt in Amstelveen uitgebreid aan bod. “Ook zullen nooit eerder vertoonde kunstwerken een idee geven van de radicale omwenteling en wordt een driedimensionale ontwikkeling in beeld gebracht. Constant gaat werken met materialen als perspex, wat baanbrekend is voor die tijd. In zijn geschriften wordt duidelijk hoe grensverleggend hij bezig was en de weg richting New Babylon tekent zich al af. In mijn ogen komt er, nu deze ontwikkelingen kunsthistorisch voor het voetlicht worden gebracht, een derde canon bij”.

FONDATION CONSTANT In 2011 richt Trudy Nieuwenhuysvan der Horst de Fondation Constant op. De stichting doet onderzoek voor de Catalogue Raisonné van Constant en heeft als doel om alle kennis omtrent zijn oeuvre en zijn leven te verzamelen, te documenteren en publiekelijk te maken. Dit onderzoek is van groot belang geweest voor zowel de samenstelling van de tentoonstellingen als de reconstructies in Reina Sofía Madrid, Gemeentemuseum Den Haag en het Cobra Museum voor Moderne Kunst in Amstelveen.

daarvan. De cultuur wordt ‘utopisch’. In 1974 stopt Constant daarom met New Babylon. Constant was behalve een begaafd beeldend V`Y^_PYLL] ZZV PPY SPWOP] WZ^Z^NS OPYVP]n 4Y $" aTYO_ TY SP_ Gemeentemuseum Den Haag een grote, afsluitende New Babylon tentoonstelling plaats. “Toenmalig hoofdconservator Hans Locher zag in hoe belangrijk dit project was en er zijn toen afspraken gemaakt om in tien jaar tijd een belangrijk deel voor de collectie van het museum te acquireren. Constant was daar blij mee. Hij wist dat zijn New Babylon project een mooie, museale plek had en zo mensen kon blijven inspireren, tot de tijd wél rijp zou zijn voor realisatie”.

Na New Babylon Constant pakt de draad van het schilderen vanaf 1969 weer op. Nieuwenhuys-van der Horst: “Zoals een phoenix uit zijn as herrijst, zo herrijst Constant langzamerhand uit de as van New Babylon. Hij wijdt zich tot aan zijn dood in 2005 aan coloristische experimenten. Tot 1974 zie je nog New Babylon composities in de schilderijen terug, daarna bouwt hij theaterdecors met literaire en politieke thema’s. Daarmee loopt hij vooruit op het postmodernisme. In zijn vijfde fase heeft hij het colorisme van Cézanne verder ontwikkeld. Hij schept puur met kleur ruimte en diepte. Tot zijn dood blijft hij experimenteren, en zijn maatschappelijke engagement blijft zichtbaar in zijn werk”.

Vooruitziende blik Het experiment en expérience – het proefondervindelijke – staan centraal in het werk van Constant. Het maken van het kunstwerk was voor hem belangrijker dan het eindproduct. Hij voorzag een uitsterven van het individuele kunstenaarschap en daar zou collectieve creativiteit voor in de plaats komen. “Hij wilde steden bouwen die niet op het nut gericht waren, maar waar de ‘homo ludens’ – de spelende en creatieve mens – centraal zou staan. Hij voorzag dat de nomadische mens een steeds grotere rol zou gaan spelen en dat robotisering ertoe zou leiden dat mensen steeds meer vrije tijd krijgen”. Met zijn maquettes deed Constant slechts suggesties: de New Babyloniërs zouden zelf hun leefomgeving moeten ontwikkelen. Hij geloofde aanvankelijk dat New Babylon gerealiseerd zou worden, maar in 1965 schrijft hij in een artikel dat de tijd nog niet rijp was voor een dergelijk revolutionair project. Het creatieve proces verplaatst zich van de werkelijkheid naar een conceptie

Zonneschip, 1956, collectie Fondation Constant, in langdurig bruikleen Gemeentemuseum Den Haag, Foto: Tom Haartsen © Constant / Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

“Cons t ant gaf mij e e n re fe re nt ie kade r” “Ik groeide op in de Haagse Schilderswijk. Als ik naar school ging, liep ik door het oude centrum en het Spuikwartier dat stukje voor stukje werd gesloopt om plaats te maken voor de nieuwe, functionele stad, waarin op een bijna steriele wijze de functies wonen, werken, verkeer en recreëren werden gescheiden. Alles wat voor ons van waarde was zou hierdoor verdwijnen. Maar hoe dan wel? Constant was een van degenen die over alternatieven nadacht. Die ons erop wees dat het ook anders kon dan in de Bijlmer of in Haagse naoorlogse wijken als Morgenstond, Vrederust of Mariahoeve. .ZY^_LY_ OP YTPP]OP PPY LLY^[]PVPYOP V]T_TPV Z[ OL_ functionalisme, zag een meer dynamische maatschappij in de toekomst en creëerde zijn ideaalbeeld voor de spelende mens. Daarmee gaf hij mij een referentiekader. In mijn werk als politiek bestuurder moest ik antwoorden op vragen als ‘hoe ziet die toekomst van de stad er dan uit?’. Voor mij zat het antwoord niet in het vastomlijnde sjabloon van de functionele stad, maar was het vooral een zoektocht naar wat de nieuwe stad dan wel zou kunnen zijn. Constant legitimeerde daarin het experiment, de zoektocht naar het onbekende, en

werd juist daarom een permanente inspiratiebron. Hij dacht na over de stad als dynamisch concept, juist niet in de vorm van een blauwdruk. Zijn ideeën over de stad zijn in mijn praktijk het meest radicaal uitgewerkt in het plan voor Almere Oosterwold, een gebied van 4400 hectare. Aan deze stadsuitbreiding heb ik samen met Winy Maas van MVRDV gewerkt. Wij kozen principieel voor een organische ontwikkeling met initiatieven van onderop. Dat is uniek in ons land, waar normaal gesproken elke millimeter institutioneel wordt uitgedacht, uitgewerkt en uitgevoerd. Nu zijn het niet de woningcorporaties, projectontwikkelaars of de gemeentelijke overheid die het heft in handen hebben, maar is het eigen initiatief van burgers de basis om tot spontane ontwikkeling te komen. Wat mij aanspreekt in het werk van Constant is niet primair het beeld op zich. Zijn werk biedt mij de kans om door het beeld heen naar een andere tijd te kijken. En in die wereld is niets statisch, XLL] T^ OP aP]LYOP]TYR PPY NZY^_LY_P PY O`^ [P] OP nitie is er ruimte voor het onbekende, het onverwachte, het onvoorspelbare, het zoekende, het spontane, het creatieve en soms ook het dreigende”.

