Guido Fuchs, doktor teologii, ur. 1953, jest wykładowcą liturgiki na uni wersytecie w Würzburgu, kierownikiem Instytutu Liturgiki i Kultury Codzienności w Hildesheimie, wydawcą czasopisma „Liturgie konkret” oraz autorem licznych książek na temat teologii i praktyki liturgii.
www.HomoDei.com.pl ISBN: 978-83-64451-14-0
WEEKEND A LITURGIA
Guido Fuchs
„Udanego weekendu!” – tymi sło wami żegna się w piątek wielu ludzi. Okres od piątkowego popołudnia do niedzielneg o wieczoru jest przeżywany jako czas szczególny – koniec tygodnia pracy. Weekend znaczy p rzede wszystkim: mieć czas dla sieb ie i rodziny. Kręgi kościelne odnoszą się często do weekendu ambiwalentnie. Z jednej strony krytycznie, istnieje bowiem własna chrześcijańska tradycja nadająca określony kształt liturgiczny piątkowi, sobocie i zwłaszcza niedzieli jako pierwszemu dniowi tygodnia; weekend wydaje się tę tradycję burzyć. Z drugiej strony życzliwie, trzeba bowiem, poprzez odpowiednie nabożeństwa, podjąć zadanie pastoralne liturgicznego wyrażenia zmienionego przeżywania czasu przez ludzi i nadania mu teologicznej interpretacji. Guido Fuchs śledzi na pięcia powstałe na sty ku liturgii i codzienności, tego, co przejęliśmy z przyszłości, i przełomów przyniesionych przez teraźniejszość. Pokazuje, że kościelna tradycja i dzisiejsze przeżycie czasu nie m uszą się wykluczać, lecz mogą się wzajemnie ubogacać.
Guido Fuchs
WEEKEND A LITURGIA Między kościelną Tradycją a współczesnym przeżywaniem czasu
© 2014 Wydawnictwo Homo Dei © 2000 Verlag Friedrich Pustet, Regensburg Tłumaczenie polskie zostało zrealizowane dzięki pośrednictwu agencji wydawniczej EULAMA. Tytuł oryginału: Wochenende und Gottesdienst. Zwischen kirchlichen Tradition und heutigem Zeiterleben Tłumaczenie: Janusz Serafin CSsR Adiustacja: Paulina A. Lenar Korekta: Magdalena A. Dobosz Okładka, dtp, skład: Małgorzata A. Batko Nihil obstat: Janusz Sok CSsR, Prowincjał L.dz.: 460/10/13 Wydawnictwo Homo Dei ul. Zamoyskiego 56, 30-523 Kraków tel. 12 656 29 88, faks 12 259 81 21 www.HomoDei.com.pl e-mail: dystrybucja@homodei.com.pl ISBN: 978-83-64451-14-0 Druk i oprawa: Alnus
Spis treści
Przedmowa ........................................................................................ 9 Wstęp: „Udanego weekendu!”? albo liturgia od piątku do niedzieli między wymaganiami kościelnymi a rzeczywistością społeczną ............................................................ 13 Część I Czas przeżywany i interpretowany: tydzień a weekend .......... 21 1. Czas i jego ukształtowanie w liturgii ......................................... 1.1. Doświadczenie czasu i znaczenie tego doświadczenia w liturgii ....................................................................................... 1.2. Współczesne zmiany w przeżywaniu czasu ...................... 1.3. Wpływ tych zmian na liturgię ............................................ 1.4. Liturgia i organizacja czasu ................................................. 2. Tydzień ......................................................................................... 2.1. Tydzień i dni tygodnia w liturgii ........................................ 2.2. Przeżywanie dni tygodnia ................................................... 2.3. Początek i koniec tygodnia ................................................. 2.4. Niedziela jako koniec tygodnia .......................................... 3. Weekend ....................................................................................... 3.1. Peak-periods .......................................................................... 3.2. Z dziejów weekendu ............................................................ 3.3. Początek i zasięg weekendu ................................................
