„W rytmie i w ydarzeniach czasu wsp ominamy i przeżywamy tajemnice zbawienia”. (z formularza mszalnego na uroczystość Objawienia Pańskiego)
ISBN: 978-83-62579-88-4
ROK LITURGICZNY
www.HomoDei.com.pl
MATIAS AUGÉ
Ks. prof. dr hab. Matias Augé, urodzony w 1936 roku w Peraforcie (Tarragona, Hiszpania), należy do K ongregacji Misjonarzy Synów Niepokalanego Serca Maryi (klaretyni). Emerytowany prezydent Instytutu Teologii Życia Konsekrowanego Claretianum w Rzymie i profesor nadzwyczajny Wydziału Liturgii Świętej Akademii Anselmianum w Rzymie, gdzie wykładał przez 40 lat. Był wykładowcą nieetatowym w K atedrze Liturgiki i Sakramentologii Ogólnej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Laterańskiego i wykładowcą gościnnym na wiel u innych naukowych instytutach kościelnych. Od roku 1994 jest konsultorem Kongregacji Kultu Bożego i Sakramentów. Jest także członkiem komitetu naukowego serii wydawniczej „Monumenta Studia Instrumenta Liturgica” oraz redakcji periodyków „Ecclesia Orans” i „Rivista Liturgica”. Autor i redaktor licznych książek, haseł słownikowych, artykułów w książkach i czasopismach.
to sam chrystus, który trwa w swoim kościele
Celebrowana w ciągu całego roku tajemnica Chrystusa stanowi dla wspólnoty Kościoła źródło życia. Wybitny włoski liturgista podkreśla teologiczny i duchowy, chrystologiczny i kościelny wymiar roku liturgicznego, aby zanurzonym w codzienności uświadomić wielką głębię tego, co nam zazwyczaj umyka. Refleksja nad wartością „wspominania” i „przeżywania” wydarzeń zbawczych pomoże w dostrzeżeniu piękna liturgii, która łączy wymiar duchowy z naturalnym porządkiem upływającego czasu. Wieloaspektowa analiza powstania i rozwoju wszystkich okresów liturgicznych oraz świąt, a także roli Maryi i świętych w obchodach jednego misterium Chrystusa składają się na wyczerpującą i dogłębną monografię roku liturgicznego.
MATIAS AUGÉ ROK LITURGICZNY TO SAM CHRYSTUS, KTÓRY TRWA W SWOIM KOŚCIELE
© 2009 Libreria Editrice Vaticana © 2013 Wydawnictwo Homo Dei Tytuł oryginału: L'anno liturgico. È Cristo stesso presente nella sua Chiesa Tłumaczenie: Krzysztof Stopa Konsultacja naukowa: dr hab. Przemysław Nowakowski CM Adiustacja i opracowanie literatury: Paulina A. Lenar Korekta: Magdalena A. Dobosz Okładka, dtp, skład: Małgorzata A. Batko Fotografia na okładce: © Fred de Noyelle/Godong/Corbis/fotochannels.com Nihil obstat: Janusz Sok CSsR, Prowincjał L.dz.: 340/07/13 Wydawnictwo Homo Dei ul. Zamojskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656 29 88, faks 12 259 81 21 www.HomoDei.com.pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl ISBN: 978-83-62579-88-4 Druk i oprawa: Totem
Prezentacja Wśród moich licznych zainteresowań w dziedzinie liturgii niewątpliwie rok liturgiczny pochłonął najwięcej mojego czasu i temu zagadnieniu oddałem się z największą pasją. M ogę zatem stwierdzić, że poniższe opracowanie jest o wocem wielu lat studiowania i nauczania. Opublikowałem liczne monografie, studia i artykuły na temat roku liturgicznego lub jego poszczególnych aspektów. Materiał ten został tutaj ponownie wykorzystany, poprawiony, a w razie potrzeby uaktualniony i uzupełniony, aby pozwolić na w miarę możności jak najbardziej jednolite i kompletne omówienie całego zagadnienia. Oczywiście nie za pominam, że na t emat roku liturgicznego istnieje już dość