Adri Duivesteijn, oud-wethouder Ruimtelijke Ordening in Den Haag en Almere, eerste directeur van het Nederlands Architectuurinstituut, voormalig lid Tweede en Eerste Kamer. Duivesteijn liet zich in zijn werk aan de stad vooral inspireren door het werk van Constant. Foto: Floren van Olden

“Cons t ant zag de kanse n van robot ise ring”

Prof. dr. Vanessa Evers, hoogleraar Human Media Interaction (sociale robotica) aan de Universiteit Twende. Evers ontwerpt robots die ons in de toekomst met allerlei taken kunnen helpen. Foto: Eric Brinkhorst

“De discussie over de invloed van robots op de maatschappij voerde Constant destijds waarschijnlijk als enige. Ik vind het bijzonder dat de vragen die hij stelde nu weer actueel zijn geworden. Minister Asscher onderzoekt bijvoorbeeld wat robotisering betekent voor arbeid, waar de ontwikkelingen naartoe gaan PY bPWVP P¬ PN_PY OT_ eLW SPMMPY 6LY TPOP]PPY eTNS dadelijk op kunst en cultuur gaan richten? En als robots al het werk doen, hoe moet het geld dan worden verdeeld? Moet je misschien zelfs betalen om een baan te hebben? Dat robots alle banen overnemen, zie ik niet gebeuren. Tijdens de laatste industriële revolutie en de automatiseringsrevolutie zijn veel banen die geheel door robots of computers gedaan konden worden ook verdwenen. Robots kunnen in de toekomst veel taken van mensen overnemen, maar niet alle banen volledig. Neem mij in mijn rol als professor op de universiteit.

Ik schrijf artikelen en ik geef les aan studenten. Misschien kunnen robots dit in de toekomst ook wel, maar als mens heb je ook zoveel andere kwaliteiten. Je bent ook iemand die de samenwerking met mensen aangaat, creativiteit is belangrijk om oplossingen te bedenken voor lastige problemen. Persoonlijkheid, achtergrond, ervaring, relaties: het speelt allemaal een rol in je werk. Er zijn mensen die de ontwikkelingen griezelig vinden. Die zich afvragen hoe het gaat wanneer alles wordt uitbesteed aan robots, terwijl het geld naar de rijken van deze wereld gaat. Constant zag juist de kansen van robotisering en dat geldt voor mij ook. Als we goed nadenken, er netjes mee omgaan en het goed regelen, dan kunnen robots bijdragen aan de welvaart en speel je mensen vrij om zich meer te richten op kunst, cultuur, kinderen opvoeden, elkaar, en noem maar op”.

“Ste e ds me e r zoe ke n na ar e r varing e n be leving” “In de jaren zestig kregen mensen het beter. Er was meer welvaart en dankzij de invoering van het algemeen bijstandsrecht kon je niet meer zomaar op straat komen te staan. Dat is een belangrijke culturele verandering geweest. In het licht daarvan begrijp ik goed dat de visie van Constant in die tijd boeiend en aantrekkelijk was. Zijn ideeën over de spelende mens zijn niet bereikt; technologie heeft ons productiever gemaakt, maar we blijven werken, nog langer dan in 1965. We hebben echter sinds de jaren zestig wel meer vrije tijd gekregen, meer vakantie, het individu is vrijer om zijn eigen leven in te richten en genieten van het leven staat veel meer

centraal. Deze aspecten van de nomadische individu zijn werkelijkheid geworden. Dat mensen steeds meer zoeken naar ervaring en beleving ligt denk ik niet zover af van wat Constant voor ogen had. De utopische kant bereiken we denk ik nooit, en misschien is dat maar beter ook. Utopische visies moeten niet uitgevoerd worden, die kun je alleen maar met geweld bereiken. Maar als we terugkijken op de laatste vijftig jaar, dan zien we zeker elementen van het gedachtengoed van Constant terug. Met name de notie van grenzeloosheid en het uitzoeken van persoonlijke doelstellingen en bewegingen”.

Prof. dr. James Kennedy, dean University College Utrecht. Kennedy promoveerde in 1995 op het proefschrift Nieuw Babylon in aanbouw: Nederland in de jaren zestig.

Architectuurlessen van een kunstenaar om nooit te vergeten Bij architecten en stedebouwkundigen is de liefde voor het werk van Constant nooit ver weg. Ruim veertig jaar nadat het New Babylon project is afgesloten, zijn de thema’s die erin worden aangesneden nog altijd, of juist meer dan ooit, actueel. De ‘homo ludens’ , de spelende mens die Constants wereld zou bevolken, bestaat, maar is minder onschuldig dan Constant voor ogen had. Voor opgaven op het gebied van werken, wonen en transformatie van bestaande gebouwen biedt New Babylon niet alleen inspirerende beelden, maar ook een complex en veelomvattend theoretisch kader. Ondertussen dient zich een nieuwe generatie aan die zich meer dan voorheen kan vereenzelvigen met de thema’s in Constants werk. Er zijn veel redenen waarom New Babylon zo populair is onder Nederlandse architecten. Los van het utopische karakter en de droom van een betere wereld, is de schoonheid van de tekeningen en de modellen die Constant maakte, ongeëvenaard. “Nooit heb ik mooiere maquettes gezien dan die van hem”, zegt rijksbouwmeester Floris Alkemade, die vanaf zijn vakantieadres zijn bewondering voor het project uitspreekt. “Bij Constant verdwijnt de scheidslijn tussen kunst en architectuur volledig. Dat gebeurt op een manier waarop beide domeinen aan kwaliteit winnen. De architectuur kan leren hoeveel verder het denken en ontwerpen kan gaan. De kunst op zijn beurt kan leren hoe verrijkend het is zodra je een verbond aangaat met een andere discipline. Ook het nadenken over een zekere mate van toepasbaarheid kan bijdragen aan de impact van kunst”.

