Ks. prof. dr hab. Wojciech Cichosz ◆
Ks. prof. dr hab. Janusz Mastalski – kapłan archidiecezji krakowskiej, prorektor Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie oraz kierownik Katedry Pedagogiki Ogólnej na Wydziale Nauk Społecznych na tej uczelni. Wykłada pedagogikę ogólną, teorię wychowania, dydaktykę oraz pedagogikę rodzinną. Wygłosił wiele serii rekolekcji zarówno parafialnych, jak i dla alumnów, kapłanów oraz sióstr zakonnych. Przeprowadził liczne szkolenia i kursy dla nauczycieli i wychowawców w całej Polsce.
ISBN: 978-83-64451-25-6
www.HomoDei.com.pl
Patronat medialny:
ks. Janusz Mastalski • Modlitwa kapłańska
Modlitwa kapłańska jest nie tylko ciekawą i udaną przygodą literacko-poznawczą, ale nade wszystko niezwykłą okazją do diagnozy oraz pogłębienia osobistej relacji z Bogiem (…), stanowi swoiste antidotum na współczesną kulturę odejścia od Boga, cywilizację śmierci, której św. Jan Paweł II przeciwstawiał cywilizację miłości. Człowiek odczuwa dzisiaj głód prawdy i sprawiedliwości, ponieważ odczuwa głód Boga. Zaspokojenie tego głodu jest najszczytniejszym powołaniem kapłana. Musi on więc najpierw – jak słusznie przekonuje Autor w Modlitwie kapłańskiej – starać się zadbać o dojrzałość duchową we własnym życiu oraz o silną i klarowną wiarę, która potrafi oprzeć się różnym atakom. Życie kapłana może zatem rozwijać się i wzrastać tylko w klimacie żywej wiary, czego wyrazem jest autentyczna modlitwa kapłańska. „Modlitwa jest źródłem, ale i środkiem do wytrwania w miłości Mistrza z Nazaretu”.
ks. Janusz Mastalski
Modlitwa kapłańska
© 2014 Wydawnictwo Homo Dei Wydanie II poprawione i rozszerzone Recenzent: Ks. prof. dr hab. Wojciech Cichosz Adiustacja: Paulina A. Lenar Korekta: Magdalena A. Dobosz Okładka, dtp, skład, design: Małgorzata A. Batko Zdjęcie w tle okładki: © Javier Montero / Fotolia Nihil obstat: Janusz Sok CSsR, Prowincjał L.dz.: 438/10/14
Wydawnictwo Homo Dei ul. Zamoyskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656-29-88, faks 12 259-81-21 www.HomoDei.com.pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl ISBN: 978-83-64451-25-6 Druk i oprawa: Poligrafia Redemptorystów – Tuchów
Spis treści
Wstęp ...................................................................................................... 9 Rozdział 1. Anatomia modlitwy ................................................. 15 1.1. Próba definicji .......................................................................... 17 Ujęcie teologiczne modlitwy ..................................................... 17 Perspektywa psychologiczna .................................................... 20 Pedagogiczne znaczenie modlitwy .......................................... 25 1.2. Cechy modlitwy chrześcijańskiej .......................................... 30 Wymiar trynitarny ..................................................................... 32 Aspekt maryjny ........................................................................... 36 Wstawiennictwo świętych ......................................................... 40 1.3. Współczesne zagrożenia dla modlitwy ................................. 43 Globalne trendy .......................................................................... 45 Duchowość bez Boga ................................................................. 50 Deficyt wiary ............................................................................... 54 Rozdział 2. Specyfika modlitwy kapłańskiej ............................ 61 2.1. Kapłan – człowiek modlitwy .................................................. 62 Powinność kapłańska ................................................................. 64 Uczciwość kapłańska ................................................................. 69 Odpowiedzialność kapłańska ................................................... 76 2.2. Kapłan – człowiek duchowy ................................................... 83 Troska o wewnętrzną dyspozycyjność ..................................... 84 Troska o postęp duchowy .......................................................... 90 Troska o świadectwo .................................................................. 97 5
6
2.3. Kapłan – przewodnik po modlitwie ................................... Osobisty przykład .................................................................... Tworzenie okazji do modlitwy .............................................. Modlitwa zamiast innych .......................................................
