Ej puoznos jastrzebioka

Ej, puoznos u jastrzębioka!

Ej, p oznos

jastrzębioka!

Jastrzębia: ludzie – kultura – przyroda

Jastrzębia: ludzie – kultura – przyroda

Jastrzębia, 2014

Ej, puoznos jastrzębioka!

Jastrzębia: ludzie – kultura – przyroda

Jastrzębia, 2014

J. G贸rowski, W. Kuzera, J. Baran

Ej, puoznos jastrzębioka!

Jastrzębia: ludzie – kultura – przyroda

A. Włudyka

Copyright © Zespół Pogórzanie Jastrzębia, 2014 Zespół redakcyjny: Barbara Ignaczak Małgorzata Słomska Stanisław Deś Antoni Hołda Kazimierz Piotrowski CSsR Zdjęcia: Stanisław Deś Archiwum Domu Kultury Zbiory Zespołu Pogórzanie Zdjęcia z archiwów osób prywatnych Korekta: Janusz Serafin CSsR Okładka, skład, projekt, dtp: Małgorzata Batko Małgorzata Chrzanowska Wydawca: Zespół Pogórzanie ISBN: 978-83-92876-81-6 Druk: Drukarnia Skleniarz

Fryderyk Chopin podniósł do poziomu ogólnoludzkiego to, co ludowe, i pokazał jego piękno.

C.K. Norwid

nk Festiwal Koro

6

i Klockowej,

Bobowa 2013

Drodzy Pañstwo!

Z

satysfakcją przekazujemy Państwu książkę Ej, puoznos jastrzębioka!

Jastrzębia: ludzie – kultura – przyroda. Tytuł zaczerpnęliśmy z najbardziej znanej jastrzębskiej piosenki ludowej.

Ta publikacja to swoisty muzyczno–turystyczny spacer po Jastrzębi.

O naszej miejscowości mówimy na trzy sposoby: nutą, słowem i obrazem. Przede wszystkim nutą muzyki ludowej, i trudno się temu dziwić, skoro Jastrzębia jest uznawana za regionalną stolicę folkloru. Dołączamy też odrobinę ciepłego humoru i dość pokaźny snop wiadomości turystycznych o naszej miejscowości.

Pomysł wydania tego rodzaju książki zrodził się u członków i sympatyków Zespołu Pogórzanie i przez nich został zrealizowany. Już od 46 lat ten zespół gra i śpiewa w kraju i za granicą, zdobywając uznanie, budząc zachwyt i wzruszenie. Uznaliśmy, że mamy piękny i duży dorobek, i koniecznie trzeba go utrwalić również w formie książkowej.

7 K. Podobińska, P. Wszołek

Tak się dobrze złożyło, że wydajemy tę publikację w roku jubileuszu dwusetnej rocznicy urodzin Oskara Kolberga, człowieka, który poświęcił wiele lat swojego życia, aby uchronić od zapomnienia dorobek kultury ludowej wielu regionów naszego kraju. To przede wszystkim on uświadomił nam, jak ważna jest ta kultura, która kształtuje to, co określamy mianem „polskiej duszy”. Przy końcu swojego życia mówił: Według sił moich zrobiłem za życia, co mogłem, i nikt mię za próżniaka nie ma i mieć nie będzie, a to, co po sobie zostawiam, przyda się ludziom na długo.

My też mamy nadzieję, że książka, którą Wam dziś prezentujemy, przyda się Wam na długo.

Czytajcie i śpiewajcie z nami.

Zapraszamy!

Redakcja

8

Jastrzębia wczoraj i dziś NIECO GEOGRAFII

N

a Pogórzu Ciężkowickim, w gminie Ciężkowice, a w południowej części powiatu tarnowskiego, na zachód od Ciężkowic, w dorzeczu Kąśnianki, położona jest wioska Jastrzębia. Graniczy ona ze Słoną, Olszową, Kipszną, Polichtami, Kąśną Górną, Siekierczyną i Jamną.

Jastrzębia dzieli się na mniejsze części zwane przysiółkami, wśród których wyróżniamy: od strony południowej tzw. Nowy Świat, Podoliny, Podlas, Łazy, od zachodu tzw. Borys, Koniec Wsi, od strony północnej Budzyń i Księży Poddanych, natomiast centrum wioski stanowią Lipki oraz Bobowa. Rolniczy charakter tych terenów oraz duża liczba przysiółków decydują o istnieniu tu gęstej sieci dróg. Na obszarze Jastrzębi spotyka się bór mieszany i sosnowy. Część skupiska leśnego zwana Malińcem występuje w południowej i zachodniej części wioski i przechodzi w lasy Siekierczyny, Bukowca, Jamnej i Paleśnicy. Południowo–zachodnią część wioski porasta las zwany Zbójnikiem, który przechodzi w lasy na obszarze Słonej, Kończysk i Policht.