Creativiteit stimuleren De hernieuwde aandacht voor New Babylon komt niet onverwacht voor de rijksbouwmeester. “Met de zichzelf alsmaar versnellende technologische ontwikkelingen komt een leven zonder de noodzaak van arbeid steeds dichterbij. Ook wordt duidelijk dat een leven dat alleen uit consumeren bestaat, de mens niet makkelijk afgaat: werkeloosheid is geen zegen maar een last. Het visionaire van New Babylon is het besef dat we, met het wegvallen van de noodzaak om voor ons brood te werken, de eigenlijke zin van het bestaan zelf zullen moeten gaan invullen. Volgens Constant was daar een vrije vorm van architectuur en stedenbouw voor nodig. Dat moest creativiteit stimuleren – het essentiële verschil tussen mens en machine”.

Ector Hoogstad Architects, universiteitsgebouw Metaforum in Eindhoven

Ook architect Ben van Berkel ziet de urgentie van New Babylon. Met zijn bureau UNStudio bouwt hij over de hele wereld. Ergens is Van Berkel de nomade die Constant voor zich zag als inwoner van New Babylon. Hij is voortdurend onderweg en ook in zijn bureau beweegt hij voortdurend tussen afspraken en afdelingen, zitten doet hij nauwelijks als hij op zijn bureau is. “Werken is niet meer gebonden aan plaats”, zo meent hij. “Iedereen kan overal werken, de scheidslijnen tussen werk, ontspanning en huiselijkheid worden steeds vloeibaarder. Tegelijkertijd krijgen we zoveel prikkels te verwerken en zijn we zo gewend om mee te draaien in de productie- en consumptiecycli, dat je moet vechten voor de ruimte om je hoofd leeg

te maken, om je creativiteit de vrije loop te laten”. Dat is volgens Van Berkel dan ook een belangrijke les die verborgen zit in New Babylon: “daar was de architectuur dienstbaar aan de creativiteit van de mensen”.

Het gebouw verkennen Die eigenschap is ook te vinden in de gebouwen van Van Berkel. Ook daar draait alles om de dynamiek. Kijk maar naar het onlangs opgeleverde station van Arnhem. Hoe imposant de wervelende vormen ook zijn, het gebouw zelf doet er volgens de architect niet toe. “Het gaat erom dat het gebouw de mensen verleidt om het gebouw te verkennen”, zegt Van Berkel. Ondertussen dringen elementen uit de visie van Constant door tot de alledaagse werkelijkheid. Kijk bijvoorbeeld naar de aard van werken. “Werken is spelen geworden en dat kun je overal doen”, zegt Joost Ector van Ector Hoogstad Architecten. “De uitdaging is om prikkelende ruimtes te maken waar mensen op een informele manier gebruik van kunnen maken. Interactie tussen mensen is waar we ons nu op focussen. New Babylon is dan een goed referentiepunt”.

Rondzwerven uit noodzaak De overzichtstentoonstellingen in het Gemeentemuseum Den Haag en in het Cobra Museum zullen een nieuwe generatie architecten warm maken voor New Babylon. Een generatie die al met een half been in de wereld staat die Constant voor zich zag. Robotisering, digitalisering en kunstmatige intelligentie nemen het domme werk van mensen over – iets wat Constant als grootste zegening zag van de vooruitgang. 2LXT NL_TZY en vrije tijd bieden steeds meer mogelijkheden tot creativiteit. De tijd van de ‘homo ludens’ lijkt nabij. Tegelijkertijd heeft het spelen zoals Constant dat voor zich zag, zijn onschuld verloren. De zuivere creativiteit die Constant als voorwaarde zag voor de spelende mens, is gekaapt door een industrie die voorwaardelijke creativiteit verkoopt en die de grenzen bepaalt van het spel. En het nomadisme van Constant heeft zijn evenknie gevonden in een eindeloze stroom ontheemde vluchtelingen die niet rondzwerven om zich als individu te ontplooien, maar uit harde noodzaak. Rick ten Doeschate, architect bij Civic en de jonge multidisciplinaire ontwerpersgroep The Cloud Collective weet

INRICHTING IN COBRA MUSEUM ONTWORPEN DOOR BEN VAN BERKEL

Door labyrintische inrichting kunnen bezoekers onverwachte verbanden leggen tussen werken

Cloud Collective, Hybrid Infrastructures onderzoeksproject naar de rol van infrstructuur voor het functioneren van de stad

waar de pijnpunten zitten in de vergelijking met de huidige tijd. “Veel hedendaagse ideeën die gaan over het belang van vrije tijd zijn een kritiek op de gejaagdheid in de huidige maatschappij. Robotisering zorgt ervoor dat we minder productief werk hoeven te doen, maar we gaan er nauwelijks minder hard van werken. En het kleine beetje extra vrije tijd dat we ervoor in de plaats krijgen, investeren we niet in productieve creativiteit, maar in de uitwassen van diezelfde robotisering: door meerdere uren per dag op social media rond te hangen bijvoorbeeld. Creativiteit vergt een bepaalde mate van concentratie, en die concentratie kunnen we nog maar moeilijk opbrengen”.

Waarde van dwalen Ook Constants visie van de mens als nomade die de wereld ontdekt, ziet Ten Doeschate in een nieuw licht. “Het ‘dwalen’ is tegenwoordig makkelijker dan ooit. Maar het is ook veiliger en doelgerichter geworden. Mensen gaan naar plekken die aansluiten bij hun eigen interesses, zowel fysiek als op het internet. De echte waarde van dwalen – de confrontatie met het onverwachte – is vrijwel verdwenen”. Kortom: als de jonge generatie al de ideale bewoner van New Babylon is, dan toch eentje die een stuk minder naïef is. Als er iets valt aan te wijzen waar de jongste generatie ontwerpers mee aan de slag moet, is het wel het bevechten van de inperking van vrijheid. De opkomst van

Cloud Collective, Hybrid Infrastructures

open source soft- en hardware, lokale maak-economieën, burgerinitiatieven en de opkomst van encryptie toont aan dat dit al volop gebeurt.