obfita literatura. Uważam jednak, że niniejsza pozycja zachowuje swoją oryginalność, przede wszystkim dlatego, że w trakcie prezentacji staram się uwypuklić teologiczny, a także duchowy wymiar roku liturgicznego. Jak można wywnioskować z samego spisu treści, nie zostały pominięte również historia i celebracja, jednak starałem się podkreślić przede wszystkim aspekty teologiczne i te związane z życiem duchowym. „W rytmie i wydarzeniach czasu wspominamy i przeżywamy tajemnice zbawienia” – ta zapowiedź, wygłaszana w dniu Objawienia Pańskiego, w prosty i bezpośredni sposób oddaje sens i znaczenie roku liturgicznego: „wspominać” i „przeżywać”. Jak mówi Pius XII w swojej encyklice Mediator Dei, „rok liturgiczny to sam Chrystus, który trwa w swoim Kościele”. Będziemy zatem się starali uwypuklić w szczególny sposób chrystologiczny i kościelny wymiar roku liturgicznego. Rok liturgiczny jest u porządkowany jako rozłożona na cały r ok celebracja misterium Chrystusa oraz wspomnień Matki Bożej i świętych, którzy w to misterium włączyli swoje własne ży cie. Konstytucja Sacrosanctum Concilium stwierdza, że „ Święta Matka Kościół uważa za swój obowiązek uroczyście celebrować zbawcze dzieło sw ego Boskiego Oblubieńca przez uświęcone wspominanie w określone dni całeg o roku” (nr 102). Czas zbawczy roku liturgicznego ma więc zasadnicze odniesienie do Kościoła, jest d l a Kościoła. Celebrowana tajemnica Chrystusa powinna się stawać „źródłem życia dla Kościoła”. Rzym 2009
Rozdział 1
Uwagi metodologiczne
N
asze omówienie roku liturgicznego trzyma się s chematu opartego na własnej wewnętrznej logice, którą pokrótce zilustrujemy. Najpierw zatem podamy pewne kryteria metody, aby wyjaśnić, w jaki sposób zamierzamy podejść do zagadnienia. N astępnie zajmiemy się t ematyką czasu liturgicznego. Nie ma wątpliwości, że jeśli ma my mówić o roku liturgicznym, to nie może on być rozumiany bez odniesienia do kategorii czasu. Po kilku uwagach wstępnych natury antropologicznej omówimy czas w Biblii, rozumianej jako historia zbawienia, oraz czas w celebracji liturgicznej, rozumianej jako celebracja tajemnicy zbawienia, którego centrum stanowi paschalne misterium Chrystusa. Rok liturgiczny sytuuje się bowiem w relacji między czasem historii zbawienia a czasem celebracji tajemnicy zbawienia. W tych ramach można już od razu uchwycić pierwszy wymiar teologiczny roku liturgicznego, który nie pozwala na odczytanie danych z historii biblijnej ograniczające się do prostego spojrzenia na wydarzenia z przeszłości, ale zachęca do ich zgłębiania w kontekście ciągle toczącej się historii zbawienia. Po przedstawieniu tej tematyki w dalszej części omówienia będziemy trzymać się metody historyczno-genetycznej, to znaczy prześledzimy, w jaki sposób rok liturgiczny się narodził i jak następnie rozwijały się różne tworzące go części i elementy, a nie jak go znamy w jego dzisiejszej strukturze. Rok liturgiczny bowiem rodzi się z tego jądra, którym jest misterium Paschy, a następnie stopniowo rozrasta się w ciągu pierwszych trzech wieków. Po krótkim rozdziale na temat kalendarza liturgicznego szczególną uwagę poświęcimy niedzieli, która jako dzień Pański i tygodniowa Pascha jest pierwszą celebracją liturgiczną pojawiającą się w historii. Następnie zaprezentujemy studium corocznej Paschy i jej rozwoju w liturgii rzymskiej.
