Głębokie słowa Grzegorza z Nyssy: „Przypominamy sobie to, co nadchodzi”, są anamnezą tego, co znajduje się ponad czasem, i anamnezą epifaniczną uobecniającą rzeczywistości transcendentne. Powinniśmy więc odrzucić wygodną statyczną postawę, poprzestającą na zwykłej inicjacji lub naśladowaniu przeszłości, i otworzyć się na perspektywę neopatrystyczną, wierną dynamizmowi twórczego ducha ojców. Za ich przykładem ożywiająca inkorporacja w organizm Kościoła może przekształcić w duchu ojców wiedzę teologiczną w świadectwo i doświadczenie – w „źródło wody żywej tryskającej ku życiu wiecznemu”.
Paul Evdokimov
Niniejsza książka zawiera przegląd dzieła człowieka, który nieustannie rozważał tajemnicę wiary i jej roli w ludzkiej historii. Jest owocem wielu lat nauczania teologii moralnej w Instytucie św. Sergiusza w latach 1950–1970, dojrzewającym w żywym kontakcie z audytorium. Omawia szeroko zakrojoną tematykę: moralność naturalną, etykę świata starożytnego (hellenizm, buddyzm), antropologię (zarówno ojców Kościoła, jak i psychologię głębi), sumienie w systemach nowożytnych (Kant, Marks, egzystencjalizm); analizuje też problem prawa i łaski oraz zła. Znalazło się tu także solidne opracowanie liturgii i kultu, sakramentów i ich roli w życiu moralnym, niewidzialnej walki ascezy w jej starciu z namiętnościami. Autor zwraca się więc nie tylko do specjalistów od teologii moralnej, którzy znajdą tu drogę prawosławia prowadzącą do tej gałęzi teologii, ale również do szerszej publiczności, która szuka informacji, a także „formacji siebie samego” w świetle refleksji nad słowem Bożym rozjaśniającym rozmaite aspekty życia w jego całości – z pomięciem różnic dzielących chrześcijan czy wierzących i niewierzących – i ogarniającym cały świat.
prawosławna wizja teologii moralnej
www.HomoDei.com.pl ISBN: 978-83-62579-60-0
P AUL EVDOKIMOV PRAWOSŁAWNA WIZJA TEOLOGII MORALNEJ BÓG
W ŻYCIU LUDZI
Paul Evdokimov
prawosławna wizja teologii moralnej Bóg w życiu ludzi
Paul Evdokimov
prawosławna wizja teologii moralnej Bóg w życiu ludzi
Przedmowa Michel Evdokimov
Tytuł oryginału: Une vision orthodoxe de la théologie morale Tłumaczenie: Wiesław Szymona OP Konsultacja naukowa: ks. dr hab. Tadeusz Kałużny SCJ © 2009 Les Éditions du Cerf © 2012 for the polish edition Wydawnictwo Homo Dei Adiustacja: Paulina A. Lenar Korekta: Magdalena A. Dobosz Skład, design, dtp, projekt okładki: Małgorzata A. Batko Zdjęcie na okładce: Fotolia: serge 2302 Nihil obstat: Janusz Sok CSsR, Prowincjał L. dz.: 438/08/12 Wydawnictwo Homo Dei 2012 ul. Zamojskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656-29-88, faks 12 259 81 21 www.homodei.com.pl e-mail: wydawnictwo@redemptor.pl
ISBN: 978-83-62579-60-0 Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN
PRZEDMOWA
P