104 105 112 120
Rozdział 3. Grzechy przeciw modlitwie ................................ 3.1. Zaniedbania ........................................................................... Brak troski o sumienie ............................................................ Postawa „minimum” ............................................................... Lenistwo duchowe ................................................................... Bezmyślność ............................................................................. Rutyna ....................................................................................... Nonszalancja ............................................................................ 3.2. Kryzysy ................................................................................... Znudzenie modlitwą ............................................................... Desakralizacja .......................................................................... Samooszukiwanie się .............................................................. Stagnacja w formie .................................................................. Obietnice bez pokrycia ........................................................... 3.3. Ucieczki .................................................................................. Ucieczka „w literę” ................................................................... Notoryczne dyspensowanie się .............................................. Syndrom braku czasu .............................................................. Aktywizm uspokajający sumienie ......................................... Aktorstwo .................................................................................
129 130 132 137 139 142 144 147 149 151 153 156 159 161 164 166 168 171 174 176
Rozdział 4. Owocność modlitwy kapłańskiej ....................... 4.1. Zasady teologiczne ............................................................... Zasada wierności Bogu i ludziom ......................................... Zasada wierności powołaniu kapłańskiemu ........................ Zasada stałego kierownictwa duchowego ............................ Zasada samowychowania do modlitwy ................................
181 182 183 186 190 196
Zasada szukania okazji do spotkania z Bogiem w liturgii .................................................................. 4.2. Reguły psychopedagogiczne ............................................... Reguła koncentracji zmysłowej ............................................. Reguła terapeutycznego znaczenia ciszy .............................. Reguła wzbogacania systemu motywacyjnego .................... Reguła przeciwdziałania zniechęceniu ................................. Reguła dynamizmu w rozwoju osobowym .......................... 4.3. Wybrane warunki owocnej modlitwy ................................ Ofiarność ................................................................................. Miłość do Boga u podstaw spotkania z Nim ....................... Przemiana życia konsekwencją modlitwy ............................ Pragnienie spotkania w dialogu ............................................ Łączność z Kościołem .............................................................
199 202 203 206 210 214 218 221 222 226 229 233 237
Rozdział 5. Perspektywy rozwoju modlitewnego ................ 5.1. Psalmy wychowujące do modlitwy .................................... Radość uwielbieniem Pana .................................................... Modlitwa dziękczynna ............................................................ Przeproszenie ........................................................................... Modlitwa prośby ...................................................................... 5.2. Szkoła bohaterów Starego Testamentu .............................. Izajaszowy model spotkania z Bogiem ................................. Jeremiaszowa sztuka przetrwania ......................................... Ujmujące świadectwo Daniela ............................................... Konkretne wskazania Mojżesza ............................................. 5.3. Podpowiedzi modlitewne św. Pawła .................................. Cechy człowieka modlącego się ............................................ Znamiona spotkania z Panem ............................................... Motywujące zachęty ................................................................ 5.4. Chrystus nauczycielem modlitwy ...................................... Motywacja do modlitwy .........................................................
243 244 245 250 254 259 263 263 268 272 276 282 282 289 295 302 302
7
Rady dotyczące rozmowy z Bogiem ..................................... 310 Pełnia w Modlitwie Pańskiej .................................................. 314 Rozdział 6. W szkole modlitwy Jana Pawła II ...................... 6.1. Modlitwa psalmami drogą do kapłańskiej autorefleksji ................................................................................... Wezwanie do przemiany ........................................................ Wezwanie do refleksji ............................................................. Wezwanie do modlitwy .......................................................... 6.2. Modlitwa różańcowa źródłem pobożności maryjnej ...... Motywacja ................................................................................ Owoce i znaczenie ................................................................... 6.3. Eucharystia jako centrum życia kapłańskiego .................. Wymiary modlitwy podczas Mszy św. ................................. Skutki pobożności eucharystycznej ...................................... Konkretne rady dotyczące pogłębienia duchowości eucharystycznej ..................................................
