R. Berger, Eucharystia...

zęsto uczestnicząc w Eucharystii, nietrudno popaść w rutynę w jej przeżywaniu. Tym bardziej że liturgia Eucharystii wydaje się wielu ludziom przypadkowym zestawem bardziej lub mniej pobożnych czynności.

Ks. Berger otwiera drogę do rozumienia Eucharystii jako święta wspólnoty zgromadzonej wokół zmartwychwstałego Pana. Odsłania to, co w niej najistotniejsze, i pomaga w odnalezieniu tego, czym ona naprawdę jest. Prowadząc poprzez dzieje kształtowania się liturgii Mszy św., przybliża znaczenie i sposób przeżywania jej obrzędów.

Ks. Rupert Berger (ur. 1926), emerytowany profesor liturgiki oraz teologii pastoralnej na uniwersytetach we Fryzyndze i Benediktbeuren (Niemcy).

Przez wiele lat pracował jako duszpasterz w Bad Tölz, biorąc udział w wielu inicjatywach na rzecz odnowy liturgicznej. Autor licznych publikacji.

ISBN: 978-83-62579-09-9

www.HomoDei.com.pl

9 788362 579099

Eucharystia– święto wspólnoty

Książka powstała z radości czerpanej z Eucharystii, która towarzyszy mi przez całe życie. Stoi za tym wielu braci i sióstr, którzy wymagali ode mnie Eucharystii sięgającej w ich codzienność. To im właśnie chciałbym dać odpowiedź na przynajmniej niektóre ich pytania. ks. Rupert Berger

ks. Rupert Berger

C

ks. Rupert Ber ger

E

UCHARYSTIA – ŚWIĘTO WSPÓLNOTY

ks. Rupert Berger

E

UCHARYSTIA – ŚWIĘTO WSPÓLNOTY

Wprowadzenie do Mszy Świętej

© 2011 Wydawnictwo Homo Dei Tłumaczenie: o. Janusz Serafin CSsR Konsultacja naukowa tłumaczenia: o. dr Stanisław Madeja CSsR Tytuł oryginalny: Die Feier der Heiligen Messe. Eine Einführung © Verlag Herder GmbH, Freiburg im Breisgau 2009 www.herder.de Adiustacja: Paulina Lenar Korekta: Magdalena Dobosz Okładka, dtp, skład, design: Małgorzata A. Batko Nihil obstat: Ryszard Bożek CSsR, Prowincjał L.dz.: 12/01/11 Wydawnictwo Homo Dei ul. Zamojskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656-29-88, fax 12 259-81-21 www.HomoDei.com.pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl ISBN: 978-83-62579-09-9

Druk i oprawa: Dimograf

Przedmowa

N

ie da się żyć bez rutyny. Czynności każdego dnia – oddychanie, jedzenie, patrzenie, chodzenie – muszą przebiegać same z siebie, automatycznie, bez dokładnego planowania i przeżywania ich za każdym razem od nowa. Ale rutyna może też być szkodliwa, a nawet śmiertelna, jeśli powoduje takie skostnienie relacji międzyludzkich, że nie potrafimy już przyjmować w sposób prawdziwie osobowy naszych partnerów.

Także służba Boża zna rutynę. Iść w każdą niedzielę do kościoła na Mszę to rzecz dobra. Ale nawet taki dobry zwyczaj, uznany za oczywistość, staje się śmiercionośny, gdy przechodzi w czystą rutynę, w „zaliczaną” z przyzwyczajenia obowiązkową czynność, zamiast być spotkaniem z Chrystusem, Głową

gromadzącą wokół siebie członki swego Ciała; gdy staje się legalistycznie wypełnianym aktem kultu, który nie jest już w stanie doprowadzać uczestniczących w nim przed oblicze żywego Boga.

