Enzo Bianchi
Naprawdę warto walczyć, ponieważ ta walka ducha toczy się o pełne życie, a jej celem jest miłość: aby umieć lepiej kochać i lepiej być kochanym.
Enzo Bianchi
ENZO BIANCHI
Walka o życie.
www.HomoDei.com.pl
ISBN: 978-83-62579-32-7
w Castel Boglione, Monferrato, Włochy) jest założycielem i przeorem Wspólnoty Monastycznej w Bose. Wcześniej był dyrektorem periodyku „Parola, spirito e vita” i członkiem redakcji międzynarodowego czasopisma teologicznego
Poznać i zwalczyć grzechy główne
„W tobie tkwi bitwa, którą masz stoczyć! W twym wnętrzu jest owa zła budowla, którą trzeba zniszczyć; twój wróg pochodzi z twojego serca” (Orygenes). Wielu chrześcijan przyzwyczaiło się do ulegania pokusom w przekonaniu, że nic się z nimi nie da zrobić. Jednak zbudowanie mocnej osobowości ludzkiej i duchowej nie jest możliwe bez walki wewnętrznej, bez ćwiczenia w rozeznawaniu między dobrem i złem. Autor, odwołując się do myśli i doświadczeń Ojców pustyni, proponuje nam pomoc w walce z pokusami.
(ur. w 1943 roku
„Concilium”. Jest autorem licznych i tłumaczonych na wiele języków tekstów dotyczących teologii chrześcijańskiej oraz wielkiej tradycji Kościoła, pisanych zawsze z uwzględnieniem szerokiego i wielorakiego kontekstu dzisiejszego świata. Współpracuje z licznymi czasopismami włoskimi i francuskimi oraz z programami radiowymi.
Walka o życie Poznać i zwalczyć grzechy główne
Walka o Ĺźycie
Enzo Bianchi
Walka o życie Poznać i zwalczyć grzechy główne Tłumaczenie: Krzysztof Stopa
© Wydawnictwo Homo Dei, 2012 Adiustacja: Paulina A. Lenar Korekta: Magdalena A. Dobosz Okładka, oprac. graficzne, skład, dtp: Małgorzata A. Batko Zdjęcie na okładce: Św. Antoni Pustelnik – fragment obrazu: Piero di Cosimo, Nawiedzenie ze św. Mikołajem i św. Antonim Pustelnikiem, ok. 1490 Fragmenty miniatur opracowane na podstawie: Rothschild Canticles (in Latin), XIV wiek © Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Yale University Nihil obstat: Janusz Sok CSsR, Prowincjał L. dz.: 703/10/11 Wydawnictwo Homo Dei w ul. Zamojskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656-29-88, fax 12 259-81-211 www.homodei.com.pl pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl ISBN: 978-83-62579-32-7 Druk i oprawa: Dr w Drukarnia Ojców Pijarów, Kraków Książkę wydrukowano na papierze: K okładka – Hibulk 215 g/m2 środek – Vivid wol. 2.0, 90 g/m2
Michelowi van Parysowi, przyjacielowi, nosicielowi Ducha
Do czytelnika
Z
acznę od paru słów, żeby Ci powiedzieć, z jakim zamiarem napisałem te rozważania i Tobie je ofiaruję. Należę do ostatniego pokolenia, które uczyło się sztuki walki z pokusami, przekazywanej nam wraz z wiarą chrześcijańską. Byłem świadkiem stopniowego zanikania tej pedagogii, której doświadczałem jako łaski i wsparcia przez całą moją egzystencję. W życiu mniszym, jakie wspólnie z moimi braćmi i siostrami prowadzę, aby szukać odnowionej wierności Ewangelii, wydoskonaliłem tę sztukę walki i sam z kolei próbowałem przekazać ją najmłodszym. Na tych stronach, będących owocem osobistej refleksji i zrodzonych w formie ustnego nauczania, nie znajdziesz więc żadnych nowości ani odniesień do
-7-
literatury lub filozofii, a tylko odwołania do Ojców, którzy wypracowali naukę o walce z pokusami, połączone z moim wieloletnim doświadczeniem osobistym i słuchaniem innych. Doświadczenie jest tylko doświadczeniem, a więc ma wszystkie ograniczenia wynikające z tego, że nie jest uniwersalne ani pełne… Dlatego słowa są proste i zwarte, nie rozwodzę się zbytnio, nie przytaczam wielu cytatów poza tymi, które odcisnęły piętno na moim życiu. Chciałbym być jedynie starszym bratem, który szedł swoją drogą, wpatrując się jak w nauczycieli w tych, co go poprzedzili, i który teraz zwraca się do tych, co przyjdą po nim, aby nie licząc na zaszczyty, podarować im to, co jemu pomogło żyć i budować siebie. Tak, mam nadzieję, że te teksty mogą być Ci pomocne w walce z pokusami, które nastają na nas aż do śmierci. W walce czasami twardej, dyscyplinie wymagającej mówienia raz „tak”, a raz „nie”, ale dyscyplinie, która uczłowiecza i prowadzi również do szczęścia – szczęścia oczywiście nie ziemskiego, nie ulotnego, ale takiego, które jest obecne i śpiewa w głębi serca nawet wtedy, gdy być może płaczemy i podążamy naprzód z wysiłkiem. Lecz ta walka jest także warunkiem tego, aby poczuć, że jest w niej obecny sam Pan i że to On walczy, jak śpiewamy w psalmach: „Boże, broń mojej sprawy” (Ps 43, 1; 119, 154).