323 324 324 331 338 346 347 355 365 365 371 378
Zakończenie .................................................................................. 385 Bibliografia .................................................................................... 391 Netografia ..................................................................................... 419
8
Wstęp
Jan Paweł II w swoim ostatnim orędziu na Światowy Dzień Modlitw o Powołania napisał: „Ten, kto otwiera serce Jezusowi, nie tylko rozumie tajemnicę Jego egzystencji, ale także tajemnicę własnego powołania oraz wydaje dojrzałe owoce łaski. Pierwszym z tych owoców jest wzrastanie w świętości poprzez rozwój duchowy, który – zapoczątkowany w darze chrztu świętego – prowadzi aż do osiągnięcia doskonałej miłości (por. tamże, 30). Żyjąc autentycznie Ewangelią, chrześcijanin staje się zdolnym do kochania na wzór samego Chrystusa i kieruje się Jego wezwaniem: »Bądźcie doskonali, jak doskonały jest wasz Ojciec w niebie« (Mt 5, 48). Wierzący troszczy się o to, by trwać w jedności z braćmi wewnątrz wspólnoty Kościoła i oddaje się na służbę nowej ewangelizacji, aby głosić i świadczyć o zdumiewającej prawdzie zbawczej miłości Boga”1. Słowa te stały się inspiracją do napisania niniejszej książki, która stanowi próbę refleksji nad kondycją współczesnego kapłana, a w szczególności nad jego życiem modlitewnym. W obecnych czasach księża są wyjątkowo zagrożeni, bowiem „sposób życia człowieka ukierunkowany jest ku materii; cały nią przepełniony. Ona opanowała człowieka aż po najgłębsze myśli: chorobliwe przewartościowanie pieniądza, posiadania władzy i bogactwa. Duch został stłamszony i wyparty. (…) Korupcja i totalne pomieszanie wartości moralnych to najboleśniejsza rana nowoczesnego, wysoce uprzemysłowionego świata, zarówno na zachodzie, jak i na wschodzie”2. 1
2
Jan Paweł II, Orędzie na XLII Światowy Dzień Modlitw o Powołania 2005 (11 sierpnia 2004), „L’Osservatore Romano” 3 (2005), nr 3. P. Bosmans, Miłość sprawia codziennie cuda, tłum. J. Barganowski, Warszawa 1999, s. 13. 9
A przecież „kapłani na mocy swej posługi są powołani, by (…) celebrować Ewangelię nadziei, głosić ją i jej służyć. (…) Winni oni upodobnić całe swoje życie i swoje działanie do Jezusa. (…) Przez sprawowanie swej posługi mają oni przedłużać obecność Chrystusa, jedynego i najwyższego Pasterza; a przez naśladowanie Jego stylu życia ukazywać Go w sposób przejrzysty powierzonej im owczarni. Żyjąc w świecie, ale nie będąc ze świata (por. J 17, 15–16), w obecnej sytuacji kulturowej i duchowej kontynentu europejskiego są wezwani, by być znakiem sprzeciwu i nadziei dla społeczeństwa chorego na horyzontalizm i potrzebującego otwarcia na Transcendencję”3. Powstaje więc problem: jak żyć, aby sprostać zadaniu postawionemu przed współczesnym kapłanem? Odpowiedź, wbrew pozorom, wydaje się prosta. Współczesny ksiądz oprócz klasycznych wyzwań, jakie stawia przed nim cywilizacyjny rozwój społeczeństwa, powinien być człowiekiem modlitwy. Dlatego też niniejsze opracowanie dotyczy zagrożeń i perspektyw związanych z kapłańską modlitwą. Autor nie uzurpuje sobie prawa do wyczerpania tematu. Jest to raczej refleksja i próba podpowiedzi dla kapłana w procesie samowychowania. I tak, pierwszy rozdział jest poświęcony istocie modlitwy. Okazuje się, że jej jednoznaczne zdefiniowanie nie jest takie łatwe. W rozdziale tym można znaleźć nie tylko najbardziej powszechne określenia, ale także spojrzeć na modlitwę od strony teologicznej, psychologicznej i pedagogicznej. Poznanie jej typowych cech pozwala na konfrontację własnej praktyki modlitewnej z pewnymi wzorcami. Rozdział kończy omówienie wielu zagrożeń cywilizacyjnych dekonstruujących życie duchowe. Rozdział drugi dotyczy specyfiki modlitwy kapłańskiej. Został on napisany na podstawie wielu świadectw księży korespondujących
3
10
Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska „Ecclesia in Europa”, „L’Osservatore Romano” 7–8 (2003), nr 34.
