S.Vidal Wprowadzenie do sw. Pawła

SENÉN VIDAL

ISBN: 978-83-60998-78-6 www.homodei.com.pl

PAW £ A

Senén Vidal (1941) jest wykładowcą Nowego Testamentu w Augustiańskim Studium Teologicznym w Valladolid (Hiszpania). Jego najważniejsze dzieła poświęcone świętemu Pawłowi to: La resurreción de Jesús en las cartas de Pablo. Análisis de las tradiciones (1982); Las cartas originales de Pablo (1996); El proyecto mesiánico de Pablo (2005); Pablo. De Tarso a Roma (2007).

Wprowadzenie do świêtego

Wprowadzenie… w syntetycznym skrócie przedstawia zarys okoliczności historycznych, społeczno-kulturowych i religijnych, w jakich powstawały listy Apostoła, oraz jego życie. Omawia zasadnicze wątki Pawłowej Ewangelii i wyjaśnia, w jaki sposób teologia Pawła nadawała kształt jego działalności misyjnej. Pokazuje, jak Apostoł „tłumaczył” Dobrą Nowinę na język świata, w którym żył i działał.

SENÉN VIDAL

Książka jest owocem wieloletniej fascynacji autora postacią świętego Pawła. To krótkie, a zarazem głębokie wprowadzenie do lektury listów Apostoła Narodów. Pozwala na nowo odkryć pisma Pawła i odnaleźć w nich zawsze aktualne, ponadczasowe orędzie Dobrej Nowiny.

Wprowadzenie do świêtego

PAW £ A

Senén Vidal Wprowadzenie do świętego Pawła

Tytuł oryginału: Iniciación a Pablo © Copyright 2008 by Editorial Sal Terrae © Wydawnictwo Homo Dei 2010 Tłumaczenie: Anna Rana Adiustacja i korekta: Paulina A. Lenar Oprac. graf., okładka, skład, dtp: Małgorzata A. Batko Na okładce: St. Paul, detail from the Sant'Emidio polyptych, 1473

by Crivelli, Carlo (c.1430/35-1495) Sant'Emidio, Ascoli Picena, Italy/ The Bridgeman Art Library Nihil obstat: Ryszard Bożek CSsR, Prowincjał L.dz.: 122/04/10 Wydawnictwo Homo Dei ul. Zamojskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656-29-88, fax 12 259-81-21 www.homodei.com.pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl

ISBN: 978-83-60998-78-6 Druk i oprawa: Drukarnia Ojców Pijarów

Wstęp Niniejsza książka ma być hołdem złożonym jej tytułowemu bohaterowi z okazji rocznicy jego narodzin (według oficjalnych danych od tego momentu upłynęło dwa tysiące lat). Autor jest rad, że może w ten sposób sławić Pawła Szawła, gdyż listy tegoż stały się inspiracją dla istotnej części jego studiów, jak również w jego prywatnej drodze życiowej. Z radością dzieli się swoim wieloletnim zainteresowaniem tymi najstarszymi zachowanymi pismami chrześcijaństwa autorstwa Pawła, które ujrzały światło dzienne ledwie dwadzieścia lat po śmierci Jezusa.

Autor nie ukrywa również wielkiego wrażenia, jakie zawsze wywierało na nim zdecydowane wystąpienie Pawła w obronie tego, co nazywał on „prawdą Ewangelii”, nawet w obecności osób poważanych i bliskich towarzyszy (Ga 2,5.14).