-8-
Naprawdę warto walczyć, ponieważ ta walka ducha toczy się o pełne życie, a jej celem jest miłość: aby umieć lepiej kochać i lepiej być kochanym. Twój brat Enzo Bose, 2 stycznia 2011 roku Wspomnienie św. Bazylego, mnicha, ojca Kościoła, mojego nieodłącznego towarzysza
Wprowadzenie Chcesz usłyszeć raz jeszcze, jakie walki i jakie wojny czekają nas po chrzcie? (…) Rozglądasz się może wokół i zastanawiasz się, dokąd masz się udać, jakiego pola bitwy szukać? Być może to, co powiem, wyda ci się czymś niezwykłym, ale jest to prawda: nie szukaj niczego oprócz samego siebie! W tobie tkwi bitwa, którą masz stoczyć! W twym wnętrzu jest owa zła budowla, którą trzeba zniszczyć; twój wróg pochodzi z twojego serca. To nie moje słowa, to są słowa Chrystusa. Posłuchaj bowiem, co On mówi: „Z serca pochodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa, nierząd, kradzieże, fałszywe świadectwo, bluźnierstwa” (Mt 15, 19). Orygenes, Homiliae in Iosuam 5, 2 (w: Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, PSP 34/2, tłum. S. Kalinkowski, ATK, Warszawa 1986, s. 28)
*** Walka duchowa jest twarda jak wojna między ludźmi. A. Rimbaud, Sezon w piekle
- 11 -
J
ednym z najbardziej pomijanych aspektów życia chrześcijańskiego jest niewątpliwie w a l k a d uc h o w a, element podstawowy dla budowania mocnej i dojrzałej osobowości ludzkiej, nie tylko chrześcijańskiej1. Relatywizm etyczny i panująca kultura, które pozwalają marzyć o możliwości prowadzenia życia wolnego od ryzyka i trudu wyboru, wydają się czynić refleksję o potrzebie walki duchowej „nie na miejscu” i „nie na czasie”. A jednak dla każdego chrześcijanina – nie tylko dla mnichów – walka duchowa jest dziś bardziej niż kiedykolwiek istotna. Chodzi o n i e w i d z i a l n y b ó j, w k t ó r y m c z ł o w i e k s t a w i a o p ó r z ł u i w a l c z y, a b y n i e z o s t a ć p o k o n a n y m p r z e z p o k u s y, te popędy i podszepty, które drzemią w głębi jego 1
Trzeba jednak przyznać, że temat grzechów głównych w ostatnich latach znów znalazł się w centrum uwagi. Odsyłam w związku z tym do bibliografii na końcu książki („Opracowania”). Polecam zwłaszcza bardzo bogate z punktu widzenia antropologicznego i literackiego opracowania Gianfranka Ravasiego i Giovanniego Cucciego.