12
Rozdział 1
Wszystko, co do tyczy tej kwestii do IV wiek u, można zasadniczo traktować jako odnoszące się również do całej li turgii Kościoła. Do tamtej pory bowiem nie ugr untowały się jeszcze tzw . rodziny lub ryty liturgiczne ani też nie było właściwego rozróżnienia obrządków wschodnich i zachodnich. Natomiast w odniesieniu do sytuacji od końca IV wieku koncentrujemy się już wyłącznie na liturgii rzymskiej. Następnie przeanalizujemy cykle: Boże Narodzenie – Objawienie Pańskie, okres zwykły, a także kult Maryi, aniołów i świętych w ciągu rocznego cyklu obchodów misterium Chrystusa. Zważywszy na to, że pisząc historię, trzeba się opierać na dokumentach, szczególną uwagę poświęcimy źródłom (biblijnym, patrystycznym i liturgicznym: sakramentarzom, ordines, mszałom itp.). Wreszcie całość omówienia zakończymy rozdziałem, w którym zostaną nakreślone zasadnicze linie teologii i duchowości roku liturgicznego1.
1. Historia – celebracja – teologia Przechodząc do sedna tego wstępu metodologicznego2, musimy stwierdzić, że celebracja Mszy św. i liturgii godzin, każdego dnia i każdego święta, dokonuje się p oprzez obrzędy, czytania, modlitwy, które zmieniają się w ciągu roku, stosownie do pewnego porządku, określanego dziś powszechnie za pomocą wyrażenia „rok liturgiczny”. Rozważany sam w sobie i w relacji do czynności kultycznych Kościoła rok liturgiczny prezentuje się zatem jako konstrukcja nośna całej budowli kultycznej. Nie chodzi bowiem o jakąś pojedynczą czynność kultyczną w sensie ścisłym, ale o coś, co podtrzymuje poszczególne celebracje. Rok liturgiczny można by rozumieć jako m i e js c e/c z a s s a k r a m e n t a l n y. Dlatego wszystkie celebracje liturgiczne są w jakiś sposób „zabarwione” okresem roku liturgicznego, na który przypadają. Na przykład celebracja eucharystyczna w okresie wielkanocnym ma w sobie coś szczególnego, czego nie znajdujemy w okresie zwykłym bądź 1
2
Główne dzieła Matiasa Augé wykorzystane przy ilustrowaniu poszczególnych aspektów roku liturgicznego to: Anàmnesis 6, s. 9–34, 57–66, 221–259; La domenica festa primordiale dei cristiani (Universo Teologia 34), San Paolo, Cinisello Balsamo 1995; ScLit 5, s. 169–190, 211–245, 356– 370; Avvento Natale Epifania: Il tempo della Manifestazione del Signore (Alle fonti della liturgia), San Paolo, Cinisello Balsamo 2002; Quaresima Pasqua Pentecoste: Tempo di rinnovamento nello Spirito (Alle fonti della liturgia), San Paolo, Cinisello Balsamo 2002. Na temat metodologii studium roku liturgicznego por. A.M. Triacca, Anno liturgico: verso una sua organica trattazione teologica, „Salesianum” 38 (1976), s. 613–621; G. Cavagnoli, Rassegna bibliografica sull’Anno liturgico, RL 75 (1988), s. 443–459.