Książka jest wprowadzeniem w obszerną tematykę zainspirowaną postacią świętego Pawła. Jej nowatorstwo w stosunku do wcześniejszych prac autora, z którymi tworzy ona logiczną całość, polega na wspomnianym podejściu globalnym. W innych dziełach pogłębione zostały pewne wątki zawarte w niniejszej, podzielonej na cztery

–3 –

części książce. W pierwszej części naszkicowano kontekst historyczny epoki Pawła, jej aspekty polityczne, społeczne, ekonomiczne, kulturowe i religijne. Druga przybliża historię kolejnych etapów życia Apostoła. W trzeciej zawarto wprowadzenie do jego listów, poruszony został zatem tutaj ich aspekt literacki, inspiracje i późniejsza kompilacja. W końcu czwarta część prezentuje w sposób całościowy podstawowe orędzie Ewangelii Pawłowej, dającej teologiczny fundament jego koncepcji i projektu misyjnego.

Część I Kontekst historyczny

1. Stosunki panujące w cesarstwie 1.1. Decydująca epoka Życie Pawła obejmuje prawdopodobnie okres od początków I wieku do roku 58. Upłynęło ono zatem w czasie decydującym dla naszej historii. Była to wszak epoka założycielska Cesarstwa Rzymskiego, okres kształtowania się jego podstawowych struktur politycznych, w ramach których nastąpiły późniejsze wydarzenia historyczne. Epoka ta, zwana zwykle p r y n c y p a t e m, rozpoczęła się od przejęcia władzy przez Oktawiana Augusta (27 przed Chr. – 14 po Chr.), a ugruntowana została przez kolejnych czterech cesarzy z dynastii julijsko-klaudyjskiej: Tyberiusza (lata 14–34), Kaligulę (lata 37–41), Klaudiusza (lata 41–54) i Nerona (lata 54–68).

W rzeczywistości tendencje imperialne Rzymu dały się zauważyć już dużo wcześniej, w III i II wieku przed Chr. Potwierdzają to zwycięstwa nad królestwem Kartaginy na półkuli zachodniej, a szczególnie nad królestwami greckimi, spadkobiercami imperium Aleksandra Wielkiego, na półkuli wschodniej. Kolejne zwycięstwa w licznych wojnach zaowocowały przyłączeniem do Rzymu nowych

–7 –

terytoriów poza Półwyspem Italskim, które wkrótce stały się prowincjami nowego imperium. Pod koniec I wieku przed Chr., w okresie gdy urodził się Paweł, obszar Cesarstwa Rzymskiego obejmował już wszystkie terytoria w basenie Morza Śródziemnego, zwanego przez Rzymian Mare Nostrum. Część północno-wschodnia tych terenów to obszar geograficzny, na którym rozwijało się życie i misja Pawła.

Niemniej ta niepowstrzymana ekspansja imperialna Rzymu osiągnęła właściwą sobie s t r u k t u r ę p o l it y c z n ą dopiero w okresie pryncypatu. Kilka poprzednich prób nie zostało uwieńczonych sukcesem, głównie ze względu na kolejne nękające Rzym w ostatnim wieku republiki wojny domowe. Zakończyły się one wreszcie w 30 roku przed Chr. zwycięstwem Oktawiana nad Markiem Antoniuszem, a następnie samobójstwem Antoniusza i Kleopatry, ostatniej królowej Egiptu. W następstwie tych wydarzeń w 27 roku przed Chr. senat rzymski powierzył zwycięskiemu Oktawianowi sprawowanie najwyższej władzy w republice. Opierała się ona na dożywotniej funkcji trybuna i kompetencjach prokonsula; przyznano mu ponadto święty tytuł Augusta. Wydarzenie to dało początek nowym, sprawowanym przez jednostki rządom, które stopniowo skupiały w swoim ręku większość władzy i kompetencji, aż przemieniły się w monarchię absolutną.

Trwały one w takiej formie i umacniały się w czasach następców Augusta, którzy stali się jego faktycznymi spadkobiercami.

