Książka ta poświęcona jest człowiekowi – bezpośredniemu adresatowi tak wielkiej miłości i tak wielkiego wybraństwa. Jest to biblijne zagłębianie się w świat różnorakich ludzkich uczuć i emocji, a zarazem odkrywanie wieloaspektowej panoramy międzyludzkich więzi, w których liczne oblicza miłości znajdują swój wyraz.
ISBN: 978-83-62579-27-3
www.HomoDei.com.pl
Czym jest człowiek?
Czym jest człowiek?
Słowa Psalmu 8 podniośle i wzruszająco rozbrzmiewają w wiecznej ciszy nieskończonych przestrzeni kosmicznych.
W drugiej będziemy zgłębiać niektóre oblicza miłości „publicznej”, czyli tej, która wykracza poza sferę prywatną i osobistą i przejawia się w postawach oddania się drugiemu (od przyjaźni po miłość oblubieńczą), aż przyniesie owoce, które trwają i karmią relacje, związki, uczucia i świat więzi społecznych. Na tym ostatnim etapie szczególną uwagę poświęcimy rodzinie, a w niej zwłaszcza osobie starszej, o której tak często się zapomina.
Czym jest człowiek, że o nim pamiętasz, i czym syn człowieczy, że się nim zajmujesz?
Gianfranco Ravasi
W niniejszej książce proponujemy czytelnikowi dwie drogi. Po wyjaśnieniu biblijnego rozumienia „serca”, w pierwszej części zastanowimy się nad kilkoma przeciwstawnymi doświadczeniami związanymi z uczuciami – łagodnością, lękiem, radością święta i mroczną tajemnicą cierpienia – które stają się także życiowymi postawami i nastawieniami.
Gianfranco Ravasi
Uczucia i więzy ludzkie w Biblii
GIANFRANCO RAVASI urodził się w 1942 roku w Merate (Lecco), święcenia kapłańskie otrzymał w 1966 roku, przez wiele lat był Prefektem Biblioteki-Pinakoteki Ambrozjańskiej w Mediolanie. We wrześniu 2007 roku został mianowany przez Benedykta XVI Przewodniczącym Papieskiej Rady Kultury i Papieskich Komisji do spraw Kościelnych Dóbr Kultury oraz Archeologii Sakralnej i wyświęcony na arcybiskupa tytularnego Villamagna di Proconsolare. Przez długie lata był wykładowcą egzegezy Starego Testamentu na Wydziale Teologicznym Włoch Północnych oraz języka hebrajskiego w mediolańskim Seminarium arcybiskupim. Jest członkiem licznych włoskich i zagranicznych akademii oraz instytucji kulturalnych, a także autorem wielu książek. 20 listopada 2010 roku został włączony do Kolegium Kardynalskiego.
Gianfranco Ravasi
Czym jest człowiek? Uczucia i więzy ludzkie w Biblii
Gianfranco Ravasi
Czym jest człowiek? Uczucia i więzy ludzkie w Biblii
Tłumaczenie: Krzysztof Stopa
© Wydawnictwo Homo Dei 2011 Tytuł oryginału: Che cos’è L’uomo? Sentimenti e legami umani nella Bibbia. © EDIZIONI SAN PAOLO s.r.l. 2011 – Cinisello Balsamo (MI) Adiustacja: Paulina Lenar Korekta: Magdalena Dobosz Projekt, okładka, skład, dtp: Małgorzata A. Batko Nihil obstat: Janusz Sok CSsR, Prowincjał L.dz.: 640/09/11 Wydawnictwo Homo Dei ul. Zamojskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656-29-88, fax 12 259-81-21 www.HomoDei.com.pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl ISBN: 978-83-62579-27-3
Druk i oprawa: Opolgraf
Wprowadzenie
C
zym jest człowiek, że o nim pamiętasz, i czym syn człowieczy, że się nim „ zajmujesz?”1. Słowa Psalmu 8 podniośle i wzruszająco rozbrzmiewają w wiecznej ciszy nieskończonych przestrzeni kosmicznych. Człowiek, ta „trzcina myśląca”, która zamieszkuje ziemię – by użyć słynnego wyrażenia Pascala – jest na niej zaledwie mikroskopijnym ziarenkiem. Jeszcze bardziej znikoma jest jego wielkość przed Bogiem Stwórcą, który własnymi palcami tka na niebie gwiazdozbiory i planety. A jednak właśnie ten Bóg pochyla się nad człowiekiem i zakłada koronę na jego głowę, czyniąc go niewiele mniejszym od siebie samego, władcą horyzontu kosmicznego. 1
Wszystkie cytaty biblijne z: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wyd. V, Pallottinum, Poznań 2002 (wszystkie przypisy tłumacza).
6
Czym jest człowiek?