aul Evdokimov (1901–1970) należał do plejady rosyjskich myślicieli religijnych, którzy wyemigrowali po wybuchu rewolucji 1917 roku. Na miejsce swego wygnania wybrali Francję, większość z nich nauczała w Instytucie teologii prawosławnej św. Sergiusza, tworząc tak zwaną szkołę paryską. Teologia rosyjska w ściślejszym tego słowa znaczeniu powstała w wieku XIX, w dużej mierze dzięki słowianofilom pierwszego pokolenia, którzy w otoczeniu starca Makarego podjęli się olbrzymiego dzieła przekładu ojców Kościoła. W Kościele prawosławnym powrót do ojców zawsze oznaczał sięgnięcie do żywej tradycji i poprzedzał odnowę myśli teologicznej. Ojcowie nie przestawali rodzić do życia w Duchu licznych pokoleń, które w kontakcie z nimi znajdowały niewyczarpane źródło natchnienia. Wydaje się, że rosyjscy teologowie odgrywali niebagatelną rolę w rozbudzaniu zainteresowania patrystyką na Zachodzie. Tam również myśl teologiczna pielgrzymowała do źródeł patrystyki dzięki tak wybitnym osobistościom, jak Montdésert, Daniélou, de Lubac, Congar i wielu innych. Słynna seria „Sources chrétiennes” liczy już 500 tomów i ciągle się powiększa. Obecnie wszystkie te dzieła, razem ze wstępami i aparatem krytycznym, są przekładane na język rosyjski. Pozwoliło to dyrektorowi Wydawnictwa Cerf,
6
PRAWOSŁAWNA WIZJA TEOLOGII MORALNEJ
kierownikowi tego wielkiego placu budowy, powiedzieć, że kolekcja „Sources chrétiennes” rzeczywiście narodziła się w środowiskach słowianofilów rosyjskich XIX wieku. Czytelnik szybko zda sobie sprawę z tego, że również Paul Evdokimov w dużej mierze czerpie natchnienie z ojców, których bardzo często przytacza i z którymi pozostaje w zażyłych stosunkach. Cytaty te nie są autorytatywnymi twierdzeniami pochodzącymi od nieomylnego Magisterium; są to raczej ziarna zapładniające jego myśl. U schyłku XIX wieku i w pierwszej ćwierci XX, po latach milczenia, tacy teologowie, jak Florenski albo Bułgakow, oraz filozofowie Sołowjow i Bierdiajew wprowadzili rosyjską myśl religijną na szczyty. Ten twórczy rozmach brutalnie zahamowała rewolucja 1917 roku. Z chwilą gdy wpadnie w spiralę przemocy, każda rewolucja wywołuje falę okropności. W ciągu kilku dziesięcioleci zraniła ona głęboko – chociaż nie nieuleczalnie – rosyjską duszę chrześcijańską, a trzeba wiedzieć, że ukształtowanie duszy danego narodu trwa kilka wieków. Rewolucja pozbawiła Kościół możności wprowadzenia w życie owego doniosłego aggiornamento – na nieszczęście ciągle jeszcze niezrealizowanego – wspaniale przygotowanego przez sobór w Moskwie w latach 1917–1918, którego prace gwałtownie przerwał huk dział. Przede wszystkim uniemożliwiła Rosji dokonanie odnowy struktur moralnych i duchowych, które by jej pozwoliły włączyć się w nurt epoki nowożytnej bez wstrząsów powodowanych kolektywizacją i bez zniewalania umysłów w jarzmie ideologii posługującej się metodami proroczo zapowiedzianymi przez Dostojewskiego w Legendzie o Wielkim Inkwizytorze, metodami, których jeszcze niestety do końca nie zarzucono. Mając do dyspozycji skromne środki, borykając się z trudnościami życia na emigracji, członkowie „szkoły paryskiej” wznieśli wysoko sztandar: nie pozwolili myśli rosyjskiej pogrążyć się
PRZEDMOWA
7
w rewolucyjnym chaosie, przyczynili się do jej rozkwitu w Instytucie św. Sergiusza, a nawet promieniowali za granicą. Absolwent pierwszego pokolenia studentów z lat dwudziestych Paul Evdokimov będzie jednym z ostatnich przedstawicieli szkoły teologicznej i duchowej, pozostającej niewątpliwie pod dużym wpływem tradycji rosyjskiej, a jednocześnie zdecydowanie otwartej na świat zachodni – ten kraj „świętych wspaniałości”, jak mówił Chomiakow. To nie rosyjski Chrystus kusił słowianofilów, lecz Chrystus ukazywany przez poetę