21 21 23 25 28 34 36 38 40 42 45 46 47 52
3.4. Charakter i znaczenie weekendu ........................................ 54 3.5. Weekend a liturgia ............................................................... 59 Część II Dni weekendu i ich charakter liturgiczny ................................. 63 1. Piątek ............................................................................................. 63 1.1. Piątek w dziejach chrześcijańskiej pobożności ................ 64 a) Nazwa i znaczenie ........................................................... 64 b) Motyw stworzenia ........................................................... 67 c) Motyw Pasji ...................................................................... 67 d) Dzień Najświętszego Serca Jezusowego ....................... 72 e) Post i abstynencja ............................................................ 75 f) Pokuta ............................................................................... 77 1.2. Stare motywy w nowych szatach ........................................ 78 a) Piątek a niedziela ............................................................. 79 b) Modlitwa Taizé w piątek ................................................. 81 c) Noc Pojednania ................................................................ 82 1.3. Piątek a weekend: nowe formy nabożeństw ..................... 83 a) Nabożeństwo końca tygodnia ........................................ 84 b) Nabożeństwo work-out ................................................... 87 c) Świętowanie końca tygodnia i przełomu tygodni ....... 90 d) Rozpoczęcie weekendu ................................................... 90 2. Sobota ........................................................................................... 94 2.1. Sobota w dziejach chrześcijańskiej pobożności ............... 94 a) Nazwa i znaczenie ........................................................... 95 b) Chrześcijańska klasyfikacja soboty ............................... 97 c) Motyw dopełnienia stworzenia i „wiecznego szabatu” ................................................................................. 99 d) Motyw spoczynku Chrystusa w grobie ...................... 102
e) Post .................................................................................. f) Oczyszczanie .................................................................. g) Spowiedź ......................................................................... h) Modlitwa sobotnia ........................................................ i) Pobożność maryjna: sobota jako dzień maryjny i pokutny ............................................................................. j) Sobota jako dzień kapłański .......................................... 2.2. Liturgiczny obchód soboty .............................................. 2.3. Formy liturgiczne w odniesieniu do weekendu ............ a) Jutrznia, modlitwa poranna ......................................... b) Msza Święta w czasie targowym (lub w połowie dnia) ......................................................... c) Nabożeństwo końca tygodnia ...................................... d) Koniec tygodnia a przełom tygodni ........................... 3. Niedziela ..................................................................................... 3.1. Niedziela w dziejach chrześcijańskiej pobożności ........ a) Nazwa i znaczenie ......................................................... b) Motyw Zmartwychwstania .......................................... c) Motyw stworzenia ......................................................... d) Motyw Trójcy Świętej ................................................... e) Niedziela jako dzień odpoczynku ............................... f) Niedziela jako chrześcijański szabat ........................... 3.2. Liturgiczny obchód niedzieli ............................................ 3.3. Niedziela a weekend: stare i nowe formy nabożeństw ......................................................................... a) Rozpoczęcie (pozdrowienie) niedzieli ....................... b) Obrzęd światła w sobotni wieczór .............................. c) Msza Święta późnym przedpołudniem i w południe ....................................................................... d) „Nabożeństwa drugiej kolejności” w niedzielny wieczór ................................................................................
103 105 108 109 111 115 117 122 122 123 124 128 131 134 135 136 139 140 140 144 148 153 154 156 157 158
e) Świętowanie końca tygodnia i przełomu tygodni ..... 163 f) Msza w późny niedzielny wieczór – „Msza przy świetle księżyca” ................................................................ 164 Część III Pytania i impulsy dotyczące praktyki liturgicznej ................ 167 1. Pytania ........................................................................................ 1.1. Dostosować się czy stawić opór? ..................................... 1.2. Stare czy nowe formy? ....................................................... 1.3. Zachować dotychczasowe zwyczaje czy zrezygnować z nich? ......................................................................................... 2. Impulsy ....................................................................................... 2.1. Weekend: potwierdzić jego sens ...................................... 2.2. Koniec tygodnia: niedziela jako znak eschatologiczny .......................................................................... 2.3. Przełom tygodni: przekroczyć świadomie próg ............. 2.4. W zgodzie z czasem: wyrazić motywy dni tygodnia ..... 2.5. Okres od sobotniego do niedzielnego wieczoru ............ 2.6. Czas posiłku: Msza Święta a kultura posiłku ..................