Uwagi metodologiczne
13
w okresie Bożego Narodzenia, i na odwrót; choć przecież chodzi zawsze o tę samą i jedyną Eucharystię. Zauważamy, że niemal wszystkie spośród licznych i najnowszych publikacji na temat roku liturgicznego rozpoczynają swoje omówienie od rozdziału historycznego, a następnie analizują teksty liturgiczne i obrzędy każdego okresu liturgicznego z osobna. Zastosowana przez ich autorów metoda odzwierciedla więc zarówno ewolucję historyczną samego roku liturgicznego – konieczną do zrozumienia ściśle określonego przedmiotu jego celebracji – jak i aktualną treść doktrynalną i duchową poszczególnych okresów i świąt. Niemal wszystkie publikacje, do których się odnosimy, przed wspomnianym wyżej opracowaniem analitycznym umieszczają studium, które wydaje się bardziej niż stosowne: krótką syntezę na temat koncepcji czasu i święta według tradycji biblijnej. Niektórych krytyków dziwi natomiast fakt, że dołączony jest t am rozdział o teologii całego roku liturgicznego. Jeśli np. weźmiemy szósty tom Anàmnesis, zauważymy, że rozpoczyna go część zatytułowana „Teologia roku liturgicznego”, w której mówi się o pojęciu czasu, czym on jest według Biblii; następnie omawia się centralne miejsce Chrystusa w czasie, a dopiero później przechodzi się do misterium Chrystusa celebrowanego w trakcie roku liturgicznego. Wspomniani wyżej krytycy zadają pytanie, jak z metodologicznego punktu widzenia można uzasadnić takie ujęcie tej kwestii. Teologia roku liturgicznego nie jest bowiem abstrakcyjna, ale bardzo konkretna – wyrażona w tekstach i obrzędach każdego z osobna święta i każdego z osobna okresu roku liturgicznego. Jeśli więc tak jest, to dopiero po uzyskaniu całościowej wizji tegoż roku liturgicznego i po szczegółowym studium każdej jego części można naszkicować – jako połączenie wielu czynników z teologicznego, historycznego, liturgicznego, pastoralnego i celebracyjnego punktu widzenia – pewną syntezę teologii, duchowości oraz wytycznych duszpasterskich odnośnie do roku liturgicznego w jego całościowym ujęciu. Krótko mówiąc, owi krytycy pytają, jak można proponować najpierw teologię roku liturgicznego, a dopiero potem przechodzić do badania jego historii i treści. Biorąc pod uwagę powyższe zastrzeżenia, wykład roku liturgicznego powinien wyjść od historii i, po omówieniu treści poszczególnych celebracji, zakończyć się ogólną syntezą teologiczną. Odpowiadając na te uwagi, możemy stwierdzić, że z jednej strony wydaje się rzeczą właściwą, by studium roku liturgicznego opierało się na danych pochodzących z historii i dopiero później przechodziło do teologii, umieszczając wcześniej pewne rozważania na temat czasu w Biblii i w celebracji liturgicznej. Z drugiej strony jednak, zbudowanie teologii roku liturgicznego
Rozdział 3
„Misterium Chrystusa” – „misterium paschalne”
W
terminologii teologicznej syntagma „misterium paschalne” – odkryta w ubiegłym stuleciu – jest na og ół używana na określenie ogółu wydarzeń związanych z męką, śmiercią, zmartwychwstaniem i uwielbieniem Jezusa Chrystusa. Zamykając w tym jednym określeniu („misterium paschalne”) kilka różnych wydarzeń, chce się p odkreślić głęboką jedność, jaką tworzą one w ekonomii zbawienia. Ponadto należy zauważyć, że p odejmując to zagadnienie, stajemy wobec całego szeregu bliskich sobie pojęć, które w języku teologicznym używane są czasami jako równoznaczne: m i s t e r i u m p a s c h a l n e, m i s t e r i u m C h r y s t u s a, m i s t e r i u m z b a w i e n i a, m i s t e r i u m o d k u p i e n i a i wiele innych. Zamierzam tu krótko przedstawić powstanie i rozwój tej kategorii teologicznej. Będziemy się p oruszać między obsza rem terminologicznym a kategorialnym. Stosując metodę diachroniczną, krótko przyjrzymy się głównym świadectwom, od Biblii aż do naszy ch czasów, ze szczególnym uwzględnieniem źródeł zachodnich. Zważywszy na obszerność zagadnienia, zatrzymamy się ty lko nad tymi asp ektami problemu, które bardziej bezpośrednio odnoszą się do tematyki naszego opracowania1.
1. Biblijny fundament misterium paschalnego Choć przewidujemy obszerny rozdział poświęcony znaczeniu tajemnicy w pismach obu Testamentów, to jednak warto wspomnieć tutaj o kilku elementach związanych z tą kwestią2. 1 2
Por. M. Augé, Il Mistero Pasquale, w: Patì sotto Ponzio Pilato…, red. F. Bosin, C. Dotolo (Biblioteca di ricerche teologiche 5), Dehoniane, Bologna 2007, s. 41–59. Por. A. Grillmeier, I misteri della vita di Gesù, w: Mysterium salutis III/2, red. J. Feiner, M. Löhrer, Queriniana, Brescia 1971, s. 9–35.