Constants lef Ector en Van Berkel menen beiden dat de jongste generatie lering moet trekken uit Constants lef. Ector: “Architectuur was voor Constant een middel om een visie te ontwikkelen en die visie zo tastbaar te maken dat deze niet meer ontkend kon worden. Architecten worden tegenwoordig opgeleid om te voldoen aan de vraag van de markt. Er is weinig ruimte voor vrije toekomstvisies, terwijl deze wel belangrijk zijn om ongekende mogelijkheden te verkennen. Ik hoop dat New Babylon jonge mensen aanzet om hun gevecht voor vrijheid te combineren met het lef om onbekend terrein te verkennen”. Alkemade voegt daar aan toe: “Juist nu allerlei technologische ontwikkelingen fysieke activiteit naar de virtuele wereld beginnen over te hevelen, is het goed om weer eens met een utopische blik naar de mogelijkheden van de reële wereld te kijken”. Ondertussen blijven de maquettes en tekeningen van New Babylon onverminderd hun aantrekkingskracht voor architecten behouden. “Als ik eerlijk ben”, zegt Ten Doesschate, “trekt New Babylon uiteindelijk vooral aan door haar architectuur. Die is zo inspirerend, evocatief, baanbrekend en rijk aan ideeën... Ik krijg er altijd zin van om te gaan ontwerpen”.

Tegelijkertijd met de New Ba bylon-tentoonstelling in het Gemeentemuseum opent in het Cobra Museum in Amstelveen de tentoonstelling Cons ta nt . Ruimte + Kleur. De tentoonstelling toont de experimentele weg die Constant aflegt in de jaren vijftig tussen zijn Cobra periode en New Ba bylon. Bijzonder onderdeel van de tentoonstelling zijn de reconstructies van samenwerkingen met onder anderen Gerrit Rietveld en Aldo van Eyck, die resulteerden in al dan niet gerealiseerde ruimtelijke ontwerpen waarin kunst en architectuur versmolten. De tentoonstelling is ontworpen door Ben van Berkel van UNStudio. Voor het ontwerp liet hij zich inspireren door Constants fascinatie voor labyrinten en de rol die kleur speelt in zijn ruimtelijke visies. “Constant zag kleur als iets neutraals, dat vooral een ruimtelijke rol had”, zegt Van Berkel. “Met kleur legde hij verbanden, stuurde de blik en de beweging. Dat heb ik ook gedaan in de tentoonstelling. Er zit een zekere chronologie in de opstelling, maar de labyrinthische inrichting met diagonale zichtlijnen moet ervoor zorgen dat bezoekers onverwachte verbanden gaan leggen tussen de werken.”

Bovenaanzicht tentoonstellingsontwerp Cobra Museum

“Dwalen langs de experimenten van Constant” In het Cobra Museum staan de jaren vijftig met de wederopbouw van het naoorlogse Europa centraal, een invloedrijke periode in Constants artistieke ontwikkeling. In deze periode tussen CoBrA en New Ba bylon is Constant voortdurend aan het experimenteren met de werking en betekenis van ruimte en kleur. “In zijn, veelal niet eerder gepubliceerde, geschriften uit deze tijd wordt de ontwikkeling van Constant naar New Ba bylon duidelijk: hoe zijn aanvankelijke idee, om kunst in te zetten in het doorbreken van de saaiheid en eentonigheid van de naoorlogse wederopbouw, uitgroeit tot een dynamische architectuur en stedenbouw op wereldschaal, waar de nomadische, spelende en creatieve mens centraal staat. Hij maakt een transformatie door die met geen enkele andere beeldend kunstenaar in Nederland te vergelijken is. De samenwerking met Gerrit Rietveld bijvoorbeeld zal veel mensen verrassen. We hebben hun gezamenlijke ontwerp voor een modelwoning levensgroot gereconstrueerd”, zegt gastconservator Ludo van Halem. Wereldvermaard architect Ben van Berkel tekende voor het tentoonstellingsontwerp. Een ontwerp dat bezoekers uitnodigt om langs Constants kunst uit de jaren vijftig via een, voor Constant typisch, labyrintisch parcours te dwalen.

.ZY^_LY_ 9TP`bPYS`d^ Construction dans un volume, $ " NZWWPN_TP 1ZYOL_TZY .ZY^_LY_ WLYRO`]TR M]`TVWPPY LLY SP_ >_POPWTUV 8`^P`X >NSTPOLX 1Z_Z% ?ZX 3LL]_^PY © .ZY^_LY_ 1ZYOL_TZY .ZY^_LY_ c/o Pictoright Amsterdam 2016

Constant is een van de kernkunstenaars in de collectie van het Cobra Museum. Hij stond aan de wieg van de internationale Cobra beweging (1948-1951). Tijdens CoBrA schilderde Constant fantasierijke voorstellingen MPaZWV_ OZZ] SLWQ XPY^ SLWQ OTP] R`]PY @T_ OPeP _TUO ^_LX_ eTUY `T_^[]LLV% iBP XZP_PY OP XLLROPWTUVP ]PTY heid van Mondriaan bevlekken, al is het slechts met ZYeP PWWPYOP j 8P_ OP Z[SP¯ YR aLY OP .ZM]L R]ZP[ MPRTY UL]PY aTUQ_TR ^_L]_ aZZ] .ZY^_LY_ PPY [P]TZOP aLY RPO`]QOP PY ZYRPVPYOP Pc[P]TXPY_PY 3TU aP]VPY_ nieuwe werkterreinen en media, verruilt de schilderV`Y^_ aZZ] ]`TX_PWTUV bP]V PY eZPV_ YLL] XLYTP]PY ZX als beeldend kunstenaar een actieve bijdrage aan de YLZZ]WZR^P bPOP] Z[MZ`b _P WPaP]PY BLL] LLYaLYVPWTUV 8ZYO]TLLY bP]O aP]ZZ]OPPWO ZX OP i^_P]TPWP RPZXP_]T ^NSP LM^_]LN_TPj aZ]X_ /P >_TUW Y` PPY TY^[T]L_TPM]ZY met name in hun streven naar een nauwe samenwerking tussen architect en beeldend kunstenaar. “Niet eerder aZ]XOP OPeP ^[LYYPYOP ZY_bTVVPWTYR SP_ SZZQOZYOP] bP][ aLY PPY _PY_ZZY^_PWWTYRn LWO`^ 7`OZ aLY 3LWPX >LXPY XP_ ?]`Od 9TP`bPYS`d^ aLY OP] 3Z]^_ SZZQO ZYOP]eZPV PY MP^_``]^WTO aLY 1ZYOL_TZY .ZY^_LY_ ^_PWOP STU PPY ^PWPN_TP ^LXPY aLY SZZQOeLVPWTUV YTP_ PP]OP] in Nederland getoond werk van Constant. Van Halem ZaP] OP ^LXPYbP]VTYR XP_ 1ZYOL_TZY .ZY^_LY_ PY SP_ 2PXPPY_PX`^P`X /PY 3LLR% m0] T^ XZXPY_PPW TY_P] nationaal veel aandacht voor Constants werk, met name voor New Babylon. In Nederland kennen we hem als een `T_P]XL_P aPPWeTUOTR MPPWOPYO V`Y^_PYLL] OTP XPP]OP]P PY `T_PPYWZ[PYOP OT^NT[WTYP^ TY eTUY V`Y^_ aP]PYTROP /P ^LXPYbP]VTYR XP_ OPeP [L]_TUPY T^ ZX OTP ]POPY aLY groot belang om de vele facetten van Constant goed voor SP_ aZP_WTNS_ _P V`YYPY M]PYRPY& Z[ OTP XLYTP] VLY eZbPW de rijkdom en verscheidenheid van Constants oeuvre als het belang en de onderlinge samenhang van de verschilWPYOP [P]TZOP^ RP_ZZYO PY aP]SPWOP]O bZ]OPYn