–8–

1.2. Jedność cesarstwa a) Nowa struktura polityczna imperium gwarantowała spójność wszystkich terytoriów i narodów, które składały się na rozległe Cesarstwo Rzymskie. Mowa tutaj głównie o istotnej jedności politycznej, pozbawionej jakichkolwiek rys, jako że zarówno Italia, jak i prowincje znajdowały się bezpośrednio lub pośrednio pod cywilnym i wojskowym zwierzchnictwem władcy. To dzięki skutecznej i wszechobecnej władzy sprawowanej za pomocą skutecznej administracji państwowej możliwe było utrzymanie pokoju, słynnej pax romana, na której łonie współistniały różne narody i terytoria przyłączone do imperium. Narzucenie i obrona tego pokoju było zadaniem cesarskiej administracji w prowincjach. W niektórych sytuacjach konieczne było użycie do tego celu potężnej siły militarnej. Bezpardonowe działanie wojska lub sama już jego obecność miały za zadanie tłumić i nie dopuszczać do uzewnętrzniania się jakichkolwiek przejawów niezadowolenia i prób buntu powodowanych nieznośnymi obciążeniami podatkowymi. Dzięki żydowskiemu historykowi Józefowi Flawiuszowi dysponujemy przekonującym świadectwem tego, jak burzliwe było funkcjonowanie administracji rzymskiej w Palestynie epoki pryncypatu. Występująca jako część imperialnej propagandy pax romana sprowadzała się w wielu przypadkach po prostu do utrzymywania pokoju poprzez użycie siły albo wręcz terroru w państwie.

Nie ulega wątpliwości, iż jedność polityczna obszaru Cesarstwa Rzymskiego, gdzie zanikły dawne grani-

–9 –

ce między terytoriami, miała niebagatelne znaczenie dla rozpowszechniania się chrześcijaństwa, którego początki odnajdujemy właśnie w epoce założycielskiej imperium.

Z oczywistych przyczyn aspekt ten był kluczowy w życiu i misji Pawła, która rozwijała się w przeważającej części na terenach podległych bezpośrednio administracji rzymskiej. Owa jedność cesarstwa wyznaczała światowy zasięg projektu misyjnego Pawła, który miał objąć obszar całego imperium. Tylko ze względów niezależnych od Pawła jego działalność misyjna nie objęła także Hiszpanii, stanowiącej zachodni kraniec rzymskiego świata. b) Na jedność Cesarstwa Rzymskiego znaczący wpływ miała również jego podstawowa jedność kulturowa, wytworzona w epoce helleńskiej, której początek dała imperialna polityka Aleksandra Wielkiego. Jej społecznym fundamentem było miasto (polis) helleńskie, symbolizujące autentyczny mikrokosmos społeczeństwa i ludzkiego życia. Moc scalania, jaką miało miasto, zamieszkane przez ludność o najróżniejszym pochodzeniu, obudziła ducha kosmopolityzmu, w którym zlały się odmienne tradycje kulturowe starożytnych narodów. W ten sposób wszystkie miasta świata helleńskiego, włączone wówczas w obszar imperium, były do siebie bardzo podobne, zarówno pod względem struktury architektonicznej, jak i różnych przejawów życia społecznego. Istotną podstawą owej jedności kulturowej był wspólny język, powszechna forma greckiego zwana koine, używana na wszystkich terytoriach Cesarstwa Rzymskiego, w niektórych częściach współwystępująca z łaciną bądź licznymi językami rodzimymi.