Tiuczewa, Chrystus ubogiej i świętej Rosji. Pewien kapłan z lat dwudziestych, św. Aleksy Mieczew, uważał ruch rewolucyjny za zjawisko należące do porządku duchowego i twierdził, że jedynie jakaś odnowa ducha byłaby zdolna go pokonać. Zgodnie z wyrokami Opatrzności, ci wielcy intelektualiści musieli opuścić ojczyznę, w której inteligencja żyła w mniejszej lub większej izolacji, mieli otworzyć drogi dialogu ze swymi braćmi chrześcijanami na Zachodzie, nawiązać ponownie kontakt z braterską wspólnotą, istniejącą nieprzerwanie przez całe tysiąclecie, która nie zdołała jeszcze przywrócić jedności sakramentalnej, niemniej jednak jest rzeczywista i pełna nadziei. Evdokimov nauczał w różnych instytutach poświęcających się pracy badawczej i formacji ekumenicznej, był prawosławnym obserwatorem na trzeciej sesji Vaticanum II, kierował ekumenicznym centrum studentów uciekinierów prowadzonym przez CIMADE. Przez całe życie będzie mu leżała na sercu jedność chrześcijan i specyficzna rola, jaką zgodnie z wolą Opatrzności prawosławie miało odegrać w dialogu. Jego dzieło jest godne uwagi: dwanaście książek i mnóstwo artykułów publikowanych w przeglądach, których egzemplarzy nie sposób znaleźć. Pożyteczne wydawało się wznowienie wykładu teologii moralnej, a szczególnie podjęcie poruszanych przez niego doniosłych tematów, przywrócenie życia myśli, która nie przestawała pytać o przeznaczenie świata w jego
8
PRAWOSŁAWNA WIZJA TEOLOGII MORALNEJ
głębokiej relacji do Stwórcy i rozwijała się w perspektywach nie tylko nadal aktualnych, ale nawet profetycznych. Widział on ten świat w wymiarze wieczności, ponieważ wszechświat rzeczywistości niewidzialnych był dla niego o wiele bardziej realny niż świat rzeczywistości konkretnych, które podlegają nieustannym zmianom, starzeniu i przesunięciom. Niniejsza książka zawiera przegląd dzieła człowieka, który nieustannie rozważał tajemnicę wiary i jej roli w ludzkiej historii. Jest ona owocem wielu lat nauczania teologii moralnej w Instytucie św. Sergiusza, od roku 1950 do 1970 – daty śmierci autora. Dojrzewała w żywym kontakcie z audytorium. „Teologia moralna” opiera się tutaj na „doświadczeniu moralnym” i daleka jest od klasycznych systemów określających obowiązki wobec Boga, społeczeństwa lub siebie samego. Obowiązki moralne, dobre same w sobie, moralizm, powinny odejść w przeszłość: „Bądźcie miłosierni, jak Ojciec wasz jest miłosierny”. Etyka miłości – „Będziesz miłował swego Boga, a bliźniego swego jak siebie samego” – przewyższa etykę obowiązków i zobowiązań. Jednak ponad ten moralizm można się wznieść jedynie pod warunkiem oparcia własnego życia religijnego nie na fundamencie abstrakcyjnej kategorii dobra, lecz na relacji do Boga, żywej Osoby, w ożywiającej wspólnocie, w której człowiek ulega przeobrażeniu. Autor zwraca się więc nie tylko do specjalistów od teologii moralnej, którzy znajdą tu drogę prawosławia prowadzącą do tej gałęzi teologii, ale również do szerszej publiczności, która szuka informacji, a także „formacji siebie samego” w świetle refleksji nad słowem Bożym rozjaśniającym rozmaite aspekty życia w jego całości. „Bóg tak umiłował świat…” – to zdanie pomija różnice dzielące chrześcijan oraz podziały na wierzących i niewierzących i obejmuje cały świat.