167 167 170 173 178 178 181 185 187 190 193
Zakończenie ................................................................................... 197
Przedmowa
P
oniższe opracowanie na temat dni weekendu i ich treści liturgicznej opiera się na d wóch seminariach, które prowadziłem przed kilku laty w Katedrze Liturgiki Uniwersytetu Würzburskiego. Pierwsze (przeprowadzone wspólnie z panią prof. Heidrun Alzheimer) dotyczyło treści i współczesnego przeżywania poszczególnych dni weekendu, drugie jego liturgicznego obchodzenia. Ta tematyka zajmowała mnie już od dawna. Do rozpoznania konkretnego liturgicznego ukształtowania piątku, soboty i niedzieli oraz konkretnych aktualnych form nabożeństw1 w parafiach posłużyłem się ankietą czasopisma „Liturgie konkret” przeprowadzoną na początku roku 2008, na którą napłynęło około 300 odpowiedzi. Uwzględniłem tu rezultaty tej ankiety: od czasu do czasu c ytuję odpowiedzi na jej pytania oraz poszczególne głosy k orespondentów, oznaczając je znaczkiem . Mówię też o nowych formach nabożeństw, podając konkretne przykłady pochodzące ze wspólnot zarówno katolickich, 1
W naszej terminologii liturgicznej określenia „nabożeństwo” używa się w zasadzie odnośnie do form liturgicznych poza Mszą św., natomiast w języku niemieckim analogiczny termin Gottesdienst odnosi się zarówno do nabożeństw w sensie ścisłym, jak i do Mszy św., a więc ma znaczenie ogólne. Przyjmuję to ogólne znaczenie słowa „nabożeństwo”, ponieważ stosowanie powyższego rozróżnienia spowodowałoby w tłumaczeniu wiele niezręczności. Niemniej używam też terminu „nabożeństwo” w sensie ścisłym, ufając, że Czyt elnik wychwyci z kontekstu właściwe znaczenie (przyp. tłum.).
| 9
Przedmowa
jak i ewangelickich; te z kolei oznaczam znaczkiem 2. Są to tylko pewne wycinki rzeczywistości z ostatnich dwóch lat, pomocne jako ilustracja głoszonych tez. Wycinki, gdyż najprawdopodobniej nie tylko strony internetowe, które podaję, ale także formy nabożeństw miewają czasem krótki żywot… Podziękowanie za wsp ółudział w powstaniu tej książki należy się najpierw wszystkim odpowiedzialnym w parafiach za li turgię, z którymi rozmawiałem i którzy niejednokrotnie udzielili mi bardzo szczegółowych informacji na t emat kontekstu powstania i kształtowania się nowych form liturgicznych w ich wspólnotach. Dalej, należy się o no wszystkim prenumeratorom „Liturgie konkret”, którzy odpowiedzieli na powyższą ankietę „Weekend a Msza Święta”. Jestem też wdzięczny diecezjom Hildesheim i Würzburg za częściowe pokrycie kosztów druku książki. Guido Fuchs Hildesheim, lipiec 2008
2
Fragmentów rozpoczynanych tymi znaczka mi, ale niep ochodzących od Autora książki, nie zaznacza my już specjalnie inaczej (n p. cudzysłowem lub kursywą) (przyp. wyd.).
Bracia Weekend spotkał początek tygodnia: „Dzień dobry!”. „Dobry wieczór!”. Z początku nie mogli się ścierpieć, I zawsze jeden z nich Był nieogolony i niechlujny. Mimo tej dzielącej ich drobnostki Uczyli się wzajemnie tolerować I szli, wymieniając się co kilka dni, Mądrze i skromnie poprzez czas. Dawali sobie nawzajem siłę i odwagę, Tak że w końcu obaj Stali się już nieodróżnialni. I tak właśnie jest dobrze. Joachim Ringelnatz
Wstęp
„Udanego weekendu!”? albo liturgia od piątku do niedzieli między wymaganiami kościelnymi a rzeczywistością społeczną
U
danego weekendu!” To pozdrowienie brzmi nie na jlepiej w kościelnych kręgach; w ogóle weekend nie cieszy się w Kościele wysoką oceną. Kościół jest – zac ytujmy tu teologa pastoralnego z Linzu Wilhelma Zaunera – „trochę zły” na w eekend, ponieważ wchłonął niedzielę i przesunął ją na na jgorsze miejsce, to jest na (sw ój) koniec3. Służy ona już tylko po to, aby „oderwać się od minionych dni, wyspać się, wypocząć czy t o dzięki jakim ś weekendowym zajęciom, czy dzięki r ozrywce, czy w ogóle dzięki czemukolwiek, co u waża się za o dprężające. W wielu rodzinach niedziela to już tylko czas p owrotu do do mu po weekendowym odpoczynku”4. Nowy punkt środkowy tego ukształtowania czasu to sobota; jego uświęcone centrum, jak się jeszcze ba rdziej uściśla, 3 4
W. Zauner, Die Zwillinge, „Diakonia” 21 (1990), s. 3. L. Bertsch, Stirbt der Sonntag am Wochenende?, „Liturgisches Jahrbuch” 31 (1981), s. 159.