– 10 –

Niewątpliwie owa jedność kulturowa obszarów imperium stanowiła istotny czynnik w zawrotnej ekspansji starożytnego chrześcijaństwa, które już w pierwszych dekadach swojej historii dotarło do dużych miast basenu Morza Śródziemnego. To tam właśnie ważną rolę odgrywa misja realizowana przez Pawła. Człowiek ów, wywodzący się z jednego z miast helleńskich, odnajdywał znaną sobie rzeczywistość kulturową we wszystkich miejscach, do których dotarł z misją. Wszędzie tam mógł wypowiadać się w rodzimej grece, jak również czerpać ze znanego sobie zaplecza kulturowego i praktyk społecznych. Ta sama lingua franca i standardy kulturowe miały pozwolić Pawłowi – zgodnie z projektem, którego nigdy nie udało mu się zrealizować – dotrzeć z przekazem nawet do dalekiej Hiszpanii. W tym miejscu warto podkreślić, iż wszystkie listy Pawła skierowane do różnych społeczności rejonu Azji Mniejszej, Grecji i samego Rzymu zostały napisane po grecku. Tak samo zresztą – co jeszcze bardziej znaczące – jak wszystkie pisma Nowego Testamentu i najstarsza literatura chrześcijańska. c) Jedność Cesarstwa Rzymskiego gwarantowana była także w ogromnym stopniu przez wspaniałą sieć transportu. Drogi morskie zostały oczyszczone z piratów, co przyczyniło się do rozwoju i zapewniło popularność podróży morskich w porach roku, gdy było to względnie bezpieczne. W ten sposób Morze Śródziemne, zamiast stanowić przeszkodę, stało się ważną drogą łączącą terytoria pograniczne. Podobnie na lądzie powstała wspaniała sieć dróg łączących stolicę z wszystkimi prowincjami imperium, nawet tymi najbardziej oddalonymi. Służyła ona

–11 –

nie tylko sprawnemu przemieszczaniu się legionów czy urzędników administracji i poczty, lecz przede wszystkim wpływała na dużą mobilność ludzi podróżujących w różnych celach. Główne drogi były ponadto dobrze strzeżone przed bandytami – stałym zagrożeniem dla podróżnych – oraz skutecznie kontrolowane na wypadek uszkodzeń spowodowanych czynnikami naturalnymi.

Nie ulega wątpliwości, iż efektywna łączność na obszarze imperium wpływała znacząco na rozpowszechnianie się starożytnego chrześcijaństwa. Rozwijał się on nie tylko poprzez zaplanowaną misję, lecz również dzięki szerokiemu wachlarzowi wszelkiego typu kontaktów, nawiązywanych w wyniku dużej mobilności ludzi w tamtym okresie. Niewątpliwie był to czynnik decydujący także w misji Pawła, która miała charakter zdecydowanie wędrowny. Bez zaawansowanej sieci dróg morskich i lądowych, wybudowanej i zabezpieczanej przez administrację rzymską, niemożliwe byłoby pokonanie olbrzymich odległości, jakie musieli przebyć Paweł i jego wędrowna grupa misjonarzy. Niemniej cała lista niebezpieczeństw wymienionych w 2 Liście do Koryntian (11,25–26) pozwala wyobrazić sobie zakres trudności i zagrożeń, w tym nawet dla życia, które przyszło znosić Pawłowi w jego podróżach morskich i lądowych: 25

(…) trzykrotnie byłem rozbitkiem na morzu, przez dzień i noc przebywałem w głębinie morskiej.

26

Często w podróżach, w niebezpieczeństwach na rzekach, w niebezpieczeństwach od zbój-

– 12 –

ców (…) w niebezpieczeństwach w mieście, w niebezpieczeństwach na pustkowiu, w niebezpieczeństwach na morzu (2 Kor 11,25–26).

1.3. Ideologia cesarstwa a) W okresie pryncypatu krystalizowała się także typowa mocarstwowa ideologia oparta na propagandzie. Zgodnie z nią, cesarz i jego dobroczynne rządy przyniosły odkupienie, pokój i szczęście dla całego świata. Wraz z jego zbawienną obecnością nastała przywoływana z nostalgią pierwotna epoka z ł o t e g o w i e k u – kiedy to Matka Ziemia rodziła bezmiar owoców, narody żyły w dostatku i zgodzie – jak również wyczekiwane nowe człowieczeństwo, oparte na jedności i szczęściu. Nowa ideologia mocarstwowa przejawiała się za pośrednictwem wielu różnych środków docierających do wszystkich zakątków cesarstwa; widoczna była w architekturze, pomnikach, monetach, oficjalnych zapisach, festiwalach, literaturze podlegającej kontroli państwa. Celem owej ideologii i jej propagandy była ostatecznie polityczna legitymizacja nowego ustroju państwa – cesarstwa; ta struktura polityczna wymagała bowiem uzasadnienia. Tak więc według oficjalnej ideologii nowy ustrój polityczny stanowił spełnienie największych nadziei ludzkości.

