Ks. prof. Janusz Mastalski w oparciu o bogatą literaturę, własne doświadczenia w pracy duszpasterskiej i zawodowej oraz przemyślenia podejmuje się niezwykle trafnej i realnej oceny źródeł lęków kapłańskich. Na tle problemów współczesnego człowieka z wielką odwagą dokonuje wnikliwej diagnozy kondycji zdrowotnej środowiska kapłańskiego XXI wieku, ukazując lęki, które dotknęły tę szczególną grupę osób powołanych do służenia Bogu i ludziom. Książka „Lęki kapłańskie” adresowana jest do szerokiego kręgu odbiorców. Autor stawia wyzwanie nie tylko kapłanom, ale zwraca się do tych, którzy są odpowiedzialni za wychowanie i kształtowanie osobowości kapłańskiej – aby zastanowili się nad istotą służby kapłańskiej w XXI wieku i podjęli dyskusję nad reformą kształcenia kapłanów w taki sposób, aby byli oni przygotowani do podjęcia zadań w imię nowej ewangelizacji, uwzględniającej nie tylko zagrożenia, ale także potrzeby i oczekiwania współczesnego człowieka. dr hab. Helena Wrona-Polańska, prof. UP ◆ Ks. prof. Janusz Mastalski pokazuje, iż k ażda osoba ludzka ma za s wego nieodłącznego towarzysza – lęk. Doświadczania lęku nie wolno więc traktować jako argumentu za taką czy inną niższością lub szkodliwością księdza. Lęk, jak rodzaj pasożyta, może niszczyć – i to dogłębnie – odczuwający go podmiot i w konsekwencji jego otoczenie. Jednak lęk, podobnie jak inne czynniki negatywne, przede wszystkim da się przepracować, skierować na tory, gdzie staje się on źródłem dobra. Jak pokazuje ks. prof. Janusz Mastalski, z lękiem nie tylko da się oswoić, ale przede wszystkim opanować to, co w nim groźne, nawet skorzystać z niego. Czytelnik odkrywa, iż w ten sposób lęk niejako doznaje przeobrażenia. Tak naprawdę jest to przemiana człowieka, który uzupełnia w sobie brak dobra i dzieli się tym z innymi, staje się aktywnym protagonistą ulepszania także swego otoczenia. ks. prof. dr hab. Wojciech Misztal
ISBN: 978-83-62579-68-6
www.HomoDei.com.pl
ks. Janusz Mastalski • Lęki kapłańskie
◆
ks. Janusz Mastalski
Lęki kapłańskie
© 2012 Wydawnictwo Homo Dei Recencenci: dr hab. Helena Wrona-Polańska, prof. UP ks. prof. dr hab. Wojciech Misztal Adiustacja i korekta: Paulina A. Lenar Okładka, dtp, skład, design: Małgorzata A. Batko Zdjęcia na okładce: Małgorzta Batko, pająk – Stefan Sollfors / fotochannels.com Nihil obstat: Janusz Sok CSsR, Prowincjał L.dz.: 465/09/12 Wydawnictwo Homo Dei ul. Zamojskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656-29-88, fax 12 259-81-21 www.HomoDei.com.pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl
ISBN: 978-83-62579-68-6 Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN
Spis treści
Wstęp ........................................................................................................9 Rozdział 1. Istota lęku ........................................................................ 13 1.1. Anatomia lęku ...............................................................................14 1.2. Przyczyny lęku ............................................................................. 20 1.3. Objawy i skutki lęku .................................................................... 29 1.4. Specyfika lęków kapłańskich ..................................................... 33 Rozdział 2. Lęk przed odpowiedzialnością ..................................... 41 2.1. Istota odpowiedzialności ............................................................ 42 2.2. Mechanizmy obronne ................................................................. 48 2.3. Przyczyny lęku przed odpowiedzialnością .............................. 56 2.4. Środki zaradcze ............................................................................ 66 Rozdział 3. Lęk przed samotnością .................................................. 73 3.1. Natura samotności ...................................................................... 74 3.2. Sposoby ucieczki przed samotnością ....................................... 83 3.3. Źródła lęku przed samotnością ................................................. 93 3.4. Rady terapeutyczne ................................................................... 101 Rozdział 4. Lęk przed celibatem ..................................................... 107 4.1. Uściślenie pojęć .......................................................................... 109 4.2. Postawy obronne ....................................................................... 117 4.3 Etiologia lęku przed celibatem ................................................. 124 4.4. Środki zaradcze .......................................................................... 132