Temu człowiekowi, bezpośredniemu adresatowi tak wielkiej miłości i tak wielkiego wybraństwa, poświęcona jest niniejsza książka. Na kolejnych jej stronach chcielibyśmy przedstawić krótkie rozważanie zagłębiające się w ludzki świat, jaki wyłania się z tekstów biblijnych. Jest rzeczą fizycznie niemożliwą, by w ograniczonych ramach niniejszego opracowania oddać całe przeobfite bogactwo niuansów, jakie w tym temacie prezentują święte księgi, ale mimo to spróbujemy podjąć się tego zadania, zawężając oczywiście pole do konkretnej i szczegółowej perspektywy. Proponujemy dwie drogi: najpierw syntetyczne i wyważone spojrzenie na „mikrokosmos uczuć”, przedstawienie wieloaspektowej i ukrytej panoramy różnorakich ludzkich emocji, najgłębszych, najbardziej intymnych poruszeń serca; następnie szersze ukazanie owego „świata ludzkich więzi”, w którym te uczucia się gromadzą oraz znajdują swój kulturowy i społeczny wyraz. Po wyjaśnieniu biblijnego rozumienia „serca”, w pierwszej części zastanowimy się nad kilkoma przeciwstawnymi doświadczeniami związanymi
Wprowadzenie
7
z uczuciami – łagodnością, lękiem, radością święta i mroczną tajemnicą cierpienia – które stają się także życiowymi postawami i nastawieniami. W drugiej części będziemy zgłębiać niektóre oblicza miłości „publicznej”, czyli tej, która wykracza poza sferę prywatną i osobistą i przejawia się w postawach oddania się drugiemu (od przyjaźni po miłość oblubieńczą), aż przyniesie owoce, które trwają i karmią relacje, związki, struktury uczuciowe i świat więzi społecznych. Na tym ostatnim etapie szczególną uwagę poświęcimy rodzinie, a w niej zwłaszcza osobie starszej, o której tak często się zapomina. To, co Biblia ma do powiedzenia na te tematy, będzie rzucało światło na refleksję, która chce pozostawać jakby w pół drogi między naukowym badaniem a medytacją, w żadnym razie nie wysuwając roszczeń do wyczerpania tematu. Wystarczy nam otworzyć okno na ludzki świat. Będzie to jeszcze jedno spojrzenie, spośród wielu możliwych, na bogactwo, złożoność, głębię jego wewnętrznych przeżyć oraz na trudne radzenie sobie z tymi więziami, które wyrażają miłość w jej najróżniejszych formach.
I
M ikrokosmos uczuć
„Serce człowieka obmyśla drogi” (Prz 16, 9)
N
asze zagłębianie się w ludzki świat zacznijmy od tego, co Biblia mówi nam o ukrytym mikrokosmosie uczuć. W pierwszej kolejności niewątpliwie konieczne wydaje się nam odwołanie do tematu „serca” w ścisłym związku z odczuwaniem (i byciem) Boga oraz – w sposób współzależny – z odczuwaniem człowieka. Dołączymy do tego, wydobywając najbardziej jaskrawe kontrasty, egzystencjalne nastroje łagodności i lęku, radości święta i smutnej pomroki cierpienia. Różne aspekty związane z tematem serca często zyskiwały wielką popularność. Wystarczy choćby wspomnieć Serce Jezusowe, które stanowi klasyczny temat wiary i pobożności chrześcijańskiej, zwłaszcza katolickiej. Zapuszcza on jednak swoje korzenie w pewnych stronicach biblijnych, zasługujących na przywołanie w tym miejscu waśnie po to, aby usunąć tę
12
I. Mikrokosmos uczuć
patynę ludowego pietyzmu i sentymentalnego sakralizmu, która – jak się wydaje – przylgnęła do niego po paru wiekach dewocyjności. Kiedy odwołamy się do statystyki leksykalnej, zauważymy, że hebrajskie (i aramejskie) leb i jego odpowiednik lebab pojawiają się w Starym Testamencie mniej więcej 860 razy, sytuując się pod tym względem na tym samym poziomie co słowo ‘ajin (oko), zaraz po pięćdziesięciu najczęściej powtarzających się terminach w świętych Pismach hebrajskich. Łącznie ze słowem kardia z greki nowotestamentowej można już mówić o tysiącu przypadków wystąpienia tego określenia. Jest to zatem słowo ważne i stosowane w interesujący sposób, zwłaszcza w odniesieniu do człowieka. W Starym Testamencie tylko 26 razy mówi się antropomorficznie o sercu Boga, a w Nowym Testamencie zaledwie jeden raz jednoznacznie wskazuje się na to serce Chrystusa, które później będzie miało tak wielkie znaczenie w pobożności kościelnej. Zaskoczenia trzeba jednak spodziewać się zwłaszcza na poziomie znaczeń. Wystarczy bowiem wziąć do ręki jakikolwiek słownik biblijny, by znaleźć tego rodzaju definicje:
Spis treści
Wprowadzenie ................................................ 5 I. Mikrokosmos uczuć ................................... 9 „Serce człowieka obmyśla drogi” (Prz 16, 9) ....... 11 Łagodność i jej „znaki równości” ....................... 21 Ponad lękiem .................................................... 31 Radość święta ................................................... 42 Choroba i tajemnica cierpienia .......................... 52 II. Świat ludzkich więzi ............................... 75 Oblicza miłości ................................................. 77 Przyjaciele duchem, przyjaciele ciałem ............... 87 Para ludzka: na obraz Jego miłości ..................... 97 Rodzina: tryptyk obrazów biblijnych ................ 107 Siwizna, „wieniec chwały” ................................ 116