و
بازرگانیو پیشەسازی هاوینی 2011 ژمارە
بازرگانی پیشەسازی
گۆڤارێکی ئابووریی وەرزییە ژووری بازرگانیو پیشەسازی سلێمانی دەریدەکات
M A G A Z I N E
5
دینار ..سفره‌كان ی لێده‌كرێته‌وه
چی له‌پاره‌و سامانه‌كه‌ت بكه‌یت باشه؟
ه له‌مه‌ودوا پێویست بازاڕ بۆ كه‌س پاوه‌ن نه‌كرێت
ی كوردستان بازاڕ ی ساغكردنه‌وه ی توركییه كااڵ
زێڕ ..سامانە یان ئاگر؟ ی كۆچ لهگوندهوه به‌ره‌و شار ی مه‌ترس رهههنده ئابورییه‌كان
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
1
دهۆك :ناوپێشانگاکان سه‌ره‌وه‌ی به‌هارستی
هه‌ولێر :شه‌قامی 100م نزیك گومرگی هه‌ولێر
سلێمانی :شه‌قامی 60م نزیك پێشانگاکان
ناونیشان:
کۆمپانیای ئاڵەت
TEL: 07701529680 - 0533187474
بۆ بازرگانی گشتیو ئۆتۆمبێل
ALAT CARS
3
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
2
بازرگانیو پیشەسازی 39
دەستپێک
26
32
بوژانه‌وه‌ی كوردستان.. له‌گره‌و ی به‌پیشه‌ساز ی كردنیدایه پیشه‌سازی كۆڵه‌كه‌یه‌كی به‌هێزی ژێرخانی ئابوری واڵتانه، یه‌كێكه له‌پێویستییه ههره سه‌ره‌كییه‌كانی رۆژگاری ئێمه، كه جگه لهوهی هه‌لی كار ده‌ڕه‌خسێنێت ،سیمایه‌كی گه‌شی شارستانیه‌ت به‌و واڵتانه ده‌به‌خشێت كه بنه‌ماكانی پیشهسازیو تهكنیكو ته‌كنه‌لۆجیایه‌كی ئاست به‌رزیان تیا ده‌چه‌سپێت، جوڵه‌یه‌كی بازرگانی راسته‌قینه ده‌خاته ناو بازاڕه‌كانه‌وه‌‌و نرخی كااڵو شمه‌ك سه‌قامگیر دهكاو له‌ئه‌نجامیشدا بڕوا بوون‌و متمانه ده‌سپێرێت به‌ئابوری واڵت. له‌دیدی ئێمه ژووری بازرگانیو پیشه‌سازی سلێمانییه‌وه، بۆ ده‌رباز بوون له‌قه‌یرانی ئابوریی ،له‌گرانی‌‌و ناجێگیریی بازاڕ ،له‌به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخ‌و هه‌ڵئاوسان ،له‌بێكاری‌‌و تهنگهژه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،ته‌نها رێگه‌كمان له‌به‌رده‌مدایه كه ئه‌ویش پرۆسه‌ی به‌پیشه‌سازی كردنی هه‌رێمی كوردستانه ،ئێمه پێمانوایه خاڵی ده‌ستپێكی ئهم پرۆسه‌یه‌ش بایه‌خدانه به‌كه‌رتی پیشهسازیو گرنیدانه به‌به‌رهه‌می ناوخۆی واڵت .ئێمه ئه‌ركێكی ی سیاسه‌تێكی سه‌ره‌كی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌گرتنه‌به‌ر ژیرانه‌ی ئابوریدا ده‌بینین به‌مه‌به‌ستی ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی هه‌رچی زیاتری واڵته‌كه‌مان ،ئه‌ركی حكومه‌ت له‌زه‌مینه خۆشكردن بۆ گه‌شه‌پێدانی پڕۆژه‌كانی دایكدا ده‌بینن ،واته ئهو پڕۆژانه‌ی كه كه‌ره‌سه‌ی خاو به‌رهه‌مده‌هێنن بۆ پیشه‌سازی ،له‌پێش هه‌موویانه‌وه به‌رهه‌مه كشتوكاڵییه‌كانه به‌هه‌ردوو كه‌رته سه‌ره‌كییه‌كه‌یه‌وه (رووه‌كی‌‌و ئاژه‌ڵی) .كه المان روونه كوردستانه‌كه‌مان له‌دێرزه‌مانه‌وه ناسراوه به‌خاكی به‌پیت‌و ئاوی سازگارو كه‌ش‌و هه‌وای دڵڕفێن ،كه‌واته فاكته‌ری رێگر له‌پرۆسه‌ی كشتوكاڵ‌دا ،به‌پێی ستانداری جیهانی ،له‌زۆربه‌ی ناوچه‌كانماندا بوونی نیه یان زۆر كه‌من ،ئهم واڵته جوان‌و به‌پیته دهتوانرێت زۆر زیاتر له‌مه‌ی ئێستا سوودی لێوه‌ربگرین بۆ به‌رهه‌مهێنانی چه‌ندین جۆر به‌رهه‌می كشتوكاڵی ،پاشان به‌كارهێنانیانه‌وه‌یان له‌پیشه‌سازیدا .به‌بڕوای ئێمه ئهم كاره له‌ڕێگه‌ی دروستكردنی كۆمپانیای گه‌وره‌ی كشتوكاڵییه‌وه به‌دیدێت كه زانست‌و ته‌كنه‌لۆجیای سه‌رده‌م بكاته بنه‌ماو نه‌خشه‌رێگای. نمونه‌یه‌كی دیكه بۆ گه‌شه‌پێدانی پرۆژه‌كانی دایك ،بنیاتنانی كۆمه‌ڵگایه‌كی پترۆكیمیاییه ،لهو روانگه‌یه‌وه كه ئێستا كوردستان خاوه‌نی چه‌ندین كێڵگه‌ی نه‌وته‌‌و ده‌توانێت ببێته سهرچاوهی به‌رهه‌مهێنانی چه‌ندین كه‌ره‌سه‌ی خاوی به‌سوود بۆ كۆمه‌ڵێك پیشه‌سازی پێویست كه ئێستا هه‌موویان به‌پاره‌یه‌كی قورس له‌ده‌ره‌وه‌ی واڵته‌وه ده‌هێنرێن‌و بازاڕه‌كانی ئێمه‌یان پڕ كردووه، ئه‌مه جگه لهوهی كه ژماره‌یه‌كی زۆر له‌كارگه داخراوه‌كانمان ده‌خاته‌وه گه‌ڕ‌و به‌رهه‌مێكی باشتر‌و هه‌رزانتریش ده‌خاته بازاڕه‌كانمانه‌وه.دیاره ئهم پڕۆژانه‌ش ،پڕۆژهی گه‌وره‌و زه‌به‌الحن، به‌دامه‌زراندنی كۆمپانیای هاوبه‌ش (مساهه‌مه) ده‌چن به‌ڕێوه، كه دامه‌زراندنیان ئاكامێكی باشی ده‌بێت بۆ پته‌وكردنی ژێرخانی ئابوری واڵت‌و سوودی گه‌وره‌شی ده‌بێت بۆ خه‌ڵكه ساناكه كه خاوه‌نی بڕێك پاره‌ن‌و نازانن چی لێبكه‌ن ،به‌كڕینی چه‌ند پشكێك خۆیان به‌خاوه‌نی ئهم كۆمپانیایانه ده‌زانن‌و خۆشه‌ویستی‌‌و رۆحی هاواڵتیبوونیشیان به‌هێزتر ده‌بێت.
بازاڕ رۆژانە ٥٠بۆ ٧٠کیلۆ زێڕ لەسلێمانی کڕین‌و فرۆش دەکرێت رۆژ بەڕۆژ نرخی زەوی‌و زار لەبەرزبوونەوەدایە سااڵنه زیاتر له‌ملیارێك دۆالر جگهره ده‌هێنرێته كوردستانه‌وه زۆرترین پارەی هەرێم دەدرێت بە برنج فرۆشی ئوتومبێل له‌زیادبووندایه
8 10 13 18 16
راپۆرت کااڵی چینی جێگه‌ی به‌پیش هی دهستی كوردستان لێژ كرد
30
ی دراو.. ی سه‌رچاوه‌كان ده‌گمه‌ن
32
پڕۆژه یاسای نه‌وت‌و غاز..
37
چاوپێکەوتن لەئابوری ئەم سەردەمەدا زانیاری هێزە
30
ی یو پیشه‌ساز ی کۆمەڵگەی بازرگان جێبه‌جـێكردن ی دهرهكی له‌سلێمانی ده‌دات هانی وه‌به‌رهێنان
32
وتار چه‌ند الپه‌ڕه‌یه‌كی دێرین...
30
رۆڵی نوخبه لەگەشەکردنی ئابوریدا
32
ئاراس عەبدولکەریم مەعروف ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
5
بازرگانیو پیشەسازی
www.sulcci.com نوێــترین هەواڵ‌و زانیاری ئابوری ماڵپەڕی ژووری بازرگانیو پیشەسازی سلێمانی
4
بازرگانیو پیشەسازی 9عێراق سڕینه‌وه‌ی سفره‌كانی دینار 3ساڵی دیكه جێبه‌جێده‌كرێت
جێگری به‌ڕێوه‌به‌ری بانكی ناوه‌ندی عێراق رایگه‌یاند كه پرۆژه‌ی سڕینه‌وه‌ی سفره‌كان له‌دیناری عێراقی پێویستی ب ه 2ساڵ یان 3ساڵی دیكه‌یه .ئهو ئاماژهی بهوه كرد ك ه 5ئیسرائیل ئهم مه‌سه‌له‌ی ه كێشهو هه‌رایه‌كی گه‌وره‌ی ی ناوه‌ته‌وه ،له‌به‌ر ئهوهی هه‌ندێك له ئابوریناسان ی كارو شوێن ی رژان ه سهر شه‌قام بههۆی گرانی‌‌و له‌پێناو دابینكردنی هه‌ل ی 300هه‌زار ئیسرائیل گران ی شیاو به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان بۆ هه‌مووان ،زیاتر له 300هه‌زار هاواڵتی ئیسرائیل رژان ه پێیانوایه جێبه‌جێكردنی زیان به ئابوری نیشته‌جێ بوون ی ماوه‌یه‌كه ئیسرائیلی گرتووه‌ته‌وه ،له‌الیه‌ن عێراق ده‌گه‌یه‌نێت‌و هه‌ندێكی دیكه‌شیان ب ه ی ئورشه‌لیمه‌وه .ئهم ناڕه‌زایی‌‌و خۆپیشاندانانه شه‌قامه‌كان ی ناوه‌ڕاسته‌و‌ه سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێ‌‌و ئامانج‌و داخوازییه ئابورییه‌كانیش بۆ یه‌كه‌مجار له‌مێژووی ئهو پێچه‌وانه‌وه به هه‌نگاوێكی دروستی ده‌زانن چین رووه‌و چاكسازی سیسته‌می ئابوری واڵت. واڵته‌دا ،جوله‌كه‌و عه‌ره‌به‌كانی له‌یه‌ك نزیك كردووه‌ته‌وه.
6ئەمەریکا
7پاریس
58
8ئەمەریکا نرخی خۆراك به‌ڕێژه‌ی %33به‌رز دهبێتهوه
ئه‌مه‌ریكا خاوه‌نی 8133ته‌ن زێره
ئاژانسی فرانس پرێس رایگه‌یاند كه له‌مانهاتنی ویالیه‌تی نیویۆرك‌و له‌ژوورێكی قایمی به‌ردینی قاتی پێنجه‌می ژێر زه‌ویدا، 7000ته‌ن زێر هه‌ڵگیراوه كه له‌رێوشوێنێكی ئه‌منی تونددا پاسه‌وانی ده‌كرێت. ئاژانسه‌كه ده‌ڵێت نرخی ئهم حه‌وت هه‌زار ته‌ن زێڕه به 350ملیار دۆالر مهزهنده ده‌كرێ‌‌و ئاماژه به‌وه‌ش ده‌كات كه ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا له‌یه‌ده‌كی زێڕدا به‌پله‌ی یه‌كه‌م دێت له‌جیهاندا ،كه خاوه‌نی 8133ته‌ن زێڕه. له‌دوای ئه‌ویش ئه‌ڵمانیا به‌پله‌ی دووه‌م دێت.
★ ده‌وڵه‌مه‌ندترین گه‌نجی دنیا
خۆپیشاندانەکانی نیشتمانی عەرەبی بەردەوامە
سه‌ركه‌وتن ی شۆڕشی عه‌ره‌به‌كان له‌گره‌وی سه‌ركه‌وتنی ئابورییاندایه رۆژنامه‌ی لیبراسیۆنی فه‌ره‌نسی پێیوای ه تونس‌و میسر كه دوو واڵتی عه‌ره‌بین‌و له‌قۆناغی دوا ی روخانی دیكتاتۆریه‌تدان، ئه‌گه‌ر به‌سیسته‌می ئابوری خۆیاندا نه‌چنه‌وه‌و چاكسازییه‌كی ریشه‌ی ی تیا ئه‌نجام نه‌ده‌ن‌و ستراتیژییه‌كی نوێ‌‌و درێژخایه‌نی سه‌ركه‌وتوو ی ئابوری دانه‌ڕژن ،ئه‌وا چانس ی سه‌ركه‌وتن ی شۆڕشه‌كانیان الوازه. ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه دوا ئاماره‌كان ئاماژه بهوه ده‌كه‌ن ئهو ده‌رامه‌ت‌و داهاته‌ی ئهم دوو واڵت ه ساڵ ی 20011له‌كه‌رتی گه‌شتوگوزاردا به‌ده‌ستیانهێناوه ،به‌راورد به‌ساڵی رابردوو، له‌پاشه‌كشه‌یه‌كی گه‌وره‌دایه.
ی دراوی بیانی له‌بانكی ناوه‌ندی عێراقدایه ،ئهم ه دۆالر یه‌ده‌گ ی ی دراو ی 2010دا كۆی یه‌ده‌گ ی ساڵ له‌كاتێكدای ه ك ه له‌كۆتای ملیار بیانی له‌بانكی ناوه‌ندیدا 50ملیار دۆالر بووه.
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
مارك زوكربێرغ ..داهێنه‌ری فه‌یسبووك
ی گۆڤاری ، Forbesمارك زوكربێرگ به‌پێ ی تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی فه‌یسبوكه، كه داهێنه‌ر له‌لیستی گه‌وره ملیاردێره‌كانی جیهاندا ی 35دێت ،كه خاوه‌نی 6ملیارو به‌پله ی ی رابردوو ،گۆڤار 800ملیۆن دۆالره .ساڵ ی تایم ،زوكربێرگی وهك دیارترین به‌ناوبانگ ی 2010ده‌ستنیشانكرد ،به‌و ی ساڵ كه‌سایه‌ت بانكی نێوده‌وڵه‌تی ی زانیاری داهێنا ك ه پێی هی سیسته‌مێكی نوێ له‌راپۆرتێكیدا رایگه‌یاند ی گۆڕی. ی هه‌موومان كه له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه ژیان ی 1984 تا كۆتایی مانگی ته‌موزی مارك ئه‌لیۆت زوكربێرگ ساڵ ی ی جوله‌كه‌دا چاو ی خێزانێك رابردوو ،ئاماژه‌كانی نرخی له‌باوه‌ش خۆراك به‌ڕێژه‌ی %33به‌ره‌و به‌دنیا هه‌ڵهێناوه‌و له‌ته‌مه‌نی 22ساڵیدا ك ه ی هارفارد ی زانكۆ سهر هه‌ڵكشاون ،به‌تایبه‌تی خوێندكار ی نرخی برنج‌و شهكرو زه‌یتی بوو ،تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌ت فه‌یسبوكی داهێنا، رووه‌كی‌‌و گه‌نمه‌شامی. ك ه سه‌دان ملیۆن به‌پێی راپۆرته‌كه به‌رز كه‌س له‌دونیادا بوونه‌وه‌ی نرخ ی خۆراك به‌كاریده‌هێنن. هه‌رچی زیاتر دابینكردنی بژێویی ژیانی بۆ هه‌ژاران گران‌و زه‌حمه‌تتر كردووه، به‌تایبه‌تی له‌واڵتانی تازه گه‌شه‌كردوودا.
7%
ی ته‌موزدا، رێژهی هه‌ڵئاوسان بهرزبووهتهوه له‌مانگ ی ی ناوه‌ندی عێراق رێژه ی بانك ی به‌رپرسێك به‌پێی لێدوان هه‌ڵئاوسان له‌مانگی پێشووتردا (حوزه‌یران) %6.4بووه.
7
بازرگانیو پیشەسازی
جیهان 10هەواڵی ئابوری ★ 1 6 8
7 4
4سویسرا 200ملیۆن كه‌س له‌جیهاندا بێكارن
2 9 5
چین بەردەوام بەرهەمهێنانی لەهەڵکشاندایە
2تورکیا ههنارده ی توركیا بهڕێژه ی %20زیاد ده‌كات شازادە وەلید بن تەاڵل دەوڵەمەندترین کەسی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست
ی كۆمه‌ڵه‌ی هه‌ناردنكاران توركیا رایگه‌یاند ك ه 1نیویۆرک ی 2011دا له‌پێنج مانگ ی ی %20ههنارده بهڕێژه رۆژهه‌اڵت ی ناوه‌ڕاست واڵته‌كه‌یان بۆ دهرهوه 440هه‌زار ملیۆنه‌رو ملیاردێر ی تیایه زیادیكردووه. سه‌رۆكی كۆمه‌ڵه‌ك ه به‌پێی دوا راپۆرت ی ی Merrill Lynch andمحه‌مه‌د بویوكیكس Capgeminiك ه بۆرس ه ی ی نیۆیۆرك سااڵن ه له‌لێدوانێكیدا وت سه‌باره‌ت به‌سه‌روه‌ت‌و سامانی به‌سه‌روه‌ت‌و ی ئهم «توركیا له‌ماوه ی سامانی جیهان باڵویده‌كاته‌وه ،ژماره ی 55 پێنج مانگه‌دا بڕ ملیۆنه‌رو ملیاردێره‌كان به‌راورد به‌پێش ی ملیار دۆالر كااڵو شمه‌ك ی قه‌یرانه ئابورییه‌ك هی جیهان له‌سه‌رتاسه‌ر ناردووه‌ته ده‌ره‌وه‌‌و ی ی زۆر دنیادا له‌زیادبووندان .رێژه‌یه‌ك ی ی پالن له‌جێبه‌جێكردن ی ی رۆژهه‌اڵت ئهم زیادبوونه‌ش به‌ر ناوچه ی ئه‌وه‌شدان كه تا كۆتای ی ێ ساڵ ه ناوه‌ڕاست ده‌كه‌وێت ،كه له‌م س سا ڵ بڕی هه‌نارده‌كانیان ی سه‌رمایه‌داره‌كانی به‌رێژ‌ه رابردوودا ژماره ی واڵت بگات ه ی بۆ دهرهوه ی راپۆرته‌ك ه له %10بهرزبووهتهوه .به‌پێ 135ملیار دۆالر». ی ناوه‌ڕاست زیاتر له 220هه‌زار رۆژهه‌اڵت ملیۆنه‌رو ملیاردێر له‌خۆده‌گرێ ،ك ه زۆربه‌یان هاواڵتی عه‌ره‌بستانی سعودین ،له‌نێویشیاندا شازاده وه‌لید بن ته‌الل به‌پله‌ی یه‌كه‌م ی دێت ،كه ده‌وڵه‌مه‌ندترین كه‌سی نیشتمان ی Forbes ی گۆڤار عه‌ره‌بییه‌و به‌پێ 24هه‌مین گه‌وره ده‌وڵه‌مه‌ندی جیهانه‌و ی 19ملیارو 600ملیۆن دۆالره. سامانه‌كه ►
بەژمارە68 : 6
3چین لهههنارده كردنی به‌روبوم ی كشتوكاڵیدا چین به‌پله‌ی پێنجه‌م دێت ی سه‌ڕه‌رای ئهو رێگرییه گه‌ورانه له‌به‌رده‌م بازرگانی جیهاندایه ،ههنارده ی چین ی به‌وروبومه كشتوكاڵییه‌كان كردن زیادیكردووه ،به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك كه ئێستا ی چین به‌پێنجه‌م گه‌وره ده‌وڵه‌تی ئه‌مڕۆ ی جیهان داده‌نرێت لهههنارده كردن به‌روبومی كشتوكاڵیدا. ی چین، به‌روبومه كشتوكاڵییه‌كان پێشوازییه‌كی به‌رچاویان له‌الیه‌ن به‌كاربه‌رانی جیهانه‌وه لێده‌كرێ، ی وهك سه‌وزه‌و ته‌ماته‌و سێو .به‌پێ ی ئهو ئامارانه‌ی له‌ئاژانسه‌كانی هه‌واڵ ی جیهانه‌وه باڵوكرانه‌وه ،له‌دوا ی ی بازرگان ی رێكخراو بوون به‌ئه‌ندام ی ی پار ( )2010بڕ جیهانه‌وه ،چین ساڵ ی 49ملیار دۆالر به‌روبومی كشتوكاڵ فرۆشتووه به‌واڵتانی دهرهوه ،به‌اڵم ی ی 2011دا ،بڕ ێ مانگی یه‌كه‌م لهس ی ی كشتوكاڵ 19ملیار دۆالر به‌روبوم ی ئاماژه‌یه‌وه ،له‌م فرۆشتووه .جێ ی سااڵن هی دواییدا چین بایه‌خێك ی به‌رچاو به‌ته‌كنیكی نوێ‌‌و كارامه‌ی به‌ڕێوه‌بردن ده‌دات له‌به‌رهه‌مهێنان‌و هه‌ڵگرتن‌و گواستنه‌وه‌ی به‌روبوم ه كشتوكاڵییه‌كاندا.
به‌رمیل نه‌وت له‌مانگی رابردوودا له‌الیه‌ن ی عێراقه‌وه نێردراوه‌ته دهرهوه كه داهاته‌كه ملیۆن 7ملیارو 311ملیۆن دۆالر بووه.
87%
ی ی كار ی رێكخراو كارگێڕ ی (خوان نێوده‌وڵه‌ت سۆمافیا) رایگه‌یاند ك ه بههۆی هه‌رچی زیاتر ی كه‌مبوونه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت ی كارهوه ،ژماره بێكاره‌كانی جیهان به‌ره‌و 200ملیۆن كه‌س ده‌چێت، ك ه 80ملیۆنیان ئهو كوڕ‌و كچه گه‌نجانه‌ن ك ه ی په‌رۆشی به‌ده‌ستهێنان یه‌كه‌م هه‌لی كاركردنن له‌ژیانیاندا. ی سۆمافیا ئاماژه ێ بهوه كرد كه تا د له‌سه‌رتاسه‌ری دنیادا ی هاواری ناڕه‌زای به‌رزتر دهبێتهوه ،ئهم ه ی له‌كاتێكدایه داهات ی ی ژماره‌یه‌ك رۆژانه ی ئهم زۆری دانیشتوان ی زه‌وییه ل ه 2دۆالر گۆ تێناپه‌ڕێت.
ی بانك ه پاره‌ی دانراوی عێراق له‌ژێر كۆنتڕۆڵ ی 41تریلیۆن دینارن، حكومییه‌كاندایه ،ك ه خاوه‌ن بانكه تایبه‌تییه‌كانیش خاوه‌نی 6تریلیۆن دینارن.
بازرگانیو پیشەسازی
كڕین‌و فرۆش ده‌كرێت" پێی����هی وهك په‌ناگه‌یه‌كی ئارام له‌زێڕ ده‌ڕوانن بۆ پاراستنی سامانه‌كانیان. خۆشناو ئاماژهی بهوه كرد ئه‌وانه‌ی له‌بواری كڕین‌و فرۆشی زێڕدا له‌شاری سلێمانی كار ده‌كه‌ن پۆلێن ده‌بن به‌سه‌ر چه‌ند به‌شێكدا ،هه‌یانه سه‌نعه‌تكاره، هه‌یان����ه جومله‌چیی����ه له‌دوبه‌ی‌‌و ئێران����هوه زێڕ ده‌هێن����ێ ،جومله‌چی����ش هه‌ی����ه له‌ناوخ����ۆدا زێڕ ده‌كرێ‌‌و ده‌فرۆشێ‌‌و هه‌شه بازرگانی ئهم ئیشه‌یه كه له‌ناو ش����اردا زێڕ ده‌كڕێ‌‌و ده‌فرۆشێ‌‌و خاوه‌نی جامخانه‌ن ،ك����ه نزیكه‌ی 400زه‌ڕه‌نگه‌رمان ههیهو رۆژانه لهس����لێمانیدا 30كیلۆ بۆ 50كیلۆ ئاڵتونی ش����كاو له‌نێوان بازرگانه‌كاندا‌و 10بۆ 20كیلۆش زێ����ڕ له‌نێوان خه‌ڵك‌و زه‌ڕه‌نگ����ه‌ردا كڕین‌و فرۆش ده‌كرێت. س����ه‌باره‌ت به‌كاریگ����ه‌ری به‌رزبوون����هوهی نرخی زێڕ لهس����هر كاری ئه‌وانه‌ی س����ه‌روكاریان له‌گ هڵ ئهم كانزا به‌ه����اداره‌دا ههیه ،ئهو وتی «ئه‌وانه‌ی خاوه‌نی جامخانه‌ن به‌ه����ۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی زێڕهوه فرۆش����یان كهم بووه‌ت����هوهو كڕینیان زۆر بووه ،له‌خه‌ڵك����ی ده‌كڕن كه ده‌ڵێن نرخی به‌رزه، هاوكات ئه‌وه‌ش����مان له‌بیرنه‌چێت له‌م دوو س����ێ س����اڵه‌ی رابردوودا ه����هر فرۆش����ی جامخانه‌كان كه‌می كردووه ،ئهم����ه‌ش په‌یوه‌ندی به‌وه‌وه ههیه كه خهڵكی س����ه‌ریان كردووه‌ته كڕینی ش����وقه‌و ئوتومبێل به‌قیس����ت‌و چوونه‌ت����ه ژێر باری قه‌رزی عه‌قاره‌وه‌و كه‌متر پاره ئه‌ده‌ن به‌زێڕ‌و ش����تی تر، ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریی له‌سه‌ر فرۆشی زێڕی جامخانه ههبووه». ی لهدوبهیهوه ی «هه‌روه‌ها ئهو جومله‌چیانه وتیش زێڕی���ان ده‌هێن���ا ،بازرگانییان ك���ه‌م بووهتهوه چونكه زه‌ره‌نگه‌ره‌كان فرۆشیان كهم بووه‌ته‌وه‌و ی بكه‌ن به‌سه‌ریاندا، وهك جاران ناتوانن دابه‌ش��� ی وه‌كو بازرگانی ناوخۆش ئه‌مه‌یان كڕین‌و فرۆش ی ك���ردووه ،بۆ نمون ه ماوهی���ه‌ك له‌مه‌وبه‌ر زیاد ێ لهدوبهیهوه زێڕ ده‌هات‌و ده‌ڕۆیشت بۆ ئێران لهو پاره‌یه‌كی باش���ی ده‌كرد ،قاڵبه سویس���رییه‌كان بهس���ه‌دان كیلۆ ده‌هات‌و به‌ره‌و ئێران ده‌ڕۆیشت، ئێس���تا پێچه‌وان���ه بووه‌ت���هوه ،له‌ئێرانه‌وه دێ‌‌و ی ب���هرهو دوب هی ده‌ڕوات ،له‌به‌رئ���هوهی نرخه‌كه ی له‌ئێران ههرزانتره به‌حوكمی نزمبوونه‌و‌هی نرخ تمه‌نه‌كه‌یان ،كه‌چی ك ه زێڕ دابه‌زییه‌وه دیسانه‌و‌ه له‌دوبه‌وه‌یه‌و‌ه دێ‌‌و به‌ره‌و ئێران ده‌ڕواته‌وه». ی خۆش���ناو باس���ی لهوه كرد ك ه ل���ه‌م هه‌فتانه ی نرخی زێڕهوه رابردوودا ،بههۆی به‌رزبوونه‌وه ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
ی ی خێراو به‌رده‌وام ،به‌شێكی زۆر بهش���ێوه‌یه‌ك ی كوردس���تان پاره دانراوه‌كه‌یان ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ی سوودو ده‌كرد به‌زێڕ به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنان ی قازانج ،ئهو وتی «بۆ نمون ه له‌كاتی به‌رزبوونه‌وه ی كڕی، ی زێڕدا ده‌وڵه‌مه‌ندێك 15كیلۆ زێڕ نرخ��� ی 4رۆژدا 45هه‌زار دۆالر بۆ 50 كه‌چی له‌م���اوه هه‌زار دۆالر قازانجی كرد». وتیش���ی «رۆژان���ی كۆتایی مانگ���ی ئه‌یلولیش، ی ی 9/26ك��� ه زێ���ڕ دابه‌زینێك ی رۆژ بهتایبهت��� ی چه‌ندین ێ وێن هی به‌خۆی���هوه بین مێژووی���یو ب ی قورس هاتن ی زیان بازرگان‌و زه‌ڕه‌نگه‌ر تووش��� ك ه زیانه‌كانیان بهس���ه‌دان ده‌فته‌ر دۆالر مهزهنده ده‌كرێت». ی به‌وه‌ش كرد ك ه زۆربه‌ی ههره هه‌روه‌ه���ا ئاماژه ی ی دێته س���لێمانی له‌ڕێگه ی ئ���هو بڕه زێڕه زۆر ی ی ئهو گه‌ش���ت فڕۆكه‌خان���هوه دێت ،ك ه زۆرب ه ی ی له‌دوبه‌ی‌‌و توركیاوه به‌ره‌و س���لێمان فڕۆكان ه دێن ب���اری زێڕی���ان پێیهو هه‌ندێكج���ار باره‌ك ه ی «هاتن‌و له‌ت���هنو 300كلی���ۆ زیاتره ،ئ���هو وت ی رۆش���تنه‌وه‌ی زێڕیش���مان ههیه ،ئهو كه‌سانه ی خشڵی دروس���تكراو ده‌هێنن به‌پێی ئهو كێشه ده‌یهێن���ن ده‌بێ���ت بیبه‌نه‌وه بۆ دوب���هی ،به‌اڵم به‌نمون ه له‌فاتوره‌یه‌ك���ی دابه‌زیندا له‌فڕۆكه‌خان ه ی هه‌ی ه ته‌نه���ا 30كیلۆ 100كیل���ۆ بهێنێ���ت بۆ ببات���هوه دهرهوه ،لهبهرئهوه ئهو بازرگان ه ك ه 30 ی كیلۆكه ده‌باته‌وه ،به‌پار‌ه باقی كێشه‌كه له‌دوبه ده‌كڕێته‌وه». ی خۆش���ناو ئاماژهی ب���ه‌وه‌ش كرد ك��� ه هه‌رێم كوردس���تان به‌هه‌موو ش���ێوه‌یه‌ك س���وودمه‌ند‌ه ی زێڕ ،چ لهدوبهیهوه بێت له‌هه‌موو جموجۆڵێك��� بۆ ئێ���ران‌و چ به‌پێچه‌وانه‌وه ،له‌هه‌ردوو باره‌كه‌دا جوڵ هی بازرگان���یو حه‌واڵه‌و جوڵه‌ی فڕۆكه‌خان ه لێ���ی س���وودمه‌ند ده‌بن ،ئهو وت���ی «داواكارین ی هه‌رێم كارئاس���انی ب���كات بۆ ئهو له‌حكومه‌ت��� كه‌سان هی له‌م بواره‌دا بازرگانی ده‌كه‌ن ،له‌كاتێكدا ی هه‌رێم‌و ئه‌هلییه‌كان له‌م بواره‌دا دهبوو بانكه‌كان ی كارایان لهو بوار‌ه گۆش���ه‌گیر نه‌بوونایه‌و رۆڵێك بازرگانییه‌دا ببینیایه». ی ل���ه‌وه‌ش كردهوه ك��� ه زێڕ خۆش���ناو جه‌غت��� ی ئابورییه ،چ له‌كوردس���تاندا ژێرخانێكی به‌هێز ب���هو رێژه زێ���ڕه‌ی له‌الی خه‌ڵك‌و له‌ن���او مااڵندا ههیه ،چ بهوهی ل���ه‌الی زه‌ڕه‌نگه‌رو بازرگانه‌كان هه‌ی���ه ،ئهو وت���ی «رێژه‌یه‌كی باش ل���ه‌م كانزا به‌هاداره‌مان له‌كوردستاندا ههیه».
ی له‌م هه‌فتانه ی رابردوودا ،به‌هۆ ی ی نرخ به‌رزبوونه‌وه ی زێڕهوه به‌شێوه‌یه‌ك ك به‌رده‌وام ،به‌شێ ی لەده‌وڵه‌مه‌نده‌كان كوردستان پاره دانراوه‌كه‌یان ده‌كرد به‌زێڕ ی 9/26ك ه بەاڵم رۆژ زێڕ دابه‌زینێكی مێژوویی‌‌و بێ وێنه‌ی بهخۆیهوه ی چه‌ندین بازرگان‌و بین ی زه‌ڕه‌نگه‌ر تووش ی قورس هاتن ك ه زیان زیانه‌كانیان به‌سه‌دان ده‌فته‌ر دۆالر مهزهنده ده‌كرێت 9
بازاڕی زێڕ بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
زێڕ ..سامانە یان ئاگر؟
"رۆژان ه 50بۆ 70كیلۆ زێڕ له‌سلێمانیدا به‌رزبوونه‌وه‌و دابه‌زینی نرخی زێڕ به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستا كه له‌مێژوو ی خۆیدا بێوێنه بووه ،ههموو زه‌ڕه‌نگه‌رو بازرگانه‌كانی ئهو بواره‌ی سه‌رسام كردووه، شاره‌زایه‌كی بازاڕی زێڕ له‌م راپۆرته‌ی گۆڤاری بازرگانیو پیشهسازیدا ئاماژه بهوه ده‌كات كه زۆربه‌ی ئهو گه‌شتی فڕۆكانه‌ی لهدوبهیهوه به‌ره‌و سلێمانی دێن باری زێڕیان پێیهو هه‌ندێكجار باره‌كه له‌ت هنو 300كیلۆ زیاتره‌‌و هه‌ندێكجاریش به‌پێچه‌وانه‌وه زێڕ له‌سلێمانییه‌وه به‌ره‌و دوبه‌ی ده‌برێت ،ئهو ده‌ڵێت «رۆژانه له‌شاری سلێمانیدا 50بۆ 70كیلۆ زێڕ كڕین‌و فرۆش ده‌كرێت».
سه‌ره‌تای مانگی ئه‌یلول ،زێڕ نرخێكی پێوانه‌یی‌‌و 2001هوه ك����ه قاعی����ده هێرش����ی كرده س����هر مێژووی����ی تۆمار كرد ،رۆژی دوو ش����ه‌ممه 9/7دوو ئاس����مان رووش����ێنه‌كه‌ی نیویۆرك ،تا ئهم نرخی یه‌ك ئۆنس����ه (واته 31گ����رام) زێڕ به‌رز ساته‌وه‌خته كه 10س����اڵی به‌سه‌ردا تێده‌په‌ڕێت ب����ووه‌وه بۆ 1923دۆالر‌و رۆژی 9/26نرحی زێڕ ب����ه‌رده‌وام نرخی زێڕ بهش����ێوه‌ی خه‌تی به‌یانی دابه‌زینێكی مێژوویی بهخۆیهوه بینی كه له‌گه‌ڵ له‌به‌رزیوونه‌وه‌دایه». كردنهوهی بازاڕه‌كانی بۆرسه‌دا نرخی یه‌ك ئۆنسه ناوبراو هۆكاری ئه‌مه‌شی بهس����ته‌وه به‌ناجێگیر ل���� ه 1656دۆالرهوه داب����ه‌زی ب����ۆ 1530دۆالر ،بوونی باری سیاسیو قه‌یرانی ئابوری جیهانه‌وه، ی جگه لهوهی كه پێشتر بڕی تێچوونی ده‌رهێنانی لێپرسراوی پێش����ووی زه‌ڕه‌نگه‌ره‌كانی سلێمان «خۆشناو عومه‌ر به‌گ» به‌سه‌رسوڕمانه‌وه باس زێڕ له‌كانه‌كاندا كه‌متری تێده‌چوو ،به‌اڵم ئێس����تا له‌م هه‌ڵبه‌زو داب����ه‌زه‌ی نرخی زێڕ دهكاو ده‌ڵێت ب����ڕی تێچوونه‌ك����هی زۆر زیات����ری تێده‌چێ����ت، «ئهم ه شتێكه خۆمان پێشبینیمان نه‌ده‌كرد» .هه‌روه‌ه����ا هۆكارێكی دیكه‌ش ئه‌وه‌یه كه زۆربه‌ی ی له‌ئاستی س����هرمایهدارو وه‌به‌رهێن����ه جیهانییه‌كان‌و بانكی ئهو هۆكاری به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی زێڕ جیهاندا گه‌ڕانده‌وه ب����ۆ چه‌ند هۆكارێك« ،ئێمه ناوه‌ندی واڵتان����ی جیهان پاره‌كانیان ده‌گۆڕنه‌وه س����ه‌رنجمان داوه ل����ه‌دوای 11ی س����ێپتێمبه‌ری ب����ۆ ئهم كانزا به‌ه����اداره‌‌و عه‌مباری ده‌كه‌ن ،به‌و
زێڕ ئەو کانزا بەهادارەی ماوەی ١٠ساڵە نرخەکەی لەبەرزبوونەوەی بەردەوامدایە
8
بازرگانیو پیشەسازی
له‌به‌رزبوونه‌وه‌دایه" سلێمانی یەکێکە لەگرانترین شارەکانی دنیا لەڕووی نرخی زەوی‌و زارو خانووەبەرەوە
بوون 25ده‌فته‌ر ده‌كات». ناوب���راو ئاماژهی بهوه كرد ك���ه نرخی زه‌وی‌‌وزار (بازرگان���ی بێت یان ش���وێنی نیش���ته‌جێ بوون بێت) ،له‌ناو ش���ارو ده‌ره‌وه‌ی ش���ار به‌شێوه‌یه‌كی هێڵی به‌یانی تا دێ ب���ه‌رزو به‌رزتریش دهبێتهوه، ئهو ئاماژهی بهوه كرد كه له‌ناو ش���وێنی بازرگانی مه‌ركه‌زی شاردا تاك‌وته‌را شوێنێك یان خانووییه‌ك مابێت لهس���ه‌هۆڵه‌كه یان س���هر جاده‌ی قه‌نات‌و ئهو ش���وێنانه كه بڕوخێنرێت به‌مه‌به‌ستی كردنی بهش���وێنی بازرگانی ،مه‌ترێك زه‌وی تیایاندا هه‌ر له‌كڕی���ن نایه‌ت ،كه له‌نێ���وان 3000دۆالر بۆ 5000 دۆالردایه. ئهو ئاماژهی ب���ه‌وه‌ش كرد كه ئهم به‌رزبوونه‌وه‌یه ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
په‌یوه‌ن���دی به‌كه‌ش���ی ئارامی كوردس���تانه‌وه‌یه، ئه‌گه‌ر ئ���ه‌م ئارامییه به‌رده‌وام بێ���ت ئه‌وا نرخ ی زه‌وی‌‌وزار زیاتر به‌رزبوون���هوه بهخۆیهوه ده‌بینێ، ئه‌گه‌رنا ب���ۆ نمونه ته‌نانه‌ت دۆخێكی وهك ئهوهی مانگ���ی رابردوو كه بارگرژی كه‌وته نێوان هه‌رێمی كوردستان‌و هه‌ریه‌ك له‌توركیاو ئێران‌و عێراقه‌وه، بازاڕی كڕین‌و فرۆش���ی زه‌وی‌‌وزاری تا ئه‌ندازه‌یه‌ك سست كرد. به‌اڵم هه‌ندێك له‌وانه‌ی نووس���ینگه‌ی زه‌وی‌‌وزاریان ههیه ،ئهم سست بوونه‌ی مانگی رابردووی كڕین‌و فرۆش���ی زه‌وی‌‌وزار ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ هاتنی مانگی ره‌مه‌زان. دالوه‌ر كه چه‌ند ساڵێكه نووسینگه‌یه‌كی زه‌وی‌‌وزاری
هه‌ی���هو زیاتر كڕین‌و فرۆش به‌و زه‌وییانه‌وه ده‌كات كه له‌گه‌ڕه‌كی قڕگه‌ی قه‌راغ ش���اردان ،پێیوایه «ره‌مه‌زان���ان عاده‌ته‌ن كڕین‌و فرۆشتنی زه‌وی‌‌وزارو خانوو كزو سست ده‌بێت». ئهو وتی «ئه‌گه‌ر س���ه‌یر كه‌ی���ت به‌نمونه نرخی ئێس���تای زه‌وی‌‌وزار له‌ده‌ش���تی قڕگه‌دا به به‌راورد له‌گ���هڵ 6مان���گ له‌مه‌وبه‌ر ،زی���اد له‌ده‌فته‌رێكی چووه‌ته سهر ،لهو ماوه‌یه‌و له‌م شوێنه‌دا هه‌ر پارچه زه‌وییه‌كی شوێنی نیشته‌جێ بوونی 250مه‌تری له 6ده‌فته‌ره‌وه بووه به‌زیاتر له 7ده‌فته‌ر». به‌بڕوای ئ���هو به‌رز بوون���هوهی به‌رده‌وامی نرخی زه‌وی‌‌وزاریش���ی گه‌ڕانده‌وه بۆ ئهو جوڵه به‌هێزه‌ی كه له‌بازرگانی���دا به‌دیده‌كرێ‌‌و وتی «به‌نمونه زۆر بازرگان ك ه له‌ئاڵوگۆڕێكی بازرگانیدا لێره‌وه ده‌چنه چین‌و دێنه‌وه ج���اری وایه 5ده‌فته‌ر دۆالر قازانج ده‌ك���ه‌ن ،ناچن له‌ماڵه‌وه داینێ���ن دێن پارچه‌یه‌ك زه‌وی پێده‌ك���ڕن ،ئهم���ه‌ش خواس���ت زۆر ده‌كات له‌كاتێكدا كه خستنه‌ڕووی زه‌وی‌‌وزار سنوورداره». ئ���هو باس���ی ل���ه‌وه‌ش كرد ك���ه به‌حوكم���ی ئهو قه‌ره‌باڵغ���یو گۆڕانكاریی‌و ش���ه‌پۆلی كۆچكردنه‌ی له‌ن���او ش���اره‌كانی عێ���راق‌و ناوچهك���هوه رووه‌و س���لێمانیو هه‌رێمی كوردستان روویداوه ،خواست له‌سه‌ر زه‌وی‌‌وزارو خانوو زیاتر بووه. له‌كاتێك���دا ك���ه بهش���ێكی زۆری پ���ارهو داهات له‌ناوخۆی كوردس���تاندا له‌بازرگانی كڕین‌و فرۆشی زه‌وی‌‌وزاردا خراوه‌ته‌گه‌ڕ ،میران به‌سه‌رسوڕمانه‌وه ده‌ڵێت «س���لێمانی یه‌كێكه له‌گرانترین شاره‌كانی دنیا له‌ڕووی نرخی زهویو زارو خانووه‌وه».