Spis treści
Prezentacja ............................................................................................................ 5 Wykaz skrótów ..................................................................................................... 7 Rozdział 1 Uwagi metodologiczne .................................................................................... 11 1. Historia – celebracja – teologia ................................................................... 12 2. Wyrażenie i pojęcie „roku liturgicznego” .................................................. 14 3. Struktura organiczna roku liturgicznego ................................................... 16 Rozdział 2 Czas, historia zbawienia i liturgia ................................................................ 22 1. Kilka uwag antropologicznych .................................................................... 22 1.1. Czas i przestrzeń ..................................................................................... 23 1.2. Czym jest czas? ........................................................................................ 26 2. Czas jako historia zbawcza ........................................................................... 28 3. Przestrzeń czasowa człowieka i wszechświata podzielona i zdefiniowana przez rytmy natury stworzonej ......................................... 31 4. Czas ludzkich wydarzeń (chronos) .............................................................. 35 5. Czas jako odpowiedni moment i sprzyjająca okazja, by być dotkniętym przez Boga, który zbawia (kairos) .......................................... 36 6. Doczesny wymiar życia ludzkiego włączony w czas Boga (aiōn) .......... 38 7. Chrystus Panem czasu .................................................................................. 39 8. Od wydarzenia do celebracji ........................................................................ 42
350
Spis treści
Rozdział 3 „Misterium Chrystusa” – „misterium paschalne” ................................... 45 1. Biblijny fundament misterium paschalnego .............................................. 45 1.1. Misterium ................................................................................................. 46 1.2. Misterium paschalne .............................................................................. 47 2. „Misterium (Chrystusa)” u ojców apostolskich i poapostolskich ......... 48 3. „Misterium (Chrystusa)” w katechezie IV wieku .................................... 50 4. „Misterium paschalne” u ojców Kościoła .................................................. 50 4.1. Pascha – „męka” ...................................................................................... 51 4.2. Pascha – „przejście” ................................................................................ 53 4.3. Pascha jako „przejście dalej” (lub „przeskoczenie”) .......................... 53 4.4. Pascha „rekapitulacja” ............................................................................ 54 5. Od greckiego mystērion do łacińskiego mysterium i sacramentum ....... 55 6. Misterium paschalne / sakrament paschalny u Leona Wielkiego ......... 56 7. Misterium paschalne / sakrament paschalny w starożytnych rzymskich źródłach liturgicznych ............................................................... 57 7.1. Anamneza eucharystyczna ................................................................... 57 7.2. Starożytne euchologie rzymskie ........................................................... 59 8. Misterium paschalne – od teologii scholastycznej do naszych czasów ......................................................................................... 60 9. Misterium paschalne według Soboru Watykańskiego II ........................ 61 Rozdział 4 Kalendarz liturgiczny ...................................................................................... 64 1. Kilka danych z historii .................................................................................. 65 2. Ogólny kalendarz rzymski z 1969 roku ....................................................... 68 3. Problem ustanowienia kalendarza uniwersalnego ................................... 71 Rozdział 5 Niedziela pierwotnym świętem chrześcijan ............................................... 73 1. Święto ............................................................................................................... 74 1.1. Wymiar antropologiczny ....................................................................... 74 1.1.1. Święto ma charakter zbiorowy ................................................ 76 1.1.2. Święto jest celebracją nadzwyczajną ....................................... 76 1.1.3. Święto jest wspominaniem i obecnością ............................... 77 1.1.4. Święto jest tradycyjnym obrzędem i źródłem twórczej fantazji .................................................................................... 78 1.1.5. Święto jest radością i powagą ................................................... 79
Spis treści
351