z autorem książki4. Jego archiwum zawiera e-maile, listy oraz ankiety gromadzone przez kilka lat. Autentyczne wypowiedzi współczesnych księży pozwalają na wiarygodne i konkretne ukazanie kapłana jako człowieka duchowego, rozmodlonego przewodnika po modlitwie. Trzeci rozdział skupia się wokół problematyki wszelkich „wykroczeń” wobec modlitwy. Jest to próba pochylenia się nad kapłańskim życiem modlitewnym i w pierwszej kolejności przeanalizowanie zagrożeń mających bezpośredni czy pośredni wpływ na jakość spotkań kapłana z Bogiem. Uzmysłowienie sobie tych przeszkód ma istotne znaczenie dla permanentnej pracy nad sobą. Uświadomienie sobie czyhających nań zasadzek w sferze intymnych relacji z Bogiem pozwala kapłanowi stanąć w prawdzie o sobie. Stąd też zawarta w trzecim rozdziale analiza „grzechów” przeciw modlitwie została ujęta na trzech płaszczyznach: zaniedbań, kryzysów i ucieczek. Taka typologia umożliwia wieloaspektowe ukazanie zagrożeń dla wewnętrznego życia współczesnego kapłana i rzeczywiste stanięcie w prawdzie o sobie. Kolejne rozdziały są jakby przeciwwagą dla poprzednich i dotyczą perspektyw związanych z modlitwą kapłańską. Modlitwa jest zawsze czymś niepowtarzalnym, tak jak niepowtarzalny jest człowiek. Nie ma gotowego schematu czy modelu modlitwy na czas kryzysu, po który można sięgnąć i zastosować go. Istnieją jednak pewne zasady i kryteria, według których da się ustalić w pewnym sensie warunki dotyczące „jakości” spotkania z Bogiem. Są to zarówno zasady wynikające z teologicznej refleksji, jak i psychologicznych prawidłowości funkcjonowania człowieka. Znajomość obu tych płaszczyzn pozwala na głębsze zrozumienie modlitwy. To właśnie one stanowią temat rozdziału czwartego. Nie są to rozważania typowe dla teologii życia wewnętrznego. Jest to raczej refleksja pedagogiczna ukazująca wychowawczy aspekt modlitwy.
4
Wszystkie zamieszczone w książce świadectwa uzyskały zgodę autorów na opublikowanie. 11
Rozdziały czwarty i piąty mają charakter „terapeutyczny”. Dzięki nim kapłan może pogłębić refleksję nad stanem swojej modlitwy. Piąty rozdział jest poszukiwaniem w Biblii podpowiedzi związanych z życiem modlitewnym. Nie stanowi on jednak egzegezy wybranych tekstów biblijnych, lecz próbę odczytania w sposób osobisty zawartych w Piśmie Świętym postaw modlitewnych. Jest to więc raczej studium pastoralne i pedagogiczne niż biblijne. Ukazane są tu Psalmy, które wychowują do modlitwy. Czytelnik może zasiąść w szkole bohaterów Starego Testamentu, którzy przybliżają swoje spotkania ze Stwórcą. Zgłębiając tajniki modlitwy, po jej meandrach prowadzi nas także św. Paweł. Swoistym podsumowaniem i jednocześnie wypełnieniem omawianej problematyki jest podrozdział ukazujący Mistrza z Nazaretu jako najlepszego nauczyciela modlitwy. Można więc powiedzieć, że piąty rozdział stanowi w pewnym sensie aktualizację i egzystencjalny sposób odczytania tekstów biblijnych w odniesieniu do kapłańskiego życia. Ostatni, szósty rozdział zaprasza czytelnika do papieskiej szkoły modlitwy, która jest ogromnie bogata i wieloaspektowa. Jan Paweł II pokazuje, że modlitwa zakorzeniona w Biblii (np. w Psalmach), przylgnięcie do Maryi poprzez różaniec i wreszcie „eucharystocentryzm” to trzy istotne wymiary duchowości kapłana. Nie wyczerpują one, oczywiście, całej palety jego możliwości modlitewnych, ale ukazują zasadnicze, podstawowe barwy kapłańskich spotkań z Mistrzem. To właśnie Jan Paweł II, człowiek nieustannej i głębokiej modlitwy, na początku swego pontyfikatu mówił: „Kościół modli się i pragnie się modlić, aby móc usłyszeć wewnętrzny głos Ducha Bożego, by On sam mógł w nas i wraz z nami wypowiadać się wzdychaniem niewymownym całego stworzenia. Kościół modli się i chce się modlić, aby odpowiedzieć na potrzeby głębin serca człowieka, który niekiedy jest jakby przytłoczony i ograniczony przez warunki i wydarzenia codziennego życia, przez doczesność, przez słabość i grzech, przez przygnębienie życiem, które wydaje mu się czymś bezsensownym. Modlitwa nadaje sens całemu życiu, w każdym jego momencie i w każdej okoliczno12