Także dziś nie jest łatwo przeżywać Eucharystię jako żywe spotkanie z Ojcem w niebie, gdyż mimo wszystkich pozytywnych reform historia nieuchronnie kładzie się ciężarem na świętowaniu ludu Bożego. Ukształtowana w ciągu stuleci dzisiejsza forma święcenia1 Eucharystii wydaje się wielu przypadkowo 1

{5}

W polskim języku potocznym nie ma terminu na liturgiczne przeżywanie przez wiernych Eucharystii, gdyż „sprawowanie” czy „celebrację” odnosi się potocznie do celebransa, a nie do nich. Wydaje się, że termin „święcenie” byłby tu (mimo że ma też pewne słabe strony) dobry i wart rozpowszechnienia, dlatego od czasu do czasu go używam (wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza).

skleconym i nakazanym pod rygorem prawa zestawem bardziej lub mniej pobożnych czynności kultycznych.

Niniejsza książka ma na celu, za pomocą skromnych środków – opierając się na podstawach naukowych, ale bez szczegółowego aparatu naukowego – utorować Czytelnikowi drogę poprzez rozwijającą się przez dzieje i dlatego dziś często niejasną formę celebracji Mszy św. Chce ona odsłonić to, co najistotniejsze, i w ten sposób pomóc zainteresowanym w znalezieniu tego, czego szukają, a tym samym osiągnąć cel drogi: spotkanie z żywym Bogiem. W trakcie tej wędrówki poprzez zabytki przeszłości będziemy się uczyć doceniania również tego, co powstało w ciągu stuleci, ale dla nas nie jest już zrozumiałe. Dla ukazania istoty święcenia Mszy w jego dzisiejszej postaci nie wybrałem chronologicznego przebiegu Eucharystii, lecz zaczynam (nie licząc rozdziału

wstępnego) od jej centrum: modlitwy eucharystycznej. Z tego środkowego punktu wychodząc, spojrzenie kieruje się naprzód i wstecz, by w ten sposób właściwie uporządkować poszczególne części Mszy i zrozumieć je prawidłowo w ich funkcji i na przysługującym im miejscu.

Książka powstała z radości czerpanej z Eucharystii, która towarzyszy mi przez całe życie, którą od dziesięcioleci mogę święcić z różnymi wspólnotami.

Stoi za tym wielu braci i sióstr, którzy wymagali ode mnie Eucharystii formującej ich życie, sięgającej w ich codzienność; to im właśnie chciałbym służyć przez tę książkę pomocą w ich poszukiwaniach, im chciałbym dać odpowiedź na przynajmniej niektóre ich pytania.

Rupert Berger Traunstein, Boże Narodzenie 2008

Podstawy

S

tara, popularna [niemiecka] pieśń kościelna zaczyna się od słów: „Podczas Ostatniej Wieczerzy”. Ale kto śpiewa o „ostatniej” wieczerzy w Wielki Czwartek, zakłada, że już wcześniej wspólne posiłki Jezusa z Jego uczniami zapoczątkowały to, co znalazło swój finał

i ukoronowanie w owej „Ostatniej Wieczerzy”. Ta wspólnota stołu w czasie publicznych wystąpień Jezusa tworzy ogólne ramy, które należy najpierw rozważyć, aby móc właściwie ująć pożegnalny posiłek w Wielki Czwartek; dopiero na tym tle można dobrze zrozumieć ów testament Jezusa, jakim jest Eucharystia.

I

WSPÓLNOTA STOŁU JEZUSA I JEGO UCZNIÓW

K

rąg uczniów, który Jezus zgromadził wokół siebie podczas swej publicznej działalności w Galilei, przeżywał jedność z Nim szczególnie intensywnie przy wspólnych wieczornych posiłkach. Ma to w pierwszej kolejności ogólnoludzkie uzasadnienie, ale poza tym wchodziły tu w grę także osobiste i religijne doświadczenia specyficzne dla świata, jaki tworzył wokół siebie Jezus.