PRZEDMOWA
9
Kształtowanie sumienia, odróżnianie dobra od zła to owoc nieustannej walki, panowania nad materią w człowieku i świecie, z pomocą broni Ducha. Człowiek od wieków zadawał sobie pytania o wartość swego postępowania w życiu. Powszechnie znane stanowiska w etyce: hellenizm, buddyzm (teraz trzecia religia we Francji), hinduizm, szintoizm – są tu konfrontowane z wizją chrześcijańską. Dla Greków krańcowym absurdem jest śmierć, dla buddystów i hinduistów – życie. Tylko w krzyżu dokonuje się synteza tych dwóch podejść, w której „symbol śmierci i absurdu przeobraża się w źródło nieśmiertelnej radości”, ponieważ „przez krzyż przyszła na świat radość”. Oprócz dialogu religii jest tu również dialog z klasycznymi systemami myśli ludzkiej, takimi jak: racjonalizm, ewolucjonizm, scjentyzm, deizm, etyka Kanta (u którego źródłem moralności jest „sama wola”, z całkowitym pominięciem łaski), marksizm (socjalizm jest nazywany „naukowym”, czyli koniecznym), egzystencjalizm, strukturalizm. Wszystkie te systemy są zamknięte w obrębie świata. Pojawia się więc pytanie: gdzie znajduje się źródło sumienia? Jest nim człowiek, społeczeństwo, czy też należy go szukać w górze? Wcześniej lub później każdy teolog staje wobec świata, musi dawać świadectwo swej wiary, prowadzić dialog. Odnajdywana dzisiaj na nowo refleksja ojców Kościoła znajduje się u korzeni wielkich tematów myśli chrześcijańskiej. Ojcowie zapładniali myśl autora – przytacza ich bardzo często. Antropologia patrystyczna opiera się na imago Dei, a ten wynosi człowieka do godności przyjaciela Boga: „Człowiek jest stworzeniem, które otrzymało polecenie stawania się Bogiem” (św. Bazyli). Antropologia prawosławna nie jest moralna, lecz ontologiczna, jest „antropologią przebóstwienia”, nie stawia sobie za cel zdobywania świata, lecz „porwanie królestwa Bożego”, przeobrażenie człowieka w „nowe stworzenie”, a świata w „królestwo”.
10
PRAWOSŁAWNA WIZJA TEOLOGII MORALNEJ
Przeobrażanie to ciągle napotyka przeszkody, zakrywają je ciężkie zasłony ciemności, przez które, dzięki łasce, przenikają blaski światła. Św. Paweł jęczy pod ciężarem grzechu, pociągającego go do czynienia zła wtedy, gdy chciałby czynić dobro. Dla ucznia Bierdiajewa, jakim był autor, problem zła jest nieodłączny od problemu wolności, ponieważ „Bóg nie jest władzą, która zakuwa w okowy, lecz prawdą, która wyzwala”. Prawo nie może narzucać dobra. Ta niemoc dowodzi, że poszukiwane rozwiązanie musi wspiąć się na poziom wolnego wyboru dobra. W swej walce ze złem chrześcijanin otrzymał broń; jest to prawo, które nie zostało zniesione, lecz dopełnione przez Chrystusa, oraz łaska, która w Kościele prawosławnym nie jest stwarzana ani dodawana do natury człowieka, ponieważ rzeczywiście stanowi ukazanie się boskich energii i zjednoczenie z samym bytem Boga. Według św. Maksyma, człowiek ma dwa skrzydła umożliwiające mu wznoszenie się do rzeczywistości Bożej: łaskę i wolność. Stworzenie człowieka na obraz Boga nasuwa myśl o pewnej odpowiedniości między tym, co ziemskie, i tym, co niebieskie. Wszystkie funkcje poznawcze (teologia, filozofia, nauka) oraz różne plany ludzkiego bytu (rozum, intuicja) są połączone w organiczną jedność i stanowią etapy życia duchowego, którego kres docelowy wyraża Augustyn: „Chcę znać Boga i