Jastrzębia na

mapie – Open

StreetM ap.o

rg

Jastrzębia

9

10

11

KSZTAŁTOWANIE SIĘ NAZWY Zanim nazwa wioski przybrała obecną formę „Jastrzębia”, upłynęło dużo czasu, bowiem na przestrzeni dziejów zachodziło tu wiele zmian słowotwórczych. Spotykamy różne formy pisowni tej nazwy: Jastrzabya, Jasthrzabya, Jastrzambye, Jastrabya i Jastrzamba. Prawdopodobnie na terenie obecnej wioski w początkach jej zasiedlenia była grupa osadników, która przyjęła wyżej wymienioną nazwę Jastrzębi z powodu wielkiej ilości ptaków o tej nazwie.

KLIMAT Jastrzębia leży w strefie klimatu umiarkowanego, ze średnią temperaturą roczną powietrza od 6 do 8oC i roczną sumą opadów atmosferycznych od 600 do 1000 mm, ze średnią prędkością wiatru od 2,2 do 2,5 m/s, z wilgotnością względną od 76 do 80% i ilością dni pogodnych od 50 do 55, dni z mgłą od 30 do 50 w roku.

12

POCZĄTKI WIOSKI Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1344 roku. W tym to roku król Kazimierz Wielki powierzył Jakubowi, synowi Racława, osadzenie wsi na prawie magdeburskim w lasach, w górnym biegu rzeki Kąśnianka. Dokument jej fundacji, niestety, zaginął. O istnieniu w tym czasie w Jastrzębi parafii (a tym samym oczywiście i samej wioski) świadczy fakt uiszczenia świętopietrza przez parafię w roku 1373. Proces kolonizacyjny dokonał się przy pomocy niemieckich kolonistów, w większej jednak części dzięki osadnikom polskim.

Koloniści niemieccy osiedlali się tu razem z Polakami już pod koniec XIV i w połowie XV wieku, ulegając z czasem polonizacji.

Dokument lokacyjny znosił wszelkie prawa, zwyczaje i powinności na rzecz dawnych właścicieli. W wiosce istniał sąd (podlegający sołtysowi), którego obecność została potwierdzona w 1383 roku, jednak jego początki należy upatrywać w roku wystawienia dokumentu lokacyjnego tej wsi. Do dóbr królewskich Jastrzębia i Kąśna należały bardzo krótko, bo już w 1387 roku król Władysław Jagiełło nadał je, wraz z Paleśnicą, Piotrowi Rożenowi z Rożnowa – od tego czasu tereny te należały do dóbr szlacheckich.

13

Jastrzębia wczoraj i dziś

JASTRZĘBIA DZIŚ

14

Obecnie wieś liczy 1589 mieszkańców (stan na 31 grudnia 2013).

Pracują oni na roli lub w okolicznych instytucjach i zakładach pracy bądź też prowadzą mniejsze lub większe firmy. Część młodych wyjechała na studia lub za granicę w poszukiwaniu pracy. Jastrzębia terytorialnie jest największą miejscowością w gminie Ciężkowice i drugą pod względem liczby mieszkańców. Znajdują się tu dwie szkoły podstawowe i gimnazjum, do którego dojeżdżają dzieci z sąsiednich wsi. Życie wsi toczy się w jej centrum, gdzie znajduje się szkoła, przedszkole, kościół, ośrodek zdrowia, sklepy i dom kultury. Obecnie Jastrzębia cieszy się coraz większą liczbą turystów, którzy przyjeżdżają zwiedzać zarówno naszą wieś, jak i okoliczne miejscowości. W Jastrzębi zobaczymy XVI-wieczny kościół znajdujący się na tzw. szlaku architektury drewnianej, który jest atrakcją turystyczną na skalę co najmniej europejską. Można także odwiedzić izbę regionalną (muzeum etnograficzne Grociarnia) – miejsce, gdzie zobaczymy narzędzia i przedmioty codziennego użytku, którymi posługiwali się nasi pradziadowie w swojej pracy i codziennym życiu. Jastrzębia to świetne miejsce wypadowe dla wycieczek na Jamną (wieś, którą spalono podczas II wojny światowej, a która obecnie jest znana w całej Polsce dzięki o. Janowi Górze, organizatorowi spotkań nad Lednicą), do Ciężkowic (rezerwat przyrody nieożywionej Skamieniałe Miasto), do Kąśnej Dolnej (jest tam dworek I. J. Paderewskiego, jedyny na świecie zachowany obiekt, w którym mieszkał i pracował ten wybitny pianista i mąż stanu) oraz w inne godne uwagi miejsca.