1.2. Wymiar chrześcijański ........................................................................... 81 1.2.1. Święto w Biblii ............................................................................ 81 1.2.2. Teologia święta ........................................................................... 82 1.2.3. Aktualne uwarunkowania, przed jakimi staje święto chrześcijańskie ......................................................................... 84 2. Niedziela .......................................................................................................... 86 2.1. Świadectwa Nowego Testamentu ......................................................... 87 2.1.1. Dzień zbierania darów dla potrzebujących ........................... 88 2.1.2. Dzień zgromadzenia ................................................................. 89 2.1.3. Dzień Wieczerzy Pańskiej ........................................................ 90 2.1.4. Dzień obecności Zmartwychwstałego ................................... 92 2.1.5. Dzień doświadczenia paschalnego ......................................... 93 2.2. Relacja szabat–niedziela ........................................................................ 95 2.2.1. Żydowski szabat ......................................................................... 96 2.2.2. Od szabatu do niedzieli ............................................................ 98 2.3. Odpoczynek świąteczny a udział w niedzielnej Mszy św. .............. 100 2.4. Ku teologii niedzieli .............................................................................. 103 Rozdział 6 Obchody Paschy rocznej w pierwszych czterech wiekach .................... 110 1. Świętowanie Paschy w pierwotnym chrześcijaństwie ............................ 111 2. Data obchodów ............................................................................................ 113 3. Struktura celebracji ..................................................................................... 116 4. Ramy teologiczne ......................................................................................... 120 5. Proces ekspansji Paschy w IV wieku ........................................................ 121 Rozdział 7 Obchody Wielkanocy od IV do XVI wieku ............................................. 123 1. Triduum Sacrum i Wielki Tydzień ........................................................... 124 1.1. Czwartek przed Paschą ........................................................................ 125 1.2. Wielki Piątek .......................................................................................... 128 1.3. Wielka Sobota ....................................................................................... 129 1.4. Wigilia paschalna .................................................................................. 130 1.5. Msza w Niedzielę Wielkanocną ......................................................... 132 1.6. Wielki Tydzień ...................................................................................... 133 2. Wielkanocna Pięćdziesiątnica ................................................................... 134 3. Wielki Post .................................................................................................... 136
352
Spis treści
Rozdział 8 Obchody Wielkanocy po Soborze Watykańskim II ............................... 140 1. Triduum paschalne: celebracja i teologia ................................................. 141 1.1. Czwartek Wielkiego Tygodnia ........................................................... 142 1.2. Wielki Piątek In Passione Christi ........................................................ 145 1.3. Wielka Sobota ........................................................................................148 1.4. Niedziela Wielkanocna In Resurrectione Domini: Wigilia paschalna w świętą noc ................................................................. 150 1.5. Niedziela Wielkanocna In Resurrectione Domini: Msza w dzień ................................................................................................ 153 2. Okres wielkanocny. Struktura celebracji .................................................. 153 3. Okres wielkanocny: teologia ...................................................................... 155 3.1. Okres wielkanocny jest czasem Chrystusa ....................................... 155 3.1.1. Chrystus jest „prawdziwym Barankiem”, w którym wypełniają się dawne figury ........................................... 156 3.1.2. W Chrystusie wszechświat zmartwychwstaje i odnawia się, a człowiek powraca do źródeł życia ....................... 157 3.1.3. Wydarzenie uwielbienia Chrystusa zapoczątkowuje nowe i wieczne kapłaństwo .............................................................. 157 3.2. Okres wielkanocny jest czasem Ducha Świętego ............................ 158 3.2.1. Chrystus zmartwychwstały za sprawą Ducha Świętego .... 158 3.2.2. Chrystus Zmartwychwstały źródłem Ducha Świętego ..... 159 3.3. Okres wielkanocny jest czasem Kościoła .......................................... 159 3.3.1. Duch Święty zasadą jedności w Kościele ............................. 159 3.3.2. Duch Święty wprowadza Kościół w zrozumienie misterium Chrystusa ......................................................................... 160 3.4. Okres wielkanocny jest głoszeniem czasu eschatologicznego ....... 161 4. Okres wielkanocny: pareneza .................................................................... 162 4.1. Umarli i zmartwychwstali z Chrystusem .......................................... 162 4.2. Wierni ponagleniom Ducha Świętego .............................................. 164 4.2.1. Współdziałanie z Duchem Świętym .................................... 164 4.2.2. Życie oparte na dynamice wolności miłości synowskiej ........................................................................................... 164 4.3. W życiu i misji Kościoła ...................................................................... 166 5. Okres Wielkiego Postu. Struktura celebracji ........................................... 167 6. Okres Wielkiego Postu: teologia ............................................................... 168 6.1. Wielki Post jest wprowadzeniem w misterium paschalne śmierci i zmartwychwstania ....................................................................... 170