| 13
Wstęp
to sobotni wieczór5. Tak oto weekend okazuje się wprost pogańską alternatywą chrześcijańskiej niedzieli. Można dobrze pokazać tę nieufność wobec weekendu, przede wszystkim właśnie z powodu troski o dzień Pański, na p rzykładzie tytułu przeciwstawiającego niedzielę w eekendowi: Verschwindet der Sonntag im Wochenende? [„Czy niedziela zniknie w weekendzie?”] – martwił się Gregor Stiefer w swym artykule w „Diakonii” w roku 1990. Jeszcze drastyczniej sformułował to już w 1981 roku jezuita Ludwig Bertsch w piśmie „Liturgisches Jahrbuch”: Stirbt der Sonntag am Wochenende? [„Czy niedziela umrze w weekendzie?”]. Konkretniej określono to rok później w tytule artykułu w „Lebendige Seelsorge”: Stirbt der Sonntag durch den Wochenendtourismus? [„Czy niedziela umrze wsk utek turystyki weekendowej?”]. Bazylejski biskup Kurt Koch jako wykładowca dogmatyki i liturgiki widział niedzielę jako wchłanianą i tonącą w weekendzie i pytał, jak jeszcze w ogóle można by ją uratować.
Z tego względu w kościelnych kręgach zwykło się unikać p ozdrowienia „Udanego weekendu!” albo przynajmniej uzupełniać je: „Udanego weekendu i dobrej niedzieli!”, aby przez to zaznaczyć, że w chrześcijańskim ujęciu niedziela nie stanowi końca tygodnia, ale rozpoczyna nowy. Zmarły biskup Hengsbach sam życzył zawsze tylko dobrej niedzieli, nigdy udanego weekendu, i prosił nas, żebyśmy robili tak samo. Wytłumaczył mi to, a ja się tego trzymałem. Wspólnota, której proboszczem byłem przez 27 lat, także się do t ego przyzwyczaiła zarówno w kontaktach ze mną, jak i wzajemnie między parafianami. Do dziś ży czę dobrej niedzieli, traktując to również jako wdzięczną odpowiedź, gdy 5
Tak uważa np. K. Koch, Ist der S onntag noch zu retten? Unzeitgemäße Fragmente, Ostfildern 1991, s. 11.
14 |
„Udanego weekendu!”?
ktoś życzy mi udanego weekendu. I nigdy nie spotkałem się przy tym z niechęcią czy niezrozumieniem tych, których tak potraktowałem. Nie uznaję absolutnie słowa „weekend”. Nigdy go nie uży wam. Zawsze życzę dobrej niedzieli. Zachęcam ludzi, żeby świętowali początek tygodnia, niedzielę, która rozlewa swój blask na dni p racy. „Weekend” to dla mnie ja wnie pogańskie pojęcie. Ludzie są bardzo wdzięczni za takie uświadamianie ich.
Tak więc kw estia weekendu może być nader p rowokująca, zwłaszcza stawiana w kościelnym kontekście. Zauważyła to też grupa robocza opracowująca wyniki ankiety pod tytułem Schönes Wochenende [„Miłego weekendu!”], przeprowadzonej na zamówienie Północnopołabskiego Zboru Ewangelicko-Luterańskiego w 2001 roku. Ale r ównież we wspomnianej ankiecie na t emat „Weekend a Msza Święta”, zorganizowanej przez redakcję „Liturgie konkret” w roku 2008, której wyniki są tu uwzględniane, znalazły się krytyczne głosy podnoszone przeciw słowu „weekend”: Dlaczego kładziecie nacisk na weekend, a nie na niedzielę? Powinniśmy szanować dzień Pański, nie weekend! Kościół, który opowiada się za w eekendem, gdzie się tylko da, wygląda okropnie modernistycznie. Ośmielam się jednak uważać za „wyprzedaż” takie „świętowanie weekendu” czy t eż „noce otwartych kościołów”. Weekend pochodzi od niedzieli! Weekend w tym sensie, jak go rozumieją inni, dla nas chrześcijan w ogóle nie istnieje. Akcentować trzeba niedzielę, dzień Zmartwychwstania! Niedziela to początek tygodnia, nie koniec.
| 15