Kinga Jurkiewicz

Centrum wsi

15

KALENDARIUM WAŻNYCH WYDARZEŃ ZWIĄZANYCH Z JASTRZĘBIĄ

16

1344 - lokacja wsi Kąśna i najprawdopodobniej również Jastrzębi 1373 - dokument nt. świętopietrza, potwierdzający istnienie parafii 1383 - pierwsze pisemne potwierdzenie istnienia sołectwa 1387 - król Władysław Jagiełło nadał Jastrzębię Piotrowi Rożenowi z Rożnowa 1486 - powstanie szkoły parafialnej ok. 1525 - budowa, istniejącego do dziś, kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła 1561 - 1595 - czasy ariańskie w Jastrzębi; przejęcie świątyni przez arian z Lusławic 1772 - I rozbiór Polski; Jastrzębia dostaje się pod zabór austriacki 1846 - rabacja w Jastrzębi: atak na posiadłości dworskie, ofiary śmiertelne wśród mieszkańców dworu 1847-1848 - epidemia tyfusu i klęska głodu spowodowana nieurodzajem z powodu zarazy ziemniaczanej 1848 - pożar budynku szkoły i mieszkania organisty 1853 - rozpoczęcie budowy nowej szkoły 1894 - powstanie kółka rolniczego 1905 - utworzenie szkoły w Jastrzębi Górnej 18 lipca 1906 - chrzest Janusza Kodrębskiego (synka właścicieli dóbr Kąśna Dolna), którego ojcem chrzestnym był Ignacy Jan Paderewski 1912 - utworzenie Ochotniczej Straży Pożarnej 1912 - budowa na folwarku w Jastrzębi Górnej szkoły, której nadano imię Zygmunta Krasińskiego Domy wzdłuż drogi

1928 - wybudowanie kamiennej dzwonnicy koło kościoła parafialnego 6 września 1939 - wkroczenie wojsk niemieckich do Jastrzębi; początek okupacji niemieckiej 17 stycznia 1945 - koniec okupacji niemieckiej, wkroczenie Rosjan 1947 - pojęcie decyzji o budowie nowej szkoły 1948 - początek budowy szkoły (przy kościele) 1952 - oddanie do użytku szkoły przy kościele

i parteru Szkoły Podstawowej nr 2

w Jastrzębi Górnej 1953 - powstanie w Jastrzębi spółdzielni produkcyjnej 1956 - początek elektryfikacji wsi (prąd podłączono do 103 gospodarstw) 1956- rozwiązanie spółdzielni produkcyjnej 1961 - oddanie do użytku ośrodka zdrowia.

1966 - uruchomienie linii autobusowej na trasie Tarnów – Jastrzębia 1965 - oddanie do użytku Domu Kultury 1970 - zakończenie budowy Domu Gromadzkiego; znajdowały się w nim pomieszczenia dla GRN, poczty i łaźni, a obecnie mieści się

w nim przedszkole 1974 - oddanie do użytku Domu Nauczyciela lata 80. XX w. – budowa kaplicy pw. Miłosierdzia Bożego w Jastrzębi Górnej 1993 - gazyfikacja wsi 1998 - telefonizacja wsi 1999 - powstanie gimnazjum przy Szkole

Podstawowej nr 1 2004 - otwarcie sali sportowej przy Szkole

Podstawowej nr 1 i Gimnazjum Publicznym w Jastrzębi 2006 - nadanie imion szkołom przy kościele

w Jastrzębi 2007 - połączenie szkół i utworzenie Zespołu Szkół Publicznych Jastrzębia wczoraj i dziś

17

A BEZ TE JARZĘBSKO WIEŚ

18

A bez te jastrzębsko wieś u oj jes tam sciyzynecka Rośnie tam uolsyna, tam muoja dziewcyna tam muoja kuochanecka / bis Ej wezne siekiyrecke u oj wytne uolsynecke Póde do dziewcyny, do swuoi jedyny przywitom kuochanecke / bis Stuk, puk, puk w uokiyneckuo u otwórz mi paniyneckuo Puś ze mnie do siebie, jo ide do ciebie ej na twuoje łózeckuo / bis A jak mi nie uotwuorzy, jak nie puozwoli mama Jo póde do insy, do jesce ładniejsy a ty zuostanies sama / bis

A GDZIE IDE, GDZIE JADE

19

A gdzie ide, gdzie jade wsyndzie góry, doły.

Przyjade do Jastrzębi tu mi świat wesoły.

A przejade, uomine Bruśnik, Siekiyrcyne.

A Jastrzębi nie mine buo tu mom dziewcyne.

Ej wio dali, wio dali niek sie kółka tocom.

Ej nie zajade za dnia to zajade nocom. Śpiewnik Pogórzan

A JAK JO P UOJADE

20

A jak jo puojade na Jamno, na Jamno to bedo płakały jastrzębianki za mnom.

Puoznać ci to puoznać chłopca jastrzębioka jak idzie bez krzoki, śpiywo Krakuowioka.

A JESCE JO NIE JADE

A jesce jo nie jade jesce sie uociągom A ino sie za tobom Marysiu uoglondom.

A bułem ci jo bułem puo kuolana w niebie A ino mnie wrócili Marysiu do ciebie.

A bułem ci jo bułem puomiyndzy świyntymi A ino mnie wrócili buom nie trzymoł z niymi.

Śpiewnik Pogórzan

21