duszę. I nic więcej”. Rozdziały ostatniej części są poświęcone Kościołowi, eklezjologii trynitarnej – ku chwale Trójcy; jedność wielu hipostaz ludzkich w jednej ludzkiej naturze, zrekapitulowanej w Chrystusie, ukazuje „wspólnotę wzajemnej miłości”. Wspaniale odmalował ją Andriej Rublow w swej słynnej Trójcy Świętej, idealnym obrazie Kościoła. Przestrzeń i święty czas mówią, że wszechświat zmienia się w kosmiczną liturgię i świątynię chwały Bożej; oprócz tego, co staje się udziałem demonizującego działania szatana, wszystko ze swej natury jest święte, nie ma nic świeckiego ani neutral-
PRZEDMOWA
11
nego, ponieważ cała rzeczywistość jest w relacji do Boga. Liturgia odzwierciedla piękno świata niebiańskiego i – zgodnie z formułą ojca Sergiusza Bułgakowa – jest przeżywana jako „niebo na ziemi”, w odczuwaniu piękna, które otwiera na przyszły świat. Sakramenty stanowią widzialną obecność Pana w świecie: „Chrystus powraca do ludzi przez sakramenty” (św. Mikołaj Kabasilas). Teologia moralna powinna uwzględniać wrażliwość człowieka dziś żyjącego, przytłoczonego pracą, wyczerpanego nerwowo i z trudem opierającego się szokom psychologicznym, cierpieniom i życiowym niedostatkom. Surową ascezę ojców pustyni mogłoby z pożytkiem zastąpić uwolnienie od wszelkich używek (alkohol, papierosy, narkotyki, nadmiar aktywności), jak również terapia milczenia, kontemplacyjnego spokoju, odpoczynku – możliwego nawet w zawirowaniach tego świata. Takie powinny być pewne nowe tendencje ascezy, które nie znosiłyby tradycyjnych aktywności, lecz je uzupełniały. Asceza to nie moralizm, bo jak pokazuje przypowieść o nierozsądnych pannach, przeciwieństwem grzechu nie jest cnota, lecz wiara. Teologia moralna nie ukazuje drogi, do której dorzuca się obowiązki, lektury i pobożne postawy – nie, ona jest w swej istocie opuszczeniem jednego świata i wejściem w zupełnie inny, zwrotem i bezpośrednio po walce gwałtem, który szturmem zdobywa niebo i bierze w posiadanie królestwo. Michel Evdokimov
WSTĘP
T
eologia moralna jest nauką, która do XVII stulecia była częścią systematycznego wykładu d o g m a t ó w i ukazywała ich aspekt praktyczny. Poczynając od XVII wieku, najpierw na Zachodzie, a następnie na Wschodzie, teologia moralna staje się nauką autonomiczną, mającą swój własny przedmiot i własną metodę: w odróżnieniu od theologia theoretica, t e o l o g i a m o r a l n a to theologia practica. Słowo „teologia” (Theos – Bóg, logos – nauka) znaczy: nauka o Bogu. Teologia moralna nie zajmuje się tą nauką i w naszym wypadku „teologia” oznacza B o s k i e ź r ó d ł o, które stanowi transcendentną normę istoty ludzkiej w jej życiu i aktach moralnych. Terminy „moralna” i „nauka moralna” pochodzą od łacińskiego rzeczownika mos (obyczaje, zwyczaj); przymiotnik moralis znaczy: zgodny ze zwyczajem, s t a ł y, t r w a ł y. Z drugiej strony, movis, moveo (poruszać, działać) oznacza r e a k c j ę aksjologiczną osądu dokonywanego przez umysł ludzki, odnoszącego się do ludzkich czynności i różnych wydarzeń egzystencji. Stąd pochodzi popularne wyrażenie, najprostszy, instynktowny osąd: „coś, co się robi” i „coś, czego się nie robi”. Grecki termin ethos znaczy tyle co zwyczaj, obyczaj, czyli coś stałego i trwałego, stałe postępowanie na tle zmieniających się form życia.