Rozdział 5. Lęk przed cierpieniem ................................................. 139 5.1. Cierpienie w życiu kapłańskim ............................................... 140 5.2. Zachowania defensywne .......................................................... 151 5.3. Powody lęku ............................................................................... 158 5.4. Pożądane „taktyki” .................................................................... 166 Rozdział 6. Lęk przed drugim człowiekiem ................................. 173 6.1. Kapłan w służbie człowieka ..................................................... 174 6.2. Barwy ochronne ........................................................................ 183 6.3. Czynniki sprawcze ..................................................................... 190 6.4. Pozytywna pedagogia ............................................................... 196 Rozdział 7. Lęk przed nowymi wyzwaniami ................................ 205 7.1. Perspektywy kapłana ................................................................. 206 7.2. Zachowania asekuracyjne ........................................................ 217 7.3. Faktory lęku przed przyszłością .............................................. 224 7.4. Fundamenty ufnego patrzenia w przyszłość ......................... 231 Rozdział 8. Lęk przed konkurencją ................................................ 237 8.1. Natura rywalizacji ...................................................................... 238 8.2. Niezdrowe pozy ......................................................................... 247 8.3. Uwarunkowania lęku przed współzawodnictwem .............. 255 8.4. Potrzebne wartości .................................................................... 263 Rozdział 9. Lęk przed sobą .............................................................. 271 9.1. Obraz siebie ................................................................................ 273 9.2. Kapłańskie ucieczki od siebie .................................................. 286 9.3. Powody lęku przed sobą ........................................................... 293 9.4. Kierunki wyjścia ........................................................................ 300
6
Rozdział 10. Zmaganie się z lękiem ............................................... 309 10.1. Psychologiczne zalecenia ....................................................... 310 10.2. Taktyki samowychowania ...................................................... 316 10.3. Troska o dojrzałość ................................................................. 324 10.4. Ważne konkluzje ..................................................................... 337 Zakończenie ....................................................................................... 343 Bibliografia ......................................................................................... 345
Wstęp
Po ukazaniu się w Wydawnictwie Homo Dei książki o pokusach kapłańskich1 wielu księży proponowało opracowanie kolejnego problemu, który dotyka każdego człowieka: lęki i sposoby radzenia sobie z nimi. Chociaż powstało wiele publikacji o lękach ludzkich, mało jest tekstów wydobywających specyfikę kapłańskich obaw. Okazuje się, że jest to problem, który nurtuje coraz większą rzeszę duchownych. Zmaganie się z lękiem było istotnym elementem nauczania Jana Pawła II. To on na początku swojego pontyfikatu wołał: „N i e l ęk a j c i e s i ę”, mając w sercu pocieszające słowa samego Mistrza z Nazaretu: „Nie bójcie się ludzi” (por. Mt 10, 24–33). To właśnie Jan Paweł II w 1980 roku przypominał: „Współczesne pokolenie ludzi nurtuje również lęk. Tego lęku doznają ludzie w sposób nieproporcjonalny. Chyba najgłębiej odczuwają go ci, którzy najpełniej są świadomi całej sytuacji człowieka – a którzy równocześnie pogodzili się ze śmiercią Boga w ludzkim świecie. Ten lęk nie leży na powierzchni życia ludzkiego. Na powierzchni bywa kompensowany przy pomocy wielu środków nowożytnej cywilizacji i techniki, które pozwalają człowiekowi uwalniać się od swojej głębi. Pozwalają mu żyć w wymiarze homo economicus, homo technicus, homo politicus, do pewnego stopnia również w wymiarze homo ludens”2. Kto, jeśli nie kapłan, powinien pomagać innym w radzeniu sobie z różnego rodzaju lękami, dotykającymi poszczególne osoby, rodziny, 1 2