11
بازاڕی زەوی‌و زار بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
"رۆژ به‌ڕۆژ نرخ ی زهویو زارو خــانوو خواست له‌سه‌ر كڕینی زهویو زارو خانووبه‌ره به‌رده‌وام له‌هه‌ڵكشاندایه ،تا دێ نرخی زهویو زاری بازرگانیو شوێنی نیشته‌جێ بوون گرانتر ده‌بێت ،شاره‌زایه‌ك هۆكاری سه‌ره‌كی ده‌گه‌ڕێنێته‌وه بۆ زۆریی پاره‌و ده‌ڵێت «نرخی دۆنمێك زه‌وی له‌چوارده‌وری سلێمانی ئێستا به‌رز بووتهوه بۆ 120هه‌زار دۆالر». «میران س���ه‌عید» كه هاواڵتییه‌كی به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك كوردو خهڵكی سلێمانییه ،دوای به‌سه‌ربردنی چه‌ند س���اڵێك ژیان وهك په‌نابه‌ر له‌هۆڵه‌ندا ،به‌مدواییه گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌و كوردس���تان‌و ده‌ی���ه‌وێ خانووییه‌كی شیاوی به‌نرخێكی گونجاو‌و به‌ئه‌ندازه‌ی شوقه‌كه‌ی ئه‌مس���ترادامی ده‌س���تكه‌وێت بۆ نیشته‌جێ بوون ب���ه‌اڵم بێ فایده‌یه ،ئهو وت���ی «نرخی زه‌وی‌‌وزارو خان���وو لێ���ره له‌ئه‌مس���تردام گرانت���ره ،گه‌ر ئهو شوقه‌یه بفرۆشم له‌ئه‌مستردامی پایته‌ختی هۆڵه‌ندا هه‌مه ،پاره‌ی خانووییه‌كی هاكه‌زایم له‌ناو هه‌ندێك له‌گه‌ڕه‌كانی ناو شاری سلێمانی بۆ ناكات». می���ران بێزاری‌‌و سه‌رس���وڕمانی خ���ۆی به‌رامبه‌ر ب���ه به‌رزبوونه‌وه‌ی به‌رده‌وامی نرخ���ی زه‌وی‌‌وزارو خانووبه‌ره له‌سلێمانی‌‌و كوردس���تاندا ده‌رده‌بڕێ‌‌و ده‌ڵێت «له‌پایته‌خته‌كانی ئه‌وروپاش نرخ به‌مجۆره گران‌و جێی سه‌رسامی نییه«. میران نمونه‌یه‌ك���ه له‌ژماره‌یه‌كی زۆری هاواڵتیانی دانیش���تووی س���لێمانیو كوردس���تان كه بههۆی به‌رزبوون���هوهی به‌رده‌وام���ی نرخ���ی زهویو زارو خانووب���ه‌ره‌وه هه‌ندێكجار فری���ای كڕینی ناكه‌ون، زۆرێك له‌ش���اره‌زایان هۆكاری ئه‌مه له‌زۆریی پاره‌و سه‌رمایه‌دا ده‌بینن له‌كوردستان. به‌ڕێوه‌به‌ری پێشووی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی زهویو زاری س���لێمانی عومه‌ر عه‌لی محه‌مه‌د كه به«عومه‌ری زهویو زار» ناس���راوه ،ئاماژه ب���هوه ده‌كات رۆژ ب���ه‌ڕۆژ نرخ���ی زهویو زارو خانووبه‌ره له‌ش���اری س���لێمانی له‌به‌رزبوونه‌وه‌دای���هو ده‌ڵێت «هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كه‌شی دهگهڕێتهوه بۆ ئهوهی پاره‌یه‌كی زۆرو سه‌رمایه‌یه‌كی زۆر له‌كوردستان‌و شاردایه ،ئهو خه‌ڵك���هی ئهو پاره زۆره‌یان الیه ناچن پاره‌كه‌یان دانانێن ،به‌ڵكو دێن ده‌یده‌ن به‌پارچه زه‌وییه‌ك یان خانووییه‌ك‌و دواتر پاره‌ی زیاتریان بۆ ده‌كات». ئهو له‌كاتێك���دا كه ئاماژه ب���هوه ده‌كات خهڵكی وایه زیاد له‌بیس���ت پارچه زه‌وی كڕیوه ،پێشیوایه كه ئێس���تا له‌ناو بهش���ێك له‌خه‌ڵكی ده‌وڵه‌مه‌نددا بووه به«مۆد» ،ئه‌گه‌ر باخێكت له‌ده‌ره‌وه‌ی ش���ار نه‌بێ���ت «عه‌یب���ه« ،بۆیه ده‌بینی ه���هر خه‌ڵكه‌و ده‌چێت چه‌ند دۆنمێ���ك زه‌وی ده‌كڕێت‌و بۆ خۆی ده‌ی���كات به‌ب���اخ ،هه‌ندێكجاریش به‌ب���ێ ئهوهی ئهم موڵكایه‌تییانه‌یان بچێته خانه‌ی هیچ یاس���او رێنماییه‌كان���هوه چونكه به‌پێی یاس���ا نابێت باخ ل���ه 10دۆنم كه‌متر بێت ،كه ئهو باخانه‌ی ئێس���تا
10
نرخی دۆنمێک زەوی لەدەوری شار گەیشتە ١٢دەفتەر " ١٢٠هەزار دۆالر"
هه‌ن زۆربه‌ی ههره زۆری���ان ئهم مه‌رجه‌یان نییه، من لهو ب���واره‌دا زانیارم ههیهو ئ���اگادارم ئه‌گه‌ر لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی ورد بكرێت ده‌رده‌كه‌وێت زۆربه‌ی ئهو ش���وێنانه‌ی كه ئێستا له‌سیته‌ك‌و مێرگه پاندا كراون به‌باخ‌و ڤێال ،موڵكی حكومه‌تن‌و ئه‌وله‌ویاتی قانونی‌‌و تاپۆیان نییهو %95یان نایاسایین‌و موڵكی ته‌سوییه نه‌كراون». عومه‌ری زهویو زار ئاماژهی به‌وه‌ش كرد كه له‌ئاستی ش���اره‌وانییه‌كاندا دیس���ان بههۆی ئیف���راز كردنی زه‌وی‌‌وزاره‌وه نرخی زه‌وی هه‌ر له‌به‌رزبوونه‌وه‌دایه، ئ���هو وتی «گرانترین زه‌وی له‌چوارده‌وری ش���اری سلێمانیدا كه من زانیاریم هه‌بێت دۆنمی چوووه‌ته 12ده‌فته‌ر ،ئه‌ویش له‌قوله‌ره‌سی‌‌و مه‌ال داودو ئهو
ش���وێنانه‌یه كه ده‌كرێن به‌هه‌واری ش���ار ،ئه‌مانه به‌موڵكی فرۆشراون‌و حه‌قی ته‌سه‌روفن». ئهو باس���ی لهوه ك���رد كه ئێس���تا له‌ده‌وروبه‌ری تاسلوجه‌و ئهو شوێنانه نرخی هه‌ر دۆنمێك زه‌وی له‌نێوان 4بۆ 6ده‌فته‌ردایه‌‌و وتی «تا دوورتریش كه‌ویت���هوه به‌پێ���ی دوورو نزیك���یو گونج���اوی شوێنه‌كه‌و چڕی باخات نرخه‌كه‌ی ده‌گۆڕێت‌و كه‌م‌و زیاد ده‌كات». عومه‌ری زه‌وی‌‌وزار باس���ی لهوه كرد ئێس���تا له‌ناو ش���اری س���لێمانیدا گرانترین مه‌ت���ری زه‌وی الی گه‌ڕه‌كی كوردس���ات‌و به‌رزاییه‌كانی ناو ش���اره كه هه‌ر مه‌ترێكی چووه‌ته نزیكه‌ی 12بۆ 15وه‌ره‌قه، ئهو وت���ی «له‌به‌ختیاری 200مه‌تری نیش���ته‌جێ
بازاڕی جگەرە
بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
"سااڵن ه زیاتر له‌ملیارێك دۆالر جگهره ده‌هێنرێت ه كوردستانه‌وه" رۆژان ه 500كارتۆن جگهره له‌سلێمانی ده‌فرۆشرێت رێژه‌یه‌كی زۆر له‌خه‌ڵكی كوردستان جگهره ده‌كێشن ،بازرگانێكی جگهره ده‌ڵێت «رۆژانه زیاتر له 500كارتۆن جگهره له‌سلێمانیدا ده‌فرۆشرێت» ،ئهو پێیوایه «سااڵنه به‌بڕی زیاتر له‌ملیارێك دوالر جگهره ده‌هێنرێته كوردستانه‌وه». مامۆس���تا نه‌ریم���ان عومه‌ری ته‌مه‌ن 45س���اڵو دانیش���تووی ناو شاری س���لێمانی ،دوای ئهوهی رۆژانه نزیكه‌ی 2پاكه‌ت جگهرهی ده‌كێشا ،ئێستا یه‌كێ���ك له‌خۆزگه گه‌وره‌كان���ی ژیانی به‌دیهێناوه ك���ه ئه‌وی���ش وازهێنانه له‌جگه‌ره‌كێش���ان‌و وهك خ���ۆی ده‌ڵێ رۆژانه ژه‌هرو دوكه‌ڵی چل جگهرهی ده‌كرد به‌قوڕگ‌و س���ییه‌كانی خۆیدا‌و خووییه‌كی نه‌گریسی پێوه گرتبوو .ئهو وتی «هه‌ست ده‌كه‌م جگه‌ره‌كێش���ان گه‌وره‌ترین زیانی به‌ته‌ندروستیم گه‌یان���دووه ،خۆزگه‌م به‌وان���هی له‌ژیانیاندا ته‌نها جگه‌ره‌یه‌كیان نه‌كێشاوه». ئهو ئام���اژه به‌وه‌ش ده‌كات ك���ه له‌وه‌ته‌ی وازی
150ماركه‌ی جیاوازی جگهره دێته كوردستانه‌وه ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
له‌جگه‌ره‌كێشان هێناوه ،هه‌ست ده‌كات تامی ناو ده‌می خۆش���ترو خه‌وی ئاسووده‌ترو هه‌ناسه‌دان‌و ته‌ندروستیشی زۆر باشتره. مامۆس���تا نه‌ریم���ان وازی لهو «خ���ووه» هێنا، به‌اڵم هێش���تا هه‌زارانی وهك مامۆس���تا نه‌ریمان هه‌ن له‌سه‌ر خووه‌كه‌ی خۆیان به‌رده‌وامن‌و رۆژانه خه‌ریك���ی جگه‌ره‌كێش���انن ،ئهم���ه‌ش وایكردووه رۆژانه بهس���ه‌دان كارتۆن جگهره لهس���لێمانیدا بفرۆشرێ. حه‌س���ه‌ن گه‌اڵڵه‌یی كه خاوه‌نی فرۆش���گای رۆژه بۆ فرۆش���تنی ههموو جۆره جگه‌ره‌یه‌كی بیانی، به‌گۆڤ���اری بازرگانیو پیشه‌س���ازی راگه‌یاند كه ئێس���تا زیاتر له 150مارك���هی جیاوازی جگهره دێته كوردس���تانهوهو ده‌ی���ان كۆمپانیای بچوك‌و زه‌به‌الحیش خه‌ریك���ی هێنانی جگه‌ره‌و بازرگانی كردن به‌جگه‌ره‌وه‌ن .ئهو وت���ی «رۆژانه جگهره له‌چه‌ندی���ن واڵتی جی���اوازی ئهوروپاو ئاس���یاو ی وش���كانی‌‌و ئوس���تورالیا‌و ئه‌مه‌ریكاوه‌و له‌ڕێگه فڕۆكهخانهوه به‌ره‌و كوردستان دێت».
ی ئ���هو ئاماژهی ب���هوه كرد ك ه زۆرترین فرۆش��� ی ی جگ���هره ئه‌مڕۆ لهس���لێمانیدا ،جگهره جۆر ی جگهره ی ج���ۆر ی «فرۆش��� «میالنۆ»ی���هو وت به‌ڕۆژه ،بۆ نمونه پێشتر ئیفی ره‌ش زیاتر سه‌رف ی ره‌ش‌و پرێش هرو دهبوو ،ئێستاش رۆیالس‌و ئیف ی باریك‌و رۆسمه‌ن‌و كه‌نت هه‌ریه‌كه‌‌و رۆژان ه پاین ده‌یان كارتۆنیان لێده‌فرۆشرێت». ی له‌وه‌ش كرد ك ه گرانترین جگهره ناوبراو باس��� ی ی مالیبۆرۆ ی س���لێمانیدا جگهره ئێستا له‌بازاڕ توركیی��� ه ك��� ه پارچه‌ی ب���ه 56ه���ه‌زار دیناره، مالیب���ۆرۆی تورك���ی كۆنه‌كه‌ش ك���ه زۆر كهم ه ی 80 له‌بازاڕدا له‌مه‌ش مه‌رغوبتره‌‌و ئێستا پارچه ه���ه‌زار دینار ده‌كات ،هه‌روه‌ها كه‌نت پیپلی درێژ كه پێشتر پارچ هی ب ه 30هه‌زار دینار بوو ،ئێستا ی چووه‌ت��� ه 55هه‌زار دینار .هه‌رزانترین نرخه‌ك ه ی ی عادیی ه ك���ه پارچه ی ش���ین جگ���ه‌ره‌ش پاین ی وت���ی «زۆری‌‌و ب��� ه 2ههزارو نی���وه .گه‌اڵڵه‌ی ی به‌نرخه‌وه نییه ،به‌ڵكو كه‌می ف���رۆش په‌یوه‌ند ی جگه‌ره‌كێشه‌وه‌یه». په‌یوه‌ندی به‌حه‌زو زه‌وق ی ئهو ی ب���هوه كرد ك���ه به‌مه‌زه‌نده ئ���هو ئاماژه رۆژان ه س���ه‌روو 500كارتۆن جگهره له‌سلێمانیدا ده‌فرۆش���رێت‌و ملیۆنه‌ها دۆالر له‌م بازرگانییه‌دا ی «من ئاگادارم ئاڵوگ���ۆڕ ده‌كرێت ،ناوبراو وت��� كۆمپانی���ا هه‌ی ه مانگان ه زیات���ر ل ه 1500كارتۆن ی پرێش���ج ده‌فرۆشێت ،هه‌ش��� ه مانگان ه جگهره زیات���ر ل��� ه 3ه���ه‌زار كارتۆن جگ���ه‌ره‌ی رۆیال ده‌فرۆشێت». ی له‌سه‌ر ئهوه كردهوه گه‌اڵڵه‌یی ههرچهنده جه‌غت ی ی ئهو ج���ۆره جگه‌ران ه ك��� ه زۆرب هی ههره زۆر ئێستا له‌بازاڕدان ،كوالێتییان نزمه‌و توتنه‌كانیان پوخت نییهو هه‌ندێكیشیان ورده دارو قه‌وزه‌یان ی جگهره مانگ ی فرۆش تێكه ڵ ده‌كرێ ،به‌اڵم رێژه ی به‌مانگ لهس���لێمانی به‌رزتر دهبێتهوه ،ئهو وت «ئه‌مس���ا ڵ ب ه به‌راورد به‌پار فرۆشی جگهره زۆر ی ی ئێمه فرۆش بهڕێژه زیات���ر بووه ،بۆ نمونه ال %60زیادی كردووه». ناوب���راو ئام���اژهی به‌وه‌ش كرد ك���ه ههرچهنده ی به‌رفراوان ههیه ب���ۆ كه‌مكردنه‌وه‌و هه‌ڵمه‌تێك��� نه‌هێش���تنی جگه‌ره‌كێش���ان ،به‌اڵم له‌هه‌مانكاتدا ی ی ك���ردووه كه «س���االنه به‌بڕ تێبین���ی ئهوه زیات���ر له‌ملیارێ���ك دوالر جگ���هره ده‌هێنرێت��� ه كوردستانه‌وه».
13
بازرگانیو پیشەسازی
كوردستان ..سامانێك له‌هه‌ل‌و ده‌رفه‌ت هێنانه‌د ی ئابورییه‌ك ی كاراو به‌هێز.. گه‌شه‌دان به‌توانا ی وه‌به‌رهێنه‌رو بازرگانه‌كان ی كوردستان.. بایه‌خ‌و گرنگیدان به‌باشترین جۆر ی كااڵ داكۆكیكردن له‌ئابور ی نیشتمانی‌‌و ئاوه‌دان كردنه‌وه ی كوردستان به‌ده‌ست‌و بازووی خۆمان.. پێشخستن ی كه‌رته‌كانی پیشهسازیو كشتوكاڵ‌‌و گه‌شتوگوزار ،ك ه سه‌ره‌نجام به‌ره‌و داهێنان‌و به‌ره‌و بهرزكردنهوه ی ده‌رامه‌تی خێزانه‌كان‌و دۆزینه‌وه‌ی هه‌رچ ی زیاتری هه‌ل ی كارو كه‌مكردنه‌و‌ه ی رێژه ی بێكاریمان ده‌بات.. بنیاتنان ی چینێك ی ناوه‌ڕاستی كارامهو هوشیار كه بناغه ی پته‌و ی پێشكه‌وتن‌و ئارامی كۆمه‌ڵگایه..
نه‌خشه‌ڕێگاو ئامانجامان ه
ژووری بازرگانی‌وپیشەسازی سلێمانی 12
بازرگانیو پیشەسازی
ئینجانه له‌ئێران ده‌كڕێت هۆی بوژانه‌وه‌ی زیاتری ئابوری كوردستان .به‌اڵم ده‌هێنرێن ،ئهو وتی «س����لێمانی ده‌یان مه‌شته‌ل ی پێیانوایه تا ئێستا كوردستان نه‌گه‌یشتووه‌ته ئهو تیایه‌و به‌پێی مه‌زه‌نده‌ی من س����ااڵنه به‌بڕی زیاتر ئاسته‌ی كه له‌ناوخۆدا توانای به‌رهه‌مهێنان‌و دابین ل ه 7بۆ 8ملیۆن دۆالر ش����ه‌تڵ‌‌و نه‌مام‌و ئینجانه له‌ئێرانه‌وه ده‌هێنن ،چه‌ندین خاوه‌ن مه‌شته‌لی كردنی پێویستییه‌كانی بازاڕی هه‌بێت. ساڵح كه خاوه‌نی مه‌ش����ته‌لی باوانه له‌ناو بازاڕی گه‌وره هه‌ن له‌هه‌موو چوونێكیاندا بۆ سلێمانیو ماوهی 17ساڵه به‌م كارهوه خه‌ریكه ،ئێران بڕی 50هه‌زار بۆ 100هه‌زار ئاماژه ب����هوه ده‌كات به‌رهه‌مهێنان����ی گوڵ‌‌و گه‌اڵ دۆالر گوڵ‌‌و ئینجامه‌و شه‌تڵ پێویس����تی به‌دابینكردن����ی گرنگتری����نو نوێترین ده‌هێنن ،كه سااڵنه چه‌ندین ته‌كنیكه‌كانی كش����توكاڵییه ،به‌تایبه‌تی پێویستی جار ئهم گه‌ش����تانه دووباره به‌مه‌ش����ته‌لی پالس����تیكی گ����ه‌وره‌و تایبه‌ت����ه بۆ ده‌بنه‌وه». ك����ورده‌واری به‌رهه‌مهێنان����ی گوڵ‌‌و گ����ه‌اڵی رازانه‌وه بۆ جه‌ژن‌و واڵت����ی ج����وان‌و یاده‌وه‌رییه‌ك����ی بۆنه‌كان. ئهو وتی «من له‌ئێ����ران بینیومه چۆن خزمه‌تی چیرۆكێكی دوورو درێژیان ههیه گه‌اڵكانی بنجامین‌و سایكس‌و فوجێرو گوڵه گه‌لیال‌و له‌گه‌ڵ گوڵدا ،ئه‌وان س����ه‌دان گۆرانی داودی‌‌و گوڵه‌باخ‌و تاج خروس‌و مارگریت‌و ئافتاب به‌جوان����ی گوڵدا هه‌ڵگوتووه‌و س����ه‌دان ده‌كه‌ن تا به‌رهه‌مده‌هێنرێن ،لێره حكومه‌تی هه‌رێم شیعری جوان‌و پاراویشیان بۆ هۆنیوه‌ته‌وه. یارمه‌تیمان نادات بۆ ئهوهی توانای به‌رهه‌مهێنانی كامی����ار دوای ئ����هوهی ك����ه خ����اوه‌ن كۆگاكه گ����وڵ‌‌و گه‌اڵ له‌ناوخۆدا ب����ه‌رز بكه‌ینه‌وه ،وا چه‌ند س����ه‌به‌ته‌یه‌ك گوڵی ره‌نگ كاڵی بۆ پێچایه‌وه، س����اڵه به‌ڵێنمان ده‌ده‌نێ هه‌ر خاوه‌ن مه‌ش����ته‌له‌و وتی «ده‌زانن جوانترین گوڵ‌‌و گوڵفرۆش به‌الی دۆنمێك زه‌ویمان بده‌نێ كه‌چی هیچ دیار نییه« .منه‌وه كامانه‌ن؟ ئهو ژنانه‌ن كه ده‌مه‌و به‌هار له‌ناو س����اڵح ئاماژهی بهوه كرد ك����ه زۆربه‌ی ئینجانه‌و بازاڕ نێرگز به‌چه‌پك ده‌فرۆش����ن ،ئای كه گوڵێكی شه‌تڵی مه‌ش����ته‌له‌كانی ش����ار له‌ئێران‌و سوریاوه جوان‌و بۆنخۆش‌و نازداره».
هۆڵه‌ندا.. واڵت ی گوڵ له‌ئاستی جیهاندا هۆڵه‌ندا له‌به‌رهه‌مهێنان‌و ناردنه‌ده‌ره‌و‌هی گوڵدا به‌پله‌ی یه‌كه‌م دێت، ی ی جه‌مسه‌ر ك ه رۆڵێك ی له‌بازرگانی جیهان گوڵدا ده‌بینێ‌‌و رۆژان ه زیاتر له 15ملیۆن ی دهرهوه گوڵ به‌واڵتان ی ده‌فرۆشێ‌‌و داهات سااڵنه‌شی له‌فرۆشی گو ڵ نزیك هی 6ملیار دۆالره. ههرچهنده له‌م واڵته‌دا سه‌دان گوڵ‌‌و خونچ ه موتورب ه كراوه ،به‌اڵم ی «ته‌ولیب» ك ه گوڵێك پڕ ره‌ونه‌قی سه‌رنجڕاكێش ه ی به‌ناوبانگترین گوڵ هۆڵه‌ندایه
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
15
بازاڕی گوڵ بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
ه ی گه‌رم گوڵ ..بازاڕ سلێمانـــ ی سااڵن ه 7بۆ 8ملــــیۆن دۆالر گوڵ‌‌و گوڵفرۆشتن له‌سلێمانی بوو به‌باو ،گوڵفرۆشێك ئاماژه بهوه ده‌كات كه سااڵنه چه‌ند گۆكایه‌كی گوڵفرۆشی شار به‌بڕی زیاتر له‌ملیۆنێك دۆالر گوڵ له‌ئێرانه‌وه ده‌هێنن ،خاوه‌ن مه‌شته‌لێكیش ده‌ڵێت «خاوه‌ن مه‌شته‌له‌كان سااڵنه به‌بڕی زیاتر له 7ملیۆن دۆالر شه‌تڵ‌‌و نه‌مام‌و ئینجانه له‌ئێران‌و سوریاوه بۆ سلێمانی ده‌هێنن». كامیار كه گه‌نجێكی ته‌مه‌ن 28ساڵه ،له‌كاتێكدا ك����ه له‌كۆگایه‌ك����ی گوڵفرۆش����یندا له‌جوانی گوڵ ه ره‌نگ سپیو س����وورو په‌مه‌یه‌كانی به‌رده‌می ورد ده‌ب����ۆوه بۆ ئهوهی چه‌ند چڵێكیان لێهه‌ڵبژێرێ تا گوڵفرۆشه‌كه بۆیبكات به‌چه‌پك ،وتی «حه‌فته‌ی پێش����وو كه داوای ژنیان بۆ كردم كه‌سوكاره‌كه‌م چه‌پك����ێ گوڵی تۆخی����ان برد ،ب����ه‌اڵم ئه‌مڕۆ كه بۆنه‌ی ئاڵتون هه‌ڵگرت����نو بڕانه‌وه‌یه حه‌ز ده‌كه‌م ره‌نگی گوڵه‌كان كاڵ بێت جوانه له‌گه‌ڵ ده‌ستیان ده‌یبه‌ن». ئهو به‌خۆش����یه‌وه باس����ی لهوه كرد كه سلێمانی وهك جاران نه‌ماوه ،ئێستا له‌زۆربه‌ی بۆنه‌كانه‌ندا گوڵ ده‌برێ‌‌و نه‌ریتێكی شارستانی‌‌و جوانه. گه‌شه‌س����ه‌ندنی ئهم نه‌ریته له‌ناو خهڵكی شاردا، هه‌رچ����ی زیاتر ب����ازاڕی گوڵی گه‌رمت����ر كردووه‌‌و ده‌ره‌فه‌تی بۆ گه‌شه‌كردنی پیشه‌‌و سه‌رچاوه‌یه‌كی داهاتی نوێش كردووه كه ئه‌ویش گوڵفرۆشتنه. ئامانج حه‌بیب كه خاوه‌نی كۆگای گوڵی سروشتی س����لێمانییه له‌نزیك باخی گشتی شار ،به‌گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌س����ازی راگه‌یاند ئێس����تا خهڵكی له‌زۆرب����هی بۆنه‌كانی وهك جه‌ژن����ی له‌دایكبوون، جه‌ژنی هاوس����ه‌رگیریی ،ئاهه‌نگی ب����ووك‌و زاواو بۆنه پیرۆزه‌كان ،به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌و چوون بۆ الی نه‌خ����ۆش‌و ڕۆژی ڤااڵنتاین‌و یادكردنه‌وه‌ی كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه‌دا ،گوڵ‌‌و چه‌پكه گوڵ ده‌كڕن. ئهو به‌گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌سازی راگه‌یاند كه «به‌پێی بۆنه‌كان ،ره‌نگی گوڵه‌كان فه‌رق ده‌كات، ب����ۆ نمونه له‌ڤاالنتایندا جۆرێك����ی تایبه‌تی له‌گوڵ به‌كارده‌هێن����رێ كه لهو گوڵه ناچێت بۆ بۆنه‌یه‌كی تر به‌كارده‌هێنرێ«. ئ����هو ئاماژهی بهوه كرد كه لهس����لێمانی له‌مانگی 9و 10هوه تا مانگی 5زۆرترین گوڵ ده‌فرۆش����رێ، ههرچهنده له‌م ماوه‌یه‌ش����دا ك����ه كۆتایی هاوین‌و س����ه‌ره‌تای پایزه گوڵ زۆر گران����ه ،به‌اڵم له‌گ هڵ ده‌س����تپێكردنی وه‌زری گه‌رم����او هاویندا به‌بۆنه‌ی ده‌س����تپێكردنی پشووی خوێندنهوه ،فرۆشی گوڵ سس����ت ده‌بێت .له‌كاتێكدا كه ئ����هو باس له‌وه‌ش ده‌كات رۆژی عارف����هو ش����ه‌وی جه‌ژنی ره‌مه‌زانی
14
گوڵفرۆشێک: ڤاالنتاینی رابردوو 5000چڵ گوڵی سوورم هێنا نه‌مایه‌وه، ی 17ملیۆن بای دینارم فرۆشت نێرگزفرۆشێک لەسلێمانی
رابروو ،ده كارتۆن گوڵ����ی هێناوه له‌كاتژمێر 9ی هه‌رچه‌ن����ده بڕێكی دیاریكراویش����یان لهس����وریا‌و ش����ه‌ودا گوڵی نه‌ماوه ،جه‌غت له‌وه‌ش دهكاتهوه توركیاو هۆڵه‌نداوه به‌شێوه‌ی ئینجانه ده‌هێنرێن، كه دوو رۆژ‌و دوو بۆنه‌ی ههره گرنگ بۆ فرۆشتنی ئهو پێیوایه س����ااڵنه گوڵفرۆشه‌كانی سلێمانی كه زۆرترین رێژهی گوڵ‌‌و چه‌پكه گوڵ لهس����لێمانیدا ،ژماره‌یان حه‌وت بۆ نۆ گوڵفرۆشه ،زیاد له‌ملیۆنێك ڕۆژی ڤاالنتاین ()2/14و یادكردنه‌وه‌ی كاره‌ساتی دۆالر گ����وڵ له‌ئێرانه‌وه ده‌هێنن .ئ����هو وتی «بۆ كیمیاباران����ی هه‌ڵه‌بجه‌ی����ه ( ،)3/16ئ����هو وتی نمونه من خۆم ك����ه خاوه‌نی كۆگایه‌كی هاكه‌زایی «ئێواره‌و ش����ه‌وی ڤاالنتاین ئێره به‌رناكه‌وێ ،لهو گوڵفرۆشتنم س����اڵی پار بڕی 100هه‌زار دۆالر بۆ رۆژه‌دا 5000چڵی سوورم هێنا نه‌مایه‌وه ،بایی 120 17هه‌زار دۆالر گوڵم له‌ئێرانه‌وه هێناوه». ملیۆن دینار گوڵم فرۆشت». له‌كاتێك����دا ك����ه داوای له‌خه‌ڵك ك����رد بایه‌خێكی ناوبراو جگه ل����هوهی هه‌رزانی‌‌و گرانی نرخی گوڵ زیاتر به‌گوڵ بده‌ن ،نیگه‌رانی خۆی به‌رامبه‌ر بهوه ده‌گه‌ڕێنێته‌وه بۆ كات‌و وه‌رزه جیاوازه‌كان‌و به‌رزی ده‌ربڕی كه قس����هی هه‌ندێ����ك له‌پیاوانی ئایینی نرخی گواستنه‌وه‌و گومرك كردن ،پێیوایه جۆری به‌رامبه‌ر به‌ڤاالنتاین بازاڕی ئه‌مان كز ده‌كات. گه‌اڵو گوڵه‌كان‌و چۆنیه‌تی رازانه‌وه‌ی سه‌به‌ته‌یه‌ك ،بهش����ێك له‌خ����اوه‌ن مه‌ش����ته‌له‌كان پێیانوای����ه ن����رخ دیاریده‌كه‌ن ،ئهو وتی «گوڵ ههیه چڵی به كوردس����تان به‌ه����ۆی گونجان����ی ك����هشو هه‌واو 2هه‌زار دیناره‌و هه‌ش����ه چڵی به 20هه‌زاره وهك جیاوازی پل����هی گه‌رمای ناوچه‌كانی‌‌و درێژی رۆژ‌و گوڵی ئۆرینتاڵ ،گوڵی لیلهۆمیش ههیه چه‌پكی به ده‌ركه‌وتن����ی هه‌ر چوار وه‌رزه‌كه‌و زۆری ده‌س����تی 75هه‌زار دیناره ،له‌به‌ر گرانییه‌كه‌ی ئێس����تا ئێمه كرێكارو به‌پیتی‌‌و فراوانی خاكه‌كه‌یه‌وه ،ئاماده‌یه نایهێنین». ب����ۆ ئ����هوهی رێژه‌یه‌كی زۆری گوڵ����ی تیا بهرههم ئامانج باس����ی لهوه كرد كه زۆربه‌ی ئهو گواڵنه‌ی بهێنرێ����ت ،گه‌ربێت����وو پێداویس����تییه‌كانی دابین دێن����ه س����لێمانییه‌وه له‌ئێران����هوه ده‌هێنرێ����ن ،بكرێ����ت ،كه ئهم����ه‌ش له‌دیدی ئه‌وان����هوه دهبێته
بازرگانیو پیشەسازی
خەڵکی سلێمانی حەزیان لەمۆدیلی نوێیە
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
17
بازاڕی ئۆتۆمبیل بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
ی ئوتومبێل له‌زیادبووندایه فرۆش ئه‌وانه‌ی سه‌روكاریان له‌گه‌ڵ بازاڕ‌و پێشانگاكانی ئوتومبێلدایه ،ئاماژه بهوه ده‌كه‌ن له‌سلێمانی رێژهی فرۆشی ئوتومبێل رۆژ به‌ڕۆژ له‌زیادبووندایه ،هۆكارێكی سه‌ره‌كیشی ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ئهوهی ئێستا به‌شێك له‌كۆمپانیاكان ئوتومبێل به‌قیست ده‌فرۆشن به‌هاواڵتیان ،به‌رپرسی به‌شی فرۆشتنی كۆمپانیایه‌ك ده‌ڵێت «له‌مانگی ئابی رابردوودا 48ئوتومبێلمان فرۆشتووه». كامی���ار عه‌لی كه گه‌نجێكی ته‌مه‌ن 29س���اڵه‌و خه‌ریكی كاری مامۆس���تاییه ،به‌ختیاره بهوهی دوای گلدان���هوهو كۆكردن���هوهی بڕێ���ك پ���اره له‌موچه‌كه‌ی ،توانیویه‌ت���ی ئوتومبێلێكی مۆدێل تازه به‌قیست بكڕێ ،ئهو وتی «ئه‌گه‌ر به‌پاره‌ی خش���ت بوایه ئه‌وا ده س���اڵی تریش نه‌ده‌بوومه خاوه‌نی ئوتومبێل». كامی���ار ك���ه مانگی نزیكه‌ی 300دۆالر قیس���ت ده‌دات‌و وهك خ���ۆی ده‌ڵێ���ت زۆر پێ���وه‌ی دی���ار نییهو س���ه‌ڕه‌رای قه‌ره‌باڵغ���یو جه‌نجاڵی ش���ه‌قامه‌كانی ش���اریش ،هه‌بوون���ی ئوتومبێلی تایبه‌تی خۆی ،به‌پێویس���تییه‌كی گرنگی ژیانی ئهم سه‌رده‌مه ده‌زانێ ،چونكه هاتوچۆی گشتی وهك خۆی ده‌ڵێت «تا بڵێی بێ كه‌ڵكه‌و كاتێكی زۆرت به‌فیڕۆ ده‌ب���ات ،له‌كاتێكدا كه به‌نرخترین سه‌رمایه‌ی مرۆڤ له‌ژیانی ئه‌مڕۆدا كاته«. كامیار ته‌نها نییه له‌م بیركردنه‌وه‌و بۆچوونه‌یدا، به‌ڵك���و ئه‌مه بیركردن���هوهو روانینی زۆرێك لهو هاواڵتیانه‌ی��� ه كه خاوه‌ن���ی ده‌رامه‌ت‌و داهاتێكی س���نووردارن‌و خوازیارن یه‌كێك له‌پێویس���تییه گرنگه‌كانی ژیانی س���ه‌رده‌م به‌ده‌س���تبهێنن كه ئه‌ویش ئوتومبێله. به‌رپرس���ی فرۆش���ی ئوتومبێل���ه له‌كۆمپانیای (ئێم ئێس ئێن ئۆماتیڤ س���انگیۆنگ) ،هه‌ردی غه‌ری���ب فه‌ت���اح ئاماژه ب���هوه ده‌كات كه مانگ به‌مانگ پێش���بینی ئهوه ده‌كه‌ن ژمارهی فرۆشی ئوتومبێله‌كانیان روو له‌هه‌ڵكشانه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ئ���ه‌وان ئوتومبێله‌كانیان به‌قیس���ت‌و به‌بێ هیچ س���وودو زیاده‌و رێوره‌س���می بانكێك ده‌فرۆشن به‌هاواڵتی���ان ،ئ���هو له‌كاتێكدا كه ب���اس لهوه ده‌كات له‌مانگی ش���وباتی راب���ردووه‌وه لقێكی ئ���ه‌م كۆمپانیایه‌یان لهس���لێمانی كردووه‌ته‌وه، مانگان���ه 25ت���ا 30ئوتومبێلیان فرۆش���تووه، ب���ه‌اڵم له‌مانگ���ی ره‌مه‌زانی راب���ردوودا ژمارهی فرۆشتی ئوتومبێله‌كانیان به‌رز بووهتهوه بۆ 48
16
ده‌گرێته‌وه به‌وانه‌وه‌ی كه كارمه‌ندی حكومه‌تن‌و به‌وانه‌وه‌شه‌وه كه كارمه‌ند نین بێ جیاوازی ،ته‌نها مه‌رج ئه‌وه‌یه كه تاپۆیه‌ك بهێنێ‌‌و گرێبه‌ستێكی دانه‌وه‌ی پاره‌كه به‌قیست پڕ بكاته‌وه«. هه‌ردی ئام���اژهی به‌وه‌ش كرد ك���ه ههرچهنده كردنهوهی ئهم بهش���ه له‌كۆمپانیاكه‌یان تازه‌یه‌و له‌مانگی ش���وباتی ئه‌مس���اڵ ()2011هوه بووه، ب���ه‌اڵم لهو كات���هوه تا تا كۆتای���ی مانگی ئابی پێش���وو 230 ،ئوتومبێلیان فرۆشته‌وه ،ئهو وتی «زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی دێ���ن ئوتومبێلمان لێده‌كڕن كارمه‌ن���دن ،ك���ه رێ���ژه‌ی %80كڕیاره‌كانم���ان پێكده‌هێنن». به‌گوێ���ره‌ی قس���هی ئه‌وانه‌ی له‌پێش���انگاكانی ئوتومبێل���دا كار ده‌كه‌ن ،فرۆش���تنی ئوتومبێل به‌قیست كاریگه‌ری له‌سه‌ر كڕین‌و فرۆشی ئه‌مان به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو ههبووه. رێبوار جه‌الل كه سااڵنێكی زۆره له«مه‌عره‌زه‌كان» خه‌ریك���ی كڕی���نو فرۆش���ی ئوتومبێل���ه ،باس ل���هوه ده‌كات ك���ه خهڵكی س���لێمانی زۆربه‌یان حه‌زی���ان له‌مۆدیلی تازه‌و ش���تی نوێیه ،تا ئهو ئوتومبێل .هۆكاری ئهم به‌رزبوونه‌وه‌یه‌شی جگه مۆدیله نوێیانه وه‌س���تا بێت كه‌متر ده‌چن به‌الی له‌هاتنه پێش���هوهی بۆنه‌ی جه‌ژن ،گه‌ڕانده‌وه بۆ مۆدێلی كۆندا ،ئه‌مه‌ش وایكردووه پێشانگاكانی ئهوهی كه ئوتومبێله‌كانیان به‌قیست ده‌فرۆشن‌و ئوتومبێل وهك جاران‌و به‌ر له‌هاتنی به‌لێش���اوی زیاده‌ش ناخه‌نه س���هر نرخ���ی ئوتومبێله‌كان ،ئهم ئوتومبێله س���فرو مۆدیل تازانه ،گه‌رم‌و پڕ ئهو وت���ی «ئ���هو پێش���ه‌كیییه‌ی وه‌ریده‌گرین ره‌ونه‌ق نه‌بێت ،مه‌گه‌ر كه‌س���ێك بێت حه‌ز بهوه ل���ه %40تا %50یه ،به‌اڵم ب���ۆ مامه‌ڵه كردنمان نه‌كات پاره‌ی قه‌رز‌و دانه‌وه‌ی قیس���تی بكه‌وێته پاره‌ی زیاده‌كراوی ناخه‌ینه س���هر ،وهك ئهوهی سه‌رو راس���ته‌وخۆ به‌پاره‌ی خش���ت ئوتومبێل كۆمپانیاكان���ی تر ده‌یكه‌ن كه قیس���ته‌كه‌یان بۆ بكڕێت. ماوهی 3س���اڵه به‌اڵم له‌گه‌ڵ وه‌رگرتنی زیاده‌ی ئهو وتی «بازاڕی ئوتومبێل یه‌كێكه لهو بوارانه‌ی ،%12وات���ه هه‌ر 10هه‌زار دۆالرێكی قیس���ته‌كه پ���ارهو س���ه‌رمایه‌یه‌كی زۆری كوردس���تانی تیا لهماوهی ئهو سێ ساڵه‌دا 3600دۆالری ده‌چێته خراوه‌ته گه‌ڕ ،چونكه ئێستا هه‌ندێك له‌ئوتومبێله مۆدیل به‌رزه‌كان گرانبه‌هان‌و نرخیان زۆر بهرزهو سهر». وتیشی «ئێمه ناچین پاره‌كه له‌ڕێگه‌ی بانكه‌وه هه‌ندێكیان له7و 8ده‌فته‌رو به‌ره‌و ژووردان ،كه وه‌رگرین ،به‌ڵكو راس���ته‌وخۆ‌و بێ به‌رامبه‌ر‌و بێ ج���ۆره ئوتومبێله‌كانی وهك وه‌نه‌وش���هو پارادۆ ئ���هوهی پاره‌ی زیاده بدات ،به‌قیس���ت لهماوهی له‌الی ده‌وڵه‌مه‌ندو ئه‌وانه‌ی خاوه‌ن س���ه‌رمایه‌ی زۆرن ،زیاتر خواستیان له‌سه‌ره». دوو ساڵدا پاره‌كه‌ی لێوه‌ریده‌گرین». ئهو ئام���اژهی بهوه ك���رد كه ئهم سیس���ته‌مه رێبوار ئاماژهی به‌وه‌ش كرد كه له‌ئاستی هاوالتی ئاسانكارییه‌كی زۆری بۆ ئهو هاواڵتیانه كردووه ئاس���اییدا زیاتر ئ���هو ئوتومبێالنه خواس���تیان كه خاوه‌نی ده‌رامه‌تێكی ك هم‌و س���نووردارن بۆ له‌سه‌ره كه كهم مه‌سره‌فن‌و به‌نزین كهم ده‌خۆن. ئهوهی ببنه خاوه‌نی ئوتومبێلی تایبه‌تی خۆیان ،باس���ی له‌وه‌ش كرد كه له‌بازاڕی كڕین‌و فرۆشی كه هه‌ر هاواڵتیی���ه‌ك تاپۆیه‌ك بهێنێ بۆ ئهوهی پێش���انگاكانی ئوتومبێلی شاردا هێشتا هه‌ر ئهو ئوتومبێله‌كه‌ی به‌قیس���ت بكه‌ی���ن به‌ناوییه‌وه ،ئوتومبێالنه فرۆش���یان خێراو بێ وه‌س���تانه كه له‌ناو ش���اری س���لێمانیدا له‌م���اوه‌ی یه‌ك رۆژدا مۆدیلی «نیس���ان»ن ،نه‌ك مۆدیله‌كانی دیكه‌ی ئوتومبێله‌كه وه‌رده‌گرێت‌و له‌ده‌ره‌وه‌ی مه‌ركه‌زی ئوتومبێل ،ئهم نه‌ری���ت‌و بۆچوونه‌ش وایكردووه ش���اریش له‌م���اوه‌ی دوو رۆژدا ئوتومبێله‌ك���ه كه تا ئێس���تا ئهم ج���ۆره مۆدیله زیاتر له‌وانه‌ی وه‌رده‌گرێت ،ئهو وتی «ئه‌مه ههموو هاواڵتییه‌ك دیكه خواستی له‌سه‌ر بێت.