Onbekend werk

4Y OP UL]PY YPRPY_TR bT^^PW_ 7`OZ aLY 3LWPX LW XP_ ZYOP]eZPVP] 8L]NPW 3`XXPWTYV aLY RPOLNS_PY ZaP] OP onderbelichte jaren vijftig in Constants ontwikkeling. /P ML^T^ aZZ] OP `T_PTYOPWTUVP _PY_ZZY ^_PWWTYR TY SP_ Cobra Museum wordt in 2007 gelegd, tijdens de verhuieTYR aLY .ZY^_LY_^ L_PWTP] ALY 3LWPX T^ STP] Z[ aP]eZPV aLY ?]`Od 9TP`bPYS`d^ aLY OP] 3Z]^_ MTU MP_]ZVVPY Bij de inventarisatie van de voorraad komen onbekende werken uit de jaren vijftig tevoorschijn, waaronder de

7`OZ aLY 3LWPX RL^_NZY^P]aL_Z] .ZM]L Museum en conservator 20ste eeuwse kunst Rijksmuseum Amsterdam

allereerste constructies uit 1954, stalen en aluminium Q]LXP^ XP_ [P]^[Pc [WL_PY PY PPY ^P]TP LM^_]LN_P ^NSTW OP]TUPY 0PY R]ZZ_ OPPW aLY OP ^NSTWOP]TUPY T^ YZZT_ TY OP Z[PYMLL]SPTO RPbPP^_ mNew Babylon bL^ LW^ []ZUPN_ TY $" OP YT_TPQ LQRP^WZ_PY PY .ZY^_LY_ SLO eTNS bPP] Z[ SP_ ^NSTWOP]PY RP^_Z]_ /P `T_P]XL_P MPWLYR]TUVP PY MZPTPYOP [P]TZOP _`^^PY .Z-], PY New Babylon was nooit eerder in een tentoonstelling belicht geweest, ZY_OPV_P ?]`Od 9TP`bPYS`d^ OZZ] SLL] ZYOP]eZPV aZZ] de oeuvrecatalogus. Het was dan ook een enorme verras^TYR OL_ P] eZjY ^LXPYSLYRPYOP R]ZP[ aLY ^NSTWOP]TUPY en de vroegste ruimtelijke werken tevoorschijn kwam. /P ZY_OPVVTYRPY bTP][PY PPY YTP`b WTNS_ Z[ OP ZY_ bTVVPWTYR aLY .ZY^_LY_n ePR_ ALY 3LWPX m5`T^_ OPeP R]ZP[ bP]VPY XLLV_ OP ]LOTNLWP ZY_bTVVPWTYR OTP STU YL .Z-], OZZ]XLLV_P eZ XZZT eTNS_MLL] PY _ZZY_ SP_ MPWLYR aLY OPeP [P]TZOP aZZ] eTUY ZY_bTVVPWTYR YLL] New Babylon 5P eTP_ SPX Pc[P]TXPY_P]PY XP_ aZ]XPY VWP`]PY PY XL_P]TLWPY 5P eTP_ SPX LW^ SP_ bL]P OPYVPY TY eTUY bP]V PY aZ]XPY_LLW ALY Pc[]P^^TPQ PY R`]L_TPQ YLL] RP^_TWPP]O PY LM^_]LN_ bP]V aLY [WL_ YLL] ]`TX telijk; Constant creëerde voortdurend tegenbewegingen MTYYPY eTUY PTRPY bP]V 3TU eZNS_ aLY`T_ eTUY V`Y^_PYLL] ^NSL[ YLL] aP]MTYOTYRPY XP_ XLL_^NSL[[PWTUVP TOPP³Y /P _PY_ZZY^_PWWTYR TY SP_ .ZM]L 8`^P`X XLLV_ OPeP ZY_bTVVPWTYR Y` eTNS_MLL]n

Samenwerkingen In de tentoonstelling wordt het verhaal verteld van een MPPWOPYO V`Y^_PYLL] OTP eTNS aLY ^NSTWOP] ZY_bTVVPW_ _Z_ OPYVP] ZaP] PPY YTP`bP XLL_^NSL[[TU 4Y OT_ []ZNP^ ging Constant bewust verbindingen aan met andere beeldend kunstenaars, architecten en stedenbouwkundigen. Zo werkte hij in 1952 samen met de architect ,WOZ aLY 0dNV LLY iPPY ]`TX_P TY VWP`]j _P] RPWPRPY heid van de tentoonstelling Mens en Huis TY SP_ >_POPWTUV Museum in Amsterdam. Met Gerrit Rietveld gaf hij in 1954 invulling aan een modelinterieur voor de manifestatie Kleurenharmonie in uw woning in de Bijenkorf. 0Y XP_ OP ,XP]TVLLY^P WXXLVP] 3d 3T]^S XLLV_P STU OP WX Gyromorphosis $ # TY $ $ aP]_ZZYO Z[ eTUY eerste solotentoonstelling van constructies en modellen TY SP_ >_POPWTUV 8`^P`X >[PNTLLW aZZ] OP _PY_ZZY^_PW WTYR TY SP_ .ZM]L 8`^P`X eTUY WPaPY^R]Z_P ]PNZY^_]`N_TP^ gemaakt van de samenwerking met beide architecten PY aLY OTP PP]^_P ^ZWZ_PY_ZZY^_PWWTYR 7`OZ aLY 3LWPX ZaP] OP XZRPWTUVSPTO ZX OTP Pc[P]TXPY_PWP ]`TX_P^ YL