Spis treści
353
6.2. Wielki Post jest drogą sakramentalno-chrzcielną ........................... 171 6.3. Wielki Post jest drogą chrystocentryczno-paschalną ..................... 171 6.4. Wielki Post jest drogą pokutną ........................................................... 172 7. Okres Wielkiego Postu: pareneza .............................................................. 173 7.1. Wielki Post jest czasem walki ze złem i grzechem .......................... 174 7.2. Wielki Post jest czasem poszczenia, jałmużny i modlitwy ............ 175 7.3. Wielki Post jest czasem słuchania słowa Bożego ............................. 177 Struktura cyklu paschalnego .......................................................................... 178 Rozdział 9 Okres Objawienia się Pana ........................................................................... 180 1. Powstanie świąt Bożego Narodzenia ........................................................ 182 2. Rozwój obchodów Bożego Narodzenia aż do dzisiaj ............................ 184 3. Obchody Bożego Narodzenia: teologia ................................................... 188 3.1. Boże Narodzenie jest świętowaniem początków naszego odkupienia .................................................................................................... 188 3.2. Boże Narodzenie jest świętowaniem ukazania się chwały Bożej w Chrystusie ...................................................................................... 189 3.3. Boże Narodzenie jest świętowaniem zaślubin Syna Bożego z ludzkością ................................................................................................... 191 3.4. Boże Narodzenie jest świętowaniem naszego „przebóstwienia” .......................................................................................... 193 3.5. Boże Narodzenie jest świętem „nowego stworzenia” ..................... 195 3.6. Boże Narodzenie jest wspominaniem dziewiczego macierzyństwa Maryi, „Córy Syjonu” .......................................................197 4. Obchody Bożego Narodzenia: pareneza .................................................. 197 4.1. Boże Narodzenie jest wydarzeniem zbawczym ............................... 198 4.2. Boże Narodzenie jest misterium światła ........................................... 198 4.3. Boże Narodzenie jest misterium słabości ......................................... 198 4.4. Boże Narodzenie jest orędziem pokoju ............................................ 198 4.5. Boże Narodzenie jest wezwaniem do radości .................................. 199 4.6. Boże Narodzenie jest wezwaniem do solidarności ......................... 199 4.7. Boże Narodzenie jest ukazaniem misterium Chrystusa ................ 200 4.8. Boże Narodzenie jest objawieniem tajemnicy człowieka ............... 200 5. Powstanie uroczystości Objawienia Pańskiego (Epifanii) .................... 201 6. Rozwój obchodów Objawienia Pańskiego do dnia dzisiejszego .......... 202 7. Obchody Objawienia Pańskiego: teologia ............................................... 204
354
Spis treści
7.1. Objawienie Pańskie jest świętowaniem ukazania się Syna Bożego wszystkim narodom ............................................................. 204 7.2. Objawienie Pańskie jest świętowaniem spotkania wszystkich narodów ze Zbawicielem ............................................................................ 206 8. Obchody Objawienia Pańskiego: pareneza ............................................. 207 8.1. Objawienie Pańskie jest wezwaniem do odnowienia wiary w Tego, który się objawia jako nasz Zbawiciel ........................................ 207 8.2. W ciągłym rozeznawaniu znaków czasu .......................................... 207 8.3. Kościół misyjny w służbie królestwa Bożego ................................... 208 9. Powstanie okresu Adwentu ........................................................................ 209 10. Rozwój obchodów Adwentu do dnia dzisiejszego ............................... 210 11. Obchody Adwentu: teologia .................................................................... 212 11.1. Adwent jest świętowaniem zbawienia obecnego „już” i „jeszcze nie” ................................................................................................ 213 11.2. Adwent jest świętowaniem radosnego oczekiwania definitywnego wypełnienia się odkupienia ............................................. 215 11.3. Adwent wspomina Maryję, ikonę oczekiwania ............................. 217 12. Obchody Adwentu: pareneza .................................................................. 218 12.1. Adwent jest paradygmatem stanu chrześcijanina jako pielgrzyma ............................................................................................ 218 12.2. Adwent jest „sakramentem” chrześcijańskiej nadziei między zaangażowaniem a oczekiwaniem .............................................. 220 Struktura cyklu Objawienia się Pana ............................................................ 222 Rozdział 10 Okres zwykły lub „w ciągu roku” ................................................................ 