ści. Dlatego Papież, jako zastępca Chrystusa na ziemi, pragnie przede wszystkim zespolić się z tymi wszystkimi, którzy zdążają do zjednoczenia się z Panem w modlitwie, gdziekolwiek oni są i gdziekolwiek się znajdują. Jak modli się koczownik na stepie, jak karmelitanka lub cysters w ścisłej klauzurze, albo jak chory na łóżku szpitalnym w czasie cierpień konania, albo jak człowiek stojący u szczytu życia i działania, czy też jak ludzie uciemiężeni i upokorzeni… Wszędzie”5. Zatem każdy współczesny kapłan powinien wierzyć, że i teraz, po śmierci, święty papież Polak towarzyszy mu w modlitwie. Bez niej ksiądz traci wewnętrzne siły i gubi swoją tożsamość. A przecież każdy „prezbiter, umocniony szczególną więzią z Bogiem, powinien umieć stawić czoła chwilom, w których mógłby czuć się osamotniony pośród ludzi, odnawiając z mocą swoje trwanie z Chrystusem, który w Eucharystii jest jego schronieniem i najlepszym odpoczynkiem. Jak Jezus, który będąc sam, przebywał ciągle z Ojcem (por. Łk 3, 21; Mk 1, 35), również prezbiter powinien być człowiekiem odnajdującym w samotności więź z Bogiem, o której mógł powiedzieć św. Ambroży: »Nigdy nie jestem tak mało sam wtedy, gdy wydaje mi się, że jestem sam«. Trwając przy Panu, prezbiter powinien znajdować siłę i odpowiednie środki, by zbliżać ludzi do Boga, zapalać ich wiarę oraz wzbudzać zaangażowanie i współpracę (DPŻ 41–42)”6. Oby te rozważania pozwoliły czytelnikowi na głębszą refleksję nad kondycją jego kapłańskiej modlitwy, a także zachęciły go do pracy nad sobą. Trzeba bowiem pamiętać, że „tajemnica wiary i ludzkie spotkania, Pismo Święte i kultura współczesna, wrzenie epoki i wewnętrzny nurt przeżyć są dla człowieka źródłem coraz to nowych pytań, na które musi szukać odpowiedzi”7. Kapłan powinien włączyć się w nurt tych poszukiwań. 5
6
7
Jan Paweł II, Przemówienie w sanktuarium w Mentorelli (29 października 1978), w: Wypłyń na głębię, Pelplin 2010, s. 113. J. Twardy, Rozmodlony kaznodzieja świadkiem Chrystusa. Wskazania dokumentów Kościoła, „Anamnesis” 2 (2003), s. 91. T. Halík, Przemówić do Zacheusza, tłum. A. Babuchowski, Kraków 2005, s. 72. 13
Rozdział 1 Anatomia modlitwy
Papież Franciszek w swojej adhortacji Evangelii gaudium pisze, że „gdy ewangelizator wychodzi z modlitwy, serce jego staje się bardziej hojne, wyzwolił się bowiem od świadomości wyizolowanej i pragnie czynić dobro oraz dzielić życie z innymi”1. Każdy człowiek wierzący powinien być takim ewangelizatorem. Co więcej, kapłan jest niejako z urzędu zobowiązany do pełnienia tej funkcji, do czerpania sił i zapału z modlitwy. Trzeba też pamiętać, iż „modlitwa nie jest sztuką, którą się zdobywa, i na tym kończy się rozwój. Modlitwa zakłada rozwój nieustanny. Każdy człowiek rozwija się integralnie: biologicznie, emocjonalnie, osobowościowo, duchowo, społecznie itd. Gdyby człowiek rozwijał się tylko w jednym wymiarze, a inne zaniedbał, posiadałby braki i defekty fizyczne, psychiczne czy inne. Podobnie jest z modlitwą. Musi ona rozwijać się przez całe życie. Nie można pozostać na etapie Pierwszej Komunii Świętej czy szkoły średniej. Najczęstszą przyczyną niewiary jest brak rozwoju duchowego i głębszej, przedłużonej modlitwy. Odrzucenie Boga jest zwykle odrzuceniem fałszywego obrazu Boga”2. Można nawet sformułować kilka postulatów dotyczących modlitwy: 1