SPIS TREŚCI
Przedmowa ........................................................................................ 5 Wstęp ............................................................................................... 13 Zadanie etyczne ........................................................................ 16 Filozoficzne pojęcie dobra i podstawy powszechnej moralności ..................................... 18 Rozdział I. Moralność naturalna ............................................... 23 Podstawowe formy moralności w naturze świata ................ 23 Instynkt moralny u ludzi ......................................................... 26 Transsubiektywny charakter dobra ........................................ 27 Czy człowiek jest zdeterminowany przez dobro? ................ 28 Transsubiektywny charakter sumienia .................................. 29 Osąd sumienia jako funkcja obrazu Bożego w człowieku ............................................................................... 30 Wielość systemów moralnych a jedność moralności .......... 32
226
PRAWOSŁAWNA WIZJA TEOLOGII MORALNEJ
Rozdział II. Etyczne pojęcie dobra i naturalne reakcje ludzkiego ducha ............................................................................ 35 Trzy plany .................................................................................. 35 Asceza ........................................................................................ 37 Eros ............................................................................................ 39 Współczucie bliźniemu, solidarność przeznaczenia ........... 45 Doksologiczne uczucie czci .................................................... 46 Rozdział III. Etyka świata starożytnego ................................... 49 Hinduizm i buddyzm ............................................................... 49 Moralność grecka świata starożytnego .................................. 51 Chiny .......................................................................................... 53 Japonia ....................................................................................... 54 Synteza duchowości greckiej i hinduistycznej w dającym życie Krzyżu .......................................................... 55 Rozdział IV. Geneza sumienia w różnych systemach filozoficznych ................................................................................. 59 Systemy klasyczne .................................................................... 59 Kategorie etyczne Kanta .......................................................... 63 Marksizm ................................................................................... 66 Filozofia egzystencjalistyczna ................................................. 68
SPIS TREŚCI
227
Rozdział V. Teoria wartości ......................................................... 73 Kryteria wartości ...................................................................... 73 Wartości absolutne i wartości względne ............................... 76 Rozdział VI. Antropologia .......................................................... 81 Ojcowie Kościoła ...................................................................... 81 Psychologia głębi ...................................................................... 89 Osoba ludzka ............................................................................ 95 Rozdział VII. Prawo a łaska ........................................................ 99 Prawo ......................................................................................... 99 Wolność ................................................................................... 107 Rozdział VIII. Problem zła ....................................................... 115 Rozdział IX. Wieki życia duchowego. Pedagogiczny wpływ historii .................................................... 127 Rozdział X. Etyczny aspekt eklezjologii ................................. 133 Człowiek na obraz Boga ........................................................ 133 Eklezjologia trynitarna .......................................................... 138 Aspekt chrystologiczny ......................................................... 140 Aspekt pneumatologiczny ..................................................... 142
228
PRAWOSŁAWNA WIZJA TEOLOGII MORALNEJ
Rozdział XI. Pojęcie sacrum. Miejsca i czasy święte. Świątynia ............................................. 145 Czas święty .............................................................................. 147 Miejsca święte ......................................................................... 152 Wizja świątyni i ikony ............................................................ 153 Wtajemniczenie w ikonę ....................................................... 156 Rozdział XII. Liturgia i kult ..................................................... 159 Rozdział XIII. Sakramenty ....................................................... 169 Chrzest ..................................................................................... 170 Sakrament chryzmacji (namaszczenia) ............................... 172 Sakrament spowiedzi ............................................................. 174 Sakrament małżeństwa .......................................................... 176 Sakrament namaszczenia chorych ....................................... 179 Sakrament kapłaństwa ........................................................... 179 Rozdział XIV. Misterium Eucharystii, misterium Kościoła ..................................................................... 183 Cud eucharystyczny ............................................................... 183 Epikleza .................................................................................... 186 Ofiarniczy aspekt Eucharystii .............................................. 187 Eklezjologia eucharystyczna ................................................. 189
SPIS TREŚCI
229
Eucharystia – źródło hierarchii kapłańskiej ....................... 190 Eucharystia w życiu ................................................................ 192 Eucharystia a eschatologia .................................................... 192
Rozdział XV. Życie duchowe. Namiętności. Niewidzialna walka ascezy ........................................................ 195 Elementy konstytutywne życia duchowego i jego itinerarium .................................................................... 196 Zerwanie .................................................................................. 197 Akceptacja samego siebie ...................................................... 199 Walka ....................................................................................... 201 Monastycyzm wewnętrzny ................................................... 203 Rozwój życia duchowego ...................................................... 205 Namiętności, poczucie winy i spowiedź .............................. 206 Charyzmaty życia duchowego .............................................. 207 Namiętności ............................................................................ 209 Rozdział XVI. Zbroja w walce .................................................. 211 Modlitwa ................................................................................. 211 Tajemnica śmierci i charyzmat „radosnego konania” ....... 215 Modlitwa Pańska .................................................................... 219