- 13 -
serca, ale często się budzą i wyłaniają z agresywną siłą, przybierając oblicze zwodniczych skłonności. Człowiek może się przeciwstawić ułudom pokusy, ale nie jest w stanie ich definitywnie unicestwić, i dlatego chrześcijanin co dzień modli się o to, by im nie ulec (por. Mt 6, 13). Istotnie, według trafnej syntezy Orygenesa, „pokusa czyni człowieka albo męczennikiem, albo bałwochwalcą”2. Niestety, ilu dziś zna tę sztukę walki, którą jeszcze moje pokolenie otrzymało w spadku po powszechnie znanych i licznych przewodnikach duchowych? Wielu chrześcijan padło ofiarą tej niewiedzy i przyzwyczaiło się do ulegania pokusom w przekonaniu, że nic się z nimi nie da zrobić, ponieważ nie nauczyli się niczego na ten temat. Tymczasem walka z pokusami jest bardzo ciężka, ale bez niej chrześcijanin poddaje się mentalności ziemskiej, ulega złu. Zaczyna od dopuszczenia do współistnienia w sobie religijnych postaw i bałwochwalczych alienacji, żyjąc w pewnego rodzaju duchowej schizofrenii, a następnie dochodzi do całkowitego wyzbycia się wiary. 2
Orygenes, Exhortatio ad martyrium 32, 4–5. Wszystkie teksty biblijne i patrystyczne zostały przetłumaczone z tekstów oryginalnych. Wykaz wydań głównych tekstów patrystycznych zob. w bibliografii na końcu książki („Źródła”). [W niniejszym wydaniu przyjęto zasadę, że teksty źródłowe są cytowane według istniejących polskich przekładów – zawartych w bibliografii końcowej lub podanych w nawiasie. W razie ich braku są tłumaczone z tekstu włoskiego cytowanego przez autora – przyp. tłum.].
- 14 -
Kiedy bowiem człowiek przestaje ż y ć t a k, j a k m y ś l i, z a c z y n a w k o ń c u m y ś l e ć t a k, j a k ż y j e! n, Trzeba zatem wziąć na serio tę walkę. Ten, kto śmieje się z abby Antoniego, nękanego naa pustyni przez złe duchy ukazujące mu się „w po-staci różnych dzikich zwierząt i płazów”3, jest człowiekiem powierzchownym, który nie zna samego siebie, albo osobą nieustannie zwyciężaną przez pokusy, tak że nawet już tego nie zauważa. Należy jednak jasno powiedzieć: zbudowanie mocnej osobowości ludzkiej i duchowej nie jest możliwe bez walki wewnętrznej,, obez ćwiczenia się w rozeznawaniu między dobrem i złem, tak by dojść do mówienia przekonanego „tak” i zdecydowanego „nie”: „tak” – temu, czym możemy być i co możemy robić w harmonii z Chrystusem; „nie” – egocentrycznym popędom, które nas wyobcowują i przeczą naszym relacjom z samymi sobą, z Bogiem, z innymi i z rzeczami; relacjom, które powinny się charakteryzować wolnością i miłością. Powrót do tego tematu nie oznacza więc ani popadnięcia w duchowy dualizm, zgodnie z którym dla afirmowania Boga należałoby zanegować człowieka, ani ponownego przyjęcia postawy pietystycznej i indywidualistycznej. Jest nato3
Atanazy z Aleksandrii, Vita Antonii 9, 5 (w: św. Atanazy Aleksandryjski, Żywot świętego Antoniego, tłum. Z. Brzostowska i in., IW PAX, Warszawa 1987, s. 62).
- 15 -
miast równoznaczny ze stwierdzeniem, że dla człowieka i chrześcijanina istotne znaczenie ma asceza – nie możemy zapominać, że to słowo oznacza „ćwiczenie” – walka o osiągnięcie życia pełnego i spełnionego, ż y c i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o, życia „według miary wielkości Chrystusa” (por. Ef 4, 13).