Nie dziwi zatem, iż owa propaganda zmieniła się wkrótce w prawdziwy k u l t religijny. W ten sposób cesarz, a nawet niektórzy członkowie jego rodziny wielbieni byli jako nowe bóstwa bądź jako wcielenia dawnych –13 –

Spis treści

Wstęp ................................................................................. 3 Część I Kontekst historyczny ..................................................... 5 1. Stosunki panujące w cesarstwie ................................. 7 1.1. Decydująca epoka ................................................. 7 1.2. Jedność cesarstwa .................................................. 9 1.3. Ideologia cesarstwa ............................................. 13 2. Struktura społeczna ................................................... 16 2.1. Rozwarstwienie społeczeństwa ......................... 16 2.2. Stosunki społeczne .............................................. 18 3. Synkretyzm i indywidualizm ................................... 20 3.1. Tradycja helleńska ............................................... 20 3.2. Helleńska religijność ........................................... 22

–149 –

Część II Życie Pawła ..................................................................... 25 4. Pochodzenie Pawła .................................................... 26 4.1. Korzenie judeo-helleńskie ................................. 26 4.2. Kontekst społeczny ............................................. 28 5. Zmiana kierunku ....................................................... 32 5.1. Konflikt z chrześcijaństwem .............................. 32 5.2. Doświadczenie objawienia ................................ 36 6. Misja helleńska ........................................................... 39 6.1. W Damaszku ....................................................... 39 6.2. W Antiochii ......................................................... 42 6.3. Zebranie w Jerozolimie ...................................... 45 6.4. Paweł w chrześcijańswie ..................................... 48 7. Misja samodzielna ..................................................... 51 7.1. Początek samodzielnej misji .............................. 51 7.2. Pierwszy etap ....................................................... 55 7.3. Drugi etap ............................................................. 60 7.4. Etap końcowy ....................................................... 63 7.5. Śmierć Pawła ........................................................ 66 Część III Listy Pawła ..................................................................... 69 8. Zbiór pism Pawłowych ............................................. 71 8.1. Rekompilacja listów Pawła ................................ 71 8.2. Zmiany dokonane w listach .............................. 72 9. Oryginalne listy Pawła .............................................. 75 9.1. Charakter listów .................................................. 75 9.2. Listy z misji Pawła ............................................... 77

Część IV Ewangelia Pawła ........................................................... 85 10. Ewangelia mesjańska ............................................... 87 10.1. Epoka mesjańska ............................................... 87 10.2. Struktura Ewangelii .......................................... 90 10.3. Wątki dodane przez Pawła .............................. 93 11. Nowy Mesjasz ........................................................... 95 11.1. Ukrzyżowany Mesjasz ...................................... 95 11.2. Ostatni Adam ................................................. 102 12. Wielkie przejście mesjańskie .............................. 109 12.1. Dawny świat ..................................................... 109 12.2. Wyzwolenie mesjańskie ................................ 111 12.3. Nowa przestrzeń mesjańska ........................ 114 12.4. Napięcie przejścia mesjańskiego .................. 117 13. Nowy lud mesjański ............................................. 120 13.1. Horyzont misji ................................................ 120 13.2. Nowa ludzkość ............................................... 124 13.3. Ciało Chrystusa .............................................. 127 13.4. Zgromadzenie ludu mesjańskiego .............. 131 14. Nowa nadzieja mesjańska ................................... 136 14.1. Pełne zbawienie .............................................. 136 14.2. Zapowiedź królestwa mesjańskiego ............ 139

Mapy podróży Pawła ................................................ 143