1. Naturalne znaczenie wspólnoty stołu Siedzenie przy jednym stole, wspólne jedzenie i picie to szczególnie łatwo odczuwalny i niewątpliwy wyraz wzajemnej przynależności, ludzkiej wspólnoty. Nigdy rodzina nie czuje się tak bardzo rodziną jak wtedy, gdy gromadzi się razem na jedzenie. Ślub, chrzest i pogrzeb przeżywa się przy uczcie w kręgu krewnych. Matka gotuje nie tylko po to, by nikt nie musiał być głodny, ale ponieważ lubi, gdy wszyscy zasiadają razem i przy posiłku mają dla siebie czas.

Kiedy ludzie jedzą ze sobą przy jednym stole, czuje się, że sobie ufają. Obcemu żebrakowi daje się zupę na ganku przed mieszkaniem czy przed klasztorną furtą; pożądanemu gościowi otwiera się drzwi i przyjmuje się go do wspólnoty rodzinnego posiłku. Podobnie bankiet, zaproszenie do wspólnego stołu stanowi punkt szczytowy wizyty międzypaństwowej. Nie inaczej było przy zawiązaniu Starego Przymierza na Synaju: siedemdziesięciu starszym Izraela wolno było wstąpić na górę i nie tylko widzieć Boga bez obawy śmierci, ale także jeść i pić przed Nim { 10 }

(por. Wj 24, 9–11). Nieprzypadkowo bliski zaufany (towarzysz) nazywa się po niemiecku Genosse, tzn. ten, kto wraz ze mną je (genießt) chleb; kto z (cum) kimś innym dzieli chleb (panem), kto żywi się z tego samego źródła, jest jego kompanem. Starożytni Rzymianie nazywali wspólny posiłek convivium, co etymologicznie znaczy wspólne życie.

Spożywanie posiłku to coś więcej niż jedzenie, by się nasycić, więcej niż zaspokojenie „w przelocie” głodu; sztuczne odżywianie (np. obłożnie chorych) to też nie jest posiłek. Spożywanie posiłku to pełna zaufania wspólnota, to podstawowa forma międzyludzkiej komunikacji.

Kiedy Jezus je razem ze swoimi uczniami, przyjmuje ich do swego kręgu życiowego, a oni czują się do niego dopuszczeni. Przez cały dzień Jezus żyje w stanie napięcia; ludzie tłoczą się do Niego, a On głosi im Dobrą Nowinę, troszczy się o chorych i uciśnionych. Uczniowie starają się ze wszystkich sił bronić Go przed zbyt silnym natłokiem, na przykład nie chcą dopuścić przed Niego dzieci, które do Niego przyniesiono (por. Mk 10, 13). Dopiero wieczorem napór ludu słabnie. Wówczas Syn Człowieczy, który nie ma miejsca, gdzie by głowę mógł oprzeć (Mt 8, 20)1, siada ze swymi uczniami na jakimś zdatnym do tego miejscu na brzegu jeziora Genezaret. Rozpalają ogień i pieką chleb. Jezus, jako „głowa domu” gromady uczniów, odmawia modlitwę dziękczynną, dzieli bochenek chleba na kawałki i daje każdemu jego część. W tej wieczornej godzinie wspólnego posiłku Jezus należy do swoich uczniów całkowicie i niepodzielnie, a oni żyją w pełnej wspólnocie z Nim, swoim Mistrzem.

2. Religijny sens posiłku W kręgu kultury syryjskiej, a tym samym w środowisku życiowym wspólnoty Jezusowej, szczególnie intensywnie przeżywano doświadczenie znane wszystkim ludziom: tam gdzie ludzie zasiadają przy 1

Cytaty biblijne według Biblii Tysiąclecia, wyd. III, Poznań–Warszawa 1982

{ 11 }

jednym stole, aby spożywać posiłek, tam wraz z nimi przy tym stole jest stwórca wszelkiego życia, dawca wszystkich darów: sam Bóg.

Wszak życie, wzrost, pomyślność, zdrowie czy cokolwiek, co zostało nam przy stole darowane, nie jest samo przez się oczywiste. Człowiek wie z doświadczenia, jak niepewne, zagrożone są te dobra. Kiedy podczas posiłku doświadcza podtrzymania i wzmocnienia swego życia, czuje, że tu jest sam Bóg „przy pracy”: to On siedzi naprzeciw mnie przy stole i dostarcza mi pożywienia.