J. Mastalski, Pokusy kapłańskie, Kraków 2011. Jan Paweł II, Homilia przed katedrą w Turynie (13 kwietnia 1980), „L’Osservatore Romano” 4 (1980), s. 27. 9
a nawet całe społeczeństwa? Jan Paweł II pokazał swoim życiem, że nie jest to łatwe. W testamencie papieża opublikowanym 7 kwietnia 2005 roku można przeczytać: „Czuwajcie, bo nie wiecie, kiedy Pan wasz przybędzie (por. Mt 24, 42) – te słowa przypominają mi ostateczne wezwanie, które nastąpi wówczas, kiedy Pan zechce. Pragnę za nim podążyć i pragnę, aby wszystko, co składa się na moje ziemskie życie, przygotowało mnie do tej chwili. Nie wiem, kiedy ona nastąpi, ale tak jak wszystko, również i tę chwilę oddaję w ręce Matki mojego Mistrza: Totus Tuus. W tych samych rękach matczynych zostawiam wszystko i Wszystkich, z którymi związało mnie moje życie i moje powołanie. W tych Rękach zostawiam nade wszystko Kościół, a także mój Naród i całą ludzkość. (…) Pragnę raz jeszcze całkowicie zdać się na Wolę Pana. On Sam zdecyduje, kiedy i jak mam zakończyć moje ziemskie życie i pasterzowanie. W życiu i śmierci Totus Tuus przez Niepokalaną. Przyjmując już teraz tę śmierć, ufam, że Chrystus da mi łaskę owego ostatniego Przejścia, czyli Paschy. Ufam też, że uczyni ją pożyteczną dla tej największej sprawy, której staram się służyć: dla zbawienia ludzi, dla ocalenia rodziny ludzkiej, a w niej wszystkich narodów i ludów (wśród nich serce w szczególny sposób się zwraca do mojej ziemskiej Ojczyzny), dla osób, które szczególnie mi powierzył – dla sprawy Kościoła, dla chwały Boga Samego”3. I nie ma żadnej wątpliwości, że cierpienie Jana Pawła II było świadectwem jego życiowego motta: „Nie lękajcie się”. Są to także wskazania dla każdego kapłana: praca nad sobą, odwaga w głoszeniu słowa Bożego, wierność Kościołowi wymagają ofiary, nieraz cierpienia, na które trzeba się zdobyć. Aby tak się stało, należy pokonać w sobie lęk. Kapłan, który zgadza się na swój krzyż, mniej się go obawia. Jan Paweł II mówił na rok przed śmiercią: „W naszej epoce, w której dobrobyt materialny i wygoda są przedstawiane i poszukiwane jako 3
10
Jan Paweł II, Testament, Tarnów 2005.
najwyższe wartości, nie jest łatwo zrozumieć orędzie płynące z krzyża. Ale wy, drodzy młodzi, nie lękajcie się głosić Ewangelii krzyża w każdej sytuacji. Nie lękajcie się iść pod prąd”4. Te słowa nie są skierowane tylko do młodzieży. Przecież krzyż kapłański to także często pójście pod prąd, to przyjęcie niezrozumienia, wyśmiewania czy obojętności. W wielu przypadkach współczesny świat nie rozumie kapłaństwa, nie rozumie celibatu, nie rozumie Kościoła. To z kolei niesie ze sobą różnego rodzaju napięcia i niepokoje. W tym kontekście warto pochylić się nad lękami dotykającymi dzisiaj duchownych. Po wprowadzeniu zawartym w pierwszym rozdziale, omawiającym istotę lęków, zaprezentowano osiem konkretnych obaw współczesnych kapłanów. W kolejnych rozdziałach zostały omówione: lęk przed odpowiedzialnością, lęk przed samotnością, lęk przed celibatem, lęk przed cierpieniem, lęk przed drugim człowiekiem, lęk przed nowymi wyzwaniami, lęk przed konkurencją oraz lęk przed samym sobą. Ostatni rozdział ma charakter poradnikowy, bowiem zawarte są w nim podpowiedzi dotyczące radzenia sobie z lękiem. Oby ta praca przyniosła Czytelnikom owoc w postaci lepszego rozumienia siebie i swoich reakcji emocjonalnych. Niech książka o lękach kapłańskich będzie pomocna tym wszystkim duchownym i świeckim, którym kondycja Kościoła leży na sercu. A zachętą do jej przeczytania niech staną się słowa Karla Jaspersa: „Tylko ten, kto kocha, widzi, co jest prawdziwe w człowieku”. Zmaganie się z własnym lękiem jest przecież pracą nad rozwijaniem w sobie miłości.