كۆمپانیایه‌ك: لەماوەی ٥مانگدا ٢٣٠ئوتومبیلمان فرۆشتووە %٨٠کڕیارەکانمان کارمەندن
بازرگانیو پیشەسازی
ی فاسۆلیا‌و وهك چی���نو تایله‌ن���د‌و هندس���تان‌و ڤێتن���ام‌و ی كڕین ی گهورهوه خه‌ریك خوار مزگه‌وت نیس���كو له‌تكه نۆك بوون ،به‌سه‌رس���وڕمانه‌و‌ه پاكس���تان‌و توركیاو ئیتاڵیا‌و میسرو ئه‌مه‌ریكاو ل���هو ههموو ماركه‌و ف���ه‌رده برنجان ه راده‌مان ك ه ئوس���تورالیا‌و ته‌نانه‌ت له‌بولغاریا‌و هه‌نگاریاشه‌و‌ه له‌دوكانه‌دا لهس���هر یه‌ك‌و له‌پا ڵ یه‌كدا هه‌ڵچنرا برنج بۆ كوردستان ده‌هێنرێت ،ئهو پێیوای ه جگ ه ی برنجه‌كان ،نرخیش ی «كێ هه‌ی ه له‌كوردستان برنج له‌كوالێتی‌‌و تازه‌یی ج���ۆر بوون ،به‌هره وت ی جۆرو ی رێژهی فرۆش��� نه‌خوا؟ خۆم‌و مناڵه‌كانیش���م ت���ا برنج نه‌خۆین یه‌كێك��� ه لهو فاكته‌ران ه ی ی «مایه ی برنجه‌كان دیاریده‌كات ،ئهو وت مارك ه هه‌ست به‌تێری ناكه‌ین». ی خۆشبه‌ختیی ه ماوهی زیاتر له‌ساڵێك ه نرخی برنج له‌كاتێكدا كه ئهو تێماب���وو لهوهی كام ماركه ی له‌بازاڕدا جێگیره‌و به‌رز نه‌بووه‌ته‌وه». ی س���لێمانی به‌گشت ی «خه‌ڵك برنجه بكڕێ ،وت هه‌رچه‌ن���ده نرخ���ی برنج زیاتر لهس���اڵێك ه به‌رز ی ره‌نگ سپیو بێ بۆنه». حه‌زیان له‌برنج ی بهخۆیهوه نه‌بینی���وه ،به‌اڵم ناوهنده ی برنج بوون���هوه وێڕای ئه‌وه‌ش بهش���ێك له‌وانه‌ی بازرگان ی هه‌ستیار ی س���لێمانی زیاتر ئابورییه‌كانی جیهان ئاماژه به‌خاڵێك ده‌ك���ه‌ن پێیانوایه كه خه‌ڵك ی ده‌كه ،ئه‌ویش ئه‌وه‌یه ك ه ژمارهی ئهو واڵتانه زۆر ی برنجی خڕدا ده‌چێ ،به‌و پێیه مه‌یلیان ب���ه‌ال ی ی واڵتان كه‌من به‌ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاو برنج ههنارده هاوشێوه‌ی برنجی كوردییه. ی ی راپۆرتێكی وه‌زاره‌ت ی دهرهوه ده‌ك���ه‌ن ،به‌پێ��� ی خاوه‌ن ج���ه‌الل كه‌ری���م ك ه خ���ۆی‌‌و براكان��� ی ی ئەمەریکا ،هه‌نارد‌هی برنجی واڵتان ی برنجن كش���توكاڵ كۆمپانی���ای رێ���كارو خه‌ریكی هێنان��� له‌تایله‌ن���د‌و هندس���تانهوهو به‌مدواییه 550ته‌ن تایله‌ند‌و ڤێتنام‌و پاكستان‌و هندستان‌و ئه‌مه‌ریكا ی هه‌ن���ارده برنج له‌جیهاندا برنج���ی مارك هی ن���ادر‌و ئه‌س���انییان هێناوه بۆ زیات���ر ل ه %80ی كۆ س���لێمانی ،ئاماژه ب���هوه ده‌كات «برنجی ده‌نك پێده‌هێن���ن ،گه‌ربێت���وو یه‌كێ���ك ل���ه‌م واڵتان ه ی كه‌شوهه‌واییه‌كی ناله‌بار ببنه‌وه ،ئه‌وا درێ���ژ زیاتر بۆ پاڵو گونج���اوه ،به‌اڵم ده‌نك خڕ رووبه‌ڕوو ی برنج ی له‌سه‌ر نرخ ی راسته‌وخۆو خێرا كاریگه‌ر ی كوردی خۆمان ده‌چێت». زیاتر له‌برنج ی له‌بازاڕه‌كانی جیهاندا ده‌بێت. ئ���هو باس لهوه ده‌كات ئێس���تا لهچهندین واڵت
ژنێک: کێ ههیه له‌كوردستان برنج نه‌خوا؟ خۆم‌و مناڵه‌كانیشم تا برنج نه‌خۆین هه‌ست به‌تێری ناكه‌ین
ی سه‌ره‌كی زیاتر ل ه 3ملیار كه‌سه له‌جیهاندا برنج خۆراك
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
19
بازاڕی برنج بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
زۆرترین پاره ی هه‌رێم ده‌درێت ب ه "برنج" ی ههموو ی سه‌ره‌كی‌‌و رۆژان ه برنج ژه‌مه‌خۆراك ی خهڵكی كوردستانه ،له‌سایه‌ی رێژه‌یه‌ك ی خۆماڵیدا ،سااڵن ه ئێجگار كه‌می به‌رهه‌مهێنان ملیۆنه‌ها ته‌ن برنج ده‌هێنرێته كوردستانه‌وه، ی خۆراك ئاماژه بهوه ده‌كه‌ن بازرگانه‌كان ی برنج كه ماوهی زیاتر له‌ساڵێك ه نرخ به‌رزبوونه‌وه‌ی بهخۆیهوه نه‌بینیوه ،ئه‌وان ده‌ڵێن ی زۆر كه‌مه، «بازرگانی برنج سوودو قازانج ی ئێجگار زۆره». ی فرۆشتنه‌ك ه به‌اڵم رێژه ی عه‌بدولمه‌جید ره‌سوڵ كه یه‌كێك ه له‌خاوه‌نه‌كان ی خۆراك، كۆمپانی���ای «نه‌وره‌س» ب���ۆ بازرگان ی ی خ���ۆ له‌كاتێك���دا له‌نوس���ینگه تایبه‌تیه‌ك��� ه ی سهر لهس���لێمانی ،به‌وردی لهس���فرو ژماره‌كان ی راده‌مێن���ێ، ی به‌رده‌م��� حیس���اب ه گه‌وره‌ك���ه ی ب���اس لهوه ده‌كات ك���ه كۆمپانیاكه‌یان بازرگان ی 50ج���ۆر خۆراك���هوه ده‌كات ،هه‌ر به‌نزیك���ه له‌نیس���كو رۆنه‌وه بگره تا ده‌گات به‌فاس���ۆلیا‌و گه‌نمه‌ش���امی ،به‌اڵم برنج زۆرترین فرۆشی ههیه، ی ههموو ی رۆژانه ی ئهوهی ژه‌مه خواردن به‌حوكم ی كوردس���تان‌و عێراق���ه ،له‌هه‌موو جۆره خه‌ڵك خۆراكه‌كانی دیكه زیاتر ده‌فرۆشرێت.
18
ی دیكه هه‌ن ك ه مانگان ه ی به‌ڵكو چه‌ن���د ماركه‌یه‌ك ی خۆ ی ك���ه ناوب���راو ناڕه‌زای ی ئهوه س���ه‌ربار ی ملیۆنه‌ها دۆالر له‌سلێمانیدا برنج ده‌فرۆشن، ی دابه‌ش���كردنی كۆمپانیاكه‌یان به‌بڕ به‌رامبه‌ر به‌خراپ ی مه‌حموده. ی كه گرنگترینیان برنج ده‌رده‌بڕی ،به‌اڵم به‌گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌ساز ی هه‌ی ه به‌رامبه‌ر ی وشكه راگه‌یان���د ك ه لهس���لێمانیدا ،مانگان��� ه 100ته‌ن حاجی یادگار ك ه دوكانه ی ی كڕیاره‌كان ی به‌مزگه‌وتی گه‌وره ،ده‌ربار‌هی ئهوه ی ئیتاڵی‌‌و 200ب���ۆ 250ته‌ن برنج ی خڕ برنج��� ی زیاتر خواستیان له‌سه‌ر چ جۆره برنجێكه ،ئاماژه ی ئه‌مه‌ریكی‌‌و 800ته‌ن برنجی ده‌نك درێژ خ���ڕ ی هندی ده‌فرۆش���ن ،وات ه مانگی زیاتر ل ه ب���هوه ده‌كات ك ه كڕیاری ههموو جۆره‌كان ههیه، بۆندار ی درێژ‌و خڕ‌و به‌هه‌م���وو ماركه‌و به‌هه‌ردوو ج���ۆر 1000ته‌ن فرۆشیانه. ێ بۆن���هوه .به‌اڵم پێش���یوایه زۆرجار ی بۆن���دارو ب كۆمپانی���ای نه‌وره‌س ،كه بنكه س���ه‌ره‌كییه‌كه ی برنجه‌كاندا ی گرنگ له‌فرۆشی جۆر ی 3كه‌س���ن ،یه‌كێكیان ریكالم رۆڵێك له‌توركیایه‌و خاوه‌نه‌كان ی ههولێرو ده‌بینێ ،ئهو وتی «ش���هو ته‌له‌فزیۆن ریكالم بۆ خهڵكی س���لێمانیو دووه‌می���ان خه‌ڵك ی بكات ،بۆ به‌یانی خه‌ڵك رووی تێده‌كا‌و پاش ی توركیای���ه ،ل ه 10چ سێهه‌میش���یان بازرگانێك��� ی ماوه‌یه‌ك بازاڕی گه‌رم ده‌بێ». ی عێراقدا نووسینگه‌یان ههیهو به‌شێوه‌یه‌ك شار ی ی ئامارو لێكۆڵینه‌و‌هی ناوهنده ئابورییه‌كان ی توركیاو به‌پێ ی به‌روبومی خۆراك له‌واڵتان س���ه‌ره‌ك ی زیاتر ل ه 3ملیار ی سه‌ره‌ك ی به‌سره‌و جیهان ،برنج خۆراك هندستان‌و ئیتاڵیا‌و ئه‌مه‌ریكاو‌ه له‌ڕێگه ی ی گۆ ی دانیشتوان كه‌س���ه له‌جیهاندا ،وات ه نیوه زاخۆوه بۆ كوردستان ده‌هێنن. ی ئاسیان، ی برنج ،له‌هه‌موو زه‌وی ،ك ه زۆربه‌یان س���هر به‌كیشوه‌ر ی «بازرگان��� عه‌بدولمه‌جی���د وت ی كوردس���تانیش له‌م كیش���وه‌ره‌دا ی ب���هو پێی���ه ی بازرگان���ی س���وودو قازانج ی ت���ر ئیش���ه‌كان ی ی ئێجگار زۆره» .هه‌ڵكه‌وت���ووه ،كڕینی برنج بودجه‌و خه‌رجییه‌ك ی فرۆشتن كه‌متره ،به‌اڵم رێژه ی كوردستان ی ههموو خێزانێكی هه‌رێم ی دیاریكراو بهگوێرهی ئه‌وانه‌ی س���ه‌روكاریان له‌گه ڵ بازاڕ ی پێكده‌هێنێت. ی رێژه ی نه‌وره‌س له‌ڕوو خۆراكدا ههیه ،برنج��� ی فرۆش���هوه به‌پل هی یه‌كه‌م نایه‌ت لهس���لێمانیدا ،دیاری‌‌و به‌هر‌هی هاوسه‌ری ك ه له‌دوكانێكی وشكه
بازرگانیو پیشەسازی
سەیرانگای ئەحمەدئاوا
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
21
بازاڕی گەشتوگوزار بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
كوردستان بەنیازە پێشوازی ل ه 5ملیۆن گه‌شتیار بكات
رۆژانی جەژن ٢٧هەزار گەشتیار روویان لەسلێمانی کرد ی ی 4ساڵه كه‌رتی گه‌شتوگوازار له‌هه‌رێم ماوه كوردستاندا بوژانه‌وه‌یه‌كی به‌رچاو بهخۆیهوه ی ێ ژماره ده‌بینێ ،له‌كاتێكدا كه پێشبینی ده‌كر ی 2011بگات ب ه 2ملیۆن گه‌شتیارانی ئه‌مساڵ ی بۆ گه‌شتیار ،هه‌رێمی كوردستان ئاماده‌كار پێشوازیكردن ل ه 5ملیۆن گه‌شتیار ده‌كات له2015دا ،به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی گه‌شتوگوزار ی جه‌ژندا 61ملیۆن دۆالر ده‌ڵێت «له‌ڕۆژان داهاتی گه‌شتیاریمان هه‌بوو». ی ته‌مه‌ن 43 موئه‌ی���ه‌د ك ه هاواڵتییه‌ك���ی عه‌ره‌ب ی ی رومادییه‌و له‌ڕۆژانی جه‌ژن ی نیش���ته‌جێ س���اڵ ی ره‌مه‌زان���دا له‌گ���ه ڵ خێزانه‌ك��� هی به‌مه‌به‌س���ت ی خۆش هاتبوو‌ه كوردستان، ی كاتێك به‌سه‌ربردن له‌كاتێك���دا ك��� ه له«ئەحمەدئاوا» دانیش���تبوو ی سروشت‌و له‌قه‌دپاڵ‌‌و به‌سه‌رسامییه‌وه ،له‌جوان ی ی ڕاده‌ما ،وت ی چوار ده‌ور دۆڵ‌‌و كانی‌‌و ئاوه‌كه «به‌ڕاس���ت چی هه‌ی ه له‌به‌هه‌ش���تدا ههبێو لێره نه‌بێ؟». ئەحمەدئ���اوا یه‌كێك ه له‌هاوینه‌هه‌وار‌و س���ه‌یرانگا ی كوردس���تان ،ك ه ج���وان‌و سه‌رنجڕاكێش���ه‌كان ی گه‌ش���تیار‌ه عه‌ره‌به‌كان ی زۆر س���ااڵن ه رێژه‌یه‌ك ی جوانیه‌كانی سروش���ت‌و چێژ بینین بۆ بینین��� ی تێده‌ك���ه‌ن ،خالید ی به‌هار روو لهس���ه‌ره‌تاكان یه‌كێكه لهو گه‌شتیارانه ،ئهو له‌شارێكه‌و‌ه هاتووه ب���ۆ نێو ئ���ه‌م كه‌ژوكێوه‌ی هەورام���ان ،ك ه وهك ی ی ده‌ڵێ���ت «به‌درێژایی س���ا ڵ ره‌نگ‌و روو خۆ ی هاوینێكی گه‌رم‌و ی لێنیش���تووه» ،ئهو دوا لم ی س���اتێك حه‌وانه‌وه‌و پ���ڕ له‌خۆره‌تاو ،هه‌ڵوه‌دا پشوودانه‌و ئاماژه به‌وه‌ش ده‌كات كه كوردستان ی وێڕای ئهوهی ئاسایش‌و ئارامه ،ئهو لێره كێش ه ی تا بڵێی دڵكراوه‌و ی نییهو خه‌ڵكه‌كه‌ش «زمان» باشن. ی ی حكومه‌ت ی گه‌شتوگوزار ی وه‌زاره‌ت ی ئامار به‌پێ ی ره‌مه‌زاندا 152 ،گه‌شتیار ی جه‌ژن هه‌رێم له‌ڕۆژان رووی���ان له‌هه‌رێمی كوردس���تان ك���رد ،ك ه 143 ی گه‌ش���تیاریان له‌پارێزگامانی باشورو ناوه‌ڕاست عێراقه‌وه هاتب���وون‌و 9هه‌زار گه‌شتیاریش���یان ی دراوسێوه .له‌كۆی ئهو ژماره‌یه‌ش99 ، له‌واڵتان ی ههولێرو 27 هه‌زار گه‌ش���تیار روویان له‌پارێزگا ی سلێمانی هاتبوون‌و 26 هه‌زاریش به‌ره‌و پارێزگا ی دهۆكیان ی پارێزگا هه‌زار گه‌شتیاریش سه‌ردان ی ی ئامارێك ك���رد .ئهم���ه له‌كاتێكدایه ك ه به‌پێ��� ی دیك هی هه‌مان وه‌زاره‌ت ،چوار ساڵه به‌ڕێژه‌یه‌ك ی ی به‌ره‌وپێش ده‌چێ :له‌ساڵ به‌رچاو گه‌شتیاری ی 2007دا 377ههزارو 397گه‌ش���تیار س���ه‌ردان ی 2008 هه‌رێمی كوردستانیان كردووه ،به‌اڵم ساڵ رێژه‌كه ب���ه‌رز بووهتهوه ب���ۆ 558ههزارو 860 ی 2009ش���دا به‌رز بووهتهوه بۆ گه‌شتیار ،له‌ساڵ
20
ی 2010شدا 791ههزارو 345گه‌ش���تیار ،له‌ساڵ ملیۆنێ���كو 313ههزارو 841گه‌ش���تیار روویان له‌هه‌رێمی كوردستان كردووه. ی به‌ڕێوه‌ب���ه‌ری گش���تی گه‌ش���توگوزاری هه‌رێم ی كوردس���تان «مه‌ول���ه‌وی جه‌ب���ار» به‌گۆڤار ی راگه‌یاند كه گه‌ش���تیار‌ه بازرگانیو پیشه‌س���از ی ی یه‌كه‌م دێن له‌وان ه عه‌ره‌به‌كانی عێ���راق به‌پله دێن��� ه كوردس���تانه‌وه ،ئێرانی���یو توركه‌كانیش ی «ئه‌مس���ا ڵ ی دووه‌م‌و س���ێهه‌م ،ئهو وت به‌پله ی پار ی گه‌ش���تیار ب ه ب���ه‌راورد بهس���اڵ ژم���اره ی ی %43زیادیك���ردووه ،ل��� ه 6مانگ��� به‌ڕێ���ژه یه‌كه‌می ئه‌مساڵدا 568هه‌زار گه‌شتیار هاتونه‌ت ه ی پاردا ی یه‌كه‌م كوردس���تانه‌وه ،به‌اڵم ل ه 6مانگ ژمارهی گه‌ش���تیاره‌كان 390ه���ه‌زار كه‌س بوو، ی س���ا ڵ چاوه‌ڕوان���ی ئ���ه‌وه‌ش ده‌كه‌ین تا كۆتای ی كوردستان بگات ی هه‌رێم ی گه‌ش���تیاران ژماره ی ب ه 2ملیۆن گه‌ش���تیار ،واته به‌راورد بهس���اڵ پار رێژهی گه‌ش���تیار بۆ كوردس���تان %100زیاد ی ده‌كات ،پالنی ئه‌وه‌شمان هه‌ی ه له2015دا ژماره گه‌ش���تیارانی كوردستان به‌رزبێته‌و‌ه بۆ 5ملیۆن گه‌شتیار». ی ئاماژهی به‌وه‌ش كرد كه له‌كوردستاندا مه‌وله‌و ی ناوخۆش به‌رز بووهتهوه ،به‌و ی گه‌شتیار رێژه ی س���لێمانیو ههولێرو ی زۆرێ���ك له‌خه‌ڵك پێی��� ه ی ش���اره‌كانی یه‌كتر ده‌كه‌ن ،ئهو دهۆك سه‌ردان ی ی «ل���ه‌ڕووی گه‌ش���تیارییه‌وه هه‌ولێر به‌پله وت ی یه‌ك���ه‌م دێ‌‌و زۆرترین رێژهی گه‌ش���تیاران روو ی دووه‌م‌و تێده‌كات ،پاش���ان س���لێمانی به‌پل��� ه دهۆكیش به‌پله‌ی سێهه‌م دێت». ی ی جه‌ژن ناوب���راو باس���ی لهوه كرد ك���ه له‌ڕۆژان ی رابردوودا 152هه‌زار گه‌ش���تیار هاتن ه ره‌مه‌زان ی بۆ هه‌ر كوردس���تانهوهو به‌پێی ئهو سه‌مپالته گه‌ش���تیارێكیش كردیان���ه ك ه رۆژان��� ه چه‌ندیان ی خ���ه‌رج كردووه ،بۆی���ان ده‌ركه‌وت���ووه نزیكه ی ی هه‌رێم ی گه‌ش���تیار 61ملی���ۆن دۆالر داهات كوردستان بووه .ئهو وتی «به‌مه‌به‌ستی راكێش ی گه‌ش���تیارانیش بۆ ی زیاتر ی رێژه‌یه‌ك��� كردن��� ی كوردس���تان ،به‌نیازین له‌كه‌ناڵ���ه پڕ بینه‌ره‌كان ی BBCو عه‌ره‌بیه‌و جه‌زی���ره‌و‌ه چه‌ندین ریكالم س���ه‌رنجڕاكێش بكه‌ین ،ئێم��� ه ئومێدمان ئهوهی ه ی ی داهات ی داهاتی گه‌ش���توگوزار له‌كۆ كه رێژه ی كوردستان ل ه %3هوه بگه‌یه‌نین ه ی هه‌رێم گشت ی ئاینده‌دا ،كه ئه‌مه‌ش رێگ ه بۆ له %10ل ه 5ساڵ ی ی تاكه‌كه‌س‌و هه‌لی كار ی ده‌رامه‌ت به‌رزبوونه‌وه ی هه‌رێم خۆش ده‌كات». زیاتر بۆ هاواڵتیان له‌م س���ااڵنه‌ی دواییدا ،ئهوهی زیاد له‌هه‌ر شتێك ی له‌شاره‌كانی كوردستاندا سه‌رنج راده‌كێشێ بینین ی ئهو ژماره زۆره عه‌ره‌ب‌و ئێرانیان ه ك ه مه‌به‌س���ت كات بهس���ه‌ربردن روو له‌ناوچ ه گه‌شتیارییه‌كان
ی جه‌ژن رۆژان ی 61ملیۆن دۆالر گه‌شتیار رژای ه كوردستانه‌وه ی ده‌كه‌ن ،ك ه له‌كاتی بۆنه‌و جه‌ژنه‌كان‌و سازكردن هه‌ندێك كۆنسێرتدا ،له‌ئوتێله‌كاندا جێگه نامێنێ. ی ی كه نه‌یویست ناو ی س���لێمان خاوه‌ن ئوتێلێك ی ئاش���كرا ب���كات ئاماژهی ب���هوه كرد ك ه خۆ ی ی گه‌ش���تیارانه‌وه له‌ڕۆژان ی رێژه به‌ه���ۆی زۆر ی له‌ئوتێله‌كه‌یدا ی ش���ه‌وێك مانه‌وه جه‌ژندا نرخ ی كوردس���تان دوو وهك زۆرێك له‌ئوتێله‌كانی تر ی به‌رامبه‌ر به‌رز كردووه‌ت���هوه ،ئهو وتی «ژوور ی جه‌ژندا حیجز ی ش���ار له‌كات��� ههموو ئوتێله‌كان ی ش���وێنی حه‌وانه‌وه‌و ی كهم ك���را بوون ،به‌ه���ۆ ی زۆر له‌سه‌ر ئهو شوێنان ه چێش���تخانه‌وه داوایه‌ك ی زۆربه‌یان به‌رز كرانه‌وه«. بوو ،بۆی ه نرخ ێ ی به‌ب ئهو پێیوای ه گه‌شه‌دان به‌كه‌رنی گه‌شتیار ی ژێرخانی ئابوری گه‌شتیاری‌‌و ئاماده دابین كردن ی ی ش���اره‌زاو به‌ئه‌زمون‌و قاڵبوو ی خه‌ڵمێك كردن ی ی ئاس���تی هوش���یار ئهو بواره‌و بهرزكردنهوه ی گه‌ش���تیاری خه‌ڵك���ی كوردس���تان‌و چاككردن رێگه‌وب���ان‌و باش���تر كردن���ی خزمه‌تگوزاریی��� ه پێویسته‌كان ،زه‌حمه‌ته. ی س���ه‌رباری ئهو گرفتانه‌ش ،س���اڵ به‌ساڵ رێژه گه‌شتیارانی هه‌رێمی كوردستان روو له‌زیادبوونه، ی ی گه‌ش���تیاری به‌پێ���ی دوا راپۆرت���ی رێكخراو ی ێ ساڵ ی ئهوه ده‌كر جیهانی‌‌و یونسكۆش پێشبین ی ی له‌رۆژهه‌اڵت ی گه‌شتیار ی پیشه‌ساز 2014داهات ی ناوه‌ڕاس���تدا ،بگات ب ه 700ملیار دۆالر ،ش���ار ی ی كوردس���تانیش له‌ڕێگه س���لێمانیو هه‌رێم��� ی ی گهورهوه خۆ ی گه‌ش���تیار زنجیره‌یه‌ك پڕۆژه ی به‌رچاو له‌م ب���ۆ ئهوه ئام���اده ده‌كات رێژه‌یه‌ك داهات هی به‌ركه‌وێت.
بازرگانیو پیشەسازی
بەرزبوونەوەی رێژەی هاوسەرگیریی خواستی لەسەر تاقمی نوستن زیاد کردووە
پشت به‌كرێكار ی بیانی ده‌به‌ستن هۆكارو س����ووده‌كانی« ،ئهم ئیلتیزام كردن ی به‌ئیش����هوه زۆر باش����تره ،له‌جێبه‌جێكردن����ی
ههموو ئه‌رك‌و فه‌رمانێكیش���دا زۆر گوێڕایه‌ڵتره، ی مشته‌ریدا زۆر به‌ئه‌ته‌كێكتره، ی كردن له‌پێشواز له‌ئیش���كردندا ئیش���كه‌رتره‌‌و له‌كرێش���دا پاره‌و ی خۆمان كه‌متره«. ی له‌كرێكارو شاگرد كرێكه ئهم هۆكارانه‌ی س���امان باس���ی ده‌كات بووه‌ت ه ی بهش���ێك له‌كۆمپانیا‌و خاوه‌ن كارو هۆی ئهوه خ���اوه‌ن ئوتێل‌و گازینۆو ش���وێنه بازرگانییه‌كان ی ی بیانی ببه‌ستن .ئێستا به‌شێك پشت به‌كرێكار ی به‌رچاو له‌وان هی كه كرێكاری بیناسازی‌‌و خه‌ریك ی ژینگه‌پارێزی���ن له‌ش���اری س���لێمانیدا ،كرێكار عه‌ره‌ب‌و به‌نگالدیشین. ی كرێكارێك���ی به‌نگالدیش���ی ك��� ه خه‌ریك��� ی راگه‌یاند ك ه ژینگه‌پارێزیی ه به‌گۆڤ���اری بازرگان ی كه خاوه‌ن ی رازییه ،بهتایبهت ئهو له‌ئیش���ه‌كه كاره‌ك���هی جێگ��� هی نوس���تن‌و هه‌ندێ���ك ژه‌م ه ی رۆژان هی بۆ دابین كردووه. خواردن ی پێیانوای ه ك ه به‌اڵم زۆرێ���ك له‌چاودێرانی ئابور ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
ێ ك ه هه‌لومه‌رجی ئابوری كوردس���تان وا ده‌خواز زیاتر پش���ت به‌كرێكاری ناوخۆ ببه‌سترێ‌‌و تواناو ی خاوه‌ن كارامه‌یی���ان به‌رز بكرێته‌وه ،ب���ۆ ئهوه كاره‌كان زیاتر پشتیان پێببه‌ستن. ی بوره���ان می���ره ك ه ش���اره‌زایه‌كی نیش���ته‌جێ س���ویده ،ئاماژه بهوه ده‌كات یه‌كێك له‌سیفه‌ت ه ی بهش���ێك له‌م كرێكاره بیانیان ه جیاكه‌ره‌وه‌كان ئهوهی ه ش���اره‌زاییان هه‌ی��� ه له‌چۆنیه‌تی مامه‌ڵ ه كردن له‌گ هڵ مش���ته‌ری‌‌و میوان���دا ،ئهو پێیوای ه فێربوونی ئهم ئه‌ته‌كێت ه دهگهڕێتهوه بۆ كه‌ڵه‌ك ه ی كاركردنیانه‌و‌ه بوون���ی ئه‌زمونی ئه‌وان به‌ه���ۆ له‌چه‌ن���د واڵتێك���ی جیاجیادا .بوره���ان پێیوای ه ی گرفتی خاوه‌ن كارو كرێكاری خۆمان بهش���ێك ی ده‌گه‌ڕێت���هوه بۆ نه‌بوونی رۆش���نبیری‌‌و كلتور كاركردن ،ئه‌مه‌ش وا ده‌كات ك ه كرێكاری خۆمان ێ ئیلتیزام‌و ئه‌ته‌كێت له‌دیدی خاوه‌ن كارهوه ب��� بێت ،له‌كاتێكدا ك ه زۆرجار خاوه‌ن كار گرێبه‌ست له‌گه ڵ كرێكاری ناوخۆدا ناكات ،هه‌میشه له‌گه ڵ ی بیانیدا جۆرێك له‌گرێبه‌ست ده‌كات. كرێكار
كرێكاری بیانی ئیلتیزام كردنی به‌ئیشه‌و‌ه ی باشتره ،له‌جێبه‌جێكردن ئه‌ركه‌كانیدا گوێڕایه‌ڵتره، ی كرێكه‌شی له‌كرێكار خۆمان كه‌متره 23
بازاڕی مۆبیلیات بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
تاقم ی نوستن زۆرترین فرۆشی ههیه ی ناو سااڵن ه بازاڕی مۆبیلیات‌و كه‌لوپه‌ل ماڵ له‌بۆنه‌كاندا بوژانه‌وه‌یه‌كی گرنگ‌و ی له‌گ ه ڵ به‌رچاو به‌خۆوه ده‌بینێت ،بهتایبهت ی ره‌مه‌زان‌و قوربان. ی جه‌ژن نزیكبوونه‌وه له‌واد‌ه ی فرۆشتن له‌مۆبیلیاتی دیوان به‌ڕێوه‌به‌ری بهش��� ی بازرگانیو لۆرد «وه‌لید یونس ره‌حیم» به‌گۆڤار پیشه‌س���ازی راگه‌یان���د ك���ه ب���ازاڕی مۆبیلیات ی تێكه‌وتووه‌‌و ئه‌وان مانگان ه ی به‌رچاو جوڵه‌یه‌ك ی ی 100ه���ه‌زار دۆالر مۆبیلیات‌و كه‌لوپه‌ل نزیك���ه ی رابردوودا، ناو ماڵ ده‌فرۆش���ن ،به‌اڵم له‌مانگ��� ی ره‌مه‌زانه‌وه زیاتر فرۆشیان ی جه‌ژن ی هاتن به‌هۆ هه‌بووه‌‌و فرۆش���یان به‌رز بووتهوه بۆ سه‌روو 150 هه‌زار دۆالر.
ی «مۆبیلیات به‌گشتی فرۆشیان ههیه ،هه‌ر ئهو وت ی میوانه‌وه بگره تا ده‌گات به‌نانخواردن‌و له‌ژوور ی كه‌وانته‌رو كورس���یو مێزو ته‌پڵه‌ك ،به‌اڵم ژوور نوستن زۆرترین فرۆشی ههیه». ی ئهو باس���ی لهوه كرد كه نرخی مۆبیلیات به‌پێ ی ی ته‌خت���هو قوماش‌و دیزاین‌و ده‌س���تكرد جۆر ی سلێمانیدا واڵته‌كان ده‌گۆڕێت ،به‌نمونه له‌بازاڕ ی دانیشتن له 500دۆالرهوه ههیه تا ی تاقمێك نرخ نزیكه‌ی 9هه‌زار دۆالر». ی ئهو ئاماژهی بهوه كرد كه مۆبیلیاتی ده‌ستكرد ی مۆبیلیات ه له‌بازاڕدا ،به‌اڵم میسر گرانترین جۆر ی توركیش هه‌ی ه ك ه ی ب���ه‌رز ی كوالێت مۆبیلیات��� ی ك ه ی له‌سه‌ره .ئهم ه جگ ه لهوه خواستی خه‌ڵك ی له‌چین‌و مالیزیاشه‌و‌ه مۆبیلیات ده‌هێنرێ‌‌و به‌پێ ی كوالێتییان ،نرخه‌كه‌شیان ده‌گۆڕێ. به‌رزی‌‌و نزم
خاوه‌نكاره‌كان به‌شێك له‌خاوه‌ن كاره‌كانی سلێمانی ،كرێكارو شاگرد ی به‌نگالدیشیان له‌كرێكاری خۆماڵی پێباشتره ،تا دێ زیاتر له‌راپه‌ڕاندنی ئیشوكاره‌كانیاندا پشت به‌كرێكاری بیانی ده‌به‌ستن، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی له‌شوێنه‌كانی دیكه‌ی عێراق‌و به‌نگالدیشه‌وه ده‌هێنرێن.
خاوەنکارەکان لەکرێکاری بەنگالدیشی رازین
22
س����امان كه خاوه‌نی نووس����ینگه‌یه‌كی كاشی فرۆشتنه له‌یه‌كێك شوێنه راقییه‌كانی سلێمانی، ش����اگردێكی به‌نگالدیش����ی له‌به‌رده‌ستدایه بۆ رای����ی كردنی ئیش����ه‌كانی رۆژانه‌ی وهك خۆی ده‌ڵێت «محه‌له‌كه‌ی« ،كه گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌س����ازی پرس����یاری هۆكاری هێنانی ئهم شاگرده به‌نگالدیشییه‌ی لێده‌پرسێت ،به‌ده‌نكی ته‌زبیحه ره‌نگ سووره‌كه‌ی دهكهوێته ژماردنی
پیشەسازی بازرگان وی‌وپیشەسازی بازرگانی
ملیاردێرەکانی جیهان 1 كارلوس سه‌لیم حلو
2
3
بیل گێتس
وارم بافت
ی ی 50ملی���ار دۆالره ،ره‌گه‌زنام���ه ی خاوه‌ن��� ی 74ملی���ار دۆالره ،ره‌گه‌زنام���ه خاوه‌ن��� ی 56ملی���ار دۆالره ،ره‌گه‌زنام��� ه ی خاوه‌ن��� ی ی 80س���اڵه ،س���هرچاوه ی ئه‌مه‌ریكییه‌و ته‌مه‌ن مه‌كس���یكییه‌‌و به‌ڕه‌چه‌ڵ���ه‌ك لوبنانییه ،ته‌مه‌ن ی 55س���اڵه ،س���هرچاوه ی ئه‌مه‌ریكییه ،ته‌مه‌ن ی ی سه‌روه‌ت‌و سامانه‌كه‌ی كۆمپانیا ی به‌ده‌ستهێنان 71ساڵه‌و سهرچاوهی سامانه‌كه‌ی كۆمپانیاكان ی سه‌روه‌ت‌و سامانه‌كه‌ی كۆمپانیا ی به‌ده‌ستهێنان Berkshire Hathawayه. به‌ناوبانگ ی Telmexه. په‌یوه‌ند ی Microsoftه.
ملیاردێرەکانی عێراق 1
2
شوان مه‌ال
3
ی ئۆجی نه‌زم
ی 74س���اڵه ،س���ه‌ره‌تا به‌بازرگانی چه‌ك ی ته‌مه‌ن به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك كورده ،ماوهی چوار ساڵه له‌لیست ی ده‌س���تیپێكرد ،خاوه‌ن��� یه‌كێك له‌په‌نجا ه���هره ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی جیهان ی 3ملی���ار دۆالره، ی 4ملیار له‌سه‌ره‌تای هاتن ه سه‌ركاری به‌عسدا به‌ڕێوه‌به‌ر ی 51س���اڵه ،خاوه‌ن عه‌ره‌بدایه ،ته‌مه‌ن ی دۆالره ،له‌بواری به‌ڵێنده‌رایه‌تی‌‌و پیشه‌س���ازی‌‌و پالندان���ان ب���ووه له‌وه‌زاره‌ت��� ی نه‌وت���ی عێراق، ی به‌جێهێش���تووه ،له‌زۆربه ی له1980دا عێراق��� په‌یوه‌ندییه‌كان‌و بازرگانی���دا كار ده‌كا ،خاوه‌ن ی ی رۆژئ���اوا پڕۆژه ی عه‌ره‌ب���یو ئه‌وروپا ی واڵتان��� ی وه‌به‌رهێنان���ه له‌كوردس���تان‌و واڵتان پ���ڕۆژه ی ی ههیه ،له‌بواری بانك‌و پیشهسازیو ی وه‌به‌رهێنان عه‌ره‌بی‌‌و باش���وری رۆژهه‌اڵتی ئاس���یا ،له‌دوا ی دامه‌زران���د ك ه زه‌وی‌‌وزارو ته‌كنه‌لۆجی���ادا كار ده‌كا ،خاوه‌ن��� ی ICCB ی 2003هوه كۆمپانی���ا ی زنجیره ئوتێله‌كانی جه‌نرال میدیترانیان هۆلدینغ ی ی عێراق جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌كانی بنیاتنانه‌وه سهر به‌كۆمپانیای رۆیاله. پێسپێردرا.
نه‌میر قیردار ی كه‌رك���وك‌و به‌ڕه‌چه‌ڵ���ه‌ك توركومانه، خه‌ڵك��� ی بانك��� جێبه‌جێ���كاری ی به‌ڕێوه‌ب���هر ی Investcorpه ك��� ه بنك ه «ئه‌نفس���تكۆرب» ی له‌به‌حره‌ینه ،س���امانه‌ك هی زیاتر س���ه‌ره‌كیه‌كه ی ئاسیا‌و ل ه 2ملیار دۆالره ،له‌باشوری رۆژهه‌اڵت ی عه‌ره‌بی‌‌و ئه‌مه‌ریكاو ئه‌وروپای رۆژئاوادا واڵتان��� ی وه‌به‌رهێنان ده‌كات .نه‌میر قیردار لهس���ه‌ره‌تا ی رابردوه‌وه رووی كردووه‌ت ه ی سه‌د‌ه شه‌سته‌كان ی به‌ریتانی���ا بۆ خوێندن‌و دواتر به‌یه‌كجاری عێراق به‌جێهێشتووه. سەرچاوە :هەر دوو گۆڤاری Forbesو Arabian businees
شاری ملیاردێرەکان 2
1
نیویۆرک ێ ی جیهان له‌خۆده‌گر زۆرترین رێژهی ملیاردێره‌كان كه 60ملیاردێری تیایه. ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
3
مۆسکۆ به‌پله‌ی دووه‌م دێت ك ه 50ملیاردێری تیایه.
لەندەن 32ملیاردێری تیایه.
25
راپۆرت بازرگیان‌وی‌وپیشەسازی بازرگان پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
ل بۆ كاروباری بازرگانی: ی بەڕێز مام جەال یاریده‌ده‌ر
پێویسته له‌مه‌ودوا بازاڕ بۆ كه‌س پاوه‌ن نه‌كرێت ی سه‌عید یاریده‌ده‌ری به‌ڕێز ی حاج عه‌بدواڵ ی ی نیشتمان ی سكرتێری گشتی یه‌كێت تاڵه‌بان ی بازرگانی ،ئاماژه كوردستان بۆ كاروبار ی ی شار بهوه ده‌كات ك ه ژمارهی ملیۆنه‌ره‌كان ی رابردوودا ،له1000 ی ساڵ سلێمانی له‌ماوه ملیۆنه‌ره‌وه به‌رز بووتهوه بۆ 1400ملیۆنه‌ر، ئهو ده‌ڵێت «ناتوانین بڵێین ده‌رفه‌تی یه‌كسان بۆ ههموو وه‌به‌رهێنه‌ره‌كانی كوردستان دابین كراوه».