Dlatego jeszcze dziś wierzący Żyd, zanim zacznie jeść, wychwala w swoistym hymnie uwielbienia, zwanym od pierwszego słowa berakah, wszechobecnego Boga: „Bądź pochwalony [baruch], Panie, nasz Boże, Królu wszechświata, który pozwalasz nam uzyskiwać chleb z ziemi!”. Widać tu wyraźnie sens każdej modlitwy przy stole: jedzący pragnie uwielbiać Pana i Dawcę życia, który siedzi tu wraz z nim. Także Jezus wypowiada przed posiłkiem, jak dowodzą przekazy o Ostatniej Wieczerzy i o cudownym nakarmieniu ludzi na pustyni, taki hymn uwielbienia do Ojca, uświadamiając przez to współuczestnikom Jego obecność.

Tym samym posiłek ma coś wspólnego z fundamentalnym dla religii zdarzeniem ofiary. W wielu formach ofiary po jej złożeniu rodzina zasiada razem i spożywa przynajmniej jakąś część daru ofiarnego; jako przykład możemy przywołać Pwt 14, 26b: I spożyjesz tam w obliczu Pana, Boga swego. Będziesz się cieszył ty i twoja rodzina. Poszukiwany w ofierze dostęp do Boga, wejście w Jego świat ucieleśnia się i staje odczuwalne dopiero w posiłku. Także akt zawarcia przymierza Boga z Jego ludem na Synaju dokonuje się zarówno w ofierze, jak i związanej z nią uczcie (por. jeszcze raz Wj 24). Dlatego właśnie wierzący Żyd przeżywa w każdym posiłku sytuację Przymierza jako żywotnie obecną. W każdym posiłku czuje się dopuszczony do stołu przymierza z Bogiem, którego wyznaje, wielbiąc, w błogosławieństwie stołu. Kiedy zaś krąg uczniów święci wspólnotę stołu z Jezusem, czują oni więcej niż kiedykolwiek ktokolwiek inny: tu, przy Jezusie, Bóg przychodzi

{ 12 }

Przygotowanie dar贸w

W

popularnym ujęciu chętnie dzielono celebrację eucharystyczną na trzy części, które zwano ofiarowaniem, przeistoczeniem i komunią. Ten podział jest mylący, gdyż te trzy części nie są równoważne. Ustanowiona przez Chrystusa celebracja składa się z modlitwy dziękczynnej i rozdzielenia świętych postaci; w powyższym podziale odpowiada to drugiej i trzeciej części.

Przed nimi ma miejsce akt przygotowawczy, który jest praktycznie konieczny, ale w kontekście struktury świętowania ma znaczenie mniejsze niż elementy istotne. O tym właśnie akcie

przygotowawczym trzeba tu coś powiedzieć.

W żadnym wypadku nie chodzi w tej części Mszy o „ofiarowanie”. Ta wcześniejsza nazwa to fałszywe, błędne tłumaczenie łacińskiego terminu offertorium, co znaczy „przyniesienie, przyprowadzenie”. Wyrażenie „ofiarowanie” wywołuje wrażenie, jakoby w tym zewnętrznym przygotowaniu do Eucharystii chodziło o ofiarę Chrystusa i włączoną w nią ofiarę Kościoła. Nie chodzi tu też o „przygotowanie uczty”. Święty pokarm Eucharystii przygotowuje się nie tu, ale w modlitwie eucharystycznej; tutaj tylko przygotowuje się na ołtarzu konieczne

{ 127 }

ku temu chleb i wino. Właśnie ze względu na możliwe nieporozumienia nowe wydanie mszału unika starej nazwy offertorium i mówi o „przygotowaniu darów” (praeparatio donorum).