.ZY^_LY_ 9TP`bPYS`d^ Stofontwerp j (detail), 1956 NZWWPN_TP 1ZYOL_TZY .ZY^_LY_ 1Z_Z% ?ZX 3LL]_^PY © .ZY^_LY_ 1ZYOL_TZY .ZY^_LY_ N Z ;TN_Z]TRS_ Amsterdam 2016

Constant Nieuwenhuys, Spatiovore, 1960 Gemeentemuseum Den Haag, Foto: Tom Haartsen © Constant / Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

COLUMN

ruim vijftig jaar weer te kunnen betreden: “Dit zijn echt hoogtepunten in de tentoonstelling. Wanneer stap je nou een grote vierkante ruimte binnen die half-blauw en half-paars is, verlicht door een 1000 watt kale peer? Dat overkomt je niet dagelijks. Het museum creëert daarmee een unieke ervaring die voor bezoekers inzichtelijk maakt wat Constant in gedachten had toen hij over de relatie tussen ruimte en kleur begon te schrijven”.

Schoonheid en poëzie De actualiteit van Constant schuilt in zijn appèl op het nastreven van schoonheid en poëzie in het dagelijks leven. Ludo van Halem: “Constant bouwde aan een nieuwe wereld van kleur, ruimte, poëzie en licht. We hopen dat bezoekers na het zien van beide tentoonstellingen in Amstelveen en Den Haag de waarde van het experiment en van het zoeken naar nieuwe mogelijkheden, om de stedelijke samenleving in samenhang en met elkaar vorm te geven, met zich meenemen.”

Constant Nieuwenhuys, Adieu la P. (detail), 1962 Collectie Fondation Constant, langdurig bruikleen aan het Cobra Museum voor Moderne Kunst, Amstelveen Foto: Tom Haartsen © Constant / Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

Net als u en ik verdwijnen de meeste kunstenaars in de plooien van de geschiedenis. Vaak al tijdens hun leven. Een remedie tegen de vergetelheid is de mythe. Schijn leeft langer dan zijn. Of heibel veroorzaken, of de bestaande schoonheid uitdagen, het liefst vergezeld van bloedstollende uitleg of uitspraken. Of een combinatie van al die factoren. Denk aan Vincent van Gogh, Piet Mondriaan en Karel Appel. Of aan Constant (Nieuwenhuys). Diens oeuvre wordt gekenmerkt door radicale vormbreuken, begeleid door even bevlogen als pertinente teksten over sociaal onrecht en de inrichting van een betere samenleving. Hij is de spin in het web van de Experimentele Groep vlak na de Tweede Wereldoorlog, daarna van CoBrA en van de Situationisten, ontwikkelt vanaf halverwege de jaren vijftig tot ongeveer 1970 zijn visionaire project New Babylon en verdiept zijn schilderkunstige kwaliteiten in zijn laatste periode. Hij omarmt zijn leven lang de ‘dialectiek van het experiment’, om zijn eigen woorden te gebruiken. Vooral New Babylon spreekt tot de verbeelding. Elf jaar na zijn overlijden in 2005 is Constants project voor vele hedendaagse kunstenaars, architecten en ontwerpers nog actueel. Loop het nieuwe, door Ben van Berkel ontworpen station van Arnhem binnen en het is alsof je in een gerealiseerde Spatiovore van Constant staat. Kijk naar het hoofdkantoor van de Chinese tv annex partijpropaganda (CCTV) in Beijing, ontworpen door Rem Koolhaas, en je ziet een nagalm van de poort die Constant in 1963 realiseerde voor Sportpark Ookmeer in de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam. Vergelijk de Silodam, het appartementencomplex op palen in het IJ van Amsterdam, en vele andere ontwerpen van de architectengroep MVRDV met de maquettes en modellen van Constant voor New Babylon en de vormovereenkomsten zijn frappant. Om een paar van de vele echo’s te noemen. Het oeuvre van Constant leeft. Dat wil zeggen: voor de helft, want de ironie wil dat de vormen van New Babylon hardnekkiger zijn gebleken dan het gedachtegoed erachter. Met New Babylon hield Constant een pleidooi voor een samenleving waarin de mens als een nomade in totale vrijheid zou kunnen leven. Opmerkelijk voor iemand die nogal honkvast was en er een ouderwets streng arbeidsethos op nahield. Maar die hogere heldhaftigheid is ingeruild voor de hogere markteconomische realiteit. Vormen migreren, ideeën die erop worden geplakt conformeren zich aan de veranderende omstandigheden. Constant had een ideaal, hij bekommerde zich om de tweeslag kunst en maatschappij, vele van zijn navolgers gaan er met de poet vandoor.

JHIM LAMOREE

“Dit is dé kans om New Ba bylon in al zijn facetten te ervaren” INTENSIEVE SAMENWERKING Met het Cobra Museum is intensief samengewerkt rond de reconstructie van ‘een ruimte in kleur’, een ervaringsruimte die de architect Aldo van Eyck in 1952 samen met Constant ontwikkelde voor de tentoonstelling Mens en Huis in Stedelijk Museum Amsterdam. Laura Stamps en Ludo van Halem, gastconservator van de tentoonstelling in het Cobra Museum, hebben gezamenlijk onderzoek gedaan. “De wandvullende schildering die Constant voor de ruimte had gemaakt, bleek niet te traceren. We hebben in (foto)archieven naar documenten gezocht die aanwijzingen konden geven en schetsen bekeken. We gingen op zoek naar de juiste expertise om de verschillende onderdelen van de reconstructie te realiseren: de wandvullende schildering van Constant, het houten bankje van Aldo van Eyck, de keuze van verfkleuren die matchten met de indertijd toegepaste kleuren van de wanden en het lettertype dat destijds gebruikt werd voor het gedicht van Lucebert. We deden kleuronderzoek met Sikkens en vroegen advies aan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed vanwege hun ervaring met historische binnenruimtes”. De reconstructie was van oktober 2015 tot februari 2016 in Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía in Madrid te zien en wordt nu getoond in het Cobra Museum, waar de ruimte daadwerkelijk kan worden betreden en ervaren. “In het Gemeentemuseum laten we documentatie zien en een schilderij dat model heeft gestaan voor het kleurgebruik en de schildertechniek die in ‘een ruimte in kleur’ is toegepast”.