4
Jan Paweł II, Homilia w Niedzielę Palmową XIX Światowy Dzień Młodzieży (4 marca 2004), „L’Osservatore Romano” 5 (2004), s. 36.
Rozdział 1 Istota lęku
Lęk jest wpisany w życie człowieka. Nie ma wątpliwości, iż „odczuwanie lęku jest częścią naszej ludzkiej natury. Chroni on przed zagrożeniami, ostrzegając nas o niebezpiecznych sytuacjach. Sam może jednak stać się niebezpieczny, gdy jest wyolbrzymiony, nieproporcjonalny w stosunku do przyczyn i jeśli nie potrafimy go zintegrować z naszą psychiką. Jeśli jednak przyjmiemy go jako wyzwanie, może nadać życiu emocjonalnemu twórczą dynamikę i przyczynić się do dalszego rozwoju”1. Z drugiej strony, lęk jest czymś toksycznym, wpływającym negatywnie na kondycję psychoruchową i somatyczną człowieka. Jakże oczywiste wydaje się w tym miejscu przypomnienie słów Jana Pawła II, który pisał u schyłku XX wieku: „Człowiek coraz bardziej bytuje w lęku. Żyje w lęku, że jego wytwory – rzecz jasna nie wszystkie i nie większość, ale niektóre, i to właśnie te, które zawierają w sobie szczególną miarę ludzkiej pomysłowości i przedsiębiorczości – mogą zostać obrócone w sposób radykalny przeciwko człowiekowi”2. Dzieje się tak dlatego, że ludzkość dystansuje się od Boga. W konsekwencji ludzie żyjący niezależnie od Niego, ignorujący wskazania moralne, zostają owładnięci przez strach i cierpienie. Coraz częściej można spotkać osoby, które nie są w stanie normalnie funkcjonować. Potrzebują psychoterapii, wsparcia, a nawet środków farmakologicznych. Marginalizacja przestrzeni duchowej w człowieku sprawia, że 1 2
W. Müller, Jak uwolnić się od lęku, tłum. U. Poprawska, Kraków 2005, s. 3. Jan Paweł II, Encyklika Fides et ratio, Kraków 1998, n. 47. 13
atyczne lęku Zestawienie 1. Objawy i skutki som ywać na postrzeganie; • rozszerzenie źrenic, które może wpł dyskomfort; • suchość w gardle, niosąca ze sobą iwie wpływa niekorzystnie na • bóle i zawroty głowy, co niewątpl jakość funkcjonowania; serca, wpływający negatywnie • przyspieszony i nieregularny rytm na prawidłowe funkcjonowanie; . hiperglikemia, podwyższony • zmiany biochemiczne we krwi (np poziom noradrenaliny i kortyzolu); może powodować uczucie zmę• krótki, przyspieszony oddech, co czenia; do różnego rodzaju dysfunkcji • brak łaknienia, mogący prowadzić całego organizmu; u i kwasów tłuszczowych, będą• podwyższony poziom cholesterol cy przyczyną zawału lub zatoru; a, częste oddawanie moczu, co • bóle brzucha, wymioty, biegunk niesie ze sobą dyskomfort; powodować podatność na cho• nadmierne pocenie się, co może roby (np. przeziębienia); o lub porażenie poszczególnych • zwiększenie napięcia mięśnioweg grup mięśni.