Choć co prawda i ta nazwa nie jest całkiem trafna, gdyż dary, które staną się Ciałem i Krwią Chrystusa, nie są tu „przygotowywane”, ale – jak to trafnie wyraża słowo offertorium – przynoszone. Przygotowywany jest raczej ołtarz.

W pierwotnym Kościele całe to przygotowanie odbywało się bez jakiegokolwiek sformalizowania. Później jednak było coraz bardziej rozwijane i dzisiaj przyjęło bogatą formę: dary przynosi się w uroczystej

procesji (I) i pośród różnych obrzędów i modlitw składa na ołtarzu (II), a dalej cały ten proces kończy modlitwa nad darami (III). Najpierw jednak kapłan i lud siadają, a służba ołtarza rozciąga na ołtarzu czysty biały obrus. Ponieważ zaś dzisiaj ołtarz jest już przeważnie nakryty takim obrusem, zamiast tego na ogół kładzie się na nim kwadratowy kawałek płótna – korporał, przeznaczony do użytku tylko na część eucharystyczną.

Przynosi się też i stawia na ołtarzu pusty kielich wraz z ręczniczkiem do jego oczyszczenia, tj. puryfikaterzem (purificatorium), oraz mszał. Potem może już się sformować procesja z darami.

I

PROCESJA Z DARAMI 1. Znaczenie materialnych darów

A

by wspólnota mogła, zgodnie z poleceniem Chrystusa, uczynić to, co ustanowił On na swoją pamiątkę podczas Ostatniej Wieczerzy, muszą być do dyspozycji chleb, wino i woda. Już od samego początku było oczywiste, że te dary przynosili ze sobą uczestnicy. Ofiarowany chleb i wino wykorzystywano nie tylko do Eucharystii, ale też na wspólny użytek gminy: służyły one utrzymaniu duchowieństwa i wsparciu ubogich. Dlatego też wkrótce zaczęto przynosić również inne dary. Ale początkowo to przynoszenie i oddawanie do wspólnej dyspozycji środków żywnościowych ani nie przyciągało większej uwagi, ani nie odbywało się w ramach jakichś form liturgicznych.

Dopiero pod koniec II wieku ta kwestia zyskała bardziej na znaczeniu. Także i tu, jak w wielu innych sprawach, kryła się za tym walka z błędnymi poglądami – w tym przypadku z gnozą. Ten nurt cenił ponad wszystko relacje duchowe, dlatego właśnie nazywał się gnosis (poznanie); świat zmysłowy traktował on jako mało wartościowy przejaw świata duchowego. I dlatego też lekceważył kościelną liturgię, jako rzecz uchwytną zmysłowo. W opozycji wobec tego chrześcijańska wspólnota podkreślała silniej znaczenie w liturgii rzeczy materialnych, uznając wysoką wartość tego, że czynna miłość ofiarowuje pożywienie i napój. Powstały dwie różne formy, za których pomocą wierzący wyrażali tę wysoką wartość darów przynoszonych

{ 129 }

Spis treści

Przedmowa ............................................................................................................................. 5 PODSTAWY .......................................................................................................................... 7 I. WSPÓLNOTA STOŁU JEZUSA I JEGO UCZNIÓW ...............................................

1. Naturalne znaczenie wspólnoty stołu ....................................................................

2. Religijny sens posiłku ...............................................................................................

3. Wymiar eschatologiczny żydowskiego posiłku ....................................................

4. Ukoronowanie wspólnoty stołu Jezusa i Jego uczniów podczas Ostatniej Wieczerzy przed Jego męką ....................................................

10 10 11 13 15

II. WIELKANOCNA WSPÓLNOTA STOŁU ZE ZMARTWYCHWSTAŁYM .................................................................................... 19 1. Kontynuacja wspólnoty stołu Pana z Jego uczniami ........................................... 19 2. Obecność i działanie Pana w Jego wspólnocie poprzez Ducha Świętego .......................................................................................... 20 III. BRATERSKI POSIŁEK WE WSPÓLNOCIE APOSTOLSKIEJ .............................