24
پێویسته له‌مه‌ودوا بازاڕ بۆ كه‌س پاوه‌ن نه‌كرێت، پڕۆژهی وه‌به‌رهێنان بۆ ك���ه‌س پاوه‌ن نه‌كرێت، ی ی وه‌به‌رهێنان به‌شێوه‌یه‌ك پێویس���ت ه پڕۆژه‌كان ی ی ك ه الیه‌ن ی ئهو مواسه‌فاتان ه یه‌كس���ان‌و به‌پێ په‌یوه‌ندیداری حكوم��� هتو ده‌زگای وه‌به‌رهێنان داوای ده‌كات دابه‌ش بكرێت بهس���هر كۆمپانیاو وه‌به‌رهێنه‌ره‌كانی كوردستاندا. ی ی ملیۆنه‌ره‌كان س���ه‌باره‌ت به‌زیادبوونی ژم���اره كوردس���تانیش ،ئام���اژهی ب���هوه ك���رد ك��� ه ی ئابوریو بازرگانی كوردستان به‌سه‌رنجدان لهوه ی له‌گه‌ش���ه‌یه‌كی به‌رچاودای���ه به‌تایبه‌تی له‌دوا ی ی 2003هوه ،بازرگان‌و سهرمایهدارو كه‌رت س���اڵ تایبه‌تی���ش گه‌ش���ه‌یه‌كی به‌رچاوی���ان ك���ردووه لهس���لێمانیو كوردس���تانداو بازاڕیش به‌ده‌ست ی پار ی «س���اڵ ی تایبه‌ته‌وه‌ی���ه ،ئهو وت كه‌رت��� ی ی 1000ئهو س���ه‌رمایه‌دارانه‌ی لهس���لێمان ژماره ملیۆنێك دۆالر به‌ره‌و ژووریان ههبووه 1000كه‌س بوون ،به‌اڵم ئه‌مساڵ ئهو ژماره‌یه به‌رز بووهتهوه بۆ 1400س���هرمایهدارو چه‌ند ملیاردێرێكیشمان ی هه‌ی���ه» .س���ه‌باره‌ت به‌دابه‌ش���بوونی جوگراف رێژهی ملیۆن���ه‌ره‌كان له‌هه‌رێمی كوردس���تاندا، ی س���ه‌عید وتی «هه‌ولێر زۆرترین عه‌بدواڵی حاج ملیۆن���ه‌ری هه‌رێم���ی كوردس���تان له‌خۆده‌گرێ‌‌و ی دووه‌م‌و ی به‌پله به‌پل���هی یه‌كه‌م دێ ،س���لێمان دهۆكیش به‌پل هی سێهه‌م».
ی سه‌عید ی حاج عه‌بدواڵ
عه‌بدوالی حاجی س���ه‌عید به‌گۆڤاری بازرگانیو ی راگه‌یان���د ك���ه حكومه‌ت���ی هه‌رێم پیشه‌س���از هه‌وڵیداوه ئاس���انكاری بۆ هه‌ر كه‌سێك بكات ك ه ی ی خۆیو به‌پێی ش���اره‌زایی‌‌و سه‌رمای ه له‌ئاست ی توانیبێت���ی وه‌به‌رهێنان له‌كوردس���تاندا خ���ۆ ی «به‌اڵم ئێم��� ه ناتوانین ئه‌نجامب���دات ،ئهو وت ی دادپه‌روه‌ری‌و ده‌رفه‌تی یه‌كسان بڵێین به‌ته‌واو بۆ ههموو وه‌به‌رهێنانه‌ره‌كانی كوردس���تان دابین ك���راوه ،به‌اڵم له‌هه‌مانكاتیش���دا ده‌توانین بڵێین ی كوردستان كهم ی هه‌رێم ی وه‌به‌رهێنه‌ره‌كان زۆربه ی تواناو قه‌باره‌ی داراییو تا زۆر هه‌ر كه‌سه‌و به‌پێ ی ی توانیویان���ه وه‌به‌رهێنان‌و پڕۆژه ی خۆ ئابور ی كوردس���تاندا وه‌ربگرن، وه‌به‌رهێن���ان له‌هه‌رێم به‌اڵم هه‌ندێك كۆمپانیا هه‌ن له‌كوردس���تاندا ك ه زیاتر ناس���راون‌و خاوه‌ن په‌یوه‌ن���دی ده‌ره‌كی‌‌و ی ی متمانه‌ن له‌ڕاپه‌ڕاندن ی گه‌وره‌و جێ س���ه‌رمای ه ی كاره‌كانیاندا ،له‌به‌رئ���هوه وه‌به‌رهێنان‌و پڕۆژه وه‌به‌رهێنانیشیان زیاتر وه‌رگرتووه«. عه‌ب���دواڵی حاجی س���ه‌عید ئام���اژهی به‌وه‌ش ی له‌نێو ی ئ���ه‌وه‌ش ناڕه‌زای��� ك���رد كه س���ه‌ڕه‌را وه‌به‌رهێنه‌ره‌كان‌و كۆمپانیاكانیشدا ههیه ده‌رهه‌ق ی یه‌كسانی نییه له‌دابه‌شكردنی پڕۆژه‌كاندا بۆ بهوه كاری وه‌به‌رهێنان ،بۆی ه ئهم ه وایكردووه جۆرێك ی ی «لهئهنجام له‌مقۆ مقۆ دروست ببێت ،ئهو وت ی هه‌رێم‌و ئهو ناڕه‌زایه‌تییه‌شدا ئێستا سه‌رۆكایه‌ت ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێداچوونه‌وه‌یه‌ك ی ورد ده‌كه‌ن بۆ پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان ده‌رباره ئهوهی ك ه یه‌كه‌م تا چه‌ند ئهو پڕۆژانه به‌عه‌داله‌ت ی دراوه به‌و كۆمپانیایانه بۆ ئهوهی بتوانن پڕۆژه وه‌به‌رهێنانی لهس���هر وه‌ربگرن ،دووه‌م تا چه‌ند ی خۆیدا به‌پێی گرێبه‌س���ته‌كان توانیویانه له‌كات پڕۆژه‌كانی���ان جێبه‌ج���ێ بك���ه‌ن ،هه‌ندێك لهو كۆمپانیایانه نه‌یاتوانیوه به‌پێی ئهو مواسه‌فات‌و ی بده‌ن ،بۆی���ه چه‌ند پڕۆژه‌یه‌ك كاتان���ه ئه‌نجام ی ی هه‌رێم ی���ان حكومه‌ت له‌الی���ه‌ن س���ه‌رۆكایه‌ت هه‌رێمه‌وه وه‌ستێنراون». ی لهس���هر ئه‌وه‌ش ك���ردهوه ك ه ناوب���راو جه‌غت
هەولێر زۆرترین ملیۆنێری هەرێمی کورستان لەخۆدەگرێ‌و بەپلەی یەکەم دێ، سلێمانی بە پلەی دووەم‌و دهۆکیش بە پلەی سێیەم
ی ساڵی پار له‌سلێمان ١٠٠٠ملیۆنەری دۆالرمان هەبوو ،به‌اڵم ئه‌مسا ڵ ئهو ژماره‌یه به‌رز بووهتهوه بۆ 1400 سهرمایهدارو چه‌ند ملیاردێرێكیشمان ههیه
بازرگانیو پیشەسازی
ویستگه‌یه‌ك بۆ بازرگانی ی له‌ڕێگه‌ی فڕۆكهخانهوه بێت ی بازرگان جموجۆڵ
هه‌زار ته‌ن كااڵی بۆ بازرگانان رێكخستووه ،به‌اڵم سه‌ڕه‌رای ئه‌وه‌ش ،هێشتا بواری بازرگانی وه‌كو پێویس����ت له‌ڕێگه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانییه‌وه به‌و ش����ێوه‌یه گه‌ش����هی نه‌كردووه كه جێگه‌ی ویس����ت‌و هیوای ئ����ه‌وان بێت ،ئ����هو وتی «بۆ ئهو مه‌به‌سته ئێس����تا له‌فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانی پڕۆژه‌یه‌كی زۆر تایبه‌تمه‌ند له‌جێبه‌جێكردندایه ك����ه پێیده‌ڵێن گوندی كارگۆ ،ل����هو پڕۆژه‌یه‌دا بهش����ێكی فڕۆكه‌خانه‌ی س����لێمانی كه ته‌جهیز ده‌كرێت به‌ئامێر‌و ته‌كنه‌لۆژیای س����ه‌رده‌میانه، دهبێته ش����وێنی ئاڵوگۆڕ كردن‌و هێنان‌و بردنی جۆره‌ها كااڵو ش����مه‌ك له‌نێوان هه‌رێم‌و واڵتانی دهرهوه كه ئومێ����د ده‌كه‌ین به‌ته‌واو بوونی ئهو پڕۆژه‌یه بهش����ێكی زۆری بازرگانیو جموجۆڵی ئاس����مانی بگوازرێت����هوه ب����ۆ فڕۆكه‌خان����هی سلێمانی» .ناوبراو ئاماژهی بهوه كرد كه ئهو پڕۆژه‌یه رێگه‌خۆشكه‌ر ده‌بێت بۆ دروستبوونی هه‌ل����ی كاری زیاتر بۆ دانیش����توانی ناوچه‌كه‌‌و ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
وتی «ئومێد ده‌كه‌ین لهس���اڵی داهاتووشدا ئهو پڕۆژه‌یه ته‌واو ببێت كه ش���وێنی نیش���تنه‌وه‌و وه‌س���تانی فڕۆك���ه گ���ه‌وره‌كان‌و كۆمه‌ڵگ���هی گه‌نجینه‌كان‌و ش���وێنی تایبه‌ت به‌خه‌زن كردن‌و گومرك‌و پێداویس���تییه‌كانی تی���ا دابین كراوهو له‌گ���هڵ جێبه‌جێ كردنی���دا جموجۆڵی بازرگانی له‌ناوچه‌كه‌ماندا گه‌شه پێده‌دات». تاهی���ر عه‌بدواڵ ئاماژهی بهوه ك���رد كه بواری بازرگانی بوارێكی گرنگه بۆ هه‌رێمی كوردستان‌و حكومه‌تی هه‌رێمیش زۆر گرنگی به‌گه‌شه‌كردنی ده‌دات‌و فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی س���لێمانیش ههموو توانای خۆی خس���تووه‌ته گه‌ڕ بۆ ئهوهی بتوانێت گه‌ش���ه به‌جموجۆڵی بازرگانی له‌ڕێگه‌ی ئاسمانییه‌وه بدات ،ئهو وتی «له‌ناو فڕۆكه‌خانه‌دا به‌شی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گومركی فڕۆكه‌خانه شه‌وو رۆژ كار ده‌كه‌ن .به‌شی گومركی فڕۆكه‌خانه‌مان زۆر به‌هێز كردووه‌‌و كامێرای چاودێریمان داناوه بۆ ئهوهی كۆنتڕۆڵ���ی جموجۆڵی بازرگانی بكاو هیچ كه‌س���ێك نه‌توانێت به‌ڕێگ���هی قاچاخ دزه به‌كااڵ‌و شمه‌كێكی بكات .كاركردن له‌فڕۆكه‌خانه‌ی س���لێمانیدا كه فڕۆكه‌خانه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌وتییه 24كاتژمێره‌و شه‌وو رۆژ پشووی بۆ نییه». به‌ڕێوه‌به‌ری گش���تی فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی س���لێمانی ئاماژهی ب���هوه كرد ك���ه لهچهندین واڵت���هوه گه‌ش���تی فڕۆكه‌وان���ی روه‌و ئ���ه‌م فڕۆكه‌خانه‌ی���هو لێره‌ش���هوه روه‌و فڕۆكه‌خانه‌ی واڵتانی دهرهوه ئه‌نجام ده‌درێ‌‌و سااڵنه‌ش رێژهی گه‌ش���تكردن به‌مه‌به‌س���تی بازرگان���یو هێنان‌و ناردنه ده‌ره‌وه‌ی كه‌لوپه‌ل زیاد ده‌كات ،ئهو وتی «زۆرب���هی جموجۆڵی بازرگان���ی له‌ڕێگه‌ی ئهم فڕۆكهخانهیهوه ،ئهو بازرگانانه ئه‌نجامی ده‌ده‌ن كه له‌باش���وری رۆژهه‌اڵتی ئاسیاو‌ه كااڵو شمه‌ك ده‌هێنن ،هه‌روه‌ها ئ���هو بازرگانانه‌ی په‌یوه‌ندی‌‌و كاری ئاڵوگ���ۆڕی بازرگانی���ان هه‌ی���ه له‌ڕێگه‌ی شاریقه‌و ئیمارات‌و تایله‌ند‌و به‌ریتانیا‌وه له‌ڕێكه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانییه‌وه ،كااڵو شمه‌كه‌كانیان ده‌گوازن���هوه ب���ۆ كوردس���تان» .فڕۆكه‌خانه‌ی س���لێمانی كه له‌دوای روخانی رژێمی به‌عسه‌وه له2003دا به‌ردی بناغه‌ی دانراوه ،له2005/11/2دا به‌ره‌س���می كراوه‌ته‌وه.و گه‌ش����تی ئاسمانی تیا ئه‌نجام ده‌درێت.
ی 2010دا له‌ساڵ ملیۆنێك‌و 504هه‌زار ته‌ن كااڵی تیا هه‌نارده‌و هاورده كراوه
ی پار 29ته‌ن‌و ساڵ 520كیلۆ زێڕ له‌م فڕۆكهخانهیهوه هێنراوه‌ته كوردستانه‌وه
فرۆکەخانەی سلێمانی
27
بازرگانیو پیشەسازی
فڕۆكــه‌خانه ی سلێمانی.. ی تاهیر عه‌بدواڵ :هیوادارین ساڵی داهاتوو زۆرب ه
بازرگانی وەک پێویست لەڕێگەی فرۆکەخانەی سلێمانییەوە گەشەی نەکردووە
به‌مه‌به‌ستی بوژانه‌وه‌و فراوان كردنی كارو چاالكی بازرگانی ،زیاتر رێكخستن‌و گه‌شه‌پێدانی گواستنه‌وه‌ی ئاسمانی، فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی سلێمانی خه‌ریكی جێبه‌جێكردنی پڕۆژهی «گوندی كارگۆ»یه، كه له‌سه‌ر روبه‌ری 100دۆنم زه‌وی دروستده‌كرێت ،تاهیر عه‌بدواڵ قادر به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی سلێمانی به‌گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌سازی راگه‌یاند «ئومێد ده‌كه‌ین به‌ته‌واو بوونی ئهم پڕۆژه‌یه به‌شێكی زۆری بازرگانی هه‌رێمی كوردستان بگوازرێته‌وه بۆ فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانی». تاهیر عه‌بدواڵ ئاماژهی بهوه كرد كه تا ئێس���تا زۆربه‌ی ئهو كااڵو شمه‌كانه‌ی دێنه فڕۆكه‌خانه‌ی س���لێمانییه‌وه زیاتر بۆ پارێزگای س���لێمانییه، ئهو كااڵو ش���مه‌كه‌كانه‌ی ده‌هێنرێن هه‌مه‌جۆرن، بهش���ێكیان ئهو كااڵو كه‌ره‌سانه‌ن كه لهدهرهوه
26
بۆ ئهو كۆمپانیایان���ه ده‌گوازرێنه‌وه له‌پارێزگای س���لێمانیدا كار ده‌ك���ه‌ن له‌ب���واری هه‌ڵكه‌ندن‌و پش���كنینی نه‌وت���دا ،به‌شێكیش���یان ئامێ���رو كه‌لوپه‌لی پێویس���تی كارگ���هی چیمه‌نتۆكان‌و كۆمپانیاكان���ی په‌یوه‌ندیدیك���ردن‌و چهندی���ن ئامێری وهك مۆبایل‌و كاره‌باین ،هه‌روه‌ها چه‌ند جۆرێكی جگ���ه‌ره‌ی رێگه‌پێدراوی���ش له‌ڕێگه‌ی ئهم فڕۆكهخانهیهوه ده‌هێنرێنه كوردس���تانه‌وه. بهش���ێكی دیكه‌ش���یان هه‌ندێك جۆری ئاژه‌ڵ‌‌و باڵنده‌ی ه كه هه‌ر بهش���مه‌ك داده‌نرێ‌‌و له‌ڕێگه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانییه‌وه ده‌هێنرێته پارێزگای س���لێمانییه‌وه ،به‌نمون���ه له‌م���اوه‌ی 7مانگی یه‌كه‌می س���اڵی 2011دا 13 ،هه‌زار ماسی زینه‌‌و 148سهر ره‌شه‌واڵخ‌و 138ئاسك له‌ڕێگه‌ی ئهم فڕۆكهخانهیهوه هێنراوه .به‌بڕوای ئهو له‌مانه‌ش گرنگتر كه له‌ڕێگه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانییه‌وه ده‌هێنرێت (زێڕه). تاهیر عه‌بدواڵ وتی «زێ���ڕ كانزایه‌كی به‌هادار‌و
گرانبه‌هایه‌و به‌پێی رێنمای���ی وه‌زاره‌تی دارایی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردس���تان هیچ كه‌س���ێك ناتوانێت زێڕ به‌مه‌به‌ستی بازرگانی بباته دهرهوه به‌مۆڵه‌تی ره‌س���می نه‌بێت ،ههرچهنده خش���ڵ به‌بڕێكی دیاریكراو رێگه‌پێدراوه ،به‌اڵم به‌و بڕه‌ی ك���ه ده‌برێته دهرهوه ده‌بێت به‌و بڕه بهێنرێته‌وه ژووره‌وه ،ئه‌گه‌ر س���ه‌یری ئاماره‌كانی هه‌نارده‌و هاورده‌ی ساڵی رابردووی فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانی بكه‌یت ،هه‌روه‌ها له‌ئاماری ئه‌مساڵیشدا ()2011 زۆر زیات���ر لهو بڕی زێ���ڕه‌ی چووه‌ته دهرهوه، هاتووه‌ته ناوه‌وه .به‌نمونه ساڵی رابردوو رێژهی 9.549نۆ ته‌ن‌و پێنج س���ه‌دو چ���ل‌و نۆ كیلۆ گرام زێڕ براوه‌ته ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم‌و بڕی 29.520 بیس���ت ته‌ن‌و پێنج سه‌دو بیس���ت كیلۆ زێڕیش هێنراوه‌ته هه‌رێمه‌وه». له‌كاتێكدا كه به‌ڕێوه‌به‌ری گش���تی فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی سلێمانی ئاماژهی به‌وه‌شدا گومركی فڕۆكه‌خانه لهس���اڵی راب���ردوودا ملیۆنێك‌و 504
بازرگانیو پیشەسازی
كااڵ ی توركییه" ی ئهم ببێت ه بهش���ێك له‌هه‌م���وو هاوكێش���ه‌یه‌ك ی هاوكێش ه ناوچه‌یه ،وهك ئێس���تا له‌داڕشتنه‌و‌ه سیاسییه‌كانی سوریادا ده‌یبینین. ی داود ی ئهم ستراتیجی ه ی «له‌چوارچێوه ئهو وت ی توركیا ئهوهی ه ئۆغلودا ،یه‌كێ���ك له‌ئامانجه‌كان چۆن هه‌ژمونی خۆی له‌ڕووی ئابورییهوه بهس���هر ی كوردس���تاندا بس���ه‌پێنێت ،چۆن ئهو هه‌رێم��� پاره‌یه‌ی له‌داهاتی فرۆش���تنی نه‌وت ده‌س���تمان ده‌كه‌وێ له‌ڕێگه‌ی ههنارده كردنی كااڵكانیه‌و‌ه بۆ ئێره له‌ده‌ستمانده‌رهێنێ ،توركیا دێت سوود لهو ی پێگ ه خراپ��� ه وه‌رده‌گری ك ه تۆی تیایت‌و توانا ی به‌رهه‌مهێنانت نیی���هو ته‌نها خاوه‌نی ئابورییه‌ك ی ی خۆ سروشتیت ،بۆ ئهوهی بهش���ێك له‌ئابور ببوژێنێته‌وه .كاتێك ك��� ه توركیا ده‌بێت ه یه‌كه‌م ی ئهم هه‌رێمه‌و سااڵنه چه‌ندین ی بازرگان ش���ه‌ریك ی دروس���تكراوی ئهو ملیار دۆالر ده‌ده‌یت به‌كااڵ ی ی توركیش لێره ده‌رفه‌ت واڵته‌‌و چه‌ندین كۆمپانیا كاركردنیان بۆ ده‌ڕه‌خسێنرێ«. س���ه‌ردار عه‌زی���ز ئام���اژهی ب���ه‌وه‌ش ك���رد ك ه ی ی دهرهكی به‌مه‌به‌س���ت راس���ت ه هاتنی كۆمپانیا ی هه‌رێم س���ه‌رمایه‌گوزاری كردن س���وود به‌ئابور ی ده‌گه‌یه‌ن���ێ ،به‌اڵم وهك ئ���هو وتی «به‌وجۆره ی زۆرب هی ئهم كۆمپانیا ئێس���تا ده‌یبینین ،هاتن توركیانه نابێت ه هۆی گه‌ش��� هی ئابوری ،چونك ه
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
هەرگیز هەنگاوە سیاسییەکانی تورکیا دوور نین لەئامانجی ئابوری ی س���ه‌رمایه‌گوزاریدا پێویسته وهك له‌مه‌س���ه‌ل ه ێ ك ه كرێكارو ی دیك ه ئهوه له‌به‌رچاو بگیر واڵتان پس���پۆڕی ناوخۆییان بۆ دابین بكرێ‌‌و به‌هاتنیان ی كار بۆ هاوالتییه‌كانیان بدۆزرێته‌وه«. هه‌ل ی ئهم سه‌ردار عه‌زیز ئاماژهی بهوه كرد ك ه زۆربه كۆمپانیانه نای���ه‌ن بنه‌مای كارگه‌ی به‌رهه‌مهێنان له‌كوردس���تان داڕێ���ژن ،به‌ڵكو دێ���ن زیاتر ئهو كااڵیان ه به‌رهه‌مده‌هێنن ك ه له‌دوا قۆناغیاندان بۆ ی ئابوریدا ب ه finish good به‌كارهێنان‌و له‌زانست ناوده‌برێ ،بۆ نمون ه ئهو كااڵو ش���مه‌كانه‌ن كه بۆ خواردن���ه ،یان بۆ ئه‌وه‌یه وهك كه‌لوپه‌ل له‌مااڵن ی مۆبیلیات دابنرێ���ن ،وهك ئ���هوهی كۆمپانیاكان ی كوردس���تان ی هه‌رێم نای���ه‌ن ته‌خته‌و قوماش��� ی ئیشه‌ك ه بكه‌ن ی ئێره فێر به‌كاربهێنن‌و كرێكار ی له‌توركیا به‌رهه‌مده‌هێنرێ ،ئهم ه به‌و ش���ێوه‌یه ێ شتێك ه به‌شێوه‌یه‌كی ریش���ه‌یی سوود ناگه‌یه‌ن به‌هه‌رێم له‌ڕووی ئابورییهوه. ی سه‌رنجیش���ه ،به‌رده‌وام ی جێ ئهو وتی «ئهوه كۆمپانیا توركییه‌كان له‌هه‌ر كارو پڕۆژه‌یه‌كدا ك ه ی %20وه‌رده‌گرن ،وات ه هێشتا پێیانده‌درێت ،سلفه كه ه���هر هیچیان نهكردووهو له‌ده‌س���تپێكرندان ی 20ملیۆن دۆالر ی 100ملیۆن دۆالر له‌پڕۆژه‌یه‌ك له‌پێشه‌وه وه‌رده‌گرن». ی زۆرێك لهو ئیشان هی كۆمپانیا وتیشی «به‌دڵنیای توركیی���ه‌كان ده‌یكه‌ن ،كۆمپانی���ا خۆماڵییه‌كان به‌هه‌مانش���ێوه‌و باش���تریش ده‌توانن له‌هه‌ندێك ی كه‌متر‌و ی تێچوون ب���واردا زۆر وردتر‌و به‌بڕێك��� ی بكه‌ن». كوالێتی باشتریشه‌و‌ه جێبه‌جێ
داود ئۆغلو ی ی 2009هوه وه‌زیری دهرهوه له‌ساڵ ی توركیایه ،پێشتر راوێژكار ی سه‌رۆك سه‌ره‌كی ئه‌ردۆغان ی وه‌زیرانی ئهو واڵت ه بووه ،هه‌ڵگر ی ی ئیداره ی ماسته‌ره له‌بوار بڕوانانه ی ی برشوانامه گشتیو خاوه‌ن ی سیاسیو دكتۆرایه له‌بواری زانست په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا، ی چه‌ندین وتارو كتێبی له‌بوار ی سیاسیو دیبلۆماسیدا ستراتیج نووسیوه. ی 52 ئه‌حمه‌د داود ئۆغلو ته‌مه‌ن ساڵه.
29
بازرگانیو پیشەسازی
"كوردستان بازاڕ ی ساغكـردنه‌و‌ه ی سه‌رنجێك له‌ستراتیجی "ئه‌حمه‌د داود ئۆغلو"
ی ی بواری ده‌وڵه‌ت له‌ڕۆژهه‌الت شاره‌زایه‌ك ی ناوه‌ڕاست ئاماژه بهوه ده‌كات ك ه سیاسهت توركیا به‌رامبه‌ر به‌كوردستان له‌وه‌دا كورت ی ساغ دهبێتهوه كه ده‌یه‌وێ ئێره بكات به‌بازاڕ ی ی گۆڤار ی كااڵكانی ،ئهو له‌م راپۆرته كردنه‌وه ی ئهم بازرگانیو پیشهسازیدا ده‌ڵێت «ره‌گ ی سیاسه‌ته‌ی توركیا به‌شێكه له‌ستراتیجیه‌ت قوڵی داود ئۆغلو». ی كۆرك ی زانكۆ دكتۆر س���ه‌ردار عه‌زیز مامۆستا ی دكتۆرا له«ده‌وڵه‌ت له‌ئیرله‌نداو هه‌ڵگری بڕوانامه ی ناوه‌ڕاست»دا ،ئاماژه بهوه ده‌كات له‌ڕۆژهه‌اڵت ی توركیا ئه‌حمه‌د داود ئۆغلو ك ه وه‌زیری دهرهوه یه‌كێك ه له‌عه‌قڵه ه���هره گه‌وره‌كانی توركیا ،ك ه ی ی روانینێكی س���تراتیجییه بۆ گه‌وره‌كردن خاوه‌ن رۆڵی توركیا ل���ه‌م ناوچه‌یه‌و جیهانیش���دا ،له‌م چوارچێوه‌یه‌ش���دا له‌دی���دی ئ���ه‌م پی���اوه‌وه ك ه ی ده‌كات، ی واڵته‌كه ی دیبلۆماس سه‌رۆكایه‌تی كار ی ی كوردس���تان له‌چه‌ن���د رووییه‌كه‌و‌ه جێ هه‌رێم ی ی گه‌ڕانه‌وه بایه‌خه ،لهو روهوه كه له‌سیاس���ه‌ت ی توركی���ادا روه‌و رۆژهه‌اڵت ،كوردس���تان له‌ڕوو ی ی توركیای ه به‌ره‌و ئاسیا جوگرافییه‌و‌ه ده‌رواز‌ه ناوه‌ڕاس���ت‌و ئێران‌و بهش���ێك له‌قه‌فقاس���یا ،ك ه ی ئێس���تا ناوچه‌ی ده‌ری���ای خه‌زه‌رو بهتایبهت���
بازاڕی سلێمانی پڕە لە کااڵی تورکی
28
ی ی گ���ه‌ور‌هی ههیه به‌هۆ ئازه‌ربایجان گرنگییه‌ك ی ئهو نه‌وت ه زۆره‌ی له‌م ناوچه‌یه‌دا ههیهو پێویست به‌گواس���تنه‌وه‌ی ه ب���هرهو بازاڕه‌كان���ی جیهان، توركیا ده‌یه‌وێ ل���ه‌م چوارچیچوه‌یه‌دا ببێت ه ئهو ی ی واڵتان ش���وێنه‌ی ك ه زۆربه‌ی بۆریی ه نه‌وته‌كان ی پیاتێپه‌ڕێت. س���هر ده‌ریای خ���ه‌زه‌رو عێراق��� ی هه‌رگیز دوور نیی ه س���ه‌ردار عه‌زیز وتی «ئابور له‌سیاس���هتو هه‌رگیز سیاس���ه‌تیش دوور نیی ه ی س���ه‌ركه‌وتوو ئ���هو واڵته‌یه ك ه له‌ئابوری ،واڵت پێگه‌ی خۆیو سه‌رچاوه‌‌و داهات‌و سامانی خۆیو ی به‌كاربهێنێ بۆ ی خۆ ی خۆیو سیاسهت كه‌لتور ئهوهی واڵته‌كه‌ی ببوژێنێته‌وه«. ی كوردس���تان لهو رووه‌شه‌و‌ه ئهو پێیوای ه هه‌رێم ی ی ساغ كردنه‌وه بۆ توركیا گرنگه ك ه وهك بازاڕ ی «ره‌گی ئهم كاالكان���ی لێیده‌ڕوانێت ،ئهو وت��� ی ئه‌حم���ه‌د سیاس���ه‌ت ه لهس���تراتیجیه‌تی قوڵ��� ی نه‌رم داود ئۆغلۆدای���ه ،ك���ه توركیا ده‌س���ه‌اڵت ی به‌كارده‌هێن���ێ ب���ۆ ئهوهی ئێره ببێت ه ش���وێن ی كااڵو بۆ ئهو مه‌به‌سته‌ش سوود س���اغكردنه‌و‌ه له‌كه‌لت���وورو ئای���نو په‌یوه‌ندیی��� ه مێژوویه‌كان ی ی كااڵ ێ بۆ ئهوهی ئێ���ره ببێته بازاڕ وه‌رده‌گر ی توركی له‌به‌ربكات، توركی ،خه‌ڵك جلوبه‌رگ��� ی ی تورك پێاڵوی تورک���ی لەپێب���کات ،كه‌لوپه‌ل له‌ماڵه‌وه به‌كاربهێنێ ،خ���ۆراك‌و میوه‌ی توركیا
ی ی دراما ی بخواته‌وه ،س���ه‌یر ی تورك بخواو بیر‌ه ی توركیش ێ له‌گۆرانی‌‌و مۆسیقا ی بكاو گو تورك بگرێ«. ی دكتۆر س���ه‌ردار ئاماژهی ب���هوه كرد ك ه له‌ڕوو ی له‌سه‌ر ئهوهی ه س���تراتیجییه‌وه ،داو ئۆغلو چاو ی ی ئابوریو سیاس��� توركی���ا ببێت بهس���ه‌نته‌ر ی په‌راوێزو له‌م ناوچه‌یه‌داو واڵتانی ده‌روبه‌ریش��� ی ئهو بن .ئهو وتی «تا ئێستاش توركیا پاشكۆ له‌وه‌دا س���ه‌ركه‌وتووه بووه ك ه چۆن س���وود لهو پێگان ه وه‌ربگرێت كه داود ئۆغلو به‌جیۆكه‌لچه‌رو جیۆستراتیجی‌‌و جیۆجوگرافیك ناویان ده‌بات». ی لهس���هر ئه‌وه‌ش ك���ردهوه ك ه ناوب���راو جه‌غت ی سیاسیو ی خۆیه‌تی س���وود له‌پێگه توركیا ماف ی وه‌رده‌گرێ‌‌و ی خۆ كه‌لتوری‌‌و جوگرافی‌‌و مێژووی ی به‌كارهێناوه ،چونك ه ئازایانه‌و زیره‌كانه‌ش ئه‌مه ی ده‌وڵه‌ت له‌وه‌دایه تۆ چۆن ی «گرنگ وهك ئهو وت ی ههموو ئهو ش���تان هی كه هه‌ت��� ه به‌ركاریده‌هێن ب���ۆ بوژانه‌وه‌ی خ���ۆت ،توركیا هه‌م���وو ئه‌مان ه ی ی خ���ۆی بكات ه واڵتێك به‌كارده‌هێن���ێ بۆ ئهوه به‌هێز». ی ی بهوه كرد ك ه له‌ستراتیج سه‌ردار عه‌زیز ئاماژه ی داود ئۆغل���ودا هه‌رگیز ههنگاوه سیاس���ییه‌كان توركیا دوور نین له‌ئابوری‌‌و له‌پێناوی ئه‌مه‌ش���دا ی توركیا ههموو شتێكی خستووه‌ت ه گه‌ڕ بۆ ئهوه
بازرگانیو پیشەسازی
خەریکە پیشەی دەستی لەکوردستان نامێنێت
www.sulccu.com * www.sulccu.com * ٢٠١١ هاوینی ٢٠١١ * هاوینی ژمارە * ٥٥ ژمارە
31 31
بازرگانیو پیشەسازی
ی چینیMade in China .. كااڵ
جێگ هی به‌پیش ه ی ده‌ست ی كوردستان لێژ كرد زۆرێك له‌وان هی بژێویی ژیان‌و كارو كاسپیان ی له‌سه‌ر پیشه‌ی ده‌ستییه ،پێیانوایه هاتن ی ی چینی ،بازاڕ‌و ئیشوكار ی كااڵ به‌لێشاو نه‌هێشتون. ی مزگه‌وت���ی گه‌وره‌و له‌نێ���و دوكان ه له‌پش���ته‌وه ی به‌تا ڵ په‌ڕپوتكه‌ی���دا كه پوش‌و په‌اڵش‌و كارتۆن ی ته‌مه‌ن 46 ده‌وره‌دراوه« ،بێس���تون عه‌ل���ی« ی قه‌نه‌ف ه كۆن‌و ی چاككردن���هوه س���اڵ ،خه‌ریك ی خرتكه‌و پرتكه‌یه ،ئهو یه‌كێكه لهو دارتاش���انه كه دوای بیس���ت سا ڵ كاركردن‌و قاڵبوونه‌و‌ه له‌م ی ی داهات پیش���ه‌یه‌دا ،بههۆی بێبازاڕی���یو كهم ی ئیشه‌كه‌یه‌وه ،بیر لهوه دهكاتهوه بڕوات ئیشێك تر بكات ،ئهو ده‌ڵێت «كه‌س وهك جاران نایه‌ت ی قه‌نه‌فه‌و مێزو ژووری نوستن به‌كردن بدات ،ال ی پێتدێت، ی بكه‌یت پێكه‌نین هه‌ر كه‌سێك باس��� مۆبیلیاتی چینی‌‌و تورك���یو مالیزی بازاڕیان پڕ ێ له‌ئێم ه كردووه ،تا ئهو كااڵیانه وه‌س���تا بن ،ك ده‌پرسێت؟!». ی بێستون هاتووه‌ت ه ی دارتاش���ییه‌ك ه ئێستا ئیش ی قه‌نه‌ف ه شڕه، سهر بزمار داكوتان‌و چاككردنه‌وه ی مسۆگه‌ر ناكات. ی ژیان ئه‌مه‌ش بژێوی ی بێس���تون ،نمونه‌یه‌كه لهچهندین پیشه‌ی ده‌ست كه له‌كوردستاندا بههۆی هێنانی به‌لێشاوی كااڵو ی چینییه‌و‌ه به‌ره‌و كزی‌‌و نه‌مان كه‌لوپه‌لی هه‌رزان ده‌چن. ی س���هر ی ناس���راو ئ���اراس ك���ه به‌رگدرووییه‌ك ی ی جلوبه‌رگ ش���ه‌قامی قه‌ناته ،پێیوای ه هێنان��� ی لهس���هر هه‌رزانی چینی ،كاریگه‌رییه‌كی گه‌وره ی ك ه لهچینهوه ی كردووه ،بهتایبهت هاوپیش���ه‌كان پانتۆڵی پیاوان به‌نرخێكی زۆر هه‌رزان ده‌هێنرێ‌‌و ی ی كوالێتییه‌وه ،نیوه ی نزم ی له‌بازاڕدا به‌هۆ كڕین ی تێناچێ، ی الی ئێمه ی پانتۆڵێك پاره‌ی دورین��� ی كه جلی كوردی پیاوانیش وهك ئهم ه جگه لهوه رانكوچۆغه‌و ستاره‌و مراخانی به‌نرخێكی هه‌رزان لهچینهوه دێت. ی خه‌ڵك دێت ئ���اراس وتی «ئێس���تا زۆر به‌كه‌م ی پیاوان، قوم���اش به‌دورین ب���دات بۆ پانتۆڵ��� ی ژن���ان ده‌كه‌م ،ئه‌مه‌ش زۆرب هی كات من ئیش��� ی له‌سه‌ر داهاتی ئیشه‌كه‌مان ههبووه«. كاریگه‌ر ی ئاراس به‌رامبه‌ر به‌كااڵی چینی، ئهم س���كااڵیه ی ی پینه‌چییه‌كانیش���ه ك ه بههۆی هێنان س���كااڵ ی پێ�ل�اوه‌وه به‌نرخێكی هه‌رزان، ی زۆر رێژه‌یه‌ك��� كارو كاسپی ئه‌مانیش به‌جارێك كز بووه. ی چی���ن س���ێهه‌م ش���ه‌ریكی بازرگان���ی هه‌رێم كوردس���تانه له‌دوای توركیاو ئێرانه‌وه ،ئێس���تا ی ی چین ی دروس���تكراو س���ه‌دان كااڵو كه‌لوپه‌ل���
30
بازاڕه‌كانی كوردستانیان پڕ كردووه ،به‌رهه‌مهێن‌و مادی‌‌و گیرفانیاندا ده‌گونجێت‌و پێویستییه‌كانیان ی پیشه‌سازیی ه ده‌ستییه‌كانیش نیگه‌رانن بهش���ێوهیهكی كات���ی پڕ ده‌كات���هوه ،نه‌ك هه‌ر فرۆشه‌ران ی مۆبیلیات ،به‌ڵك���و زۆرجار هاواڵتییه‌ك ك ه رانكو ی هاوشێوه‌ی پیشه‌ساز ی ك ه ئهو كااڵیانه لهوه ی ی كوالێت ی كوه‌ردس���تانن‌و له‌چین دروس���تده‌كرێن چۆغه‌یه‌كی چینی نرخ هه‌رزان‌و كورد ته‌قلید ی نرخ به‌رزی بخه‌یته ب���ه‌رده‌م ،چینییه‌ك ه ی به‌كااڵ كوردییه‌كان لێژ كردووه‌‌و باش��� مه‌یدانی كێبڕكێ ی له‌كوردستاندا كۆن‌و دێرینن به‌ره‌و ده‌كڕێت». ئهو پیشان ه ی ئ���هو پێیوای���ه پێویس���ته ئ���هو روو‌هی هێنان له‌ناوچوون ده‌چن. ی به‌رچاو ی ببینرێت ك ه بهش���ێك ی كه‌لوپه‌لی چین به‌اڵم كازم ك ه بازرگانێك���ی هاورده‌ی كه‌لوپه‌ل ی گه‌نجان توانایان سنوورداره، ی له‌خه‌ڵك بهتایبهت ی چینیی���هو پێش���انگاكه‌ی له‌گه‌ڕه‌ك ن���او ماڵ ی ی به‌رامبه‌ر به‌تایبه‌تی له‌پرۆس هی هاوسه‌رگیریدا دابینكردن مامۆس���تایانه ،بۆچوونێك���ی دیك���ه ی گونجاو كۆمه‌كیان ی كااڵی چینی هه‌ی���ه ،ئهو ئاماژه بهوه كه‌لوپه‌ل���ی ناو ما ڵ به‌نرخێك به‌هێنان��� ی پێده‌كات .به‌اڵم هێشتا بهش���ێك له‌كاسپكاران‌و ی زۆر ی له‌گه ڵ چیندا سوودێك ده‌كات كه بازرگان ی كااڵی چینی به‌م ی كوردستان هێنان ی ده‌رامه‌ت‌و پیشه‌وه‌ران بۆ كوردستان‌و به‌رز كردنهوهی ئاست ی كوردس���تان ده‌زانن‌و ی ئابور ی به‌رچاو رێژه زۆره به‌زیان ی هه‌لی كاردا بۆ بهش���ێك دروس���تكردن ی ی رێژهی به‌رهه‌مهێنان له‌خه‌ڵكی هه‌ب���ووه ،ئهو داكۆكی له‌وه‌ش ده‌كات پێیانوای ه بووه‌ته هۆی ئهوه ی رۆژ به‌ڕۆژ له‌كوردستاندا ی ده‌س���ت كه ئه‌گه‌ر بازرگان مه‌به‌س���تی بێ���ت ،ده‌توانێت پیشه‌س���از ی له‌جیهانی ئه‌مڕۆدا ك ه ی چینی مواس���ه‌فات ب���اش بهێنێ ،چونك ه كه‌متر بێته‌وه ،لهبهرئهوه كااڵ ی ی گلۆبال ناوده‌برێ ،هێنانه‌خواره‌وه ی زۆر به‌سه‌رده‌م ل���ه‌ڕووی كوالێتییه‌وه چینی���ش مۆبیلیات ی ی نوس���تن‌و ن���رخ یه‌كێك ه له‌پێداویس���تیی ه س���ه‌ره‌كییه‌كان ی میوان‌و كه‌وانته‌رو ژوور باش‌و تاقم ی ی زانست ی هه‌ی ه كه دارو كێبڕكێی بازاڕ .هه‌رزانی نرخیش به‌پێ ی ته‌له‌فزیۆن��� كورس���یو ته‌پڵه‌ك ی ی راس���ته‌وخۆی به‌بڕی تێچوون ی ئابوری په‌یوه‌ند چه‌رم‌و قوماش���ه‌كه‌یان پته‌وو قایمه‌و سااڵنێك زۆری���ش وهك خۆیان ده‌مێننه‌وه‌‌و به‌رگ ه ده‌گرن ،ئ���هو كاالیانه‌وه‌ی ه ك��� ه به‌رهه‌مده‌هێنرێن ،كاتێك ی پیش ه ده‌ستییه‌كان بڕی تێچوونیان له‌ڕووی جوانی‌‌و هه‌ڵكۆڵین‌و نه‌خش‌و نیگاریشه‌و‌ه ك ه بهرههم ی زۆر لهو كااڵ هاوش���ێوانه زیاتر بێت ك ه له‌واڵتان ی خۆماڵی. سه‌رنجڕاكێشترن له‌به‌رهه‌م ی به‌پێی مواسه‌فاته ،دهرهوه ده‌هێنرێن ،به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك نرخیان به‌رزو ی چین ی كااڵ ئهو وتی «نرخ به‌كاربه‌ری كوردستانیش دوو جۆرن ،به‌شێكیان گ���ران ده‌بێت كه فرۆش���یان نامێنێ���ت ،چونك ه ی ی هه‌رزان ،زۆربه ی به‌رزو بازاڕ پڕ‌ه له‌كااڵی هاوش���ێوه ی كوالێت ی كڕینیان بهرزهو ب���ه‌دوا هێ���ز ی نرخ ی ب���ۆ هه‌رزان ی تایبه‌ت ێ بۆ ئ���هوه بیك���ڕێ ،به‌اڵم خه‌ڵكیش حس���ابێك مارك���هدا ده‌گ���ه‌ڕ ی ی ئۆباڵ ی تری خهڵكی ده‌رامه‌تیان سنوورداره ،ده‌كه‌ن .ئ���ه‌م پیش���ه‌وه‌ران ه بهش���ێك به‌شه‌كه ی ی روو له‌نه‌مان���ی پیش���ه‌كه‌یان ده‌خه‌ن ه ئه‌س���تۆ ئهو كااڵیان���ه هه‌ڵده‌بژێرێن كه له‌گ هڵ ئیمكانات ده‌س���ه‌اڵت‌و الیه‌ن ه په‌یوه‌ندی���داره‌كان كه وهك ی خۆماڵی‌‌و پێویس���ت به‌ته‌نگ پاراستنی بهرههم پیشه‌وه‌ره‌كانیه‌وه نییه. ێ ی ته‌م���ه‌ن 19س���اڵه‌و ده‌یه‌و ره‌ن���ج گه‌نجێك ی ی ش���ه‌قام ی هه‌راج ك���راو له‌كۆتای پانتۆڵێك��� ی مه‌وله‌وی���دا بك���ڕێ ،ب���ه‌اڵم دوودڵ��� ه ل���هوه ی پێویست‌و باش نه‌بێت، ی له‌ئاس���ت كوالێتیه‌كه ی ئه‌میش وه‌كو زۆرێك له‌خه‌ڵكی ئهم واڵت ه پرسیار ی ئهوروپاو ئه‌مه‌ریكا ئهوه ده‌كات ك ه بۆ له‌واڵتان ی كااڵو ی چینی كوالێتیی���ان بهرزهو كێبڕكێ كااڵ ی ی ئه‌وروپی‌‌و ئه‌مه‌ریكیش ده‌كه‌ن ،كه‌چ ش���مه‌ك الی ئێمه وا په‌رپوت‌و بێكه‌ڵكن؟ ێ «خه‌تاك ه پاشان هه‌رخۆی وه‌اڵم ده‌داته‌وه‌و ده‌ڵ ی ده‌كه‌وێت��� ه ئه‌س���تۆی ب���ازرگان‌و هاورده‌كاران ی ی نرخ نزم‌و كوالێت كوردس���تان ك ه ده‌چن كااڵ ی زۆرتری���ن قازانجیان نزم ده‌هێن���ن بۆ ئ���هوه ده‌ستكه‌وێت».