I
Walka duchowa
- 17 -
O pewnym świętym powiadano, że w czasie prześladowania wyznał swoją wiarę i był tak torturowany, iż kazano mu usiąść na krześle z rozżarzonego żelaza. Tymczasem nastało panowanie cesarza Konstantyna i chrześcijanie zostali uwolnieni. Kiedy ten święty wyzdrowiał, wrócił do swojej celi. Gdy ujrzał ją z daleka, powiedział: „O, ja nieszczęsny! Oto wróciłem do tak wielu nieszczęść!”. Mówiąc to, miał na myśli boje i walki ze złymi duchami. Apoftegmaty Ojców Pustyni, Kolekcja anonimowa, N 469
*** Takie oto jest wielkie dzieło człowieka: winę swoją na siebie zawsze brać przed Bogiem, a pokusy spodziewać się aż do ostatniego oddechu. Apoftegmaty Ojców Pustyni, Seria alfabetyczna, Antoni 4 (w: t. 1: Gerontikon. Księga Starców, ŹrMon 4, Tyniec, Kraków 20042, s. 137)
T
emat walki duchowej, mocno zakorzeniony w przesłaniu biblijnym, był podejmowany i zgłębiany w licznych tekstach tradycji patrystycznej i literatury ascetycznej, zwłaszcza monastycznej, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie4. Są to pisma Ewagriusza z Pontu (345–399) i Jana Kasjana (360–435), dwóch autorów, do których wrócimy w związku z ośmioma „myślami”; Chrześcijańska walka św. Augustyna (396); Podręcznik żołnierza Chrystusowego Erazma z Rotterdamu (1503); słynny traktat Lorenza (Wawrzyńca) Scupolego (1530–1610) Walka duchowa, który pod koniec XVIII wieku został przetłuma4
Choć w moim omówieniu będę się odnosił wyłącznie do tradycji żydowsko-chrześcijańskiej, to jednak nie należy zapominać, że kwestia walki duchowej jest silnie obecna także w innych tradycjach religijnych. Przytoczmy tylko dwa przykłady. Pierwszy to temat „wysiłku (dżihad) większego”, czyli zmagania z samym sobą, rozwijany przez tradycję islamską, zwłaszcza sufijską; drugi – to słynny apolog Dziesięć byków Kakuana, buddyjskiego mistrza zen z XII wieku.
- 21 -
Spis treści Do czytelnika .................................................... 7 Wprowadzenie ................................................ 11 I. Walka duchowa .......................................... 17 II. Serce – miejsce walki duchowej .............. 27 III. Reguły walki duchowej ........................... 1. Dynamika pokusy ..................................... 2. Przygotowanie się do walki: czuwanie i bycie uważnym ......................................... 3. Broń w walce .............................................. IV. Trzy „namiętności-matki” ...................... 1. Lęk przed śmiercią i filautia ..................... 2. Trzy charakterystyczne teksty biblijne .... 3. Libido amandi, possidendi, dominandi ...................................................
- 226 -
37 41 46 51 59 64 68 74
V. Osiem „pokus” ........................................... 81 VI. Łakomstwo: zniekształcony stosunek do pokarmu .................................................... 89 VII. Rozwiązłość: zniekształcony stosunek do ciała i seksualności ................................. 107 VIII. Chciwość: zniekształcony stosunek do rzeczy, zwłaszcza pieniędzy .................. 123 IX. Gniew: zniekształcony stosunek do innych ...................................................... 139 X. Smutek: zniekształcony stosunek do czasu ......................................................... 155 XI. Acedia: zniekształcony stosunek do przestrzeni ............................................... 171 XII. Próżność: zniekształcony stosunek do czynów ..................................................... 187 XIII. Pycha: zniekształcony stosunek do Boga ......................................................... 199 Zakończenie ................................................. 213 Podstawowa bibliografia ............................. 221
Enzo Bianchi
Naprawdę warto walczyć, ponieważ ta walka ducha toczy się o pełne życie, a jej celem jest miłość: aby umieć lepiej kochać i lepiej być kochanym.
Enzo Bianchi
ENZO BIANCHI
Walka o życie.
www.HomoDei.com.pl
ISBN: 978-83-62579-32-7
w Castel Boglione, Monferrato, Włochy) jest założycielem i przeorem Wspólnoty Monastycznej w Bose. Wcześniej był dyrektorem periodyku „Parola, spirito e vita” i członkiem redakcji międzynarodowego czasopisma teologicznego
Poznać i zwalczyć grzechy główne
„W tobie tkwi bitwa, którą masz stoczyć! W twym wnętrzu jest owa zła budowla, którą trzeba zniszczyć; twój wróg pochodzi z twojego serca” (Orygenes). Wielu chrześcijan przyzwyczaiło się do ulegania pokusom w przekonaniu, że nic się z nimi nie da zrobić. Jednak zbudowanie mocnej osobowości ludzkiej i duchowej nie jest możliwe bez walki wewnętrznej, bez ćwiczenia w rozeznawaniu między dobrem i złem. Autor, odwołując się do myśli i doświadczeń Ojców pustyni, proponuje nam pomoc w walce z pokusami.
(ur. w 1943 roku
„Concilium”. Jest autorem licznych i tłumaczonych na wiele języków tekstów dotyczących teologii chrześcijańskiej oraz wielkiej tradycji Kościoła, pisanych zawsze z uwzględnieniem szerokiego i wielorakiego kontekstu dzisiejszego świata. Współpracuje z licznymi czasopismami włoskimi i francuskimi oraz z programami radiowymi.
Walka o życie Poznać i zwalczyć grzechy główne