1. Eucharystia a braterski posiłek ................................................................................

2. Związek obu eucharystycznych czynności ............................................................

3. Świadectwo Didachē ................................................................................................

23 23 24 26

IV. USAMODZIELNIENIE SIĘ EUCHARYSTII W CZASACH POAPOSTOLSKICH ..........................................................................

1. Przyczyny usamodzielnienia się Eucharystii ........................................................

2. Przeniesienie Eucharystii na rano ..........................................................................

3. Opowiadanie apologety Justyna (około 150) ........................................................

4. Problem kształtu Eucharystii ...................................................................................

29 29 31 32 34

MODLITWA EUCHARYSTYCZNA .............................................................................. 39 I. FUNKCJE MODLITWY EUCHARYSTYCZNEJ .......................................................

1. Uwielbienie wielkich dzieł Boga Ojca ....................................................................

2. Błogosławieństwo stołu ............................................................................................

3. Pamiątka ofiary Chrystusa .......................................................................................

Ekskurs: Modlitwa eucharystyczna w Tradycji apostolskiej ....................................

43 43 49 54 58

II. ZNACZENIE MODLITW WSTAWIENNICZYCH W MODLITWIE EUCHARYSTYCZNEJ ................................................................... 61 1. Uczestnictwo poprzez przywołanie imienia ......................................................... 61 2. Miejsce modlitw wstawienniczych w modlitwie eucharystycznej .................... 62 III. AKLAMACJE W MODLITWIE EUCHARYSTYCZNEJ ...................................... 64 1. Amen ............................................................................................................................ 64

{ 212 }

2. Dialog wstępny – zawołanie axios .......................................................................... 65 3. Sanctus ......................................................................................................................... 66 4. Oto wielka tajemnica wiary ...................................................................................... 67 IV. POSZCZEGÓLNE MODLITWY EUCHARYSTYCZNE .......................................

1. I modlitwa eucharystyczna: kanon rzymski .........................................................

2. II modlitwa eucharystyczna .....................................................................................

3. III modlitwa eucharystyczna ...................................................................................

4. IV modlitwa eucharystyczna ...................................................................................

5. Inne modlitwy eucharystyczne ...............................................................................

69 69 77 78 79 80

OBRZĘDY KOMUNII ....................................................................................................... 85 I. MODLITWA PAŃSKA ....................................................................................................

1. Modlitwa uczniów podczas uczty Pana .................................................................

2. Miejsce i sposób odmawiania Modlitwy Pańskiej ...............................................

3. Ramy Modlitwy Pańskiej .........................................................................................

89 89 91 92

II. ZNAK POKOJU ...............................................................................................................

1. Znak pokoju jako przypieczętowanie modlitwy ..................................................

2. Znak pokoju przed przyjęciem komunii ...............................................................

3. Formy znaku pokoju .................................................................................................

94 94 95 97

III. ŁAMANIE CHLEBA ..................................................................................................... 99 1. Praktyczna konieczność łamania chleba ............................................................... 99 2. Włączenie łamania chleba w obrzędy komunii .................................................. 100 3. Śpiew podczas łamania chleba .............................................................................. 101 4. Łamanie chleba dzisiaj ............................................................................................ 102 IV. POŁĄCZENIE CIAŁA I KRWI PAŃSKIEJ ............................................................. 105 1. Jedność ciała i krwi ................................................................................................. 105 2. Jedność ludzkości i boskości .................................................................................. 106 3. Jedność Kościoła ...................................................................................................... 107 V. ROZDAWANIE KOMUNII ......................................................................................... 109 1. Jak często przyjmować komunię św.? ................................................................... 109 2. Forma rozdawania komunii .................................................................................. 111 3. Komunia pod postacią wina .................................................................................. 114 4. Śpiew podczas obrzędów komunii ....................................................................... 118 VI. ZAKOŃCZENIE OBRZĘDÓW KOMUNII ........................................................... 121 1. Cisza po komunii ..................................................................................................... 121 2. Śpiew na dziękczynienie ......................................................................................... 121 3. Modlitwa końcowa .................................................................................................. 122 4. Puryfikacja kielicha i pateny .................................................................................. 123