Oczywiście, objawów somatycznych można wymienić o wiele więcej, bowiem literatura fachowa podaje w tym względzie liczne szczegóły. Podobnie jest z objawami psychicznymi47. 47
30
Tamże.
zne lęku Zestawienie 2. Objawy i skutki psychic ego znużenia, zmęczenia, • napięcie psychiczne: uczucie stał ie nastroju, szybkie wynadpobudliwość nerwowa, obniżen źce zewnętrzne, nadczerpywanie się, nadwrażliwość na bod mierna czujność; ika; • zaniepokojenie, przerażenie, pan na przykre wydarzenia, sta• uczucie zagrożenia, oczekiwanie czy niepowodzenia; łe nastawienie na możliwość porażki iejszej wartości, odmien• obniżona samoocena, poczucie mn ności, odrzucenia; alnych, trudności adapta• zaburzenia kontaktów interperson ; cyjne, nadmierna zależność od innych m jest pozyskanie sobie • zachowanie ingracjacyjne (jego cele to, by uniknąć zagroprzyjaźni i przychylności otoczenia po żenia); ych, wycofanie się z kon• przeczulenie na punkcie opinii inn ie i własnego zdania; taktów z otoczeniem, niepewność sieb enie różnych form aktyw• mała dynamika życiowa, porzuc • • • • •
ności; ialności; niechęć do ryzyka i brania odpowiedz wszystkie niepomyślne nadmierne obarczanie się winą za wydarzenia życiowe; ej, zaburzenia poznawzmniejszenie wrażliwości sensoryczn ia; cze oraz koncentracji uwagi i myślen wyobrażenia; lęki nocne, koszmary lub przerażające ucieczka w chorobę.
31
Wśród tzw. skutków behawioralnych można natomiast wymienić następujące48: awy Zestawienie 3. Obj
nee lęku i skutki behawioral
ny ; ulacyjny i lokomocyj • niepokój manip pozycji; owe, częste zmiany • podniecenie ruch (np. potrzeności bezcelowych yn cz ie an yw on yk • w ba chodzenia); e, grymasy); • tiki (np. mrugani homotoryczna, iewana reakcja psyc • nagła i niespodz gniewu, ucieczki, wybuchu ć sta po ca ają er bi przy agresji; enia. chowe, aż do osłupi • zahamowanie ru
eją także inne specyficzne lęk skutki. k k Oto one: Istnieją specyficzne dla lęku Zestawienie 4. Inne ob jawy
48 Tamże. mże. 32
i skutki lęku
• bezsenność; • zaburzenia mowy: jąkanie, „przejęzyczani e się”, afonia, mutyzm selektyw ny ; • specyficzny sposób mówienia: mowa szybs za, głośniejsza, zmiana wy sokości tonu; • nienaturalna barwa głosu, głos zachrypnięt y, szorstki; • wypadnięcie z ról sp ołecznych; • spadek aktywności i wydolności zawodowe j; • izolacja w domu i to warzystwie; • trudności w kontak tach społecznych i uni kanie ich; • tendencje samobójc ze; • nadmierna sugesty wność; • nadmierna wrażliw ość i uraźliwość.
Staje się więc oczywiste, iż „w wielu wypadkach mamy wrażenie, że życie stało się maszyną, nad którą straciliśmy kontrolę. Czując zewsząd naciski, nieomal nie jesteśmy w stanie znaleźć dla siebie czasu, aby się odprężyć. Bez przerwy powtarzamy sobie, że nie zdążymy wykonać swoich obowiązków, nawet tych najprostszych. Czy wobec tego należy się dziwić, że nie potrafimy zapanować nad swoim życiem, a lęk i poczucie paniki stały się jego nieodłączną częścią?”49. Nie jest wolny od takich stanów także duchowny. W dalszej części naszych rozważań należy zatem odkryć specyfikę lęków kapłańskich.