بەشێک لەبازرگانەکان دەچن کااڵی نرخ نزم‌و کوالێتی نزم دەهێنن بۆ ئەوەی زۆرترین قازانجیان دەستکەوێت
بازرگانیو پیشەسازی
کێشەیەکی گەورەی کوردستان "چۆنیەتی ئیدارەکردنی ئابورییە"
كاروباره‌كان���ه ،به‌رده‌وام كار ب���هو لۆژیكه ده‌كر ێ ك���ه ئه‌مڕۆ هه‌بێ س���به‌ینێ خ���وا گه‌وره‌یه ،ئه‌مه كێش���ه‌كه‌یه .ئه‌گینا ئهو بڕه دراوو پاره‌یه‌ی دێته دهستی كه‌رتی گش���تیو تایبه‌تیش بڕه پاره‌یه‌كی كهم نییهو ده‌توانرێ پ���ڕۆژهی گه‌وره‌ی پێبكرێ، كێش���ه‌كه له‌چۆنیه‌ت���ی ئی���داره كردن���ی ئابوری واڵتدایه«. له‌وه‌اڵم���ی ئهو پرس���یاره‌ی گۆڤ���اری بازرگانیو پیشه‌سازیش���دا ك���ه ئای���ا سیاس���ه‌تی ئاب���وری حكومه‌تی هه‌رێم ،سیاس���ه‌تێكی سه‌ركه‌وتوو بووه یان نا ،ئهو ده‌ڵێت « له‌هه‌موو سیاسه‌تێكدا خاڵی به‌هێزو الواز ههیه ،سیاس���ه‌تی ئابوری حكومه‌ت له‌هه‌ندێ���ك ب���واردا س���ه‌ركه‌وتووه ب���ووه ،وهك گه‌ش���ه‌دان به‌په‌یوه‌ندییه‌كان‌و ن���ه‌وت‌و چیمه‌نتۆو س���ۆپه‌ر ماركێت‌و یه‌كه‌ی نیشته‌جێ بوون ،به‌اڵم له‌هه‌ندی بواری دیكه‌دا س���ه‌رنه‌كه‌وتوو بووه وهك بواری هێنانی پیشه‌س���ازی گه‌وره‌و كش���توكاڵ‌‌و وه‌به‌رهێن���ان ،هه‌روه‌ها بواری گه‌ش���توگوزار كه وهك پێویست سوودی لێوه‌نه‌گیراوه ،هه‌روه‌ها لهو روهوه ك���ه ده‌بینین جیاوازییه‌ك���ی یه‌كجار گه‌وره ههیه له‌نێوان بڕی ئهو كااڵو شمه‌كانه‌ی ده‌هێنرێن ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی كه ده‌نێردرێنه دهرهوه». ئاسۆ پێیوایه سیاسه‌تی ئابوری حكومه‌ت به‌پله ی یه‌ك���ه‌م به‌رپرس بووه ل���هوهی س���ه‌رچاوه‌كانی به‌ده‌ستهێنانی دراو له‌كوردستاندا ده‌گمه‌ن بن. پاش���ان ئام���اژه به‌كاریگه‌ری سیاس���ه‌تی ئابوری واڵتان���ی ناوچهك���ه‌ش به‌رامب���هر به‌كوردس���تان ده‌كات ،كه سیاسه‌تێكه لهس���هر ئهوه بنیاتنراوه به‌رده‌وام هه‌رێمی كوردس���تان له‌ڕووی ئابورییهوه پاش���كۆو گرێدراوی ئابوری ئه‌وان بێت ،به‌تایبه‌تی توركیاو ئێران ،ته‌نانه‌ت سیاسه‌تی گشتیو هێزی سه‌ربازیشیان بۆ ئهو ئامانجه ده‌خه‌نه گه‌ڕ. ئ���هو ده‌ڵێ���ت «كاتێك ئێ���ران ئ���اوی ئه‌ڵوه‌ند ده‌گرێت���هوه 25 ،هه‌زار دۆنم زه‌وی كش���توكاڵیی كوردس���تان له‌ناوچه‌ی خانه‌قی���ن په‌كده‌خات كه پش���ت به‌و ئاوه ده‌به‌س���تێت ،كه توركیا پڕۆژهی گاپ جێبه‌ج���ێ ده‌كات‌و 30ملی���ار دۆالری تێده‌چ���ێ ،ده‌توان���ێ له‌به‌ن���داوی ئه‌تاتوركدا 50 ملی���ار مه‌تر س���ێجا ئاو پاش���ه‌كه‌وت بكات‌و دێت ئ���اوت لێده‌گرێت���هوه ،بۆ ئهوهی ئێم���ه به‌رده‌وام پێویستیمان به‌ته‌ماته‌و ش���وتی‌‌و ئه‌ودوای میوه‌و سه‌وزه‌واتی ئه‌وان بێت ،دیاره كه تۆ كشتوكاڵیشت
نه‌بوو پیشه‌س���ازی خۆراكیش���یت پێشناكه‌وێ، ناچ���ارت ئه‌كه‌ن له‌ئه‌وانه‌وه ش���ت بهێنی ،ههموو ئه‌مانه به‌شێوه‌یه‌كی سیس���ته‌ماتیك له‌الیه‌ن ئهو ده‌وڵه‌تانه‌وه پالنیان بۆ داڕێژراوه». ئهو ئاماژه به‌تیۆری گه‌مه game theoryده‌كات له‌ئابوریدا ،كه ئهم كیبڕكێ ئابوریانه وهك گه‌مه‌و یاری���ی وان‌و ده‌ڵێت «به‌پێی ئهم تیۆره ئه‌گه‌ر تۆ گ���ۆڵ لهو نه‌كه‌یت ئهو گ���ۆل له‌تۆ ده‌كات‌و هه‌قی خۆش���یه‌تی ،هه‌میشه له‌گه‌ڵ ركه‌به‌ردا قازانجی تۆ زیانی ئهوه ،زیانی تۆ تۆ قازانجی ئهوه ،به‌تایبه‌تی له‌م س���ه‌رده‌مه‌ی ئێستادا كه س���ه‌رده‌می گلۆبال‌و كرانه‌وه‌ی سنوورو بازاڕه‌كان‌و كه‌می باجه«. ئهو پێیوایه باش���ترین سیاس���ه‌ت كه حكومه‌تی هه‌رێم په‌یڕه‌وی بكات بۆ ده‌رباز بوون له‌م دۆخه‌و بۆ ده‌ربازبوون له‌ده‌گمه‌نی س���ه‌رچاوه‌كانی دراو، دۆزینه‌وه‌ی ئ���هو بواره‌یه ك���ه ده‌توانێ كێبڕكێی ركه‌به‌ره‌كانی پێبكات ،ئایا له‌گه‌شتوگوزاردایه یان له‌خوێندن یان له‌گواستنه‌وه‌و په‌یوه‌ندییه‌كان یان له‌پیشه‌سازی نه‌وتدایه؟ ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێم‌و الیه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان‌و ئابوریناسان وه‌اڵمی ئهم پرسیاره بده‌نه‌وه.
33
بازرگانیو پیشەسازی
ی دراو.. ی سه‌رچاوه‌كان ده‌گمه‌ن
ئابوریناسێك :روانینێك ی ستراتیجمان نیی ه بۆ ئیداره كردنی پاره ی كوردستان ئابوری هه‌رێمی كوردستان به‌بێ وه‌رگرتنی بودجه له‌به‌غداو به‌بێ فرۆشی نه‌وت ،چ ئاسۆیه‌كی له‌به‌رده‌مدایه؟ ئه‌مه پرسیارێكه كه پێویسته به‌ر له‌هه‌ر كه‌سێك ده‌سه‌اڵتدار‌و بازرگان‌و ئابوریناسه‌كانی كوردستان بیر له‌وه‌اڵمه‌كه‌ی بكه‌نه‌وه. ئابوریناسێك له‌م راپۆرته‌ی گۆڤاری بازرگانیو پیشهسازیدا ده‌ڵێت «كێشه‌كه ئه‌وه‌یه ئێمه روانینێكی ستراتیجمان نییه بۆ ئیداره كردنی سه‌روه‌ت‌و سامان‌و پاره‌ی كوردستان ،ئه‌گه‌ر سبه‌ی به‌غدا بودجه‌ی لێبڕین ،مه‌گه‌ر دانیشین‌و سه‌یری ئاسمان كه‌ین».
دەبێت حکومەتی هەرێم پالنی درێژخایەنی هەبێت بۆ بوژانەوەی چەندین کەرتی ئابوری دیکە جگە لەپشتبەستن بە بودجەی بەغداو دەرهێنانی نەوت
ئابوریناس‌و مامۆس���تای زانكۆ (ئاسۆ حه‌مه‌ساڵح ق���ادر) ك���ه هه‌ڵگ���ری بڕوانام���هی ماس���ته‌ره له‌به‌ڕێوه‌بردنی س���تراتیجی ئابوریدا ،س���ه‌باره‌ت به‌ده‌گمه‌نی س���ه‌رچاوه‌كانی به‌ده‌س���تهێنانی دراو له‌هه‌رێمی كوردس���تاندا ،ئام���اژه بهوه ده‌كات كه «سه‌رچاوه‌كانی دراو له‌هه‌موو جیهاندا ده‌گمه‌نن، چونك���ه ئهم���ه بناغه‌ی دروس���تبوونی زانس���تی ێ ئابورییه ،ت���ۆ پێداویس���تییه‌كی زۆرت هه‌ن‌و ب نه‌وت‌و باج‌و گومرك‌و رس���وماتی تاپۆو هاتوچۆوه و ك سنوورن ،به‌اڵم له‌به‌رامبه‌ردا ئهو كه‌ره‌سه‌و شمه هه‌ی���ه ،پێش���یوایه له‌هه‌مانكاتیش���دا رۆژ به‌ڕۆژ تن ه كااڵیانه‌ی بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئهو پێداویستیانه ه كۆمپانیاكان���ی كه‌رتی تایب���ه‌ت له‌گه‌وره‌بووندان‌و ك هم‌و ده‌گمه‌نن». خاوه‌نی سهرمایهو داهاتێكی گه‌وره‌ن ،به‌نموونه‌ش ی تی ه سیف دراو كات ه د ه و ه ل باس ئهو له‌كاتێكدا كه ئام���اژه به‌گروپی كۆمپانیاكانی فاروق‌و كۆمپانیای بێت، ه ن ی ی ه رێژ ی ن��� ه گم ه د ر ه گ ، دراو وه‌رناگ���رێ قه‌ی���وان‌و كۆمپانی���ای هه‌ڵه‌بج���ه لهس���لێمانیو ه پێیوای دراو، پێیناوترێت بێت زۆر چونك���ه ئه‌گه‌ر كۆمپانیای دابین له‌هه‌ولێر ده‌كات. ی ك ه ی ه شێو ه ب كوردس���تاندا ه ل دراو سه‌رچاوه‌كانی ئهم ئابوریناسه جه‌غت لهوه دهكاتهوه كه ئه‌ركێكی ، ێ د ه غ���داو ه ب ه ل ه ك ه ی ه ی ه بودج و ه ئ��� س���ه‌ره‌كی حكومه‌ت���ی هه‌رێم ئه‌وه‌یه بۆ ئهوهی كوردس���تان و ه «ئ ڵێت ه د و ه ئ ، ه وت ه ن ی فرۆش ویش���دا له‌پاڵ ئه له‌ده‌گمه‌نیی س���ه‌رچاوه‌كانی به‌ده‌ستهێنانی دراو ی ئابور ه ل وت ه ن ی فرۆش و ێ د ه غداو ه ب ه ل ی بودجه‌یه ده‌ربازی بێت ،پێویسته پالنی درێژخایه‌نی هه‌بێت كجار ه ی ی ك ه ئاس���ۆی ، ه و ه ر ه د ه بهێنین كوردس���تان ی دیكه ،له‌وانه بۆ بوژانه‌وه‌ی چه‌ندین كه‌رتی ئابور تاریكم���ان له‌به‌رده‌مدایه ،ته‌نانه‌ت به‌پێی داتاكانی كه‌رتی گه‌ش���توگوزار‌و كش���توكاڵ‌‌و پیشه‌س���ازی حكومه‌تی هه‌رێمیش له %90به‌ره‌و ژووری داهات‌و خۆراك. ده‌رامه‌ت‌و دراوی كوردس���تان پشت به‌و بودجه‌یه ئاس���ۆ ده‌ڵێت «سروش���تی كوردس���تان تا بڵێی ده‌به‌ستێت كه له‌جكومه‌تی عێراقه‌وه دێ. ج���وان‌و دڵڕفێنه ،زۆربه‌ی مه‌رجه پێویس���ته‌كانی ی ستهێنان ئاسۆ ئاماژه بهوه ده‌كات كه به‌شێكی به‌ده گه‌ش���توگوزاری تیایه ،وهك بوون���ی كه‌ژو كێوو ی فرۆش��� ه داه���ات‌و دراوی حكومه‌ت په‌یوه‌ندی ب تاڤگه‌و روبارو خه‌ڵكێك ی دڵكراوه‌و باش».
32
هه‌روه‌ها ئاماژه بهوه ده‌كات كه خهڵكی كوردستان خه‌ڵكێكی كرده‌و ئیشكه‌رن‌و ئه‌گه‌ر هه‌لومه‌رجێك ی له‌باری���ان بۆ بڕه‌خس���ێنرێ ،به‌ئاس���انی ده‌توانن كه‌رتی كش���توكاڵ به‌ئه‌ندازه‌ی���ه‌ك ببوژێنه‌وه كه زۆربه‌ی پێویستییه‌كانی بازاڕی كوردستان له‌ڕووی به‌روبومی كشتوكاڵییه‌وه (روه‌كی‌‌و ئاژه‌ڵی) دابین بكات ،هه‌روه‌ها ده‌كرێ پێشخس���تنی كش���توكاڵ بكرێته بنه‌مای دامه‌زراندنی پیشه‌س���ازی خۆراك له‌كوردس���تاندا ،ك���ه ههموو ئه‌مان���ه‌ش له‌حاڵی به‌دیهێنانیاندا ده‌بنه س���ه‌رچاوه‌ی به‌ده‌ستهێنانی دراو ،نه‌ك بڕێكی زۆری ئهو دراوه‌ی له‌كوردستاندا هه‌مانه ،له‌به‌رامبه‌ر هێنانی كااڵو ش���مه‌كه‌دا بده‌ین به‌ده‌ره‌وه. ئهو پێیوایه كێش���هی ئابوری ئێم���ه له‌ده‌گمه‌نی دراوو پ���اره‌دا نییه ،به‌ڵكو كێش���ه‌كه له‌چۆنیه‌تی ئی���داره كردنی پاره‌كه‌دایه ،له نه‌بوونی روانینێكی س���تراتیجیدایه ل���هوهی كه س���به‌ینێ له‌به‌غداوه بودج���هو پاره‌ی نه‌وتیان لێبڕین ئێمه چی بكه‌ین؟ ئایا دانیشین‌و سه‌یری ئاسمان بكه‌ین. ئاسۆ ده‌ڵێت «روانینیێكی ستراتیجی به‌دیناكرێ‌‌و ئ���هوهی هه‌ی���هو نییه ل���ه‌م واڵته‌دا رای���ی كردنی
بازرگانیو پیشەسازی عێراق دەیەوێ نرخی ١دۆالر یەکسان بکات بە ١دینار
ناوب����راو وتی «لهس����ه‌روه‌ختی گۆڕین����ی دینارو س����ڕینه‌وه‌ی س����فره‌كاندا ،ك����ه به‌رهه‌مهێن����ان‌و دام����وده‌زگای ئیداری باش����مان نه‌ب����ێ ،هه‌رێمی كوردس����تان‌و عێ����راق ده‌بنه بازاڕێك����ی گونجاوی كااڵی تورك����یو چینی‌‌و ئێران����یو ئابورییه‌كه‌مان دهبێته ئابورییه‌ك����ی به‌كاربه‌ر زیاتر لهوهی ببێته به‌رهه‌مهێن». له‌وه‌اڵمی ئهو پرسیاره‌ش����دا كه سه‌باره‌ت بهوهی كه له‌كاتی لێكردنه‌وه‌ی 3سفره‌كه له‌دینار ،هێزی كڕین����ی ئهم دراوه الواز نابێ����ت ،ئهو وتی «ئهوه دهكهوێته س����هر بانكی ناوه‌ن����دی عێراق ،كه ئایا مه‌زادی فرۆش����تنی رۆژانه‌ی دۆالر به‌مش����ێوه‌یه‌ی ئێس����تا به‌رده‌وام ده‌بێت بۆ ئهوهی هاوس����ه‌نگی دینارو دۆالر رابگرێ؟». دكتۆر خه‌لیل ئاماژهی بهوه كرد كه بانكی ناوه‌ندی به‌رپرسی ئهو فرۆش����تنه‌یه‌‌و ده‌بێت به‌به‌رده‌وامی ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
دۆالر بفرۆش����ێ‌‌و دۆالر بخاته بازاڕه‌وه بۆ ئهوهی نرخ����ی دینار نزم نه‌بێته‌وه‌‌و ب����ۆ ئهوهی نرخی 1 دۆالر یه‌كس����ان بكات به 1دین����ار ،وهك ئهوهی ماوه‌یه‌كی زۆره هاوس����ه‌نگی نێوان دینارو دۆالری راگرتووه كه دۆالرێك به‌رامب����هره به 1200دینار. هێمای بۆ ئه‌وه‌ش كرد كه پێش����تر چه‌ند واڵتێكی دیكه‌ی وهك توركی����او به‌رازیل به‌هه‌مان ئه‌زموندا تێپه‌ڕی����ون ،به‌اڵم بههۆی توان����ای به‌رهه‌مهێنان‌و به‌هێ����زی دام����وده‌زگای ئیدارییان����هوه توانیویانه خۆیان له‌ئاس����ه‌واره س����لبییه‌كانی بپارێزن ،ئهو وتی «ئایا بانكی ناوه‌ن����دی عێراق ئهو توانایه‌ی ههیه؟ دی����اره ئێم����ه وهك ئهو واڵتان����ه توانای به‌رهه‌مهێنانمان نییه ،عێراق بههۆی شه‌ڕه‌كانیه‌وه ژێرخانی ئابوری روخ����اوه‌و توانای به‌رهه‌مهێنانی به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك����ی زۆر الواز ب����ووه ،ب����ه‌اڵم ئهوهی ئێم����ه هه‌مانه‌و ئهو واڵتانه نیانه ،ئه‌وه‌یه كه ئێمه نه‌وتمان ههیه». دكت����ۆر خه‌لیل ئام����اژهی بهوه كرد ك����ه عێراق ده‌توانێ����ت بۆ پاراس����تنی هاوس����ه‌نگی له‌نێوان خواست‌و خستنه‌ڕوودا ،له‌بری ئهوهی كااڵو شمه‌ك بخاته ڕوو ،ئهو پاره‌یه‌ی ده‌س����تیده‌كه‌وێت بههۆی فرۆش����ی نه‌وته‌وه له‌دۆالر بیخات����ه روو ،ئهو وتی «به‌پێ����ی زانس����تی ئابوری تۆ چه‌ند زیاتر ش����ت بخه‌یته بازاڕه‌وه ئه‌وه‌ن����ده نرخه‌كه‌ی داده‌به‌زێ، واته چه‌ند دۆالری زیاتر بخه‌یته بازاڕه‌وه ،ئهوهنده نرخه‌كه‌ی به‌رامبه‌ر به‌دیناری عێراقی داده‌به‌زێ». له‌مباره‌وه ئاماژهی بهوه كرد كه پێش����تر 1دۆالر ب����ه 2هه‌زار دینار بوو ،به‌اڵم كه ورده‌ورده بانكی ناوه‌ندی عێراق دۆالری خس����ته بازاڕه‌وه‌‌و رۆژانه بڕێكی زۆری لێفرۆشت نرخه‌كه‌ی دابه‌زاند بۆ 1200 دینار ،واته حكومه‌تی عێراق����یو بانكی ناوه‌ندی ده‌توانن قه‌ره‌بووی ب����ێ توانایی له‌به‌رهه‌مهێنان‌و خستنه‌ڕووی كااڵو شمه‌كدا ،به‌خستنه‌ڕووی دۆالر بكه‌نه‌وه بۆ ئهوهی پاره‌ی عێراقی به‌هێزتر بێت. دكتۆر خه‌لیل جه‌ختی لهس����هر ئ����هوه كردهوه بۆ ئهوهی خهڵكی متمانه‌یه‌كی زیاتری به‌دینار ههبێو به‌لێكردنه‌وه‌ی س����فره‌كان را بێت ،ئه‌وا پێویسته حكوم����هتو بانكی ناوه‌ندی كۆمه‌ڵێك رێوش����وێن بگرنه به‌ر بۆ راگرتنی هاوس����ه‌نگی نێوان دینارو دۆالر ،ئ����هو وتی «ده‌بێت حكوم����ه‌ت كۆمه‌ڵێك به‌رنام����هی هه‌بێ����ت ،پێویستیش����مان به‌كاته بۆ ئ����هوهی خه‌ڵك رابێ‌‌و متمانه‌ی ب����هو دراوه نوێیه هه‌بێت ،ئه‌مه‌ش ئه‌ركێكه دهكهوێته س����هر هه‌وڵ‌‌و چاالك����ی حكومه‌ت ،چه‌ند ه����ه‌وڵ‌‌و چاالكی زیاتر بێت ،ئهوهنده ئهو كات‌و ماوه‌یه كه‌متر ده‌بێته‌وه‌‌و خه‌ڵكیش متمانه‌یان به‌دینار زیاتر ده‌بێت».
بۆ ئەوەی خەڵک متمانەیەکی زیاتری بە دینار هەبێ‌و بە لێکردنەوەی سفرەکان رابێت ،پێویستە بانکی ناوەندی کۆمەڵێک رێوشوێن بگرێتەبەر بۆ راگرتنی هاوسەنگی نێوان دینارو دۆالر
35
بازرگانیو پیشەسازی
دینار ..كاتێك سفره‌كان ی لێده‌كرێته‌وه زیان‌و سووده‌كانی له‌دیدی ئابوریناسێكه‌وه
باسێكی گه‌رمی ئه‌مڕۆی ناوهنده ئابورییه‌كانی عێراق لێكردنه‌وه‌ی سفره‌كانه له‌دینار ،كه ئایا ئهم ههنگاوه زیان به‌ئابوری‌‌و دراوی عێراقی ده‌گه‌یه‌نێت ،یان به‌پێچه‌وانه‌وه ،دراوو ئابورییه‌كه‌ی به‌هێز ده‌كات؟ ئابوریناسێك ئاماژه بهوه ده‌كات كه سه‌باره‌ت به‌م مه‌سه‌له‌یه دوو بۆچوونی جیاواز ههیه، ئهو ده‌ڵێت «له‌ڕووی زانستی ئابورییهوه، لێكردنه‌وه‌ی سفره‌كان نه‌ك هه‌ر زیانی بۆ دینار نییه ،به‌ڵكو كارێكی ئیجابییه ،به‌اڵم له‌ڕووی ده‌رونییه‌وه خهڵكی متمانه‌یان بهوه نییه». دكت����ۆر «خالید حه‌یده‌ر» مامۆس����تای بهش���� ی ئابوری له‌زانكۆی س����لێمانی به‌گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌س����ازی راگه‌یاند ئه‌گه‌ر له‌ڕووی زانس����تیو بابه‌تیان����ه له‌البردنی س����فره‌كان له‌دینار بڕوانین،
34
ئ����ه‌وا نه‌ك ه����هر كاریگه‌ری س����لبی نییه ،به‌ڵكو خه‌ڵ����ك متمانه‌ی ب����ه‌م كاره نیی����هو هه‌وڵده‌ده‌ن كاریگه‌رییه‌كه‌ی ئیجابیه ،ئهو وتی «له‌به‌رئه‌وه‌ی پاره‌كه‌ی����ان بده‌ن ب����ه‌زه‌وی‌‌وزارو ئوتومبێل‌و زێڕ، گریم����ان 1دۆالر به 1000دین����ار بێت ،به‌البردنی واته خه‌ڵك هه‌وڵده‌دات ش����ت بك����ڕێ‌‌و پاره‌كه‌ی ئ����هو 3س����فره 1دۆالر یه‌كس����ان ده‌بێ����ت به 1داده‌نێ به‌پاره‌یی». دین����ار ،به‌م ههنگاوه نرخ����ی دیناره‌كه‌مان به‌رزو دكتۆر خالید ئاماژهی بهوه كرد كه ره‌نگه بههۆی به‌هێز ده‌بێت����هوه ،وهك ئهوهی كه وه‌ختی خۆی زۆری خواس����ت لهس����هر ش����مه‌كه‌وه ،له‌ئه‌نجامی دینارێك یه‌كس����ان بوو به 3دۆالر ،ئه‌مه له‌ڕووی البردنی س����ێ س����فره‌كه‌دا جۆرێك له‌هه‌ڵئاوسان‌و زانس����تییه‌كه‌یه‌وه ،به‌اڵم كه بێیته س����هر الیه‌نی به‌رزبوون����هوهی ن����رخ له‌هه‌رێم����ی كوردس����تان‌و ده‌رونی خه‌ڵك ،مه‌سه‌له‌كه به‌جۆرێكی دیكه‌یه« .عێراقیش����دا دروس����تبێت .ئهو وت����ی «بۆچوونی ناوبراو ئاماژهی بهوه ك����رد كه ئهو بڕه پاره‌یه‌ی دووه‌می ئابوریناس����ان ئه‌وه‌یه ك����ه له‌به‌رئه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌رێك وه‌ریگرت����ووه ره‌نگه ملیۆنێك دینار خه‌ڵك ئیتر متمانه‌ی به‌هیچ نامێنێ ،بهش����ێكیان بووبێ����ت ،له‌م حاڵه‌ت����هدا مووچه‌كه‌ی ده‌بێت به پ����اره له‌ماڵه‌وه هه‌ڵده‌گ����رن‌و چاوه‌ڕوانی داهاتوو 1000دین����ار ،ئه‌مه له‌ڕووی ده‌رونییه‌وه كاریگه‌ری ده‌كه‌ن تا بزانن ئاڕاس����ته‌ی بازاڕ‌و چاره‌نوس����ی ێ ده‌چێ ،ئه‌وس����ا بڕیار خراپ����ی لێده‌كه‌وێت����هوه ،ل����ه‌م روانگه‌یه‌ش����هوه دین����ارو دۆالر به‌ره‌و كو ئابوریناسان پێش����بینی ئه‌گه‌ری جیاواز ده‌كه‌ن .لهس����هر ئ����هوه ده‌ده‌ن پ����اره دانراوه‌كانیان چی ئهو وت����ی «هه‌ندێك ئابوریناس����ان پێیانوایه كه لێبكه‌ن.
بازرگانیو پیشەسازی
ی نه‌وت‌و غاز.. پڕۆژه یاسا په‌یوه‌ندیی بەغداو هه‌رێم به‌ره‌و تهنگهژه ده‌بات مه‌سه‌له‌ی نه‌وت‌و غاز یه‌كێكه له‌مه‌سه‌له ههره ئاڵۆزه‌كانی عێراق ،حكومه‌تی ناوه‌ندی چۆنیه‌تی مامه‌ڵه پێوه‌كردنی به‌ماف‌و ده‌سه‌اڵتی خۆی ده‌زانێت ،كوردیش ئهم كاره به‌پێشێلكردنی ده‌ستور ناوده‌باو پێداگری له‌سه‌ر ئهوه ده‌كات كه ده‌بێت ئهم ده‌سه‌اڵته له‌نێوان حكومه‌تی ناوه‌ندی‌‌و حكومه‌تی هه‌رێمدا دابه‌ش بكرێت، په‌رله‌مانتارێكی كورد له‌په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێت «هه‌قه حكومه‌تی كوردستانیش چه‌ند گرێبه‌ستی كردووه بینرێته په‌رله‌مانی كوردستان بۆ ئهوهی شته‌كان شه‌فاف بن».
دوو پرۆژەیاسا لەعێراقدا ملمالنێیانە ،یەکێکیان رۆڵی حکومەتی ناوەندی بەرجەستەتر دەکاو ئەویتریشیان رۆڵی هەرێم‌و پارێزگاکان
په‌رله‌مانتاری عێراق «دكتۆر بایه‌زید حه‌س���ه‌ن» به‌گۆڤ���اری بازرگانیو پیشه‌س���ازی راگه‌یاند ك ه دوو م���اده ههیه له‌ده‌س���توری عێراق���دا ،ئاماژه به‌نه‌وت‌و غ���ازو چۆنیه‌تی مامه‌ڵ���ه پێوه كردنی ده‌ك���ه‌ن ،یه‌كێكی���ان مادده‌ی 111ی���ه كه ده‌ڵی ن���ه‌وت‌و غاز موڵكی ههموو گه‌لی عێراق ه له‌هه‌موو پارێ���زگاو هه‌رێمه‌كان���دا .دووه‌میش���یان ماده‌ی 112ی���ه كه له‌دوو بڕگه پێك���دێ ،له‌بڕگه‌یه‌كیاندا ته‌ئكید لهوه دهكاتهوه پێویس���ته داهاتی نه‌وت‌و غ���از له‌هه‌موو عێراق���دا هاوبه‌ش بێ���ت له‌نێوان په‌رله‌مانه‌وه پێشكه‌ش به‌په‌رله‌مانی عێراق كراوهو حكومه‌ت���ی ناوه‌ندی‌‌و ههموو هه‌رێم���ه‌كان‌و ئهو له 56ماده پێكدێ ،كه دوای ئهوهی 26ماده‌ی پارێزگانه‌ی نه‌وتیان تیایه ،پاشان ده‌بێت داهاتی خوێندرایه‌وه ،له‌سه‌ر خواستی لیستی هاوپه‌یمانی نه‌وت به‌گوێ���ره‌ی ژمارهی دانیش���توانی هه‌رێم‌و نیش���تمانی خوێندنه‌وه‌كه‌ی راگیرا ،له‌به‌رئه‌وه‌ی پارێزگاكان دابه‌ش بكرێت .له‌بڕگه‌ی دووه‌میش���دا وتیان زانیاری ته‌واویان لهس���هر پڕۆژه یاس���اكه هاتووه كه داڕشتنی سیاس هتو پالنی ستراتیجی نییه ،له‌م پڕۆژه یاسای هی 60ئه‌ندام په‌رله‌مانه‌دا بۆ به‌ره‌و پێش���بردنی كه‌رتی نه‌وت‌و وه‌به‌رهێنان‌و به‌پێچه‌وانه‌وه ،ده‌س���ه‌اڵت‌و رۆڵێكی زیاتر دراوه پێشخس���تنی ده‌بێ���ت هاوب���ه‌ش بێ���ت له‌نێوان به‌هه‌رێم‌و پارێزگاكان تا حكومه‌تی ناوه‌ندی. حكومه‌تی ناوه‌ن���د‌و هه‌رێم‌و پارێزگاكاندا .بایه‌زید بایه‌زی���د وتی «تێپه‌ڕاندن���ی هه‌ریه‌ك له‌م پڕۆژه ی ئاسان وتی «وات���ه هه‌ر پڕۆژه یاس���ایه‌ك كه داده‌نرێ یاس���ایانه‌دا له‌په‌رله‌مانی عێراقیدا كارێك له‌عێراقدا سه‌باره‌ت به‌نه‌وت‌و غاز ده‌بێت ره‌چاوی نیی���ه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ه���هر پڕۆژه یاس���ایه‌ك كه ئهم دوو خاڵه بكات :ئیداره كردنی هاوبه‌ش بێت ،ده‌خرێته به‌رنامه‌ی دانیش���تنه‌كانی په‌رله‌مانه‌وه، له‌گ هڵ داڕشتنی پالنی ستراتیجی پێكهوه بێت» .ده‌بێت ره‌زامه‌ندی هه‌ر یه‌ك له‌سه‌رۆكی په‌رله‌مان‌و بایه‌زید كه هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی دكتۆرایه له‌بواری دوو جێگیره‌كه‌ی له‌سه‌ر بێت ،ئه‌گه‌ر هه‌ر یه‌كێك ئابوریدا ،ئاماژهی بهوه كرد كه ئێستا دوو پڕۆژه لهو سیانه ئیعترازیان هه‌بێت ئه‌وا ئهو پڕۆژه‌یاسایه یاس���ا له‌عێراقدا ملمالنێیان���ه ،یه‌كێكیان ئه‌وه‌یه ناخرێت���ه ن���او به‌رنام���هی دانیش���تنه‌كانه‌وه، كه چه‌ند رۆژێ���ك له‌مه‌وبه‌ر دوای ئهوهی له‌الیه‌ن له‌په‌رله‌مانی عێراقیدا هیچ یاسایه‌ك تێناپه‌ڕێنرت ئه‌نجومه‌ن���ی وه‌زیران���هوه ره‌وان���هی ئه‌نجومه‌نی به‌ته‌وافوقی سیاسی نه‌بێت». نوێنه‌ران ك���را بههۆی چه‌ن���د كه‌موكوڕییه‌كه‌وه بایه‌زی���د جه‌ختی لهس���هر ئهوه ك���ردهوه ته‌نها ره‌تكرای���هوه ،كه ئ���ه‌م پڕۆژه یاس���ایه وه‌ختی پڕۆژه یاسایه‌ك س���وودی بۆ هه‌رێمی كوردستان خۆی وه‌زارتی نه‌وتی عێراقی كاتێك وه‌زیره‌كه‌ی ده‌بێ���ت ك���ه وهك چ���ۆن عێ���راق ده‌وڵه‌تێكی شه‌هرس���تانی بووه داڕێژراوه‌‌و تیایدا ده‌سه‌اڵت‌و دیموكراس���یو فیدرالیی���هو ده‌س���ه‌اڵته‌كانی رۆڵ���ی حكومه‌ت���ی ناوه‌ندی‌‌و وه‌زاره‌ت���ی نه‌وتی یاسادانان‌و جێبه‌جێكردنی تیا له‌نێوان حكومه‌تی عێراق به‌رجه‌س���ته‌تره له‌ده‌سه‌اڵت‌و رۆڵی هه‌رێم‌و ناوه‌ن���دی‌‌و حكومه‌تی عێراقیدا داب���ه‌ش كراوه، پارێزگاكان ،له‌به‌رامبه‌ریش���دا پڕۆژه یاس���ایه‌كی به‌هه‌مانش���ێوه‌یه‌ش له‌مه‌س���ه‌له‌ی نه‌وت‌و غازدا، دیكه‌ی���ه ك���ه به‌مدوایی���ه له‌الی���ه‌ن 60ئه‌ندام ده‌س���ه‌اڵت له‌نێوان حكومه‌تی ناوه‌ندی‌‌و هه‌رێم‌و ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
ئ���هو پارێزگایانه‌دا دابه‌ش ك���را بێت كه نه‌وتیان ههیه. په‌رله‌مانتاره‌ك���هی عێ���راق وت���ی «حكومه‌ت���ی ناوه‌ن���دی ماف‌و ده‌س���ه‌اڵتی ئ���هوه له‌حكومه‌تی هه‌رێم ناس���ێنێته‌وه كه خۆی گرێبه‌س���ت بكات، هه‌رێ���م مافی ئهوهی ههیه ئیم���زای یه‌كه‌م بكات لهس���هر گرێبه‌س���ته‌كان ،ب���ه‌اڵم ده‌بێ���ت دواتر گرێبه‌س���ته‌كه بنێرێت بۆ لیژنه‌ی فیدرالی نه‌وت‌و غاز كه له‌به‌غدایه‌‌و ل���ه‌وێ پیایدابچنه‌وه ،كه ئایا ئهم گرێبه‌سته‌ی كراوه له‌گه‌ڵ گرێبه‌ستی نمونه‌یی دێته‌وه یان نا؟». به‌اڵم ئهو ئاماژهی به‌حاڵه‌تێكی نادروست كرد كه ئهو كۆمپانیا نه‌وتانه‌ی گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم مۆر بكه‌ن ،شه‌هرستانی ده‌یانخاته لیستی ره‌شه‌وه ،ئهو وتی «بێگومان ئه‌مه شتێكی راست نییه ،ئه‌مه پێچه‌وانه‌ی ماده‌ی 111ی ده‌س���توری عێراقیی���ه كه ده‌ڵێت ن���ه‌وت‌و غاز موڵكی ههموو عێراقه». ه���اوكات ئه‌وه‌ش���ی روونكرده‌وه ك���ه حكومه‌تی ناوه‌ندی‌‌و وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بهش���ێوهیهكی زۆر ش���ه‌فافانه گرێبه‌س���ته‌كانیان ئه‌نجامده‌ده‌ن، ئ���هو وتی «ل���هو ماوه‌یه‌ی راب���ردوودا وه‌زاره‌تی نه‌وت���ی عێراقی چه‌ند گرێبه‌س���تێكیان كرد بوو، هه‌ر هه‌موویان بۆ لیژنه‌ی نه‌وت‌و غازی په‌رله‌مانی عێراق نارد تا هه‌ڵیس���ه‌نگێنن ،هه‌قه حكومه‌تی كوردس���تانیش چه‌ند گرێبه‌ستی كردووه بینرێته په‌رله‌مانی كوردستان بۆ ئهوهی شته‌كان شه‌فاف بێ���ت .چونكه ئێم���ه له‌به‌غدا ك��� ه داوا ده‌كه‌ین له‌وه‌زاره‌ت���ی ن���ه‌وت گرێبه‌س���ته‌كانیان بهێنن، په‌رله‌مانتارانی لیس���ته‌كانی تر پێمانده‌ڵێن باشه بۆ حكومه‌تی هه‌رێمیش گرێبه‌سته‌كان نانێرێ بۆ ئهوهی بزانین چۆنه». ی «چونكه ئهو گرێبه‌س���تانه‌ی له‌به‌غدا وتیش��� ی ب���ووهو زیاتر ك���راون به‌ته‌نافوس���یو كێبڕك��� ل��� ه 10كۆمپانیا بهش���داریان تیا ك���ردووه ،كام كۆمپانیه‌ی���ان له‌به‌رژه‌وه‌ن���دی عێ���راق بوو بێ‌‌و ی لێدابێت ،داویان��� ه به‌وو ئه‌ویان كه‌متری���ن نرخ هه‌ڵبژاردووه ،به‌اڵم له‌كوردس���تان گرێبه‌سته‌كان ی كراون‌و كه‌س���یش دوو قۆڵ���یو بێ ته‌نافوس��� ێ ئهم گرێبه‌ستانه چۆنن! نه‌یبینیون ،كه‌س نازان ی دیموكراس���یدا ده‌بێت بێگوم���ان له‌سیس���ته‌م ی ئهو گرێبه‌س���تان ه هه‌موویان دی���ار بن بۆ ئهوه ی خه‌ڵكدایه یان خه‌ڵ���ك بزانێ ،ئایا له‌به‌رژه‌وه‌ند له‌زیانیدایه .ش���ه‌فاف نه‌بوونی ئهو گرێبه‌ستان ه نیش���انه‌ی پرس���یاریان لهس���هرهو له‌گ���ه ڵ ئهو ێ ك ه ده‌ڵی نه‌وتی كوردستان دروش���مه‌دا ناگونج موڵكی هه‌مووی كوردستانه».