224 1. Powstanie, rozwój i znaczenie okresu zwykłego ..................................... 225 2. Lekcjonarz okresu zwykłego ...................................................................... 228 2.1. Trzy czytania niedzielne ...................................................................... 228 2.2. Dwa czytania na dni powszednie ....................................................... 228 3. Półciągła lektura Ewangelii ........................................................................ 230 4. Teologia i duchowość okresu zwykłego ................................................... 232 Rozdział 11 Święta idei ........................................................................................................ 235 1. Uroczystość Najświętszej Trójcy (I niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego) .......................................................................................... 236
Spis treści
355
2. Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (czwartek po uroczystości Najświętszej Trójcy) ........................................................ 239 3. Uroczystość Najświętszego Serca Jezusa (piątek po II niedzieli po Zesłaniu Ducha Świętego) .................................................................... 243 4. Uroczystość Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata (ostatnia niedziela per annum) .................................................................. 246 5. Święto Świętej Rodziny: Jezusa, Maryi i Józefa (niedziela w oktawie Bożego Narodzenia) .................................................................................... 249 6. Konkluzje ...................................................................................................... 252 Rozdział 12 Maryja w obchodach misterium Chrystusa ............................................. 254 1. Początki i rozwój kultu maryjnego ........................................................... 255 1.1. Maryja w modlitwie starożytnego Kościoła ..................................... 255 1.2. Pochodzenie i rozpowszechnienie świąt maryjnych ....................... 256 1.2.1. Wschód ..................................................................................... 257 1.2.2. Zachód ....................................................................................... 259 2. Maryja w liturgii odnowionej po Soborze Watykańskim II ................. 262 2.1. Święta maryjne w kalendarzu ............................................................. 262 2.2. Uroczystości maryjne ........................................................................... 264 2.2.1. Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi ..................... 264 2.2.2. Uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny ... 266 2.2.3. Uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny ........................................................................................ 268 2.3. Teksty biblijne i euchologijne Mszy maryjnych ............................... 270 2.4. Teksty maryjne liturgii godzin ............................................................ 272 Rozdział 13 Święci w celebracji misterium Chrystusa ................................................. 273 1. Powstanie i rozwój kultu świętych ............................................................ 274 1.1. Kult męczenników: pierwsze świadectwa ........................................ 274 1.2. Od kultu zmarłych do kultu męczenników ...................................... 277 1.3. Od kultu męczenników do kultu świętych ....................................... 279 1.4. Od kultu lokalnego do kultu powszechnego .................................... 280 1.5. Liturgiczny wyraz kultu męczenników i świętych .......................... 282 2. Teologia kultu świętych .............................................................................. 283 3. Kult aniołów ................................................................................................. 288
356
Spis treści
3.1. Świętych Archaniołów Michała, Gabriela i Rafała (29 września – święto) .................................................................................. 290 3.2. Świętych Aniołów Stróżów (2 października – wspomnienie)........ 292 Rozdział 14 Teologia i duchowość roku liturgicznego ................................................. 294 1. Rok liturgiczny jest bytem teologicznym ................................................. 294 1.1. Ku teologii roku liturgicznego ............................................................ 295 1.2. Rok liturgiczny jest bytem teologicznym .......................................... 297 1.2.1. Kategoria „historii zbawienia” ............................................... 297 1.2.2. „Misteria Chrystusa” ............................................................... 299 1.2.3. Język liturgiczny ....................................................................... 300 2. Rok liturgiczny jest wspomnieniową i cykliczną celebracją misterium Chrystusa ................................................................................... 305 3. Słowo i sakrament w roku liturgicznym .................................................. 309 4. W różnych misteriach cyklu rocznego obchodzimy jedno misterium Chrystusa ................................................................................... 316 5. Rok liturgiczny drogą życia duchowego .................................................. 320 Literatura ........................................................................................................... 327