1.4. Specyfika lęków kapłańskich Nie ma wątpliwości, iż pomaganie ludziom w lepszym kierowaniu przykrymi emocjami jest formą zapobiegania chorobom. Toksyczność tych emocji, jeśli stają się chroniczne, jest taka sama jak toksyczność papierosów. Pomaganie ludziom w panowaniu nad nimi mogłoby przynieść równie duże korzyści zdrowotne jak skłonienie namiętnych palaczy do rzucenia nałogu50. Co jednak dzieje się wtedy, gdy wspierający sami mają problem z negatywnymi emocjami, z lękami, które dekonstruują ich tożsamość? O tym, że kapłan może przeżywać lęki w szczególny sposób, świadczy pewien wywiad z kapłanem z 18-letnim stażem. Na pytanie: „Czy przeszedł Ksiądz piekło w swoim życiu z powodu picia?” – odpowiedział: Patrząc na to z dystansu 18 lat, nie użyłbym takiego ostrego słowa. Powiedziałbym raczej, że przeszedłem ogromne, dojmujące cierpienie. Cierpienie polegające na tym, że w pewnym okresie życia nie potrafiłem kontrolować swojego picia. To powodowało, że w sferze duchowej i psychicznej bardzo źle się czułem. Dzisiaj wiem, że trzeba to nazwać 49 50
J. Bemis, A. Barrada, Oswoić lęk, tłum. L. Lewicka, Gdańsk 2001, s. 24. D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, tłum. A. Jankowski, Poznań 1999, s. 289. 33
Odpowiedzialność za swoje życie i wybory sprowadza się do procesu tworzenia samego siebie. „Proces tworzenia samego siebie obejmuje następujące sekwencje zachowań warunkujących się i zazębiających wzajemnie, a niekiedy nachodzących na siebie, tworzących tym samym pewną strukturę, której każdy element jest jednakowo ważny, a więc ma znaczenie tylko w powiązaniu z pozostałymi: Uświadomienie sobie: »czego pragnę w życiu« (w perspektywie oraz w »tu i teraz«), a także oceny siebie: »czy to, jaki jestem, pozwoli mi osiągnąć bliższe i dalsze cele życiowe?«. Poszukiwanie i określanie takiej wizji samego siebie (»ja idealny«), do której upodobnienie się pozwoli z większym prawdopodobieństwem osiągnąć cele życiowe. Szukanie »wzmocnień« w sobie samym i świecie zewnętrznym, aby pragnienie doskonalenia siebie nie pozostawało tylko w sferze chęci (»chciejstwa«). • Podjęcie zgodnie ze sformułowanym przez siebie planem i programem samodoskonalenia konkretnych czynności nastawionych na upodabnianie się do ideału własnej osoby. • Dokonywanie ocen skuteczności tych działań w aspekcie stopnia realizacji swoich postanowień oraz stopnia zbliżania się lub osiągania wyznaczonych przez siebie celów życiowych”11. Aby odpowiedzialnie pokierować swoim życiem, należy mieć plan. Stanowi on „dla nas praktyczną wartość i rzeczywistą pomoc, gdy odpowiada pewnym ogólnym cechom (…): Celowość. Plan musi przewidywać takie działania, które służą realizacji założonych celów. Wykonalność. Musi przewidywać zadania realne do wykonania w przyjętych warunkach i przy aktualnych możliwościach. Zgodność wewnętrzna. Elementy nie mogą być sprzeczne ze sobą lub wzajemnie się wykluczać. 11
44
M. Dudzikowa, O trudnej sztuce tworzenia samego siebie, Warszawa 1985, s. 241–242.
Operatywność. Musi mieć przejrzystą strukturę pozwalającą na rozkładanie czynności w czasie przy jednoczesnym zachowaniu ich ciągłości. Giętkość. Powinien dopuszczać możliwość zmian i uzupełnień. Konkretność. Powinien określać możliwie dokładnie, co, kiedy i jak (przy czym »jak« nie może być sztywne, lecz nawiązujące do aktualnej sytuacji) ma zostać wykonane”12. Jest to więc odkrycie własnego powołania i jego realizacja. Aby odpowiedzialnie podejmować decyzje i kierować swoim życiem, trzeba mieć świadomość poruszania się w kilku przestrzeniach. Schemat 1. Przestrzenie odpowiedzialności przestrzeń duchowa przestrzeń moralna
przestrzeń psychiczna
przestrzeń osobista
przestrzeń towarzyska
przestrzeń eklezjalna
przestrzeń rodzinna
Źródło: opracowanie własne.