37
بازرگانیو پیشەسازی
کێڵگەیەکی نەوتی عێراق
36
چاوپێکەوتن بازرگانیو پیشەسازی
قه‌زری بچوك له‌زار ی وه‌زیره‌وه
بازرگانیو پیشەسازی
ئاسۆس نه‌جیب :به‌رده‌وام ده‌بێت تاكو بێكارێك له‌كوردستان مابێت وه‌زیری كارو كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌م گفتوگۆیه‌ی گۆڤاری بازرگانیو پیشهسازیدا ده‌ڵێت «ئامانجی وه‌زاره‌تی كار له‌م پرۆژه‌یه رزگاركردنی گه‌نجانه له‌بێكاری». بازرگان����یو پیشه‌س����ازی :پێت����ان وا نیی����ه ئهو مه‌رجانه‌ی داتانناوه بۆ وه‌رگرتنی قه‌رزی بچوك، رێگره له‌ب����ه‌رده‌م ئهوهی زۆرێ����ك له‌گه‌نجان لێی سوودمه‌ند بن؟ ئاس����ۆس نه‌جیب :به‌پێی یاس����ای (س����ندووقی پش����تیوانی پرۆژه بچووكه‌كان����ی الوان له‌هه‌رێمی كوردس����تان)و ته‌رخانكردنی 25ملی����ار دینار بۆ پرۆژه‌ی قه‌رزی بچووك‌و دۆزینه‌وه‌و ره‌خس����اندنی درفه‌تی كارك����ردن بۆ گه‌نج����ان‌و الوان‌و بێكاران له‌الیه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان .وه‌زاره‌تی كارو كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تی رێنمایی پێویس����تی بۆ جێبه‌جێكردنی پێدانی قه‌رزی بچووك به‌گه‌نجان‌و الوان‌و ده‌رچووانی زانكۆو په‌یمانگاكان له‌هه‌رێمی كوردستان ده‌كردووه .ئهم مه‌رجانه‌ی دیاریكراون بۆ پێدانی قه‌رز بریتین لهوهی پێویسته هاواڵتی‌و دانیش����تووی هه‌رێمی كوردس����تان بێت‌و ته‌مه‌نی له‌نێ����وان 16بۆ 35س����اڵ بێت‌و كارمه‌ند نه‌بێت له‌ده‌زگا حكوومی����ه‌كان‌و كه‌رتی تایبه‌ت‌و خاوه‌نی توان����ای دارای����ی الواز یان س����نووردار بێت .ئه‌وا ده‌توانێت س����وودمه‌ند بێ����ت له‌وه‌رگرتنی قه‌رزی بچووك .بهش����ێوهیهكی گش����تیش س����وودمه‌ندان دیاریك����راون له‌نێ����وان ده‌رچووان����ی ناوه‌نده‌كانی ڕاهێن����ان‌و ش����یاندنی پیش����ه‌یی‌و ئاماده‌یی����ه پیشه‌ییه‌كان‌و په‌یمانگاكانی ته‌كنیكی‌و زانكۆكان‌و خاوه‌ن پێداویس����تیه تایبه‌تی����ه‌كان ،به‌مه‌رجێك بتوانێت پرۆژه ئه‌نجامبدات .هه‌روه‌ها سوودمه‌ندانی تۆری پاراس����تنی كۆمهاڵیهتیو ئ����هو الوانه‌ی كه بڕوانامه‌یان نی����ه ،جیا له‌وه‌ش ئه‌وانه‌ی پڕۆژه‌یان ههیهو ده‌یانه‌وێت گه‌ش����هی پێب����ده‌ن به‌مه‌رجێك كاری هه‌ل����ی نوێ دابین بك����ه‌ن .ده‌توانن فۆڕمی قه‌رزی بچووك له‌یه‌كێك له‌بنكه‌كانی دابه‌شكردنی قه‌رزی بچووك له‌شارو ش����ارۆچكه‌كان وه‌ربگرن. بۆیه ئهم مه‌رجانه مه‌رجی ئاسایین بۆ گه‌نجێك كه بیه‌وێت پرۆژه‌یه‌ك ئه‌نجامبدات‌و له‌بێكاری رزگاری بێت .پرۆژه‌كه‌ی بریتی بێت له‌بواری پیشه‌س����ازی یان بازرگانی یا كشتوكاڵی یاخود خزمه‌تگوزاری‌و گه‌ش����توگوزار واته بواره‌كان فراوان كراون تاكو زۆرتری����ن پرۆژه ئه‌نجام بدرێ����ت .یه‌كێكی تر لهو ئاسانكاریانه‌ی بۆ گه‌نجانمان كردووه له‌رێنمایه‌كان ئهوهی����ه له‌كاتی وه‌رگرتنه‌وه‌ی ق����ه‌رزی بچووكدا قه‌رزه‌كه س����ودی ناچێته س����هرو بۆ ماوهی پێنج ساڵیش له‌باج‌و ره‌سمه‌كان ده‌بوردرێت. ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
بازرگانیو پیشه‌سازی :ئایا به‌م بڕه پاره‌یه گه‌نجان ده‌توانن پرۆژه‌ی سه‌ركه‌وتوو ئه‌نجام بده‌ن؟ ئاس����ۆس نه‌جیب :ئ����ه‌م بڕه پاره‌ی����هی له‌ڕێگای قه‌رزی بچووك ده‌درێت بۆ ئه‌نجامدانی پرۆژه‌یه‌كه له‌چوارچێ����وه‌ی رێنماییه‌كان����ی ق����ه‌رزی بچووك ئ����ه‌وا گه‌نجان‌و الوان ده‌توانن س����ه‌ركه‌وتنی تیادا به‌ده‌ستبهێنن .چونكه پێشووتر ئهم گه‌نجه فۆڕمی پڕكردۆته‌وه كه س����ه‌رجه‌م زانیاریه‌كان له‌ناو ئهو فۆڕمه‌دا خراوه‌ته‌ڕوو ،له‌حاله‌تێكدا ئه‌گه‌ر ده‌ركه‌وت ئ����هو گه‌نجه توان����ای ئهم پرۆژه‌ی����هی نیه یاخود مه‌رج����ی ته‌واوی تیادا نیه ئه‌وا لیژنه‌ی س����وودی ئابوری (جدوی االقتصادی) بڕیار لهس����هر ئهوه ده‌دات كه قه‌رزی پێنه‌درێت .یاخود مه‌رجه‌كانیشی ته‌واو نیه .چونكه هه‌ر بێكارێك دوای ئهوهی فۆڕم له‌یه‌كێ����ك له‌بنكه‌كان پڕده‌كاته‌وه له‌الیه‌ن لێژنه‌ی س����وودی ئابوری له‌بنكه‌كان����دا پێداچوونه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت‌و بڕیار لهس����هر پێدانی قه‌رز ده‌درێت به‌و بێكاره .دواتریش سه‌رجه‌م فۆڕمه‌كان بۆ جارێكی تر له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی سندوق وردبینی ده‌كرێت‌و ئینجا بڕیار لهس����هر پێدانی قه‌رز ده‌درێت .ئامانج له‌ئه‌نجامدانی ئهم پرۆس����ه‌یه‌ش مس����ۆگه‌ركردنی دڵنیایی����ه بۆ بێكار تاك����و دڵنیابێت لهوهی مافی نافه‌وتێت‌و ئامانجی وه‌زاره‌ت����ی كار له‌م پرۆژه‌یه رزگاركردن����ی ئهو گه‌نجه‌یه له‌بێكاری .بۆیه ئه‌گه‌ر ئهو بڕه پاره‌یه‌ی له‌قه‌رزی بچووك به‌گه‌نج ده‌درێت كه بڕه‌كه‌ی له‌نێوان 1ملیۆن دینار تاكو 15ملیۆن دیناره ،ئه‌گه‌ر به‌دروستی به‌كاربێت بێگومان ئهو گه‌نج����ه یاخود بێكاره ده‌توانێت س����ه‌ركه‌وتن بۆ پرۆژه‌كه‌ی مس����ۆگه‌ر ب����كات‌و داهاتێك بۆ خۆیو خێزانه‌كه‌ی مسۆگه‌ر بكات. بازرگانیو پیشه‌سازی :پێدانی ئهم قه‌رزه تاكه‌ی به‌رده‌وام ده‌بێت؟ ئاس����ۆس نه‌جیب :پرۆژه‌ی پێدانی قه‌رزی بچووك له‌ڕێگای یاس����ایی س����ندوقی پش����تیوانی پرۆژه بچووكه‌كان����ی الوان له‌هه‌رێم����ی كوردس����تان ،كه له‌الیه‌ن وه‌زاره‌ت����ی كارو كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه جێبه‌جێده‌كرێت ،پرۆژه‌یه‌كی به‌رده‌وامه‌و س����ااڵنه له‌ڕێگای ئهم ب����ڕه پاره‌یه‌ی له‌بودجه‌ی گش����تی هه‌رێمی كوردس����تان ته‌رخانده‌كرێت ئهم پرۆژه‌یه ده‌چێته ب����واری جێبه‌جێكردن����هوه .بۆیه ههموو ئه‌وان����هی مه‌رجه‌كان����ی وه‌رگرتن����ی ئ����ه‌م قه‌رزه ده‌یانگرێته‌وه ده‌توانن سوودمه‌ند بن له‌م پرۆژه‌یه‌و فۆڕم وه‌ربگرن .به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌گه‌ر هاتوو بێكارێك سه‌رجه‌م مه‌رجه‌كانیشی تیادابێت‌و قه‌رزی پێنه‌درێ����ت .ئه‌وا بێگومان مافی نافه‌وتێت چونكه كوردس����تان مابێت .بۆیه لێره‌وه داوا له‌گه‌نجان‌و ئهم پرۆژه‌یه بۆ س����ااڵنی داهات����ووش به‌رده‌وامی الوان‌و بهتایبهت كچان‌و ژنان ده‌كه‌م سه‌ردانی ئهو ده‌بێ����ت‌و ده‌توانێت لهس����اڵی داهاتوو قه‌رزه‌كه‌ی بنكانه بكه‌ن بۆ سوودمه‌ندبوون له‌قه‌رزی بچووك‌و پێبدرێ����ت .بۆی����ه پڕكردنه‌وه‌ی فۆڕم����ی قه‌رزی پرۆژه‌ی����ه‌ك ئه‌نجامبده‌ن كه‌س����وودی بۆ خۆیان‌و بچووك به‌رده‌وام ده‌بێت تاكو بێكارێك له‌هه‌رێمی خێزانه‌كانیان هه‌بێت.
لێره‌وه بهتایبهت داوا له‌كچان‌و ژنان ده‌كه‌م سوودمه‌ندبن له‌قه‌رزی بچووك‌و پرۆژه‌یه‌ك ئه‌نجامبده‌ن سوودی بۆ خۆیان‌و خێزانه‌كانیان هه‌بێت
39
بازرگانیو پیشەسازی
ی جیاوازه‌وه ی بچوك ..له‌دوو دید قه‌رز
ئایا كاری حكومه‌ت ه یان بانكه‌كان؟ ئه‌مه وه‌زیفه‌ی حكومه‌ت نییه
دهبوو حكومه‌ت زووتر ئهم كاره‌ی بكردایه
نه‌به‌ز مه‌حمود حه‌سه‌ن مامۆستا له‌زانكۆی سلێمانی
دكتۆر بورهان محه‌مه‌د مامۆستا له‌زانكۆی سلێمانی ئه‌مه باش���ترین سیاس���ه‌ته ك���ه حكومه‌تی هه‌رێم په‌ی���ڕه‌وی ده‌كات ،له‌واڵتان���ی پێشكه‌وتووش���دا په‌یڕه‌وی هه‌مان سیاس���ه‌ت كراوه ،ته‌نانه‌ت ساڵی 2008كه به‌ریتانیا تووش���ی قه‌یرانی ئابوری هات هه‌م���ان سیاس���ه‌تیان گرته‌به‌ر ،بۆ ئ���هوهی ئهو كه‌س‌و توێژانه‌ی كه له‌ئه‌نجامی قه‌یران‌و شكس���تی ئابوریدا رووبه‌ڕووی بێ���كاری ده‌بوونه‌وه ،ئه‌وانه‌ی شارهزاو كارامهو ده‌ستڕه‌نگین بوون له‌كاردا ،به‌اڵم هیچ داهات‌و س���ه‌رمایه‌یه‌كیان به‌ده‌سته‌وه نه‌بوو، له‌ڕێگ���هی ئهم ج���ۆره سیاس���ه‌ته‌وه بخرێنه گه‌ڕ. ئه‌مه باشترین سیاسه‌تی ئابورییه كه حكومه‌ته‌كان ده‌یگرنه‌ب���هر ،چونك���ه كارگه گ���ه‌وره‌كان به‌ته‌نها ناتوانن پێویس���تییه‌كانی كۆمه‌ڵگ���ه دابین بكه‌ن، لهبهرئهوه باشترین شت ئه‌وه‌یه كه تۆ سلفه بده‌یت به‌چینه‌كانی ناوه‌ند‌و خواره‌وه ،به‌و كه‌س���انه‌ی كه داهێنانی���ان ههیهو ئیش���كه‌رن‌و بیرۆكه‌یان ههیه، به‌اڵم ده‌س���تمایه‌یان پێنییه .ئه‌مه رۆڵێكی گرنگ له‌جواڵندن���ی بازنه‌ی ئابوری���دا ده‌بینێ‌‌و زه‌مینه‌ی كه‌وتنه س���ه‌رپێی چینی ناوه‌ن���د به‌هێزتر ده‌كات، هه‌روه‌ه���ا ئ���ه‌م سیاس���ه‌ته‌ی حكوم���ه‌ت هۆكارو بزوێنه‌رێكه بۆ پێشخس���تنی ئاب���وری .ههرچهنده حكومه‌ت دره‌ن���گ ئهم سیاس���ه‌ته‌ی په‌یڕه‌و كرد به‌اڵم به‌ب���ڕوای من كاریگه‌رییه‌كی باش���ی ده‌بێت لهس���ااڵنی داهاتوودا ،سیاس���ه‌تی حكومه‌ته‌كانی عێراق تا ئێس���تا هه‌ر ئهوه بووه نه‌وت بفرۆش���ێ‌‌و خه‌ڵك دابمه‌زرێنێت ،نیمچه سۆسیالیس���تی بووه ئهو به‌رنامه‌یه‌ی په‌یڕه‌وی ده‌كرد ،به‌اڵم ئه‌مه به‌ره‌و سه‌رمایه‌داری ده‌ڕوات ،ئه‌مه وا له‌گه‌نجه‌كان ده‌كات ك���ه خۆیان پاره به‌ق���ه‌رز وه‌ربگرن‌و راس���ته‌وخۆ ئیش���ه‌كانیان جێبه‌جی بكه‌ن ،له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌وه ئهم���ه وا ده‌كات راس���ته‌وخۆ بچنه س���هر ئیش، پڕۆژه‌یه‌ك دابنێ‌‌و من وهك هیچ الیه‌نێكی سلبی تیا نییه ئه‌مه ئه‌ركی حكومه‌ته‌و له %100من پشتگیری لێده‌كه‌م .حكومه‌تی به‌ریتانیاش س���اڵی 2008كه تووشی قه‌یران بوو حكومه‌تی گۆردن براون نرخی فای���ده‌ی له%8هوه دابه‌زاند ب���ۆ %1.5بۆ ئهوهی خه‌ڵك ی قه‌رز بكه‌ن ،ئه‌مه گه‌وره‌ترین داش���كاندنی نرخی س���وود بوو له‌مێژووی به‌ریتانیادا ،ئه‌مه‌ش هه‌مان مه‌به‌ستی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه.
38
بازاڕی زێوەر لەسلێمانی
له‌هه‌م���وو دنی���ادا ك���ه كۆمپانی���ا زه‌به‌الحه‌كان هه‌ره‌س���یان هێنا‌و هه‌زاران كرێكاریان خسته سهر جاده ،ئیتر ئه‌مه‌ریكا بیری له‌پێشخستنی پڕۆژهی بچوك كردهوه ،ورده ورده ئه‌مه گه‌ش���هی كرد تا ئێستا كه رێكخراوه‌كانی مایكرۆ فاینانس Micro Financeله‌هه‌موو دنیادا كار دهكاو قه‌زری بچ���وك ده‌دات ،به‌پش���تیوانی ئه‌مریكاش هاتوه‌ت���ه عێراقه‌وه .مایك���رۆ فاینانس په‌یمانگای تایبه‌ت���ی خۆی���ان ههیه ب���ۆ كاری ژمێریاری ،بۆ كاری به‌خشینی قه‌رزه‌كان‌و جۆری قه‌رزه‌كه‌شیان دیاریكردوووه .له‌كوردستانیشدا ،رێكخراوی سیقه‌‌و رێكخراوی تریش���مان هه‌ن تایبه‌ت به‌پێدانی قه‌رز. واته ئهم كاره ئه‌رك‌و وه‌زیفه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‌‌و بانكه‌كانه ،به‌اڵم الی ئێمه حكومه‌ت دێت ئهم رۆڵه ده‌بینێت .وهك���و بیرۆكه ،بیرۆكه‌كه باش‌و جوانه، ب���ه‌اڵم وه‌كو میكانیزم���ی جێبه‌جێكردن حكومه‌ت ناتوان���ێ ئهم���ه ب���كات ،چونكه ئێمه تا ئێس���تا له‌كوردستاندا نازانین سیس���ته‌می ئابورییه‌كه‌مان سۆسیالیس���تیه یان ب���ازاڕی ئازاده ی���ان چییه! ده‌بوایه حكومه‌ت بهاتایه له‌كوردستاندا پشتیوانی دامه‌زراوه‌كانی مایكرۆفاینانس���ی بكردایه ،ئه‌وانی گه‌شه پێبدایه ،نه‌ك خۆی بێت وه‌زیفه‌كه‌ی ئه‌وان ببینێ ،له‌كاتێك���دا له‌به‌غدا ئه‌مه ك���راوه‌و بانكی ناوه‌ندی سه‌رپه‌رش���تی ههموو ئهو بانكه بچوكانه ده‌كات كه قه‌رز ده‌ده‌ن‌و ئیشه‌كانیش���یان به‌باشی ده‌ڕوات به‌ڕێ���وه .جگ���ه له‌وه‌چش ك���ه حكومه‌ت دێت خ���ۆی ده‌یكات ،مه‌حس���وبیه‌تی تێده‌كه‌وێ، چونك���ه خه‌ڵكێك ده‌چێ ئ���هو پاره‌یه وه‌رده‌گرێ موس���ته‌حه‌ق نییه ،ئێمه بینیومان���ه له‌كۆمه‌ڵێك پ���ڕۆژهی تردا كه پش���تیوانی كه‌رتی كش���توكاڵ كراوه هه‌تا دوو جوتیاری موس���ته‌حه‌ق سوودیان لێوه‌رگرت���ووه چه‌ندین جوتیاری ناموس���ته‌حه‌ق س���وودیان لێبینیوه .هه‌روه‌ه���ا له‌ڕێكخراوه‌كانی مایكرۆفاینانس���دا پێش ئ���هوهی قه‌رزه‌كه بدرێت به‌كه‌س���ه‌كه ،خولی راهێنانی بۆ ده‌كرێته‌وه ،فێر ده‌ك���رێ چۆن ئیداره‌ی پ���اره‌ی خۆی بدات ،چۆن ده‌یخاته پ���ڕۆژهی بچوكه‌وه‌‌و پ���ڕۆژهی بچوكیش چییه ،كه‌چی هه‌تا ئێس���تا الی ئێمه ته‌واو روون نیی���ه پڕۆژهی بچ���وك چییه ،بۆی���ه به‌بڕوای من میكانیزم���ی جێبه‌جێ كردنی الوازه‌و كاری زیاتری ده‌ویست.
بازرگانیو پیشەسازی
هه‌رێم���ی کوردس���تان وه‌به‌رهێن���ان له‌ب���واری پ���ه‌روه‌رده‌و ته‌کنه‌لۆجیادا بکات��� ه ئه‌وله‌ویه‌تی خۆی تا کوردس���تان به‌ره‌و به‌رجه‌س���ته‌کردنی ئابورییه‌ک���ی مه‌عریفه هه‌نگاو بنێ���ت .ئهم دوو بواره‌یه گه‌ش���ه به‌هه‌رێمه‌که‌م���ان ده‌دات‌و به‌ره‌و پێش���ه‌وه‌مان ده‌به‌ن له‌په‌نجا س���اڵی داهاتوودا. بوونی خه‌ڵکێکی به‌شداری پێکراوو په‌روه‌رده‌کراو مانای وایه بازاڕێکی وه‌رگر هه‌ی ه بۆ کۆمپانیاکانی ته‌کنه‌لۆجیا ،ئه‌مه‌ش هانی گه‌شه‌کردنی هه‌ردوو گه‌شه‌ی ناوخۆیی‌و وه‌به‌رهێنانی ده‌ره‌کی ده‌دات له‌هه‌رێمی کوردس���تانداو هه‌روه‌ها مانای بوونی س���ه‌رچاوه‌ی مرۆیی لێهات���ووی توانا به‌رزه ،ک ه ده‌توان���ن خزمه‌تگوزاریی کاریگه‌ر دابین بکه‌ن بۆ حکوم���هتو بۆ که‌رته‌کانی دیکه ،به‌مه‌ش س���وو ده‌گه‌یه‌نن به‌ئابوریی هه‌رێم .ئێم ه پێویس���تیمان به‌وه‌به‌رهێنانه له‌گۆڕین���ی هێزی کارمان تا ببن ه هێزی کاری مه‌عریفه ،ئه‌مه‌ش له‌ڕێی وه‌به‌رهێنان له‌خه‌ڵ���ک‌و په‌ره‌پێدان���ی که‌رتێک���ی تایبه‌ت ک ه به‌ڕاستی رکابه‌ر بێت ،به‌م شێوه‌یه‌ش هه‌زاران کار فه‌راهه‌م ده‌کات‌و به‌شێوه‌یه‌کی له‌به‌رچاو فشاری دامه‌زراندن له‌سه‌ر حکومه‌ت که‌م دهکاتهوه .بۆی ه پێویسته بودج ه ئاسانتر بکرێت بۆ وه‌به‌رهێنانی زیاتر له‌بواره‌کانی په‌روه‌رده‌و ته‌کنه‌لۆجیادا ،ک ه دواج���ار کاریگه‌رییه‌کی بازنه‌یی ده‌هێنێت ه ئاراوه که توانای به‌رده‌وامیی ده‌داته گه‌ش���هی ئابوریی مه‌عریفه .موچه‌ی ئ���هو کارانه‌ی که‌رتی تایبه‌ت زانی���اری هێ���زه‌و مه‌عریفه‌ش ههموو ش���تێکه .که دروست ده‌بن به‌رزتر ده‌بن له‌کاری حکومه‌ت، س���ه‌رکه‌وتنی کۆمپانی���او رێکخ���راوه‌کان به‌پێی لێره‌شه‌وه چۆنایه‌تییه‌کی باشتری گو‌زه‌ران‌و ژیان ی زانیاریی وردو دروس���ت ک ه هه‌یانه‌و چۆنێتی بۆ دانیش���توان دێت ه ئاراوه .له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش���دا، بڕ به‌کارهێنان���ی بهش���ێوه‌یه‌کی کاریگ���هر له‌الیه‌ن ئه‌گ���هر هێزێکی کارمان نه‌بێ���ت که خوێنده‌وارو ئه‌وانه‌وه ده‌ستنیش���ان ده‌کرێت .له‌ده‌رئه‌نجامدا ،خاوه‌ن ره‌وشتی کاری به‌رز بن ،ئه‌وا کۆمپانیاکان بهش���ێک لهس���ه‌رکه‌وتنی واڵت���ان وابه‌س���ته‌ی ه ده‌چنه ش���وێنی دیکه‌و سهرچاوهی هێزی کاریان بهس���ه‌رکه‌وتنی کۆمپانیاکانی���ان‌و ئابوریی���ان .ده‌ده‌ن��� ه هێزی کاری دهرهوه .له‌به‌ر ئهم هۆیه‌ی ه وه‌به‌رهێنان له‌خه‌ڵکدا ک ه داهێنه‌رن ،تازه‌گه‌ریی خه‌ڵکی کوردستان به‌ته‌واوی په‌ی به‌سووده‌کانی ده‌ک���هنو بیر له‌خۆیان ده‌که‌نه‌وه ،پێویس���ت ه بۆ گه‌ش���هی ئابوری نابه‌ن ئه‌گه‌ر ئێم ه وه‌به‌رهێنانی ت له‌به‌رچ���او نه‌که‌ی���ن ل ه بواره‌کانی پ���ه‌روه‌رده و په‌ره‌پێدان���ی ئابوری .له‌به‌ر ئهم هۆیه‌یه ،ده‌بێ وه‌به‌رهێنان له‌بواری پ���ه‌روه‌رده‌و ته‌کنه‌لۆجیادا ته‌کنه‌لۆجیادا. ئه‌وله‌ویه‌ت���ی ه���هر حکومه‌تێک بێ���ت له ههموو جیهاندا.
وه‌به‌رهێنان له‌خه‌ڵکێکدا که داهێنه‌رن، تازه‌گه‌ریی ده‌ک هنو بیر له‌خۆیان ده‌که‌نه‌وه، پێویست ه بۆ په‌ره‌پێدانی ئابوری
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
به‌رجه‌سته‌کردنی ئابوریی مه‌عریفه بۆ کوردستان کارێکی پێویسته
بازرگانیو پیشه‌س���ازی :به بڕوای تۆ پێویس���ت ه ی مه‌عریفه ی هه‌رێم چۆن بایه‌خ به‌ئابور حكومه‌ت ی Knowledge Economyب���دات ب���ۆ ئهوه ی جیه���ان دانه‌بڕێت له‌ره‌وت���ی گۆڕانكارییه‌كان��� به‌تایبه‌تی له‌بواری ئابوریدا؟ بۆت���ان عوس���مان :به‌رجه‌س���ته‌کردنی ئابوریی مه‌عریفه بۆ کوردستان کارێکی پێویسته ،چونک ه سوود وه‌رگرتن له‌سه‌رچاوه‌یه‌کی سروشتی هه‌رگیز له‌بن نایه‌ت .ئه‌مڕۆ ئابوریی کوردس���تان به‌زۆری پش���ت به‌نه‌وت ده‌به‌ستێت ک ه س���ه‌رچاوه‌یه‌کی سروش���تییه‌و رۆژێ���ک دێ���ت ت���ه‌واو ده‌بێ���ت. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه ،له‌ئابوریی مه‌عریفه‌دا کوردستان ده‌توانێت پشت بهس���ه‌رمایه‌ی مرۆیی ببه‌ستێت که س���ه‌رچاوه‌یه‌کی سروش���تییه‌و ته‌واو نابێت، ئه‌گه‌ر وه‌به‌رهێنانی تێدا بکرێت‌و بهش���ێوازێکی دروس���ت پێبگه‌یه‌ندرێت .پێویس���ته حکومه‌تی
یەکێک لەبەنرخترین سەرچاوە سروشتییەکان کە هەمانە گەنج‌و الوانمانن ،تەکنەلۆجیای زانیاری دەتوانێت ئەم سەرچاوەیە بەهێز بکات 41
بازرگانیو پیشەسازی
"له‌ئابوری ئهم سه‌رده‌مه‌دا،زانیاری هێزه" گفتوگۆیه‌ک له‌گه‌ڵ سه‌رۆکی فەرمانگەی تەکنەلۆجیای زانیاریی حکومەتی هەرێم رۆژ به‌رۆژ گرنگی‌و بایه‌خی ته‌کنه‌لۆجیا له‌هه‌موو بواره‌کانی‌ژیانی مرۆڤ‌و له‌دابینکردنی پێشکه‌وتن بۆ واڵتانی جیهاندا ،زیاتر به‌رجه‌سته‌و گه‌وره‌تر ده‌بێت ،لەم گفتوگۆیه‌ی گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌سازی له‌گه‌ڵ بۆتان عوسمان سه‌رۆکی فەرمانگەی تەکنەلۆجیای زانیاریی حکومەتی هەرێمی کوردستان ،جه‌غت ت وه‌به‌رهێنان له‌سه‌ر ئهوه ده‌کات که ده‌بێ له‌بواری په‌روه‌رده‌و ته‌کنه‌لۆجیادا ئه‌وله‌ویه‌تی حکومه‌ت بێت‌و ده‌ڵێت « پەرەپێدانی کەرتی تەکنەلۆجیای زانیاری لەهەرێمی کوردستاندا پێویستە بۆ هەمەچەشنەیی ئاییندەی ئابوریمان». ی زانیاری چ بازرگانیو پیشه‌سازی :ته‌كنه‌لۆجیا په‌یوه‌ندییه‌كی ههیه ب ه بواری ئابورییهوه؟ بۆتان عوسمان :تەکنەلۆجیای زانیاری بەچەندین ش���ێوە کار دەکاتە س���ەر گەش���ەی بەرفراوانی ئابوری ،لەوانە: .١لێهاتووی���یو بەرهەمهێنی���ی کەرتەکان���ی خزمەتگوزاری���یو پیشەس���ازیی زی���اد دەکات‌و لەدەرئەنجامدا دەبێتە ه���ۆی زیادبوونی داهات‌و قازانجی���ان ،ئەمەش توانا دەداتە گەش���ەکردن بەرێژەیه‌ک���ی لەبەرچاو کە بەر لەپێش���کەوتنی تەکنەلۆجی���ای زانی���اری نەبین���راون که لەڕێی بەئێلکترۆنیکردن���ی رێوش���وێنی بەرهەمهێنان‌و باش���تر بەڕێوەبردنی زانیاری‌و سەرچاوەکانەوە ئەنجام ده‌درێن؛ .٢باش���تربوونی چۆنایەتی���ی ()quality بەره���ەم‌و خزمەتگوزارییەکان لەڕێی پرۆس���ەی بەئێلکترۆنیکراو بۆ پالندانان ،بونیادنان ،دڵنیایی جۆری‌و بەگەڕخستن؛ .٣گۆڕینی ش���ێوازی مامەڵ���ەی دامەزراوەکانی کەرتی گشتیو کەرتی تایبەت لەگەڵ هاواڵتییان‌و کارخوازان (مراجعین) لەس���ەر بنەمایەکی زیاتر ئاراس���تەکراوو تایبەتیکراو .لەب���ەر ئەم هۆیەیە خزمەتگوزارییەکان کاریگەرت���رو لێهاتووترن بۆ تاکەکەس یان بۆ کۆمپانی���ا .نمونەیەک بۆ ئەم ب���وارە بریتییە لەکەمکردن���ەوەی کاتی خایەنراو ب���ۆ تۆمارکردن���ی کۆمپانیایەک بەیاس���ایی یان ئەنجامدانی داهاتی باجی کۆمپانیا؛ .٤کەمکردن���ەوەی تێچوون���ی بەرهەمهێن���ان‌و خزمەتگوزاریی‌و لێرەشەوە کۆمپانیاکان خاوەنی رەوشێکی دارایی باش���تر دەبن بۆ وەبەرهێنانی ن���وێ‌و پێگەی دارایی باش���تر .س���ەرەڕای ئەم کاریگەرییانەی سەرەوە لەسەر گەشەی ئابوری،
40
بۆتان عوسمان
دامەزراندن���ی کەرت���ی تەکنەلۆجی���ای زانیاری‌و گەیان���دن ( )ICT sectorبەش���داری دەکات لەگەش���ەی ئابوری���دا .دامەزراندن���ی کۆمپانیای دەس���تەبەرکردنی بەره���ەم‌و خزمەتگوزاری���ی تەکنەلۆجیای زانیاری‌و گەیاندن ئەگەری ئەوەی هەیە ببێتە بەش���دارێکی لەبەرچ���او بۆ تێکڕای داهاتی گشتیی ناوخۆ. بازرگان���یو پیشه‌س���ازی :ئای���ا بایه‌خ���دان ت چ ده‌رفه‌تێك ی ده‌توانێ ی زانیار به‌ته‌كنه‌لۆجیا ی ی له‌هه‌رێم ب���ۆ گه‌ش��� هی ئاب���وریو بازرگان��� كوردستاندا دروست بكات؟ بۆتان عوسمان :پەرەپێدانی کەرتی تەکنەلۆجیای زانی���اری لەهەرێمی کوردس���تاندا پێویس���تە بۆ هەمەچەش���نەیی ئایین���دەی ئابوریمان .تێکڕای داهاتی گشتیی ناوخۆمان لەئێستادا بەشێوەیەکی س���ەرەکی پش���ت بەداهاتی نەوت دەبەستێت. لەگ���ەڵ ئەوەش���دا ،ئەگ���ەر بەباش���ی پەرەی پێبدرێت ئ���ەوا کەرتی تەکنەلۆجی���ای زانیاری دەتوانێ���ت ببێتە پێکهاتەیەکی گرنگ بۆ تێکڕای داهاتی گش���تیی هەرێمی کوردس���تان .یەکێک لەبەنرخترین سەرچاوە سروشتییەکان کە هەمانە لەهەرێمی کوردستاندا بریتییە لەگەنج‌و الوانمان. تەکنەلۆجیای زانیاری دەتوانێت ئەم سەرچاوەیە بەهێ���ز ب���کات‌و ه���ەزاران کار بهێنێت���ە بوون لەکوردس���تاندا لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا،
ئەگ���ەر حکوم���ەت وەبەرهێنان ب���کات لەپالنی گش���تیی کاری تەکنەلۆجیای زانیاریی حکومه‌تی هەرێم���ی کوردس���تاندا .ئەم پالن���ەش بریتییە لەو س���تراتیجەی کە فەرمانگ���ەی تەکنەلۆجیای زانیاری���ی حکومەت���ی هەرێ���م (www.krgit. )orgئام���ادەی کردووە کە زیاتر لەس���ێ هەزار الپەڕە وردەکاریی پالنی ئاییندەی تەکنەلۆجیای زانی���اری لەهەرێمەکەمان���دا لەخ���ۆ دەگرێ���ت. هەروەها زیاتر لە ٢٠٠پ���رۆژەی تێدایە بۆ پێنج س���اڵی ئاییندە لەپێناوی پەرەپێدانی حکومەتی ئێلکترۆنی‌و گەش���ەپێدانی تەکنەلۆجیای زانیاری لەن���او حکومەت‌و هەرێمەکەماندا بەش���ێوەیەکی گش���تی .وەبەرهێنان لەم پالنە گشتییەی کاری تەکنەلۆجی���ای زانیاری‌و ئ���ەم پرۆژانەدا بۆخۆی دەبێتە مایە گەش���ەی که‌رتێک���ی ته‌کنه‌لۆجیای زانیاری ک ه وزه‌ی الوه‌کانمان به‌هێز ده‌کات له‌ڕێی فه‌راهه‌مکردن���ی کاری ته‌کنه‌لۆجی���ای زانیاری‌و گه‌ش���ه‌کردنی بهش���ه‌کانی دیکه‌ی ئابوری له‌ڕێی ده‌س���ته‌به‌رکردنی حکوم هتو پیشه‌س���ازییه‌کی لێهاتووترو کاریگه‌رتر. بازرگان���یو پیشه‌س���ازی :ده‌كرێ���ت بڵێی���ن ی ی ئابوری نوێی جیهان���دا مه‌عریفه له‌سس���ته‌م ی پێشخستن‌‌و تهكنیكو زانیاری فاكته‌ری بنه‌ڕه‌ت ی واڵتانی ئه‌مڕۆی جیهانن؟ بااڵده‌ستی بۆت���ان عوس���مان :له‌ئابوری ئهم س���ه‌رده‌مه‌دا،
بازرگانیو پیشەسازی
هان ی وه‌به‌رهێنان ی دهرهكی له‌سلێمان ی ده‌دات
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
سیروان محه‌مه‌د
ی ئ���هو په‌تاته‌یه جموجۆڵێك����ی بازرگان ی هێنان��� زیاتری دورس����ت كرد له‌ش����اره‌كه‌ماندا ،كه جگه له‌بازرگانه‌كان ،شۆفێر‌و كرێكارو میوه‌فرۆشه‌كانیش لێی سوودمه‌ند بوون. بازگان����یو پیشه‌س����ازی :ئێوه چیت����ان كردووه ب����ۆ ئهوهی کۆمەڵگ����ەی بازرگانیو پیشه‌س����ازی له‌سلێمانی بچێته بواری جێبه‌جێ كردنه‌وه؟ س����یروان محه‌مه‌د :دوای ئهوهی كه ئێمه داوامان له‌پارێزگاری سلێمانی كرد پێكهوه هه‌وڵی فراوانتر كردن‌و جوانتر كردنی ش����ار بده‌ی����ن ،کۆمەڵگەی بازرگان����یو پیشه‌س����ازی لهس����هر نه‌خش����هی ماس����ته‌رپالن دیاریك����را ،ل����هو چوارچێوه‌ی����هدا ئێمه چه‌ن����د كۆبوونه‌وه‌یه‌كمان له‌گ���� هڵ به‌ڕێزان پارێ����زگاری س����لێمانیو س����ه‌رۆكی ش����اره‌وانی س����لێمانیو وه‌به‌رهێنان كرد بۆ چاره‌سه‌ر كردنی ئ����ه‌م قه‌ره‌باڵغییه‌ی كه ناو ش����اری گرتووه‌ته‌وه. پێش����نیاری ئێم����ه ئ����هوه ب����وو ژووری بازرگانی به‌ه����اوكاری كۆمه‌ڵێ����ك ب����ازرگان‌و وه‌به‌رهێنه‌ر ناوچه‌ی بازرگانی دروس����ت ب����كات .ئهم ناوچه‌ی بازرگانیی����ه ،لهچهند كۆمه‌ڵگه‌ی����ه‌ك پێكدێ ،كه یه‌كێكیان «كۆمه‌ڵگه‌ی بازرگانی خوارده‌مه‌نییه»و ههموو خۆراكێكی وش����كه ده‌گرێته‌وه ،كه ئێستا ئهم كاره له‌ژێر پرده‌كه‌وه به‌ره‌و سه‌ره‌وه ده‌كرێ. ئێمه پێمانوای����ه ده‌یان بازرگانی به‌توانامان ههیه جێگ����هو رێگه‌یان نیی����ه كاری بازرگانی بكه‌ن لهو ش����وێنه‌دا‌و پێویس����ته له‌ڕێگه‌ی دروس����تكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی بازرگانی خوارده‌مه‌نییه‌وه ش����وێنیان بۆ دابی����ن بك����رێ ..دووه‌می����ان ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی بیناس����ازیییه كه ههموو كه‌ره‌سه‌كانی بیناسازی له‌خۆده‌گرێ ،هه‌ر له‌ش����یش‌و ته‌خت����هوه بگره تا كاش����یو ئامێره كاره‌باییه‌كان .سێهه‌میان ،داوای كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی گه‌نجینه‌مان كردووه بۆ كه‌ره‌سه‌ی بیناسازی‌‌و خۆراكی‌‌و كه‌ره‌سه‌ی پزیشكی‌‌و هه‌روه‌ها داوای گه‌نجینه‌ی ساردكه‌ره‌وه‌شمان كردووه1100 . بازرگانی����ش داوایان ك����ردووه ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌یان پێبدرێت كه بهش����داری بك����ه‌ن له‌وه‌رگرتنی ئهو كۆمه‌ڵگه بازرگانییه‌دا ،به‌شێكیش����یان ده‌یانه‌وێ به‌شێوه‌ی وه‌به‌رهێن سه‌رمایه‌یه‌كه‌یان به‌كاریبهێنن بۆ دروس����تكردنی ئهو ناوچ����ه بازرگانییه ،ئێمه به‌نووسراو داومانه به‌پارێزگاری سلێمانیو ئه‌ویش ره‌زامه‌ندی لهس����هر ئ����هو زه‌ویان����ه نواندووه كه له‌سه‌ر ماسته‌ر پالن دیاریكراون ،ئێمه چاوه‌ڕوانی وه‌اڵم����ی حكومه‌تی����ن بۆ ئهوهی ده‌س����تبه‌كاربین بۆ دروس����تكردنی .جگه ل����هوه ئێمه وهك ژووری بازرگانی رۆڵمان ههبووه له‌ڕاكێشانی كاره‌باو ئاوو ئاوه‌ڕۆ بۆ ناوچ����هی مه‌خازن له‌راپه‌ڕین ،هه‌روه‌ها رۆڵیش����مان ههبووه له‌ته‌ملی����ك كردنی ناوچه‌ی پیشه‌سازی یه‌ك.