{ 213 }

PRZYGOTOWANIE DARÓW ....................................................................................... 125 I. PROCESJA Z DARAMI ................................................................................................. 129 1. Znaczenie materialnych darów ............................................................................ 129 2. Rozwój historyczny i wciąż aktualne znaczenie obrzędu ofiarowania ............................................................................................... 130 3. Intencja obrzędu ofiarowania ................................................................................ 132 4. Śpiew podczas procesji z darami ........................................................................... 134 II. SKŁADANIE CHLEBA I WINA NA OŁTARZU .................................................... 135 1. Kształt obrzędu ........................................................................................................ 135 2. Modlitwy przy składaniu chleba i wina ............................................................... 136 III. MODLITWA NAD DARAMI ................................................................................... 139 1. Obmycie rąk (lavabo) ............................................................................................. 139 2. Wprowadzenie do modlitwy (Orate, fratres…) .................................................. 140 3. Kształt modlitwy nad darami ................................................................................ 143 Ekskurs – spojrzenie wstecz: ofiara i uczta .............................................................. 144 LITURGIA SŁOWA .......................................................................................................... 147 I. ZWIĄZEK LITURGII SŁOWA I LITURGII EUCHARYSTYCZNEJ 1. Historyczne „że” tego związku .............................................................................. 151 2. Wewnętrzne „dlaczego” tego związku .................................................................. 152 II. HISTORIA ZBAWIENIA W PRZEPOWIADANIU KOŚCIOŁA ........................ 155 1. Pierwsze pełne wiary przyjęcie słowa Bożego w nawróceniu .......................... 155 2. „Przypominanie” nawrócenia ............................................................................... 156 3. Żywe słowo Boga ..................................................................................................... 157 III. STRUKTURA LITURGII SŁOWA ........................................................................... 159 1. Struktura liturgii słowa w odnowionej liturgii rzymskiej ................................. 159 2. Wybrane zagadnienia formy liturgicznej ............................................................ 161 IV. POSZCZEGÓLNE ELEMENTY LITURGII SŁOWA ........................................... 167 1. Perykopy biblijne ..................................................................................................... 167 2. Psalm responsoryjny ............................................................................................... 169 3. Aklamacja przed Ewangelią ................................................................................... 171 4. Homilia ..................................................................................................................... 172 5. Credo .......................................................................................................................... 175 6. Modlitwa wiernych ................................................................................................. 177

{ 214 }

OBRZĘDY WSTĘPNE I OBRZĘDY ZAKOŃCZENIA ........................................... 181 I. UROCZYSTE WEJŚCIE ................................................................................................ 185 1. Strój liturgiczny ........................................................................................................ 185 2. Świece i kadzidło ..................................................................................................... 186 3. Śpiew na wejście ...................................................................................................... 188 II. UWIELBIENIE CHRYSTUSA .................................................................................... 190 1. Kyrie eleison .............................................................................................................. 190 2. Gloria ......................................................................................................................... 191 III. WSPOMNIENIE CHRZTU I MOTYWY POKUTNE ......................................... 193 IV. OBRZĘDY WSTĘPNE DZISIAJ ................................................................................ 195 1. Zgromadzenie wiernych ......................................................................................... 195 2. Zgromadzenie wokół Chrystusa ........................................................................... 196 3. Przez Chrystusa do Ojca ........................................................................................ 197 V. OBRZĘDY ZAKOŃCZENIA: ROZESŁANIE WIERNYCH ................................. 198 1. Informacje i ogłoszenia .......................................................................................... 198 2. Błogosławieństwo końcowe ................................................................................... 199 3. Wezwanie do rozejścia się ...................................................................................... 200 4. Pożegnanie z ołtarzem ............................................................................................ 201 EKSKURS: FORMA EXTRAORDINARIA EUCHARYSTII – TZW. MSZA ŚW. TRYDENCKA, CZYLI „STARA MSZA” ..................................... 203