W procesie realizacji odpowiedzialności za życie i wybory istnieją następujące etapy podejmowania decyzji: Rozpoznanie: zobaczyć, co można w sobie rozwinąć i jak można samego siebie ubogacić. 12
Tamże, s. 331. 45
uciekać przed sobą, przed wyzwaniami. Niestety, mizoneik pielęgnuje w sobie niechęć do zmian. Zgadza się więc na tkwienie w „starym człowieku”. W tym kontekście można wymienić kilka charakterystycznych objawów mizoneizmu kapłańskiego. Są to: niechęć do zmian na parafii; niechęć do zmiany swoich przyzwyczajeń; odmawianie osobom, które próbują wnieść w życie kapłana coś nowego; życie wspomnieniami; odsuwanie się od ludzi; ucieczka przed prawdą o sobie i innych; postępowanie według stereotypów i wypracowanych nawyków; deprecjonowanie inicjatyw duszpasterskich – dla zasady; usprawiedliwianie się ze stagnacji w pracy nad sobą. Mizoneik żyje w poczuciu traumy, którą niosą nowe wyzwania. A przecież „trauma jest właściwością zapośredniczoną społecznie. Dana właściwość może dziać się w czasie realnym, kiedy wydarzenie trwa, może także zaistnieć, zanim zjawisko nastąpi jako jego zapowiedź lub kiedy zjawisko się skończy jako rekonstrukcja post-hoc. W rzeczywistości, w pewnych sytuacjach wydarzenia głęboko traumatyzujące mogą w ogóle nie wystąpić; takie wyobrażone zdarzenia mogą być równie traumatyzujące, jak zdarzenia, które realnie wystąpiły”19. Mizoneik szuka w każdej nowości zła. Sposobem na życie staje się więc ucieczka przed wyzwaniami. Kapłan-defetysta Defetyzm to widzenie każdego nowego wyzwania w perspektywie niepowodzenia. Przed laty Viktor Frankl podkreślał, że człowiek cierpi nie tyle ze względu na poczucie mniejszej wartości wobec innych, ale 19
218
J. Alexander, Toward a Theory of Cultural Trauma, w: Cultural Trauma and Collective Identities, red. J. Alexander i in., Berkeley 2004, s. 14.
raczej ze względu na poczucie bezsensu własnej egzystencji20. Defetyzm jest formą takiego cierpienia, które jednak wbrew pozorom pozwala przetrwać. Oto znaleziony w sieci katalog sposobów myślenia pesymisty i optymisty życiowego. Poniższy tekst świetnie ilustruje także kapłańską postawę defetyzmu. Stwierdzenia pesymisty 1. Nigdy nie jest tak źle, żeby nie mogło być gorzej. 2. Nie licz na to, że będzie lepiej. 3. Jeśli jest dobrze, to znak, że twoje życie się pogorszy. 4. Światełko w tunelu to tylko znak nadjeżdżającego pociągu. 5. Ludzie mówią ci komplementy, aby cię oszukać. 6. Zawsze znajdzie się silniejszy od ciebie. 7. Nie licz na to, że siłą pokonasz inteligencję. 8. Jeśli ktoś jest słabszy, to na pewno jest mądrzejszy. 9. Jeśli ktoś jest twoim przyjacielem i macie inne poglądy, to stracisz jego przyjaźń. 10. Wróg pozostanie zawsze wrogiem. 11. To, co ci się podoba, nie będzie podobało się innym.
20
Stwierdzenia optymisty 1. Jeśli jest źle, to będzie lepiej. 2. Myśl pozytywnie. 3. Nie może być już gorzej, więc będzie lepiej. 4. Światło w tunelu oświetli ci drogę. 5. Jeśli ludzie cię chwalą, to znaczy, że cię lubią. 6. Silniejszy kolega ci pomoże. 7. Twoja siła może być użyta do dobrych celów. 8. Jeśli ktoś jest słabszy, to dasz mu radę. 9. Konflikty z przyjacielem umocnią waszą przyjaźń. 10. Jeśli ktoś jest twoim wrogiem, to może zostać twoim przyjacielem. 11. Krytyka innych jest motorem twojej kreatywności.