بازگانی‌‌و پیشه‌سازی :قس���هو باسی ئهوه هه‌ی ه ی ێ چه‌ند كارگه‌یه‌ك لهس���لێمان كه ئێران ده‌یه‌و دابمه‌زرێنێ���ت ،ئێ���وه چ ئاس���انكارییه‌كتان بۆ كردوون؟ س���یروان محه‌م���ه‌د :م���ن ده‌یانجار ئ���اگادارم ی بیانی ویستویانه لێره كارگه بكه‌نه‌وه، كۆمپانیا ی ئه‌وتۆمان نهبووه تا به‌اڵم ئێمه هی���چ زه‌وییه‌ك ی ی ده‌كه‌ن ،چونك ه كارگ ه بیده‌ین به‌وان��� هی داوا ی یان ی به 50هه‌زار مه‌تر زه‌و وا ههیه پێویس���ت ی 100ه���ه‌زار مه‌تر زه‌وی ههیه ،ب���ه‌اڵم وه‌زاره‌ت ی دابینكردنی ئ���هو رروبه‌ر‌ه ی توانا پیشه‌س���از ی به‌رزی ئ���ه‌وان بۆ ی نهبووه ،ئاس���ت زه‌ویی���ه ی پارچ ه زه‌وییه‌ك ل��� ه 5هه‌زار مه‌تر دابینكردن��� ی پیشه‌سازییه‌دا تێنه‌په‌ڕیوه .ئێس���تا له‌م ناوچه ی ی ماس���ته‌رپالنه‌كه كه دروس���تده‌كرێت ،به‌پێ ده‌رفه‌ت���ی ئهوه هه‌ی ه فراوانی به‌كاره‌كان بدرێت، ی ئهم���ه‌ش هاندانێك ده‌بێت بۆ ئهو كۆمپانیایان ه ده‌یانه‌وێ���ت بێ���ن لێ���ره كارگ���ه بكه‌ن���هوهو ی من سه‌رمایه‌گوزاری بكه‌ن له‌كوردستاندا .به‌ڕا ی باش���تره .له‌هه‌ولێر ئه‌مه ئه‌مڕۆ بكرێت له‌به‌یان ی جێبه‌جێكردنه‌وه ،ئه‌گه‌ر ئه‌مه كه‌وتووه‌ت ه بوار ی ی سلێمان ئێمه‌ش ده‌ستپێشكه‌ری نه‌كه‌ین ،شار ی ئهو كاره ،چونك ه زیانمه‌ن���د ده‌بێت له‌دواكه‌وتن ی ئهو كارگه‌ی هی دێته كوردس���تان ،یان له‌سلێمان داده‌مه‌زرێ یان له‌هه‌ولێر ،كه یه‌كه‌مجار له‌هه‌ولێر ی به‌سلێمانی نییه ،چونك ه دامه‌زرا ئیتر پێویس���ت ی���ه‌ك كارگ���ه دامه‌زرێنێ���ت .ده‌بێ���ت ئێمه‌ش ی بكه‌ین بۆ ی خۆمان جێبه‌ج به‌خێرایی ئهو كاره ی دهرهوه بده‌ین‌و بۆیان ی كۆمپانیاكان ئهوهی هان بسه‌لمێنین ك ه زهویو رێگه‌ی هاتوچۆو كاره‌بامان هه‌مووی ئاماده‌ی ه بۆ سه‌رمایه‌گوزاری ئه‌وان. ی ی سوته‌مه‌ن بازگانی‌‌و پیشه‌سازی :بۆچی كێشه چاره‌سه‌ر ناكرێت؟ سیروان محه‌مه‌د :ئهم ه كێشه‌یه‌كه ل ه 1991هوه كوردس���تان به‌ده‌س���تێوه ده‌ناڵێنێ���ت ،ئهم��� ه كێش���ه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ه له‌كوردستاندا ،ئێمه وهك ژووری بازرگان���ی پڕۆژه‌یه‌كمان به‌ده‌س���ته‌وه‌ی ه ی ی داهاتووش���دا ده‌یخه‌ینه به‌رده‌م له‌چه‌ن���د رۆژ حكوم���ه‌ت به‌مه‌به‌س���تی چاره‌س���هر كردن���ی، هیواردارین ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر بنوێنن. ی بازگان���یو پیشه‌س���ازی :ئایا ئێوه له‌ش���ێواز ی پڕۆژه‌كان رازین؟ دابه‌شكردن سیروان محه‌مه‌د :ئه‌گه‌ر الیه‌ن ه په‌یوه‌ندیداره‌كان ی وه‌ها ێ له‌ئێم���ه بگرن ده‌توانین میكانیزمێك گو دابنێین ك ه ههموو بازرگانه‌كان سوودمه‌ند بن لهو پڕۆژانه‌ی ده‌درێن به‌بازرگان‌و كۆمپانیاكان ،ئێم ه ی زۆر به‌توانامان هه‌ن ،به‌اڵم تا ئێستا بانگ خه‌ڵك نه‌كراون ،واته ئهم پڕۆژان ه زیاتر ده‌درێن به‌چه‌ند
ی ئێمه وهك ژوور بازرگانی پڕۆژه‌یه‌كمان بۆ چارەسەر کردنی کێشەی سوتەمەنی ،هیواردارین حکومەتی هەرێم ی ره‌زامه‌ند له‌سه‌ر بنوێنێت كه‌س���ێك! باشه ئێمه س���ه‌دان بازرگانمان هه‌ی ه ی ی بانگهێش���ت ناكرێن؟ بۆچ زۆر به‌توانان بۆچ ی ناڵێن ئێمه ئهم پڕۆژه‌یه‌مان به‌ژووری بازرگان��� ێ بدرێ‌‌و چۆن بدرێت‌و به‌چه‌ند بدرێت؟ هه‌ی ه به‌ك تا ئێس���تا پێیان نه‌وتیون‌و نوێنه‌ریش���مان نیی ه ی وه‌به‌رهێنان. له‌لیژنه‌ی پێدان
43
بازرگانیو پیشەسازی
ی ژووری بازرگانیو پیشه‌سازی سلێمانی: سه‌رۆك
جێبه‌جـێكردن ی کۆمەڵگەی بازرگان یو پیشه‌ساز ی
ی ی ژوور سیروان محه‌مه‌د مه‌حمود سه‌رۆك ی بازرگانیو پیشه‌سازی سلێمانی له‌م گفتوگۆی ه ی بارزگانی‌‌و پیشهسازیدا تیشك ده‌خات ه گۆڤار ی بازرگانیو ی ژوور سهر گرنگترین چاالكییه‌كان پیشه‌سازی سلێمانیو ده‌ڵێت «ده‌بێت ی ی بازرگانیو پیشه‌سازی به‌خێرای کۆمەڵگە ی ی جێبه‌جێكردنه‌وه ،بۆ ئهوهی هان بچێت ه بوار كۆمپانیاكانی دهرهوه بده‌ین‌و بۆیان بسه‌لمێنین ی ك ه زهویو رێگه‌ی هاتوچۆو كاره‌بامان ههموو ئاماده‌ی ه بۆ سه‌رمایه‌گوزاری ئه‌وان». ی بازگانی‌‌و پیشه‌س���ازی :له‌م یه‌ك دوو س���اڵه ی ی قوتابیان راب���ردوودا ئاماده‌كردنی جلوبه‌رگ��� ی ی س���لێمان ی په‌روه‌رده هه‌م���وو قوتابخانه‌كان��� ی درابوو به‌كۆمپانیایه‌كی چینی ،ئێوه وهك ژوور بازرگان���ی چیتان كردووه بۆ ئ���هوهی ئهم كاره بدرێته‌وه به‌بازرگان‌و به‌رگدروو‌ه خۆماڵییه‌كان؟ ی س���یروان محه‌مه‌د :ئێم ه وهك ژووری بازرگان ی ی په‌روه‌رده‌و پارێزگا نوسراوێمكمان ئاڕاس���ته س���لێمانی كردو ئاگادارم���ان كردنه‌وه لهو كاره، ی ئه‌وه‌یان نواند خۆش���به‌ختان ه ئه‌وان ره‌زامه‌ند ی ك��� ه هه‌م���وو قوتابخانه‌كان سه‌رپش���كن لهوه ی له‌گه‌ڵ كێدا رێكده‌كه‌ون‌و به‌كام دیزاین جلوبه‌رگ قوتابیه‌كانیان دیاری ده‌كه‌ن .بۆ ئهو مه‌به‌س���ت ه ی ئ���هو بواره‌مان ئێم���ه به‌هه‌م���وو بازرگانه‌كان ی له‌گ ه ڵ ی بتوان���ن هه‌ماهه‌نگ راگه‌یان���د بۆ ئهوه ی قوتابخانه‌كان بكه‌ن ،پێده‌چێت ئه‌مسا ڵ ئیداره
بازاڕ پێویستی بە چاودێرییە
42
ئ���ه‌م كاره دواكه‌وتنێ���ك به‌خۆی���هوه ببینێت، ی كۆمه‌ڵێك قوتابخانه گرێبه‌س���تیان لهبهرئهوه بهس���تووه له‌گه ڵ ئهو كۆمپانی���ا چینییه‌دا .من لێره‌وه ئ���اگاداری ههموو بازرگان���ه‌كان ده‌كه‌م، ی 4ی س���اڵی داهات���ووه‌وه ده‌توانن بچن ه له‌مانگ ی خۆیان قوتابخانه‌كانه‌وه‌و دیزاین‌و قوماش���ه‌كان ی قوتابخان���ه‌كان بكه‌ن‌و پێش���كه‌ش به‌ئی���داره پێكهوه رێكبكه‌ون ،وات ه بۆ راپه‌ڕاندنی ئهم كاره ی خۆمان. ئه‌وله‌یه‌ت ده‌درێت به‌بازرگانه‌كان بازگانی‌‌و پیشه‌س���ازی :وهك ئاش���كرای ه سااڵن ه ی زۆرێ���ك له‌خۆراك‌و له‌مانگ���ی ره‌مه‌زان���دا نرخ میوه‌و كه‌ره‌سی بازاڕ به‌رزبوونه‌وه‌یان به‌خۆیانه‌و‌ه ده‌بینی ،به‌اڵم ئه‌مسا ڵ ئهوه به‌دینه‌كرا ،ئه‌مه چ رۆڵێكی ئێوه‌ی تیا بوو؟ سیروان محه‌مه‌د :رۆڵی ئێم ه ئهوه بوو كه چه‌ند جارێك كۆمپانی���ا به‌تواناكانمان ئاگادار كردهوه ی خۆراكی زیاتر ی ره‌مه‌زاندا بڕ ی له‌مانگ بۆ ئهوه بهێن���نو بیخه‌ن ه بازاڕه‌وه ،به‌تایبه‌تی برنج‌و رۆن‌و ش���ه‌كر ك ه بنه‌ڕه‌تین بۆ خه‌ڵك���ی .بۆ زانیاریتان ئێمه زۆر چاودێری بازاڕمان كردو وهك بینیشتان ئهم ج���ۆره خۆراكانه به‌هیچ جۆرێك له‌ره‌مه‌زاندا ی نرخیان به‌خ���ۆوه نه‌بینی ،بگره به‌رزبوون���هوه هه‌ندێكیان نرخی���ان دابه‌زی .بۆ میوه‌ش ،چه‌ند ی ك ه چاره‌س���ه‌رێكمان گرته‌پێ���ش ،دوای ئهوه ی ی كش���توكاڵمان بین ی وه‌زاره‌ت ئێم ه رێنماییه‌ك ی ل���ه5/15هوه بۆ 8/15 ی په‌تات���ه ك��� ه هێنان هێنانی قه‌ده‌غ ه كرد بوو ،وهك ئاشكرایه په‌تات ه
ی ی س���ه‌ره‌كی واڵته‌كه‌مانه‌‌و ئێم ه ساڵ خۆراكێك ی ی په‌تاته به‌هۆ پار لهوه ئاگادار بووین ك ه نرخ نه‌هێنانی���هوه زۆر ب���ه‌رز كرایه‌وه .ئه‌مس���اڵیش ی ك��� ه قه‌ده‌غ ه كرا س���ه‌رنجمان دا ل���هو ماوه‌یه ی له 250دیناره‌و‌ه به‌رز بووه‌وه بۆ 1700 نرخه‌كه ێ هه‌ڵوێس���ت دینار .ئێم ه دهبوو به‌رامبه‌ر بهوه ب ی په‌تات ه ی نرخ نه‌بین‌و رێگه نه‌ده‌ین به‌رزبوونه‌وه ی وهك پار له‌سلێمانیدا دووباره بێته‌وه ،بهتایبهت ی ش���اره‌زووردا ت���ا 7/15په‌تات ه ك��� ه له‌ناوچه به‌رهه‌مده‌هێنرێ‌‌و لهوه به‌دوا كۆتایی دێت .ئێم ه تا ئ���هو كاته مۆڵه‌تمان ن���هدا په‌تات ه لهدهرهوه ی ناوخۆم���ان ته‌واو بوو ك ه بهێنرێ���ت تا په‌تاته ی ی 1500ت���ه‌ن به‌رهه‌مده‌هێنرێت له‌ناوچه نزیكه ی ئ���هو ماوه‌یه ،بینیمان ش���اره‌زووردا .به‌اڵم دوا ی خێرا به‌رز دهبێتهوه نرخی به‌تاته به‌ڕێژه‌یه‌ك��� ی به‌جومله له‌عه‌لوه‌ك ه ی هه‌ر كیلۆیه‌ك��� ك��� ه نرخ گه‌یش���ت ه 900دینار .س���ه‌ره‌نجام به‌هوڵی ئێم ه ی ی س���لێمان توانیم���ان له‌گه ڵ به‌ڕێ���ز قائیمقام ی په‌تات ه رێكبكه‌وی���ن بۆ ئهوهی رێگ��� ه به‌هێنان ی سوودمه‌ند ی ش���اره‌كه‌مان لێ بدرێ تا هاواڵتیان بن .خۆشبه‌ختانه ئه‌وان ره‌زامه‌ندیان له‌سه‌ر ئهوه نواند‌و توانیمان لهماوهی هه‌فته‌یه‌كدا 4200ته‌ن ی ل ه په‌تات ه بهێنین ه س���لێمانییه‌وه ،ك ه نرخه‌كه ی ب���ۆ 200دینار .تۆ بزان ه 900دین���اره‌وه دابه‌ز ی له‌گ ه ڵ ی 700هه‌زار دینار 4200ته‌ن هه‌ر ته‌نێك ی زۆره نرخی پێش���وو جیاواز بێ���ت ،چ پاره‌یه‌ك ك��� ه بۆ خه‌ڵ���ك گه‌ڕاوه‌ته‌وه؟ له‌هه‌مانكاتیش���دا
بازرگانیو پیشەسازی
هه‌می����ن واڵتی����ش له‌ریزبه‌ندی ئاب����وری واڵتانی جیهاندا. ئێران له‌بواری ئابوریدا بهش����ێوهیهكی س����ه‌ره‌كی ی نه‌وت‌و غاز ده‌به‌ستێت كه %70 پشت به‌فرۆشتن داهاتی ئهو واڵته پێكده‌هێنێ .ئێران سێهه‌م واڵتی جیهانه له‌یه‌ده‌گی نه‌وتدا كه %10یه‌ده‌گی نه‌وتی جیه����ان له‌خۆده‌گرێ ،ئێ����ران ئه‌ندامی رێكخراوی ئۆپێك����هو رۆژانه زیاتر ل����ه 4ملیۆن به‌رمیل نه‌وت هه‌ن����ارده‌ی دهرهوه ده‌كات ،هه‌روه‌ه����ا %15كۆی یه‌ده‌گی غازی جیهان له‌خۆده‌گرێ‌‌و رۆژانه زیاتر له 600ملیۆن مه‌تری چوارگۆشه غاز به‌رهه‌مده‌هێنێ. رێ���ژه‌ی كه‌رته‌كان���ی ئابوری ئێ���ران به‌مجۆره: %10.9كشتوكاڵ ،پیشه‌سازی %43.9 ،%45.2 خزمه‌تگوزارییه. پیشه‌س���ازییه س���ه‌ره‌كییه‌كانی ئێران ،له‌بواری پترۆل‌و پترۆكیمیاوی‌‌و پیشه‌س���ازی ئوتومبێل‌و داووده‌رمان‌و ئامێری كاره‌بایی‌‌و رس���تن‌و چنین‌و چیمه‌نتۆو پیشه‌س���ازی خۆراك���ی وهك زه‌یت‌و
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
شهكرو شیره‌مه‌نی‌‌و چه‌كسازیدایه. له‌ب���واری كش���توكاڵدا ،كه ل���ه %20خاكه‌كه ی به‌كه‌ڵكی كش���توكاڵ ك���ردن دێ���ت ،گرنگترین به‌رهه‌مه‌كان���ی فس���تقه كه له‌ئاس���تی جیهاندا به‌پله‌ی یه‌كه‌م دێ���ت له‌به‌هه‌مهێنانیدا ،هه‌روه‌ها زه‌عفه‌ران���ه كه دیس���ان به‌پل���هی یه‌كه‌م دێت له‌ئاس���تی جیهان���دا ،له‌به‌رهه‌مهێنانی خورمادا به‌پل���هی دووه‌م دێت .ئێ���ران برنج ،گه‌نم ،جۆ، لۆكه‌و توتن‌و میوه‌و په‌تاته‌و نیسك‌و بایه‌م‌و گوێز به‌ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاو به‌رهه‌مده‌هێنێ. له‌ئێراندا كه دراوه‌كه‌ی ریاله %60 ،ئابوری له‌الیه‌ن حكوم هتو كه‌رتی گش���تییه‌وه به‌ڕێوه ده‌برێت. به‌پێچه‌وانه‌ی زۆربه‌ی واڵتانی دونیاشه‌وه بونیاده دینییه‌كان له‌سایه‌ی كۆماری ئیسالمیدا خاوه‌نی داهاتی زۆرو سه‌رمایه‌ی گه‌وره‌ن. له‌ئێران���دا ژم���اره‌ی ئه‌وان���هی له‌ژێ���ر هێڵ���ی هه‌ژاریی���ه‌وه‌ن ،%18هێ���زی كاری 25ملی���ۆن كه‌سه كه زۆربه‌یان له‌كه‌رتی خزمه‌تگوزاریدا كار
ده‌كه‌ن ،رێژهی بێكاری %14.6ه. گرنگتری���ن هه‌ن���ارده‌ی ئێ���ران نه‌وت���ه ،له‌گه ڵ میوه‌و فه‌رش‌و ئوتومبێل .گرنگترین هاورده‌شی كه‌ره‌س���هی خاوو خۆراك‌و ئامێره‌كانی تهكنیكو ته‌كنه‌لۆجیایه. چین‌و یاب���ان‌و هند‌و كۆریای باش���ور‌و توركیاو روس���یاو ئیمارات‌و ئهڵمانیاو ئیتاڵیا به‌هێزترین شه‌ریكی بازرگانی ئهم واڵته‌ن. س���اڵی رابردوو ،یه‌ده‌گی دراوی بیانی له‌بانكی ناوه‌ن���دی ئێران���دا 81.31ملی���ار دۆالر بووه. له‌كاتێكیش���دا كه رێژهی هه‌ڵئاوس���ان له‌ساڵی 2010دا %9.4بووه ،سه‌ره‌تای ئهم مانگه بانكی ناوه‌ندی ئێ���ران رایگه‌یاند رێژهی هه‌ڵئاوس���ان له‌مانگ���ی ئاب���ی راب���ردوودا بهرزبووهتهوه بۆ .%17.3به‌ڕێوه‌ب���ه‌ری بانك���ی ناوب���راو وت���ی «س���ه‌پاندنی س���زا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان هۆكاری س���ه‌ره‌كی به‌رزبوون���هوهی هه‌ڵئاوس���انه ل���هو واڵته‌دا».
45
بازرگانیو پیشەسازی
هاوسێكان
ئێران
44
ێ گۆشه‌یه‌كی تایبه‌ت ه بۆ ئاشنا بوون به‌واڵتانی دراوس
كۆماری ئیس��ل�امی ئێران ،كه ش����ه‌ریكی دووه‌م ی بازرگان����ی هه‌رێمی كوردس����تانه ،هه‌ڵكه‌وته‌یه‌كی جوگراف����ی س����تراتیجی هه‌ی����ه ب����ۆ بازرگان����ی، كه‌له‌ناوجه‌رگ����هی چه‌ندین ناوچ����هی جیاوازو پڕ بایه‌خدای����ه ،له‌نێ����وان ناوچه‌ی كه‌ن����داوو واڵتانی ئاسیای ناوه‌ڕاست‌و قه‌فقاسیا‌و هاوسنووری واڵتانی پاكستان‌و ئه‌فغانستان‌و توركیاو عێراقیشدایه. دانیش����توانی ئێ����ران 74ملی����ۆن كه‌س����ه ،ك����ه زۆربه‌یان موس����ڵمان‌و «ش����یعه‌مه‌زهه‌بن» ،ئێران چه‌ندین نه‌ته‌وه‌و زمان����ی جیاوازی له‌چوارچێوه‌ی س����نووره‌كانیدا كۆكردووه‌ته‌وه ك����ه گرنگترینیاین «فارس‌و ئازه‌ری‌‌و كوردو به‌لوچ‌و عه‌ره‌بن. له‌ساڵی 1979هوه سیسته‌می حوكمڕانی له‌ئێراندا، له‌رژێم����ی شاهنش����اییه‌وه گ����ۆڕاوه ب����ۆ كۆماری ئیسالمی. ئێران له‌توان����ای ئابوریدا به‌پل����هی چواره‌م دێت له‌جیهانی ئیس��ل�امیدا ،س����ێهه‌م هێ����زی گه‌وره‌ی ئابوریی����ه له‌رۆژهه‌التی ناوه‌ڕاس����تداو به‌پله‌ی 29
بازرگانیو پیشەسازی
لهگوندهوه به‌ره‌و شار قه‌رزی نیش���ته‌جێ بوون به‌گون���ده‌كان نه‌بووه‌ت ه هۆی گه‌ڕانه‌وه‌ی تاكه گوندنش���ینێك .نیوه‌ی ئهو پاره‌ی كه ده‌یدریتێ هه‌یكه‌لێكی به‌تاڵی لێدروست ده‌كات .كه له‌ڕاستیدا دیارده‌ی هه‌الوسان‌و گزی‌‌و جه‌رده‌یی‌‌و خۆدزینه‌وه زیاتر ده‌كات.
پاش���ان زۆر بوونی ژنهێنان‌و كۆچ كردنی بۆ شار ئه‌ویش دوای ئهوهی ش���ار یه‌كێكه له‌مه‌رجه‌كانی ئهو په‌یوه‌ندییه .بێكاری وهك هۆكارێكی ئابوری یه‌كێكی تره لهو هۆكارانه‌ی كۆچ .جیهانی ئه‌مڕۆ ده‌ناڵێنێ به‌ده‌ست بێكاریه‌وه بهتایبهت له‌‌والتانی ڕۆژئاوا. له‌تیۆره ئابوریه‌كاندا بێكاری هۆكاری سه‌ره‌كیه بۆ كۆچ كردن بۆ شاره گه‌وره‌كان .له‌به‌ر ده‌ستكه‌وتنی كار له‌شاره‌كاندا .به‌الم ئهم دیاردهیه له‌كوردستاندا پێچهوانه دهبێتهوه .له‌كاتێكدا گوندنشین ده‌ست له‌كاره‌ك���هی هه‌ڵئه‌گرێ له‌گون���د ,له‌به‌رامبه‌ردا ئاماده‌یه به‌بێكاری باجه‌كه‌ی بدات‌و له‌شاره‌كاندا ببێت به‌كرێچی به‌بێ هیچ كاركردنێك .ش���ایه‌نی باس���ه له‌كوردس���تان دا بێكاریه‌ك���ی زۆر ههیه. به‌پێی ئام���اری حكومی %10یه كه له‌ڕاس���تیدا %20زیات���ر تێپ���ه‌ڕ ده‌كات .ئه‌وی���ش بوون���ی بێ���كاری ش���اراوه‌یه به‌ڕێژه‌یه‌كی
زۆر له‌دام���ه‌زراوه حكومیه‌كان���دا .ب���ه‌الم ئه‌گه‌ر هات‌و هاورده‌ی س���نوره‌كان داخ���ران ئه‌وا ڕه‌نگ ه كۆچه‌كه پێچهوانه ببێته‌وه .به‌الم زۆر ئاسته‌مه. چونكه چیتر نابێته‌وه گوندنشین كه‌سێك هه‌وای شاری هه‌ڵمژی .دهتوانرێت هاورده‌كردنی شمه‌ك‌و به‌رووبوومی كشتوكاڵی كهم بكرێته‌وه‌و هاوكاری جوتی���اری ناوخۆیی بكرێ���ت به‌پێدانی خانووی *نوسه‌ری ئهم بابه‌ته شاره‌زای بواری ئابورییه پالس���تیكی .هه‌روه‌ه���ا بتوان���ێ به‌رهه‌مه‌ك���هی به‌قازانجێكی باشه‌وه بخاته بازاڕه‌وه .گوندنشین دڵنیا بێت لهوهی كه داهاتی به‌رهه‌می كشتوكاڵی‌‌و ئاژه‌ڵ���داری ده‌یژێنێت .قه‌رزی نیش���ته‌جێ بوون كه ئه‌مڕۆ ده‌درێت ،حكوم���ه‌ت پێیوایه به‌پێدانی قه‌رزی نیش���ته‌جێ بوون دهتوانرێت خهڵكی بگه‌ڕێنریت���هوه بۆ دێیه‌كان. سیاس���ه‌تی
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
47
وتاری‌و پیشەسازی بازرگان
بازرگانیو پیشەسازی
رهههنده ئابورییه‌كان ی مه‌ترســ ی كۆچ هاوار حسێن سۆفی* كۆچ له‌الدێوه بۆ ش���ار ،ك���ه دیارده‌‌یه‌‌كی باڵوه له‌كوردس���تان ،چهندی���ن ره‌‌هه‌‌ن���دی سیاس���یو كۆمهاڵیهتیو تهندروس���تیو ئاس���ایش‌و ئابوری ههیه .ئهم نوسینه هه‌‌وڵئه‌‌دات تیشك بخاته سهر رهههنده ئابوریه‌‌كه‌‌ی ئهم دیاردهیه. به‌گش���تی ك���ۆچ ده‌‌كرێته دوو بهش���هوه :كۆچی ناوخۆی���یو كۆچ���ی دهرهكی .كۆچ���ی ناوخۆیی زیات���ر بههۆی كێش���هی كۆمه‌الیه‌ت���یو جیاوازی ناوچ���ه‌كان له‌ڕوانگ���هی ب���اری دارای���یو بوونی خزمه‌تگوزاری له‌ش���ارێك‌و نه‌بوونی له‌ش���ارێكی تر یاخود له‌ناوچه‌كان���ی ده‌وروبه‌رییه‌تی .مایكل تودارۆ له‌بیردۆزه‌ك���هی خۆیدا به‌ناوی «بیردۆزی كۆچكردن» ده‌ڵێت «كۆچ كردن ،هۆكاری ئابوری دروس���تی ده‌كات» .بێكاری له‌گوند ،به‌هۆكاری س���ه‌ره‌كی ده‌ستنیش���ان كرد بۆ ك���ۆچ كردن بۆ ش���اره‌كان .هه‌ندێ جاریش هۆی سیاسیه ،وهك شه‌ڕ‌و كێشه له‌ناوچه سنوریه‌كان. له‌كوردستانیش���دا كۆچ���ی ناوخۆی���ی ب���ووه به‌دیارده‌یه‌كی ترسناك بۆ سهر ژێرخانی ئابووری. كۆچ���ی گوند بۆ ش���ار لهئهنجام���دا چۆڵبوونی پانتاییه‌‌ك���ی زۆری كوردس���تان‌و گردبوون���هوهی خهڵكی بهش���ێوهیهكی چڕ‌و قه‌ره‌باڵ���غ لهچهند ناوچه‌‌یه‌‌ك���هدا ،ل���ه‌زۆر ڕوانگ���هوه دهبێته هۆی داته‌‌پینی ژێرخانی ئابوریمان به‌فه‌وتان‌و له‌ناوچونی كشتوكاڵ ،ئاژه‌ڵداری ،سروشت‌و دارستان ،ڕه‌ز‌و باخ ،ئاوو ئ���اوه‌ڕۆ .له‌ده‌رئه‌نجامی ئه‌مانه‌ش���دا، وش���ك هه‌ڵگه‌ڕانی زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان ،نه‌‌مانی بهرههم���ی ناوخۆیی ،پش���ت بهس���تن به‌واڵتانی رههم‌و خۆراك‌و ناوچهك���هو دهرهوه ،بۆ ههموو به پێداویس���تیه‌‌ك مه‌ترس���یی گه‌وره‌یان له‌هه‌ناوی خۆیاندا بۆ كوردستان هه‌ڵگرتووه. به‌پیاده‌كردنی چۆڵكردن ،ئێمه وهك نهتهوهیهك لهچهندین ئاستی جیاوازدا ده‌‌كه‌‌وینه مه‌‌ترسیه‌‌وه، بۆ نموونه ئاسایشی خۆراكمان دهكهوێته دهستی واڵتانی ده‌‌وروبه‌‌رم���ان ،له‌به‌‌رهه‌‌مهێنه‌‌وه ده‌‌بینه به‌‌رخ���ۆر ،كه لهئهنجام���دا هه‌‌رگی���ز ئابوریه‌‌كی سه‌‌قامگیرمان نابێت ،بهتایبهت له‌ناوچه‌‌یه‌‌كدا كه هه‌‌میش���ه سیاسهت زاڵتره بهس���هر ئابوریدا ،كه له‌ڕاستیدا دهبوو به پێچهوانه بوایه. ئه‌گه‌رچی كورد له‌كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا كه‌وته به‌ر ش���االوی چۆڵكردنی زۆره‌ملێوه؛ به‌الم ئه‌مڕۆ به‌ئازادی خ���ۆی گونده‌كانی چۆڵ ده‌كات، به‌جۆرێك دهتوانرێت بوترێت خهڵكی كورد نه‌فره‌ت له‌ژیان���ی الدێ ئ���ه‌‌كات .بههۆی س���ه‌‌ختی‌و كهم ده‌‌رامه‌‌تی‌و بێ به‌‌زه‌‌یی بازاڕ .به‌ڕای ئابوریناسان هۆكاره‌كه‌ی په‌یڕه‌و نه‌كردنی سیاسه‌تێكی ئابوری گونج���او‌و نه‌بوون���ی خزمه‌تگوزاری‌و پش���تگوێ
46
خس���تنی گونده‌كانه‌وه‌یه .پاشان گرنگیه‌كی زۆر ده‌درێت به ش���اره گ���ه‌وره‌كان .ئهو ڕیكالمانه ی ده‌كرێت بۆ ش���اره گه‌وره‌كان .دروس���ت كردنی گوندی ئه‌ڵمان���یو ئینگلیزی‌‌و لوبنانی‌‌و..هتد .كه ده‌یانه‌وێت هاوش���ێوه‌ی ئهو گوندانه لێره كۆپی بكه‌ن .گوندێك جودا لهس���یما ش���اعیرانه‌كه‌ی. جودا له‌سروشته سروشتیه‌كه‌ی خۆی. تۆنیس ده‌ڵێت «كۆمه‌ڵگای گوندنش���ین هێمای كۆمه‌ڵگایه‌ك���ی ئایدیالیه كه پڕ له‌ژیان‌و پیرۆزی‌‌و هاوكاری‌‌و ڕێككه‌وتن‌و ڕاستگۆییه» .به‌الم ههموو ئ���ه‌م گوندانه‌ی ئێس���تا ده‌یانبینین له‌ڕاس���تیدا ده‌ره‌نجام���ی ش���ه‌ڕی س���ه‌رمایه‌داران‌و كۆمپانیا بیان���یو ناوخۆییه‌كان���هو بۆ قازان���ج‌و كێبڕكی‌‌و په‌یڕه‌و كردن���ی بیری س���ه‌رمایه‌داریی هاتونه‌ته كایه‌وه .ئه‌گه‌رچی له‌كوردس���تاندا گوند شوێنێك بوو خه‌رجی‌‌و خۆراكی شاری دابین ده‌كرد .كه‌چی ئه‌مڕۆ له‌شاره‌وه خۆراكی بۆ دێت .شوێنی زێد بوو ئێسته بووه به‌چۆالیی .ئه‌گه‌ر چاوێك به‌جیهاندا بخشێنین ده‌بینین گوند گرنگیه‌كی گه‌وره‌ی ههیه له‌بنیاتی ژێرخانی ئابوری هه‌ر والتێكدا. له‌كوردس���تاندا ئاب���ووری ب���ه‌كار ده‌هێنرێت بۆ
سیاس���ه‌ت كردن .وات���ه داهاتێك���ی زۆر خه‌رج ده‌كرێ���ت له‌پێن���او پڕوپاگه‌نده‌ی نێ���وان پارت ه ده‌سه‌التداره‌كان .نه‌ك سیاس���ه‌ت به‌كاربهێنرێت ب���ۆ ئابوری ك���ردن .وات���ه ڕێ���گاو پیالنی نوێ به‌كارناهێنرێت ب���ۆ ئابوری ك���ردن ،به‌كه‌مترین تێچ���ون زۆرتری���ن قازان���ج به‌ده‌س���تبهێنرێت. خه‌ڵكێك���ی زۆر كۆچی پێ كراوه بۆ ش���اره‌كان. له‌پێناو ده‌س���تكه‌وتێكی ماددی كهم .وهك ملین ده‌ڵێت «ئهو كاته‌ی كه حكومه‌ت گوندنشینه‌كانی پاڵنا بۆ سه‌ربازگه‌كان له‌شاره‌كان ئهو كاته كۆچ كردن دوو به‌رامبه‌ر زیاد ده‌كات». دهتوانرێت به‌سیاسه‌تی ئابوری ،ئابوری سیاسی به‌ده‌س���تبهێنریت هه‌روه‌ك چاره‌س���ه‌ری كێشه‌ی ئابوری خۆی له‌خۆیدا ده‌س���تكه‌وتێكی سیاسیه. دیارده‌یه‌ك���ی ت���ر ئهوهی���ه ،ئهم���ڕۆ پێكهێنانی خێزانیش پێویس���تی بهش���ار ههیه( .ش���ووی پێناك���ه‌م ت���ا نه‌مبات بۆ ش���ار) ،كێش���ه‌یه‌كی كۆمه‌الیه‌تی‌‌و ده‌روونیه كه پاكتاوی گوندنشینیی كردووه! .بههۆی كه‌مبون���هوهی كۆچی دهرهكی بهتایبهت له‌نێو گه‌نجانی گوند‌و ش���ارۆچكه‌كان.