Een wereld zonder grenzen. Mensen die niet hoeven te werken, maar vrij zijn om te spelen en te reizen. In New Ba bylon, een van de meest visionaire en omvangrijke beeldende-kunstprojecten uit de naoorlogse kunstgeschiedenis, heeft Constant zijn ideeën over een nieuwe wereld uitvoerig verbeeld. Het Gemeentemuseum Den Haag beheert het overgrote deel van dit project en brengt deze zomer zowel New Ba bylon zelf als de weg ernaartoe in beeld. “Het is anno 2016 weer een heel actueel project, of misschien is het wel nooit ouderwets geworden”, zegt conservator Laura Stamps. “Dit is dé kans om New Ba bylon in al zijn facetten te ervaren. Ook letterlijk, want bezoekers kunnen op ontdekkingstocht in het Deurenla byrint h en op sommige dagen is het mogelijk om de Ludieke t ra p te beklimmen”.

Het Gemeentemuseum krijgt jaarlijks veel bruikleenaanvragen voor de werken van New Babylon, met name voor de maquettes. Omdat deze kwetsbaar zijn, kunnen die aanvragen lang niet altijd worden gehonoreerd. Stamps: “We merken een toenemende belangstelling voor dit werk, ook internationaal. Zelf wilden we New Babylon eveneens graag aan een groter publiek tonen. We zijn daarom een aantal jaar geleden op zoek gegaan naar een internationale partner en die vonden we in het Museo 9LNTZYLW .PY_]Z OP ,]_P =PTYL >Z L TY 8LO]TOn

Conceptueel De realisatie van de tentoonstelling is samen met dit Spaanse museum groot aangepakt. Mede dankzij een subsidie van het Mondriaan Fonds zijn veel maquettes gerestaureerd en een groot aantal werken is schoongemaakt of van een nieuwe lijst voorzien. “Samen met SP_ =PTYL >Z L T^ ZZV SP_ TOPP ZY_^_LLY ZX PPY LYOP] beeld te geven van Constant dan doorgaans gebeurt, namelijk het beeld van een heel dynamische kunstenaar. Een kunstenaar die niet alleen maquettes, schilderijen, collages en tekeningen heeft gemaakt, maar ook complete ervaringsruimtes. Daarvan hebben we er een aantal gereconstrueerd. We hebben tevens de tafels nagemaakt die Constant samen met Hans Locher, destijds hoofdconservator van het Gemeentemuseum, heeft ontwikkeld voor de tentoonstelling in 1974. Voor elke maquette is een tafel gemaakt en die tafels verschillen van elkaar in hoogte. Constant verduisterde destijds ruimtes om de maquettes vervolgens uit te lichten met een spot.

Constant Nieuwenhuys, Hangende sector, 1960 Gemeentemuseum Den Haag, Foto: Tom Haartsen © Constant / Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

Laura Stamps, conservator Gemeentemuseum Den Haag

Dit benadrukt het immateriële karakter van de New Babylon maquettes: Constant gaf alleen suggesties, de daadwerkelijke uitvoering lag in handen van de New Babyloniërs, zij moesten vormgeven aan die nieuwe wereld. De maquettes lijken door deze manier van presenteren in de ruimte te zweven en bieden droombeelden van een nieuwe wereld. Die bijzondere ervaring MTPOPY bP MPeZPVP]^ _TUOPY^ OPeP _PY_ZZY ^_PWWTYR ZZVn

Veelzijdig De tentoonstelling in 1974 vormde de afsluiting voor het New Babylon []ZUPN_ m0PY ePP] MPWLYR]TUV XZXPY_n ePR_ Stamps. “Hij liet het grootste gedeelte van het project na de tentoonstelling achter in het Gemeentemuseum en gaf aan dat het hier veilig opgeborgen zou liggen, wachtend op gunstiger tijden en toekomstige generaties. Inmiddels zijn we meer dan veertig jaar verder en kunnen bezoekers in hetzelfde museum met eigen ogen zien hoe veelzijdig dit project is. Dat kan eigenlijk alleen maar als je zoveel werken bij elkaar kunt zien, dan ervaar je het pas echt als een geheel. We maken het verhaal compleet door ook de stappen naar New Babylon toe te lichten, onder andere aan de hand van twee prachtige werken uit de Cobra periode; Verschroeide aarde I en II. Die werken vormen een mooi vertrekpunt omdat ze laten zien hoe op verwoeste landschappen een mooie, betere wereld kan worden Z[RPMZ`bOn ,LY OP SLYO aLY L]NSTPQXL_P]TLLW bZ]OPY de getoonde werken geplaatst in de tijdgeest die toen heerste. “Foto’s en krantenknipsels geven een mooi beeld en tonen aan dat veel van wat in New Babylon is uitgewerkt, is ontstaan doordat Constant goed om zich heen keek. Hij baseerde zich op de veranderingen die hij waarnam. Ik heb bijvoorbeeld een reeks krantenknipsels gevonden over automatisering en technologie. Mensen vroegen zich in die tijd echt af of ze over tien jaar niet meer hoeven te werken door de automatisering en de VZX^_ aLY ]ZMZ_^n

PUBLICATIES

Kinderkunstboek Het nieuwste kinderkunstboek Constant – Spelen in Nieuw Babylon neemt ook kinderen mee in de wereld van Constant. Martijn van der Linden en Maranke Rinck geven een prachtig beeld over het ontstaan van een nieuwe stad vol avontuur. Het boek is het zeventiende deel in de reeks die het Gemeentemuseum Den Haag in samenwerking met Uitgeverij Leopold uitgeeft. In de bijbehorende tentoonstelling in de kindermuseumzaal zijn t/m 25 september 2016 onder meer de originele illustraties te zien en kunnen kinderen zelf een creatief bouwwerk maken. Prijs: € 14,99