V. Frankl, La psychotérapie et son image de l’homme, Paris 1970, s. 60. 219
12. Życie jest długie i szare. 13. Ludzie to debile. 14. Jesteś tylko człowiekiem. 15. Wszelkie przejawy oryginalności będą tępione. 16. Najlepsze jest za tobą. 17. Im wyżej podskoczysz, z tym większej wysokości spadniesz. 18. Za dobre uczynki nie ma nagrody. 19. Nigdy nie doceniasz tego, co masz, tęsknisz dopiero wtedy, gdy to stracisz. 20. Coraz mniej rzeczy ma sens.
12. Twoje życie będzie długie i wesołe. 13. Ludzie są z natury inteligentni. 14. Jesteś na szczycie drabiny pokarmowej. 15. Oryginalność jest cechą pożądaną. 16. Całe życie przed tobą. 17. Z im większej wysokości spadniesz, tym wyżej podskoczysz. 18. Za złe uczynki jest kara. 19. Gdy nic nie masz, to niczego nie stracisz. 20. Zawsze jest jakiś sens istnienia.
Biorąc pod uwagę powyższe zestawienie, można pokusić się o wyliczenie konkretnych przejawów kapłańskiego defetyzmu: wmawianie sobie i innym, że nowe zamierzenie nie może się udać; nałogowe szukanie przykładów potwierdzających tezę, że nie warto podejmować nowych wyzwań; kreowanie samospełniających się proroctw; niechęć do osób, którym się udało; pesymizm w większości obszarów aktywności ludzkiej; sceptycyzm dotyczący przyszłości Kościoła; wiara w samospełniające się proroctwa. Kapłan-defetysta jest pesymistą, który lęk przed nowościami ukrywa za myśleniem typu: nie warto, nie uda się. Św. Jan Chryzostom mawiał, że „diabeł czyni największe zasadzki, gdy widzi nas w samotności”21. Defetyzm to taka właśnie samotność. 21
220
Sentencje św. Jana Chryzostoma z homilii na Ewangelię według św iętego Mateusza, wybór E. Staniek, Kraków 2004, s. 16.
Kapłan-asekurator Jest to kapłan, który próbuje się zabezpieczyć przed nowymi wyzwaniami. Ilustrację takiego zachowania stanowi pewien przykład z życia św. Franciszka Salezego, który był mocno zaangażowany w zakładanie nowego zakonu. Chciał przy tym zasięgnąć rad fachowców. „Zwrócił się w tej sprawie do prowincjała kapucynów, a ten mu wyłożył, że przede wszystkim trzeba uważać, aby w regule wyakcentować dostatecznie pokutę i umartwienie. – Ekscelencjo, proszę popatrzeć: my, kapucyni (a i nasze siostry tak samo) nie używamy skarpetek; trzeba by więc zrobić w konstytucjach taki zapis, że członkowie tego nowego zakonu mają chodzić w sandałach, ale bez skarpet czy pończoch. – Ojcze prowincjale – miał odpowiedzieć święty zakonodawca – przy zakładaniu zakonu nie chciałbym właściwie zaczynać od nóg, lecz od głowy; myślę, że o wiele większym umartwieniem jest wytrwała wierność regule i posłuszeństwo przełożonym”22. I w tym przypadku można się pokusić o podanie konkretnych postaw kapłana-asekuratora; informowanie innych, że może być przeniesiony; szukanie osób, które podejmą z nim nowe wyzwanie (choć nie wiadomo, czy takie się pojawi); wygłaszanie wszędzie argumentów za niemożnością podjęcia danych wyzwań; zbieranie informacji na temat nowych wyzwań; szukanie motywacji u innych; ciągłe wizualizacje przyszłości; rozpatrywanie różnych wariantów dotyczących własnej przyszłości. Asekurator przygotowany jest na każdą możliwość i to zmniejsza jego lęk. A z drugiej strony miał pewnie rację Pierre Teilhard de Chardin, kiedy pisał: „W pewnym sensie powinniśmy szukać spokojnej przystani. Jeśli jednak życie rzuca nas nieustannie tu i tam, nie 22
mzeebaca.republika.pl/przyklady/sk1074.htm (dostęp: 16 maja 2012). 221