2
Papież Franciszek, Adhortacja apostolska „Evangelii gaudium”, Kraków 2013, nr 282. S. Biel, Trudności, jakie napotykamy na modlitwie, w: http://www.rozmawiamy. jezuici.pl/articles/52/n/49 (dostęp: 7 stycznia 2014). 15
1. Należy pielęgnować w sobie pragnienie modlitwy, tzn. docenić fakt zaproszenia człowieka przez Boga do rozmowy. 2. Należy szukać okazji do spotkania na modlitwie, przeznaczając na nią codziennie czas. 3. Należy zadbać o atmosferę tego spotkania (miejsce, czas, forma), po to aby modlitwa była twórczą rozmową z Bogiem. 4. Należy zadbać o integralność modlitwy (trzeba umieć prosić, przepraszać, dziękować, ale i uwielbiać). 5. Należy zatroszczyć się o swoje zmysły, bowiem tylko wtedy, gdy będą wyciszone, zapewnią prawdziwy dialog z Mistrzem. 6. Należy wzbogacać system motywacyjny związany z modlitwą, bo współczesny świat nie kocha ciszy. 7. Należy na nowo odkryć modlitwy pisane, ponieważ może się okazać, iż przy ich odmawianiu wkrada się rutyna i bezmyślność. 8. Należy poszukiwać nowych form modlitewnych, które zlikwidują monotonię i znudzenie spotkaniem. 9. Należy modlić się z wiarą i ufnością, iż rozmowa z Bogiem zawsze niesie ze sobą konkretne skutki. 10. Należy likwidować wszelkie zniechęcenia dotyczące modlitwy, bowiem są one demotywatorami w procesie pogłębiania życia duchowego.
Powstają jednak pytania: Czym naprawdę jest modlitwa? Jak powinna ona wyglądać u kapłana? Jak nauczyć się prawdziwej chrześcijańskiej modlitwy? Jak nie zaprzepaścić szansy spotkania się na niej z Bogiem? Aby odpowiedzieć na nie w prawdzie, warto najpierw spróbować zdefiniować modlitwę.
16
1.1. Próba definicji W Katechizmie można przeczytać, iż „akty wiary, nadziei i miłości, które nakazuje pierwsze przykazanie, wyrażają się w modlitwie. Wzniesienie ducha do Boga jest wyrazem naszej adoracji Boga: w modlitwie uwielbienia i dziękczynienia, modlitwie wstawienniczej i modlitwie błagalnej. Modlitwa jest niezbędnym warunkiem posłuszeństwa przykazaniom Bożym. »Zawsze… [trzeba] się modlić i nie ustawać« (Łk 18, 1)”3. Modlitwa jest więc integralnym elementem religijności człowieka. Warto zatem przyjrzeć się trzem ważnym aspektom modlitwy: teologicznemu, psychologicznemu i pedagogicznemu.
Ujęcie teologiczne modlitwy Modlitwa, w której człowiek odkrywa zarówno Bożą wolę, jak i swoje wnętrze, „jest wyraźną i pozytywną realizacją odniesienia człowieka do osobowego Boga, Dawcy zbawienia”4. W pierwszej kolejności trzeba podkreślić, iż modlitwa jest darem. To „spotkanie Bożego i naszego pragnienia. Bóg pragnie, abyśmy Go pragnęli (por. św. Augustyn, De diversis quaestionibus octoginta tribus, 64, 4: PL 40, 56)”5. Chrystus szuka człowieka i zaprasza go na spotkanie ze sobą. Modlitwa jest więc „odpowiedzią wiary i miłości na Boże zaproszenie, Bożą tęsknotę za ludźmi”6. Modlitwa jest także aktem, w którym następuje „zdanie się człowieka na transcendencję swej własnej istoty, a przez to pokorna, receptywna, pełna czci akceptacja i afirmująca odpowiedź na totalne wyzwanie, a także subiektywnie nieuniknione dotknięcie ludzkiej egzystencji przez tajemnicę osobowego Boga”7. 3 4
5 6 7
Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 1994, (dalej: KKK), 2098. K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, tłum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Warszawa 1987, s. 245. KKK 2560. J. Hadryś, Aby się lepiej modlić, „Katecheta” 5 (2000), s. 20. K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik…, dz. cyt., s. 246. 17