Constant – New Babylon Aan ons de vrijheid

Constant. Ruimte + Kleur Van Cobra naar New Babylon

Met teksten van Rem Koolhaas, Willemijn Stokvis, Mark Wigley, Pascal Gielen, Laura Stamps, Trudy Nieuwenhuys-van der Horst en teksten van Constant. Nederlandstalige editie, uitgegeven door uitgeverij Hannibal Engelstalige editie, uitgegeven door uitgeverij Hatje Cantz Prijs: € 29,95 (NL) en € 34,95 (EN)

Met teksten van Ludo van Halem, Trudy Nieuwenhuys-van der Horst, Laura Stamps en teksten van Constant. Nederlandse en Engelstalige editie, uitgegeven door nai010 uitgevers Prijs: € 27,95

Experimenteren In Den Haag kunnen bezoekers de komende maanden zien dat Constant op jonge leeftijd al deel uitmaakt van een avant-gardebeweging en daar allerlei ideeën opdoet die tot New Babylon zullen leiden. Als hij uit deze groep stapt, raakt hij geïnteresseerd in de naoorlogse wederopbouw en vraagt zich af welke rol kunst daarin kan spelen. In deze zoektocht gaat hij allerlei samenwerkingen aan en streeft naar een samensmelting van alle kunstvormen, een zogenaamde ‘synthese der kunsten’ van de schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur. Uiteindelijk vloeit hieruit dit voorstel voor een nieuwe wereld voort. “We laten in de tentoonstelling ook zien hoe de ideeën over New Babylon zich in de loop der tijd ontwikkelden. In de begintijd heeft Constant echt het idee dat die nieuwe wereld aanstaande is, dat zijn denkbeelden binnen afzienbare tijd werkelijkheid zullen worden. Aan het eind gelooft hij nog steeds dat een New Babylon zou kunnen ontstaan, maar hij denkt dat daar nog een lange periode van oorlog en destructie aan vooraf zal gaan. Wat bezoekers ook zullen ontdekken is dat Constant aan de ene kant een intellectueel was, maar dat hij ook altijd – vanuit dat Cobra gevoel – is blijven experimenteren. Hij speelde continu met materialen en mogelijkheden. De nadruk op dat spelelement, zowel in zijn ideeën als in de werken die hij maakte, wordt nog eens onderstreept door onze kindertentoonstelling omtrent New Babylon”.

Constant Nieuwenhuys, Gezicht op New Babylonische sectoren, 1971 Gemeentemuseum Den Haag, Foto: Tom Haartsen © Constant / Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

Constant voorzag globalisatie en technologisering. Stamps: “Daarin heeft hij gelijk gehad. Het is alleen maar de vraag hoe je ermee omgaat. Word je daar een slaaf van of creëer je er vrijheid mee. Dat is aan ons. Aan ons de vrijheid”.

Constant Nieuwenhuys, Ambiance de jeu (Speelplaats), 1956, Gemeentemuseum Den Haag, langdurig bruikleen Fondation Constant. Foto: Tom Haartsen © Constant / Fondation Constant c/o Pictoright Amsterdam 2016

PRAKTISCHE INFORMATIE Cobra Museum voor Moderne kunst Constant. Ruimte + Kleur Van Cobra naar New Babylon

COLOFON Dit is een commerciële bijlage van het Cobra Museum voor Moderne Kunst en het Gemeentemuseum Den Haag. De inhoud van deze bijlage valt niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie van NRC Handelsblad/nrc.next.

COBRA MUSEUM Katja Weitering Met dank aan: Ludo van Halem, Trudy Nieuwenhuys-van der Horst, Hilde de Bruijn, Eric Wie

Openingstijden Dinsdag t/m zondag 11.00 tot 17.00 uur

www.cobra-museum.nl Sandbergplein 1 1181 ZX Amstelveen

GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Entree

Marita Smit Met dank aan: Laura Stamps, Doede Hardeman, Astrid Hulsmann, Gijs Meijer

Museumkaart & Vrienden van het Cobra Museum: gratis Regulier tarief volwassenen: € 12,-

Tekst: Sander Woertman

ARTIKEL ARCHITECTUUR

Vervoer

COÖRDINATIE EN EINDREDACTIE

Conexxion bussen Lijn 170, 172 en 174 vanaf Amsterdam CS, Leidseplein of Museumplein. Stap uit bij de halte Amstelveen busstation. Tram 5 / sneltram 51 vanaf o.a. Amsterdam CS, Amsterdam Amstel en Amsterdam Zuid. Stap uit bij de halte Amstelveen Centrum. Vanaf station Amsterdam Bijlmer bus 300.

Marita Smit

VORMGEVING Lyske van der Brug, Sara Gijssel

Beide tentoonstellingen zijn tot stand gekomen in nauwe samenwerking met:

Naast het Cobra Museum is er gelegenheid om te parkeren in de parkeergarage van het Stadshart.

en met dank aan:

Gemeentemuseum Den Haag Constant – New Babylon Aan ons de vrijheid Openingstijden Dinsdag t/m zondag 11.00 tot 17.00 uur

Entree Jongeren t/m 18 jaar: gratis Museumkaart & Vrienden van het Gemeentemuseum: gratis Regulier tarief volwassenen: € 13,50

De tentoonstelling in Amstelveen is tevens mede mogelijk gemaakt door de Gemeente Amstelveen, BankGiro Loterij, Business Club Cobra Museum, Prowinko Nederland BV en Forbo Flooring. De tentoonstelling in Den Haag kwam tot stand in nauwe samenwerking met:

Vervoer Bus 24 en tram 16: Halte Gemeentemuseum / Museon Tram 11: Halte Houtrust

www.gemeentemuseum.nl

Voor het Gemeentemuseum is ruime gelegenheid om gratis te parkeren.

Stadhouderslaan 41 2517 HV Den Haag

Beide tentoonstellingen zijn te zien t/m 25 september 2016

Met korting naar beide tentoonstellingen Voor een compleet beeld van Constants oeuvre in de periode na CoBrA tot 1974, bezoekt u beide tentoonstellingen. Om dit extra aantrekkelijk te maken, ontvangt u € 2,- korting p.p.. Dit werkt heel simpel: op vertoon van een geldig toegangsbewijs van het Cobra Museum, krijgt u € 2,korting in het Gemeentemuseum Den Haag. En andersom geldt hetzelfde. Let op: deze actie is niet geldig in combinatie met andere kortingsacties, de korting geldt eenmalig en kan niet worden uitgekeerd in contant geld.