بازرگانیو پیشەسازی
كۆمپانیا ی بیانی‌‌و یاسا ی وه‌به‌رهێنان نه‌وزاد غه‌فور ره‌باتی ی له‌هه‌م���وو ی بیان��� بێگوم���ان دی���ارده‌ی س���ه‌رمایه‌گوزار ێ ی ئه‌مه‌و ی گه‌شه‌س���ه‌ندنی ئابورییه ،ئهوه واڵتێكدا نیشانه ی بكه‌م ئهو یاس���ایه‌یه ك���ه كاری وه‌به‌رهێنان‌و لێره‌دا باس��� ی كوردس���تاندا. س���ه‌رمایه‌گوزاری بیانی رێكده‌خات له‌هه‌رێم ی یاسای وه‌به‌رهێنان ،له‌كوردستاندا سهرمایهدارو دیاره به‌پێ وه‌به‌رهێن���ی بیانی‌‌و ناوخۆ وهك یه‌ك س���ه‌یر ده‌كرێن‌و هیچ ی جیاوازیی���ه‌ك ناك���رێ له‌نێوانیان���دا ،وه‌به‌رهێنه‌رێكی بیان ی ههیه! ی كوردس���تان ی هاواڵت ی وه‌به‌رهێنه‌رێك هه‌مان ماف��� ی كورد دروس���تكردوو‌ه ك ه ی هاواڵت ی ال ئه‌مه‌ش پرس���یارێك بۆچ���ی مافی هاواڵتییوون له‌م ب���واره‌دا ره‌چاو ناكرێت؟ ئایا ی ره‌وایه وه‌به‌رهێنه‌رێكی بیان���ی هه‌مان مافی وه‌به‌رهێنه‌رێك ی ی هه‌بێت؟! به‌مه‌رجێك خۆم���ان چه‌ندین وه‌به‌رهێن ك���ورد ی ی بازرگان‌و س���ه‌رمایه‌دار ی دارای به‌توانامان هه‌ب���ێ‌‌و توانا ك���ورد به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك به‌رز بووه‌بێته‌و‌ه ك ه ئه‌ركی هه‌مان ئهو ی ی پێڕاپه‌ڕێنرێت كه ده‌درێن به‌وه‌به‌رهێنه‌رێك كارو پڕۆژان���ه بیانی! من وهك وه‌به‌رهێن���هرو هاواڵتییه‌كی هه‌رێمی كوردس���تان، ی نوێ رێكبخرێت كه ئهم پێش���نیازی ئهوه ده‌كه‌م یاس���ایه‌ك خااڵنه‌ی خواره‌وه‌ی تیا ره‌چاو بكرێت: ی تیا ره‌چاو ی وه‌به‌رهێنه‌رو بازرگان‌و هاواڵتیان 1ـ به‌رژه‌وه‌ند ی بكرێت ،ئهم ڕه‌چاوكردنه ده‌ش���ێت له‌سه‌ر بنه‌مای هاوبه‌ش (ش���راكت) بێ���ت ،كه بكرێت به‌م���ه‌رج هه‌ر س���هرمایهدارو وه‌به‌رهێنه‌رێكی بیانی ،هاوبه‌شێكی ناوخۆیی هه‌بێت. 2ـ ئهو س���ێكته‌رانه دی���اری بكرێن كه وا پێویس���ت ده‌كات ی ی بهش���داریان تیا ب���كات ،نه‌ك وهك ئهوه كۆمپانیای بیان ی هه‌رێمی كوردس���تاندا ئهم���ڕۆ ده‌یبینین كه له‌سه‌رتاس���هر ی بیان���ی هه‌م���وو كارو پیش���ه‌یه‌ك ده‌كه‌ن، وه‌به‌رهێن���هر هه‌ر له‌كاری تاك فرۆش���یو دوكانداریی���هوه بگره تا ده‌گات ی ههموو به‌گه‌وره‌ترین پڕۆژه‌و له‌فه‌رمانگه‌كانیش���دا بهش���دار جۆره ته‌نده‌رێك ده‌كه‌ن. ی 3ـ هه‌ندێ���ك پ���ڕۆژهی وه‌به‌رهێن���ان ناون���راون پ���ڕۆژه ی ی تایبه‌تیان هه‌ی���ه ،بهتایبهت (س���تراتیجی)و ئیمتیازات��� له‌ته‌ملیك كردنی زه‌وییه‌كه‌دا ،به‌اڵم تا ئێس���تا له‌یاس���اكه‌دا ی س���تراتیجی) نه‌ك���راوه .پێویس���ت ه پێناس���هی (پ���ڕۆژه ی بۆ بكرێت پێناسه‌كه‌ی دیاریبكرێت نه‌ك چه‌ندین لێكدانه‌و‌ه تا بڕیار بدرێت پڕۆژه‌كه ستراتیژییه یان نا. ی ئاماره‌كان ده‌ریانخستووه ،بازرگانی له‌هه‌موو بواره‌كاندا جوڵ ه به‌رچاوی تیا دهركهوتووه ،ئهم ئامارانه ده‌ریده‌خه‌ن ك ه له%90 ی ی بازرگان‌و وه‌به‌رهێن ی به‌ده‌ست وه‌به‌رهێنان‌و %100بازرگان ی نه‌یتوانیو‌ه ئهو رۆڵ ه ی بیان خۆماڵییه‌وه‌ن ،كه‌وات ه كۆمپانیا ی وه‌به‌رهێنان چاوه‌ڕوانك���راوه بگێڕێت ك ه له‌پێناویدا یاس���ا هاتووه‌ت ه كایه‌وه ،زۆرجار به‌ئه‌زمونیش دهركهوتووه كۆمپانیا بیانیه‌كان نه‌یانتوانیوه ئهو پڕۆژه پیشهسازیو كشتوكاڵیان ه ئه‌نج���ام بده‌ن ك���ه ئه‌ركی جێبه‌جێكردنیان پێس���پێردراوه، به‌ڵكو زۆربه‌یان لهس���هر دهستی وه‌به‌رهێنی خۆماڵی ئه‌نجام ێ بۆ ی نو ی ئهوه ده‌كه‌م یاسایه‌ك دراوه ،لهبهرئهوه پێش���نیاز ی كۆمپانیای بیانی دابڕێژرێت. كار كردن ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
49
بازرگانیو پیشەسازی
چه‌ند الپه‌ڕه‌یه‌ك ی دێرین... دالوه‌ر عه‌لی سۆفی کاتێ دانیش���تویه‌کی ئه‌مڕۆی ش���اری سلێمانی ب���ه‌ده‌م ته‌له‌فونکردن���هوه به‌مۆبایل��� ه جی پی ئێس���ه‌که‌ی الپتۆپه بێته‌له‌که‌ی دائه‌گیرسێنیت، له‌وانه‌یه نه‌زانێت که س���ه‌راپای ئ���ه‌م داهێنان ه جه‌نج���اڵو ئاڵۆزان ه مه‌حاڵ بوو ژیانی رۆژانه‌مانی به‌و شێوه‌ی ه ساده‌و ئاسان بکردای ه ئه‌گه‌ر پێشتر داهێنانێکی س���اکارتر له‌دایک نه‌بوایه :نووسین. له‌زادگای نووس���ینه‌و‌ه «س���ۆمه‌ر» ت���ا ئه‌گات ه به‌نده‌ره‌کانی بازرگان ه فینیقییه‌کان له‌رۆژهه‌اڵتی ده‌ریای س���پیی ناوه‌ڕاس���ت ،ئارامییه‌کان جۆره ئه‌لفوبێیه‌کیان داهێن���ا که بوو به‌بنچینه‌ی چوار ئه‌لفوبێی تر :عیبری ،یۆنانی ،التینی‌و عه‌ره‌بی. واتا ئ���هوهی زۆرب���هی زۆری دانیش���توانی ئهم س���ه‌رزه‌مین ه ئه‌مڕۆ پێیده‌خوێننه‌وه‌و ده‌نووسن. ئ���اوا شارس���تانیی س���ه‌ده‌ی بیس���ت‌و یه‌که‌م به‌ڕاده‌یه‌ک���ی بێکۆتا ق���ه‌رزاری ئ���هو بازرگانه‌و خه‌مخواردنی لیسته‌گریی کااڵکانیانه. ساڵی 1404ده‌مێ کڵێس ه سه‌رقاڵی مۆنۆپلکردنی ده‌س���ه‌اڵت ب���وو لهس���ه‌راپای ئه‌وروپ���ادا، بازرگانه‌کان���ی به‌ن���ده‌ری «برێم���ن»ی س���هر ده‌ری���ای باکوور په‌یکه‌رێکی ش���ا «رۆالند»یان له‌بازاڕی ش���اره‌که‌داو به‌رامبه‌ر به‌کاتێدرایه‌که‌ی قوتکرده‌وه (ئێس���تایش ماوه!) ک���ه په‌یامێکی س���اده‌ی ئه‌دا به‌بیستن :کڵێسه نه‌خه‌ڵه‌تابێ زۆر له‌خ���ۆی بایی بێت؛ ئه‌گینا ده‌س���ه‌اڵتی دنیایی، واتا شمش���ێره‌که‌ی ش���ا رۆالند ته‌مێی ئه‌کات! هه‌ر نزیکه‌ی په‌نجا س���اڵ له‌م س���نگده‌رپه‌ڕاندن ه ( )1451پاشتر ،ردێن سپییه‌کانی ئهم بازرگانان ه ده‌سته‌یه‌کیان له‌خۆیان ده‌سنیشانکرد بۆ ئهوهی ببێته نوێنه‌ریان له‌ئه‌نجومه‌نی ش���اری برێمنداو، داکۆکی له‌به‌رژه‌وه‌ندییان بکات .ئهم ده‌س���ته‌ی ه ک ه پاشتر ب ه Collegium Seniorumناوی ده‌رکرد ،به‌یه‌که‌م رێکخراوی پیش���ه‌یی دائه‌نرێ. به‌اڵم یه‌که‌م هۆبه‌ی بازرگان���ی له‌به‌نده‌رێکی تر له‌دایکبوو ،ئه‌ویش له«مارس���ێی»ی فه‌ره‌نسیی سهر ده‌ریای سپییه له‌ساڵی 1599دا. له‌رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا یه‌که‌م هۆبه‌ی بازرگانیو پیشه‌س���ازی س���اڵی 1885له‌ش���اری حه‌ڵه‌ب هات��� ه به‌رمه‌یدان .له‌پاش ئ���هوهی ک ه کۆلۆنیال ه ئینگلی���زه‌کان ئ���ه‌م واڵته‌ی���ان هه‌ڵپڕووزاند ک ه به‌عێراق ناسراوه ،هۆبه‌ی بازرگانیی به‌غدا ساڵی 1926دام���ه‌زرا .له‌کوردس���تاندا گه‌لێ پاش���تر، واتا دامه‌زراندنی هۆبه‌یه‌کی بازرگانی تا س���اڵی 1967ی تی���ا دوائه‌ک���ه‌وێ ،ک ه ئه‌ویش س���اڵی چاوپشکووتنی ژووری بازرگانیی سلێمانییه. له11ی مایس���ی 1967دا ،بازرگانه‌کانی سلێمانی ده‌س���ته‌یه‌کی دامه‌زرێنه‌ری���ان پێکهێن���ا ک ه لهو
48
رۆژه‌دا یه‌ک���ه‌م کۆبوون���هوهی به‌ئه‌نجام گه‌یاند. کۆبوونه‌وه‌ی دووه‌م له25ی ته‌ممووزی هه‌مانساڵدا به‌ستراو ،له2ی ئه‌یلوولی هه‌ر ئهو ساڵه‌دا یه‌که‌م ئه‌نجومه‌ن هه‌ڵبژێردرا ،ک���ه یه‌که‌م کۆبوونه‌وه‌ی خۆی هه‌ر له‌رۆژی هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا راپه‌ڕاند. تێڕامانه کاتێ ئه‌مڕۆ پ���اش چل‌و چوار مای���هی ساڵ مه‌حزه‌ری کۆبوونه‌وه‌کانی یه‌که‌م ئه‌نجومه‌ن ئه‌خوێنین���هوه ،ئهوه س���ه‌رنجمان رائه‌کێش���ێ ک���ه بازرگانه‌کان لهو س���ه‌رده‌مه‌دا به‌رژه‌وه‌ندیی ش���اره‌که‌یان خس���تۆت ه پێش قازانجی گیرفانی خۆیانه‌وه .فه‌رموو با پێکه‌وه چاوێ به‌مه‌حزه‌ری چواره‌م کۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ندا بخش���ێنین ،ک ه له14ی ئه‌یلوولی 1967دا به‌ستراوه: له‌به‌رئه‌وه‌ی س���ه‌ره‌ک وه‌زیرانی ئهو س���ه‌رده‌م ه نیازی بووه س���هر لهس���لێمانی بدا ،ئه‌نجومه‌نی هۆب���هی بازرگانی���ی س���لێمانی بڕی���اری داوه مێمێراندۆمێکی بخاته به‌رچ���او .به‌داخه‌وه بیرم نایه س���ه‌ره‌ک وه‌زیرانی ئهو ده‌مه چ نموونه‌یه‌ک بووه؛ تایه‌ر یه‌حی���ا ،ئه‌وڕه‌حمان به‌زاز یا ناجی تالب چ باک ،گرنگ ئهوهی ه کاتێ ئه‌مڕۆ خاڵه‌کانی • رێگاوبانی نێوان شاری سلێمانیو شارۆچکه‌کانی ئهو مێمێراندۆم��� ه یه‌ک ه به‌یه‌ک��� ه ئه‌خوێنینه‌و‌ه ده‌وروپشتی مایه‌ی به‌زه‌یین .بووژانه‌وه‌ی ه ئه‌گه‌ر هه‌ستێ دامانئه‌گرێ ،ئه‌ویش رێزنان ه له‌وانه‌ی لهو ئهو رێگایان��� ه قیرتاوکرێ���ن( .بیگومان به‌عس رۆژگاره‌‌دا هۆنیویانهت���هوه .خاڵه‌کان بریتین له‌م ئهم خاڵه‌ی به‌زی���اده‌وه هێنای ه دی ،به‌اڵم نه‌ک بابه‌تانه‌ی الی خواره‌وه: ب���ۆ ئهوهی کورد س���وودی لێوه‌رگرێ ،به‌ڵکو بۆ تووتن می ه ره ه ب دا ه س���اڵ • له‌به‌رئ���هوهی ل���هو ئاس���انکردنی هاتوچۆی تانک‌و زرێپۆش���ه‌کانی ل���ێ ه گ تووتنچان���دن کان���ی له‌ژم���اره‌ی ئیجازه خۆی!) که کا ه ئ پێش���نیار ن ه نجوم ه ئ زیات���ر بووه ،بۆی ه • به‌ددال���هی ئوتوماتیکیی س���لێمانی کاری تیا تشرینی مانگی ه ل و ێ پێشخر حس���کردن واد‌هی فه وه‌س���تاوه ،له‌به‌رژه‌وه‌ندیی گش���ت الیه‌ک ه ئه‌گه‌ر ه ک بێ ه ئ خۆیش���ی جێی کار. ه وێت ه بک ه یه‌که‌مه‌و س���ه‌رله‌نوێ خه‌مخواردن���ی تازه‌بکرێته‌وه( .ئهم ه و ه ڕێن ه گ ه ئ ت���اڵ ه ب س���تی ه د ه ب ی ه جوتیاران ئهو پرۆژه‌ی ه لهس���اڵی 1974دا ته‌واو کرا ،له‌کاتێکدا . ه و ه بکرێن بوو ه ر قه ک ه پێویس���تیی شاره‌ک ه بۆ هێڵی ته‌له‌فۆن له‌چاو . ه ک ه شار ه ل بانقێک لقی ی ه و ه کردن • س���اتی نه‌خشه‌کێش���انیدا له‌کۆتایی په‌نجاکاندا بازرگانانی کوردستان، باری پش���ێویی ر ه ب ه ل • چه‌ند قاتێ په‌ره‌ی سه‌ندبوو!) . ه کراو ق ه ره ه د بێدادییان ن بوو مافخ���وراو کورد • بنیاتنانی نه‌خۆش���خانه‌ی گش���تیی سلێمانی ی ئهم ئه‌نجومه‌ن پێش���نیار ئه‌کا ک��� ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی به‌نیوه‌ناچڵی جێهێڵ���راوه .تێهه‌ڵچوونه‌و‌ه هاورده‌ی گش���تی له‌بواری به‌خش���ینی مۆڵه‌تی پرۆژه‌یه مایه‌ی رێزو ساڵوی ئه‌نجومه‌ن ئه‌بێت. هاورده‌کردندا بازرگانه کورده‌کان له‌چاو شارانی • نه‌هێشتنی «ضریب ه الدفاع الوطنی»و «إغاث ه ناکوردا پێشخاو ،نۆبه‌بڕییان بۆ بکا. متض������رری الفیضان»( .ب���اوه‌ڕ ناکه‌م که‌س لهو دانراون، چنین • به‌ردی بناغه‌ی کارگه‌ی شه‌کرو رۆژانه‌دا بیری مابێ مه‌به‌س���ت له‌کام الفاو بووه ن ه نجوم ه ئ . ه س���تاو ب���ه‌اڵم کارکردنیان تی���ا وه خه‌ڵک���ی بچن به‌هان���ای لێقه‌وامانیی���هوه ،به‌اڵم ی ه (کارگ . ه و ه زیندووکرێن پێیباش ه ئهم پرۆژانه حکوم���ه‌ت بی���ری ماب���وو عاله‌مه‌ک ه ب���ه‌رده‌وام چیی چنین ی ه کارگ��� اڵم ه ب ش���ه‌کر ته‌واو ک���را، بڕه‌تێنێته‌وه!) به‌سه‌رهات؟) • قوتابخانه ،قوتابخانه ،قوتابخانه... سڵیمانی ه ل عات ه موبای تی ه ح ه سڵ ه م کانی • وه‌کیله رۆژی ئه‌مڕۆیش کاتێ ئهم الپه‌ڕ‌ه تۆزلێنیشتوان ه من. ه ک ه و ه ک ه شار دانیش���توانی ی ه ژمار له‌رووی ئه‌خوێنمه‌وه تاق ه کارێکم له‌ده‌س���تدێ :ره‌حمه‌ت بۆ زیادکرێ یان ه ژمار ه ک ه جێی ه ب پێی ن ه ئه‌نجوم بنێرم بۆ ئهو جوامێرانه‌ی ئهو سه‌رده‌مه ک ه چیتر تاک. دی ه س کۆو، نجای ه پ نجا؛ ه پ سه‌دو له‌ریزی زیندواندا نه‌م���اون‌و ،ئاواتی ته‌مه‌ندرێژی م ه ئ ناڵێنێ. ه ئ ه و ه بێئاویی ست ه د ه ب س���لێمانی • بۆ ئه‌وانی تر بخوازم .به‌هیوای ئهوهی نه‌وه‌کانی ویش ه ئ رکرێ، ه س ه چار کرێ ه ئ ه گریس��� ه ن ه کێش داهاتویش به‌رێ���زه‌وه یادی ئێم���هی بازرگانانی به‌راکێشانی ئاو له‌ده‌ریاچه‌ی دوکانه‌و‌ه به‌بۆری .ئه‌مڕۆ بکه‌نه‌وه.
بازرگانی سااڵنی زوو بەرژەوەندی شاریان دەخستە پێش قازانجی گیرفانی خۆیانەوە
بازرگانیو پیشەسازی
ی ی پاد» ،كۆتایی مانگی رابردوو به‌هۆ ی فۆن»و «ئا ی «ماكنتۆش»و «ئا ی ئامێره به‌ناوبانگه‌كان س���تیڤ جۆبز ،دامه‌زرێنه‌ری كۆمپانیای ئه‌پ ڵ Appleو داهێنه‌ر ی Appleكێشایه‌وه ،ئهو یه‌كێكه له‌هه‌ره بلیمه‌ته‌كانی جیهان‌و كه‌سایه‌تییه‌كی ههره دیاری نوخبه‌ی ئه‌مه‌ریكییه. نه‌خۆشییه‌وه دهستی له‌به‌ڕێوه‌به‌رێتی كۆمپانیا
رۆڵ ی نوخب ه لەگەشەکردنی ئابوریدا
لەتیف کەریم واحید د. مامۆستای ئابوری گەشەکردن لەزانکۆی وێست منستەر لە لەندەن پێشەکی گەشەکردنی ئابوری لەجیهانیکی پڕ لەملمالنێ‌و ڕکەبەریدا پرۆس���ەیەکی زۆر ئاڵوزە .به‌تایبه‌تی زۆرج���ار لەڕوانگ���ەی خەڵک���ی س���ادەوە بەشێوەیەکی سادەو س���انا چاوی لێدەکرێت. بۆ نمونە زۆر کەس وادەزانن کە گەش���ەکردنی ئاب���وری بەتەنها پشتدەبەس���تێت بەهەبوونی س���امانی سروش���تیەوە ،یان بەش���ێوەکی تر، ئەگەر واڵتێک لەسامانی سروشتیدا دەوڵەمەند بێ���ت ،خێرات���ر گەش���ەی ئاب���وری دەکات. لەڕاستیدا ئەزمونی واڵتە گەشەکەرەکان لەنیو سەدەی پێش���وودا بەتەواوی بەپێچەوانەی ئەم ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
تێگەیش���تنەوەیە .بۆ نمون���ە واڵتەکانی وەک ئێران ،عێراق ،س���عودیە ،مەکسیک ،بەرازیل‌و زۆر لەواڵتەکان���ی ئەفری���کا زۆر دەوڵەمەن���دن لەسامانە سروش���تیەکاندا ،بەاڵم گەشەکردنی ئابوریان زۆر خاوو کەم بووە لەنیو س���ەدەی پێش���ودا .بەاڵم واڵتانی وەک ژاپۆن ،کۆریای باش���وور ،تایلەند ،س���ینگاپور ،هۆنگ کۆنگ لەڕووی سامانی سروشتیەوە زۆر هەژارن ،بەاڵم گەشەکردنی ئابوریان زۆر خێراو بەرچاو بووە. لەالیەکی ترەوە ،پێویستە ئەوە تیبینی بکەین کە گەشەکردنی ئابوری بەتەنها پەیوەست نیە بەهەبوونی دیموکراسیەوە .بۆ نموونە ،واڵتانی بەزەبروزەنگ‌و تاڕادەیەکی زۆر نا دیموکراس���ی وەک کۆریای باش���وورو تایوان‌و چین گەشەی ئابوریان لەچاو واڵتانی بەناو دیموکراسی وەک هیند زۆر خێراتر بووه. ئەو بەراوردە کورتەی س���ەرەوە لەهەشتاکان‌و نەوەدەکان���ی س���ەدەی پێش���وودا هان���ی ئابوریناسان‌و کۆمەڵناسانیداو‌ه بگەڕێن بەدوای ئەو هۆکارانەی کە بوونەتە مایەی گەشەکردنی
ئاب���وری هەندی واڵتانی گەش���ەکەرو ئەوانەش کە بونەتە ڕێگر لەڕێی گەشە نه‌کردنی ئابوری هەندێک���ی ت���ردا .یەکێك ل���ەو هۆکارانەی کە دەستنیش���ان کراون‌و زۆربەی ئابوریناس���انی گەش���ەکردن لەس���ەری ڕێککەوتوون هەبوونی دەوڵەت���ی گەش���ەکەرە (Developmental .)State هه‌رچه‌ن���ده ش���یکردنه‌وه‌و پێناس���ه‌کردنی ده‌وڵه‌ت���ی گه‌ش���ه‌که‌ر پێویس���تی به‌وتارێکی تایبه‌ت‌و تێروته‌س���ه‌ل ههیه ،لێ���ره‌دا ئهوهنده بهس��� ه بڵێین ده‌وڵه‌تی گه‌ش���ه‌که‌ر خه‌سڵه‌ت‌و پێکهێن���ه‌ری تایبه‌ت���ی خۆی هه‌ی���هو زۆرجار واڵتانی س���ه‌رکه‌وتوو له‌بواری گه‌شه‌کردندا لهو خه‌سڵ هتو پێکهێنه‌رانه‌شدا تایبه‌تمه‌ندی خۆیان ههیه .به‌شێوه‌یه‌کی گشتی ئابوریناسان کۆکن له‌سه‌ر ئهوهی ک ه نموونه‌ی ده‌وڵه‌تی گه‌شه‌که‌ر چهندی���ن پێکهێنه‌ری ههیه ،ک��� ه گرنگترینیان بوون���ی هه‌ڵب���ژارد‌ه «نوخبه«یه‌کی ()Elite داکۆکیکاری ش���ێلگیر‌ه لهس���هر گه‌شه‌کردنی ئابوری.
51
بازرگانیو پیشەسازی
سەرمایە
ی خه‌اڵتی نۆبلی ئابورییه ی تایبه‌ت به‌ناساندنی براوه‌كان گۆشه‌یه‌ك
خه‌اڵت ی نۆبڵ ی ئابور ی 2010 مۆرتنسن
بیساریدس
دایمۆند
ئەو ئابوریناسانەی لەهەوڵی رزگارکردنی مرۆڤ‌و مرۆڤایەتیدان لەچنگی هەژاریی‌‌و بێکاریی‌و قەیرانی ئابوریی
خه‌اڵت���ی نۆبڵی ئاب���وری ،لهس���ه‌ره‌تاوه له‌نێو ئهو خه‌اڵتانه‌دا نه‌بوو كه ئه‌لفرێد نۆبل له‌ساڵی 1895دا رایس���پارد دابه‌ش بكرێن بهس���هر ئهو كه‌سایه‌تی‌‌و دامه‌زراوانه‌ی به‌بیرو كاره‌كانیان باش���ترین خزمه‌ت به‌مرۆڤایه‌تی ده‌كه‌ن ،به‌اڵم س���اڵی 1968به‌بۆنه‌ی تێپه‌ڕین���ی 300س���اڵ بهس���هر دامه‌زراندنی بانكی ناوه‌ندی س���ویددا ،كه دێرینتری���نو كۆنترین بانكی ناوه‌ن���دی جیهان���ه ،بڕی���اردرا خه‌اڵتێك���ی دیكه‌ی نۆب���ڵ ته‌رخ���ان بكرێت بۆ بواری ئاب���وریو بدرێت به‌و ئابوریناس���انه‌ی به‌ئایدیا‌و ش���یكاره نوێكانیان له‌هه‌وڵی پێشخستنی زانستی ئابوریو رزگاركردنی مرۆڤ‌و مرۆڤایه‌تیدان له‌چنگ���ی هه‌ژاری‌‌و بێكاری‌‌و قه‌یران���ی ئابوری .خه‌اڵتی نۆب���ڵ ،كه به‌هاكه‌ی 10 ملیۆن كرۆنی س���ویدی وات���ه ملیۆنێك‌و 400هه‌زار دۆالره ،سااڵنه له‌رێوره‌س���مێكی تایبه‌تیدا له‌رۆژی 12ی دیسه‌مبه‌ردا به‌سه‌ر كاندیدا براوه‌كاندا دابه‌ش ده‌كرێت ،كه س���اڵڕۆژی مردنی ئه‌لفرێد نۆبله ،ئهو پی���اوه به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك س���ویدییه‌ی دینامیتی داهێناو ی سه‌ری له‌كۆتایی سه‌ده‌ی رابردوودا به‌وه‌چاخ كوێر نایه‌وه‌و به‌ر له‌مردنی وه‌س���یه‌تی كرد ،س���ه‌روه‌ت‌و س���امانه زۆروزه‌به‌نده‌كه‌ی (كه ئه‌وكات 30ملیۆن دۆالر ب���وو) ،ته‌رخان بكرێت بۆ خه‌اڵتكردنی ههموو ئه‌وانه‌ی كۆمه‌ك به‌پێشخستنی مرۆڤ‌و مرۆڤایه‌تی‌‌و چه‌سپاندنی ئاشتی ده‌كه‌ن له‌سه‌رتاسه‌ری دنیادا. خه‌اڵت���ی نۆبلی ئابوری ،هه‌ر لهس���ه‌ره‌تاوه بههۆی
50
زۆری ژمارهی ئهو توێژه‌ر‌و ئابوریناس���انه‌ی ته‌مه‌ن به‌ره‌و پیری بردبوون ،بهس���هر زی���اد له‌كاندیدێكدا دابه‌ش ك���راوه ،ده‌ب���وو كۆمیت���هی خه‌اڵتی تۆبل ده‌س���توبردێك بكات لهوهی ت���ا له‌ژیاندا ماون رێزو حورمه‌تی���ان لێبنێت .دوا خه‌اڵت���ی نۆبلی ئابوری ( ،)2010به‌هاوبه‌ش���ی درا ب���ه 3ئابورین���اس2 ، ئه‌مه‌ریكی« :پیته‌ر دایمۆند»ی ته‌مه‌ن 70س���اڵو «دی���ل مۆرتنس���ن»ی ته‌مه‌ن 71س���اڵ ،له‌گه‌ڵ «كریستۆفه‌ر بیساریدس»ی به‌ریتانی به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك قوبرسی ته‌مه‌ن 62ساڵ. دایمۆند لهس���ه‌نته‌ری ته‌كنه‌لۆجیای ماساچیۆستس M.A.Tكار دهكاو كه‌سێكی ئه‌كادیمی‌‌و پسپۆڕی ب���واری ئاسایش���ی كۆمه‌اڵیه‌ت���یو خانه‌نش���ینی‌‌و باجه‌‌و ئابوریناس���ێكی نزیك له‌ئۆبامای س���ه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكای���ه .دیل له‌زانكۆی نۆرس وێس���ترن كار دهكاو خ���اوه‌ن چهندی���ن تۆژین���هوهی ئه‌زمونییه س���ه‌باره‌ت به‌كارلێكردنی سیاس���ه‌ته ئابورییه‌كان‌و ب���ازاڕی كار .بیس���اریدس له‌په‌یمان���گای ئابوریو زانس���تی سیاس���ی له‌ن���ده‌ن كار دهكاو به‌مدواییه ره‌خنه‌ی توندی له‌سیاس���ه‌تی حكومه‌تی به‌ریتانی گرت ،كه به‌ریتانیای به‌ره‌و خۆپیش���اندان‌و نائارامی ده‌بات .س���اڵی رابردوو ،كۆمیت���هی نۆبلی نه‌رویج رایگه‌یاند كه له‌ڕێگه‌ی به‌خش���ینی خه‌اڵتی نۆبله‌وه به‌م 3ئابوریناسه ،ده‌یانه‌وێ رێز له‌هه‌وڵ‌‌و شیكاریان بنێن سه‌باره‌ت بهوهی سه‌لماندویانه په‌یوه‌ندییه‌كی
توندوتۆڵ له‌نێوان سیاس���ه‌ته ئابورییه‌كان‌و رێژهی بێكاری���دا ههیه ،ئ���ه‌م ئابوریناس���انه میتۆدێكیان پێش���كه‌ش كردووه ك���ه به«تێ���زی ماتماتیكی بۆ ش���یكار كردنی ب���ازاڕ» ناوده‌برێ ،ك���ه چۆنیه‌تی كاریگه‌ری بێكاری لهس���هر سیاسه‌ته ئابورییه‌كان‌و به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه شیته‌ڵكاری ده‌كات. ئهم���ان پێیانوای���ه ئ���هو تێ���زه كالس���یكیانه‌ی ئاماژه به‌په‌یوه‌ندی نێوان خواس���ت‌و خس���تنه‌ڕوو ده‌ك���ه‌ن له‌ب���ازاڕدا ،كه‌موكورت���ن ،به‌تایبه‌تی ئهو بهش���هی په‌یوه‌ن���دی به‌ب���ازاڕی كاره‌وه‌ی���ه .ئهم ئابوریناس���انه ده‌ڵێن تا بیمه‌ی بێكاری‌‌و سۆسیال‌و قه‌ره‌بووكردن���هوهی بێكاری زیات���رو گه‌وره‌تر بێت، به‌هه‌مان ئه‌ندازه ماوهی گه‌ڕان به‌دوای ئیش‌و كاردا درێژت���رو بێكاری رووپۆش���راو زیاتر ده‌بێت .ئه‌مان ته‌ئكیدی���ان لهوه كردووه‌ته‌وه كه به‌یه‌كگه‌یش���تنی نێوان خواست‌و خس���تنه‌ڕوو هه‌ندێجار پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌ن‌و قورس���ه ،له‌به‌رئ���هوهی چه‌ندین رێگر ه���ه‌ن له‌به‌رده‌م ئاڵوگۆڕی بازاڕدا ،كه به«ناڕێكی» ناوده‌برێ���ن ،ب���ۆ نمونه زۆرج���ار له‌ب���ازاڕدا كڕیار به‌دوای كااڵی دڵپه‌س���هندی خۆیدا ده‌گه‌ڕێ كه‌چی فرۆشیاره‌كه‌ش���ی به‌دوای په‌یداكردنی كڕیارێكدا بۆ كڕینی كااڵكه‌ی ده‌گه‌ڕێ ،س���ه‌ره‌نجام هه‌ردووكیان رووبه‌ڕووی گرفت ده‌بنه‌وه ،ئهو گرفتانه له‌ئه‌نجامی ئهم «ناڕێكی»یانه‌دا دروس���تده‌بن كه یه‌كجار زۆرو هه‌مه‌چه‌شن‌و جیاوازن.
بازرگانیو پیشەسازی
بۆیه زۆر له‌م توێ���ژه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی کورده‌واری له‌خزمه‌ت���ی واڵتانی تردا گیری���ان خواردووه‌و کوردستان لێیان به‌هره‌مه‌ند نیه. بێگومان باری سیاس���ی ئاڵۆزی کوردستانیش به‌هه‌مان ش���ێوه بواری کارکردنی ئهم توێژه‌ی ته‌س���ك کردوه‌ت���هوه .ه���هر لهس���ه‌ره‌تاکانی 1990هوه ،ده‌س���ه‌اڵت له‌کوردستاندا به‌ده‌ست یه‌کێتی‌و پارتی دیموکراتی کوردس���تانه‌وه‌یه. ئ���ه‌م دوو حیزب���ه سیاس���یه‌ش له‌بارێکی زۆر ناهه‌مواری ناوچه‌ییدا زیاتر خه‌می پاراس���تنی باری هه‌بوو())Status quoیان بووه که خۆی له‌خۆیدا تاڕاده‌یه‌ک���ی زۆر ڕه‌وایی ههیه ،به‌اڵم له‌م���ه‌ڕ بڕیاری گه‌ش���ه‌کردنی ئابوریدا زۆرجار به‌قازانج نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ خه‌ڵکی کوردستان. بۆ نموونه ،بۆ سه‌قامگیری ده‌سه‌اڵتی حیزب، بڕیارو پۆس���ته ئابوریه ناس���که‌کان زۆر جار دراونه‌ت���ه ده‌س���ت کارمه‌ندان���ی حی���زب که زۆرب���هی جار نه‌ك هه‌ر نه‌ش���یاو بوون بۆ ئهو کارانه ،به‌ڵکو کاره‌کانیان کردوه‌ته س���هرچاوه بۆ خۆده‌وڵه‌مه‌ند ک���ردن‌و زیاتر پایه‌دارکردنی ده‌س���ه‌اڵتی حیزبی خۆیان .بۆی���ه له‌به‌رانبه‌ر توێ���ژی کارامه‌دا ،ئهم توێژه حیزبیه نه‌ك هه‌ر هه‌ڵوێستی دوژمنانه‌یان ههیه به‌ڵکه ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌تیش به‌موڵکی حیزبی خۆیان ده‌زانن. له‌ن���اوه‌وه‌ی کوردس���تاندا توێ���ژی ههڵبژارده بوه‌ت���ه دوو بهش���هوه .بهش���ێکیان له‌ڕێگه ی حیزبه ده‌سه‌اڵتداره‌کانه‌وه کاره‌کانی ده‌وڵه‌تیان پێڕاس���پێردراوه‌و هه‌ت���ا ڕاده‌ی���ه‌ك ئاب���وری کوردستان لێیان به‌هره‌مه‌نده‌و جێگه‌ی ده‌ست‌و په‌نجه‌یان به‌پێشکه‌وتنی کوردستانه‌وه دیاره. بهش���ێکی تری���ان له‌به‌ر هۆی له‌ی���ه‌ك جیاواز خۆی���ان دووره‌په‌رێز گرتووه .هۆی س���ه‌ره‌کی ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
دی���ارده‌ی دووره‌په‌رێزیش هۆکاری سیاس���یو یه .له‌الیه‌که‌وه ئهو که‌س���انه‌ی که بنا‌غه‌یی هه سهر به‌حیزبه سیاس���یه‌کان نین زیاتر ڕه‌خنه گرن له‌کاره‌کانی ده‌وڵه‌ت‌و له‌الیه‌کی تریش���هوه بۆ هه‌م���ان هۆ که‌مت���ر ڕێگه‌ی���ان پێده‌درێت کاری هه‌س���تیارو پێش���که‌وتوو بگرنه ده‌ست. ڕه‌خنه‌یه‌ک���ی زۆر گرنگ‌و باس���کراوی ئێس���تا له‌کاره‌کان���ی ده‌وڵ���ه‌ت گه‌نده‌ڵ���ی ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت���هو ئهم���ه‌ش بووه‌ت���ه دووره په‌رێزی به‌شێکی گه‌وره‌ی توێژی ههڵبژارده له‌کاره‌کانی ده‌وڵه‌ت .ههرچهنده باسی گه‌نده‌ڵی له‌ده‌روه‌ی بابه‌تی ئهم وتاره‌یه ،به‌اڵم به‌کورتی خوێنده‌واری ک���ورد پێویس���ته ئهوه بزانێت ک���ه دیارده‌ی گه‌نده‌ڵ���ی تایبه‌تمه‌ند نیه به‌کوردس���تانهوهو گه‌نده‌ڵ���ی دیارده‌یه‌کی مرۆیی���ه پێش ئهوهی ببێته ده‌وڵه‌تی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی .له‌الیه‌کی تره‌وه، دووره‌په‌رێ���زی له‌ده‌زگاکان���ی ده‌وڵ���ه‌ت ئهم دیاردهیه که‌م ناکات���هوه به‌پێچه‌وانه‌وه ،دوور بوون���ی خه‌ڵکی کارامه‌و دڵس���ۆز له‌ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت ڕه‌نگه دیارده‌که خه‌س���تتر بکاته‌وه‌و چاره‌سه‌رییش���ی گرانت���ر ب���کات .به‌داخه‌وه ئ���ه‌م ڕه‌خنه‌گرانه زیاتر باس���ی الیه‌نه ناڕێك‌و که‌موکوڕی���ه‌کان ده‌که‌ن‌و که‌متر چاویان‌الیه‌نه باش‌و سه‌رکه‌وتووه‌کانی ئه‌زموونی کوردستان ده‌بینێت. ه���ۆی بنه‌ڕه‌تی دووره‌په‌رێزی که لهس���ه‌ره‌وه ب���اس کرا بهوه لێکده‌درێت���هوه که ده‌زگاکانی ده‌وڵ���ه‌ت ل���ه‌ده‌ره‌وه‌ی حیزبه سیاس���یه‌کان هێن���ده پێگه‌یش���توو س���ه‌ربه‌خۆ نی���ن وه‌ک ده‌زگا ده‌وڵه‌تیه‌کانی واڵته پێش���که‌وه‌توه‌کان ت���ا بتوان���ن که‌س���ی ش���یاو بۆ کاری ش���یاو به‌کرێ بگرن .ئه‌مه‌ش بهش���ێوه‌یه‌کی گش���تی دهگهڕێتهوه بۆ ئهوهی که ده‌وڵه‌تی خۆبه‌خۆی ک���وردی له‌کوردس���تاندا مێژوویه‌ک���ی تازه‌ی ههیهو تا ئێس���تا له‌ڕووی بنا‌غه‌وه س���ه‌قامگیر نهبووه .بێگومان گه‌ر ئهم کێش���ه‌یه بابه‌تیانه لێکبده‌ینه‌وه ،الوازی ده‌زگاکانی حیزبی‌و توێژی ههڵبژارده له‌مه‌ڕ ئهم كێش���ه‌یه‌دا به‌ئاس���انی ده‌رده‌که‌وێ���ت .له‌الیه‌که‌وه توێ���ژی ههڵبژارده نابێ���ت ده‌وڵه‌ت به‌موڵکی حیزبێکی سیاس���ی دابنێت‌و ئه‌گ���هر حیزبێکی دیاریکراو لهس���هر کار بوو ئیتر ده‌بێت خه‌ڵکانی کارامه‌و شاره‌زا له‌ده‌ره‌وه‌ی ئ���هو حیزبه خۆی���ان دووره‌په‌رێز بگرن‌و پێویس���ته ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت هه‌میشه به‌موڵك‌و خزمه‌ت���کاری خه‌ڵکی بزاندرێت نه‌ک به‌موڵکی حیزبێکی سیاسی .له‌الیه‌کی تره‌وه، حیزبه ده‌س���ه‌اڵتداره‌کان نابێت قۆرخی پۆسته پیش���ه‌ییه‌کان بکه‌ن بۆ که‌سی حیزبی خۆیان که نه‌ش���یاو بن بۆ ئهو کاران���ه .به‌پێچه‌وانه‌ی بیروڕای ب���اوی حیزبیه‌وه ،که‌س���انی کارامه‌و شاره‌زا ده‌بنه سه‌رمایه بۆ کاره‌کانی ده‌وڵه‌ت‌و ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت کاراتر ده‌که‌ن .بۆیه حیزبه سیاس���یه‌کان نابێت له‌م توێژه گرنگه‌ی کۆمه‌ڵ بسڵنه‌وه‌و ئه‌رکی ئهم توێژه‌ش ئه‌وه‌یه که به‌کاری دڵس���ۆزو بێ الیه‌نانه ترس���ی کاربه‌ده‌ستانی ده‌وڵ���ه‌ت بڕه‌وێنن���هوهو پای���هی کۆمه‌اڵیه‌تی
توێژی ههڵبژارده نابێت ده‌وڵه‌ت به‌موڵکی حیزبێکی سیاسی دابنێت‌و ئه‌گه‌ر حیزبێکی دیاریکراو له‌سه‌ر کار بوو ئیتر ده‌بێت خه‌ڵکانی کارامه‌و شاره‌زا له‌ده‌ره‌وه‌ی ئهو حیزبه خۆیان دووره‌په‌رێز پێویسته بگرن‌و ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت هه‌میشه به‌موڵك‌و خزمه‌تکاری خه‌ڵکی بزاندرێت نه‌ک به‌موڵکی حیزبێکی سیاسی خۆیان به‌کاری س���ه‌رکه‌وتووانه بچه‌س���پێنن. له‌کۆتاییدا پێوسته ئهوه بگوترێت که پرۆسه‌ی سیاسی گه‌ش���ه‌کردنی نهتهوهیهك په‌یوه‌سته به‌گه‌ش���کردنی ئاب���وریو کۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه .له‌م گه‌شه‌کردنه‌شدا نه‌خش���ی ده‌وڵه‌تی گه‌شه‌که‌ر چاره‌نووسس���ازه .یه‌کێك له‌ه���هره پێکهێنه‌ره گرنگه‌کانی ئهم شێوه ده‌وڵه‌ته بوونی توێژێکی هه‌ڵبژارده‌ی���ه .هه‌رێمی کوردس���تان هێش���تا له‌ته‌واوی توان���اکان‌و ده‌وڵه‌مه‌ندی ئهم توێژه به‌هره‌مه‌ند نه‌ب���ووهو ئه‌مه‌ش زیانێکی مێژووی ده‌گه‌یه‌نێت به‌پرۆس���هی بیناکردنی نه‌ته‌وه‌یی. بۆ پڕکردنه‌وه‌ی ئهم که‌لێنه به‌باش ده‌زاندرێت ده‌وڵ���ه‌ت کۆمیته‌یه‌کی تایبه‌ت دابمه‌زرێنێت بۆ پێگه‌یاندن‌و س���وود وه‌رگرتن له‌م توێژه .کاری ئهو کۆمیته‌یه درێژخایه‌نه‌و بهس���اڵو دوو ساڵ کۆتایی نایه‌ت .ئه‌رکێکی گرنگی ئهو کۆمیته‌یه چۆنیه‌تی س���وود وه‌رگرتن���ه له‌خوێنده‌واران‌و به‌هره‌مه‌ندان���ی کورد له‌ن���اوه‌وه‌و له‌هه‌نده‌ران. له‌هه‌مانکاتدا ،پێویس���ته بایه‌خ���ی ته‌واویش بدات به‌پێکه‌وه‌نان‌و پێگه‌یاندنی توانای مرۆیی ناوخۆی کوردستان.
53
بازرگانیو پیشەسازی
نوخب ه چیه‌و کێن؟ نوخبه یان ههڵبژارده به‌پێچه‌وانه‌ی ناوه‌که‌یه‌و‌ه به‌واتای ئ���هوه نایه‌ت که له‌الی���ه‌ن خه‌ڵکه‌وه‌و بهش���ێوه‌یه‌کی دیموکراس���یان ه هه‌ڵبژێردراون، به‌ڵکو به‌مانای گروپ���ه خه‌ڵکێکی خوێنده‌وارو ش���اره‌زا دێ���ت ک���ه زۆر نزیک���ن له‌ده‌س���ته‌ی ده‌س���ه‌اڵتدار ی���ان س���ه‌رۆکی ده‌وڵه‌ت���هوه. ده‌سه‌اڵتداران به‌ده‌ستی ئه‌نقه‌ست‌و بۆ ئامانجی دیاریک���راو له‌ن���او خوێنده‌واران‌و ڕۆش���نبیرانی واڵت���دا گوڵبژێری���ان ده‌که‌ن .هۆی س���ه‌ره‌کی هه‌ڵبژاردنی���ان دهگهڕێتهوه ب���ۆ ئهوهی که ئهم گروپه دیدو بۆچوونی ڕوون‌و ئاش���کرایان هه‌ی ه له‌ب���اره‌ی گه‌ش���ه‌کردنی ئابوری���هوهو توانایان تێ���دا به‌دیده‌کرێ���ت ک���ه کارام���هو به‌هه‌ڵمه‌ت ب���ن له‌به‌دیهێنان���ی ئ���هو ئامانج���ه ئاب���وریو کۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی که بۆیان دیاریده‌کرێت .زۆربه‌ی جار ژمارهی ئهم گروپه لهچهند س���ه‌د که‌سێک تێپه‌ڕ ن���اکات .له‌زۆر واڵتی گه‌ش���ه‌که‌ردا ئهم گروپ ه هه‌ڵبژارده‌یه زۆربه‌ی پۆس���ت ه گرنگه‌کانی وه‌ک به‌ڕێوه‌به‌ری بانکی مه‌رکه‌زی‌و س���ه‌رۆکی کۆمیت���هی وه‌به‌رهێن���ان‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی باج‌و کۆمیت���هی سیاس���ه‌تی ئابوریو گه‌ش���ه‌کردنی کۆمه‌اڵیه‌تیان له‌ده‌ستدایه. ئه‌ندامان���ی ئ���ه‌م گروپه هه‌ندێک خه‌س���ڵه‌تی هاوبه‌ش‌و تایبه‌تیان ههیه که جیایان دهکاتهوه له‌گروپ ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانی تر .له‌وانه ،هه‌ندێجار، کاکڵه‌ی ئهم گروپه له‌هه‌مان پێشینه‌ی خوێندنهوه دێن وهك له‌هه‌مان کۆلیجی ئابوری یان کۆلێجی یاساوه .خه‌سڵه‌تیکی دیکه‌ی ئهم گروپه ئهوهی ه ک���ه ش���اره‌زای کارو کار به‌ڕێوه‌بردن���نو ته‌نها له‌به‌ر به‌توانای���یو کارامه‌یی���ان هه‌ڵبژێردراون نه‌ک له‌به‌ر خاتری ڕاو بۆچوونی سیاس���یان .بۆ ئهم مه‌به‌س���ته‌ش زۆربه‌ی ج���ار ئه‌ندامانی ئهم گروپ���ه بهتاقیکردنه‌وه‌ی فه‌رمی هه‌ڵده‌بژێردرێن نه‌ک به‌دامه‌زراندنی سیاس���ی .بهش���ێوه‌یه‌کی گش���تی ئهم گروپ ه مووچه‌خ���ۆرن‌و ئاره‌زووی ده‌وڵه‌مه‌ندی‌و سه‌رمایه که‌ڵه‌ك کردنیان نیه بۆ خۆی���ان .بۆیه دوای خانه‌نش���ینیان ناچنه ناو کاری سه‌رمایه‌گوزاری‌و خۆده‌وڵه‌مه‌ندکردنه‌وه. ئهم���ه‌ش زۆر جار وایکردوه که زووترو باش���تر له‌گ���هڵ یه‌ک���دی بگونجێ���نو خێرات���ر بگه‌ن ه ڕێککه‌وتن لهس���هر بڕیاری گرنگی پاشه‌رۆژساز. نمونه‌یه‌کی له‌باری پێشینه‌ی ئهم شێوه گروپ ه ئه‌وه‌یه ل��� ه 1950و 1960کاندا کاتێك تایوان له‌چی���ن جیابوه‌وه زۆربه‌ی ئ���هو کادیرانه‌ی ک ه به‌رێوه‌به‌رایه‌تی پرۆژه گش���تیه‌کانی ده‌وڵه‌تیان به‌ده‌سته‌وه بوو ،یان ده‌س���ه‌اڵتی باج‌و بڕیاری ئابوری���ان له‌ده‌س���تدا بوو ئه‌ندام���ی کۆمیته‌ی س���هرچاوه نیش���تمانیه‌کانی پێش���ووی چی���ن بوون( .بڕوان ه )1990 ,Wadeخه‌س���ڵه‌تێکی گرنگی تری ئهم گروپه هه‌ڵبژارده‌یه په‌یوه‌ندی توندو تۆڵیانه له‌گه‌ڵ ده‌س���ه‌اڵتدارانی سیاسیو سه‌ربازی واڵتداو جێگۆڕکیه‌کی زۆر له‌نێوانیاندا ب ه دیده‌ک���رێ .نمونه‌یه‌کی ب���اش لێره‌دا واڵتی یابان‌و کۆریای باشووره ،بۆ نمونه ئابوریناسێک
52
یا سه‌رله‌شکرێک یا ئه‌ندازیا‌رێك دهبێته وه‌زیرو به‌هه‌مانش���ێوه وه‌زیرێك که ش���اره‌زایی ههیه دوای به‌جێهێش���تنی پۆس���ته‌که‌ی ده‌بێت���هوه به‌ئابوریناس یان ئه‌ندازیار. هۆکارێک���ی گرن���گ واده‌کات ئ���ه‌م گروپ���ه ڕووبکه‌ن���ه کارک���ردن له‌ده‌زگاکان���ی ده‌وڵه‌تدا ئه‌وه‌یه به‌پێچه‌وان���هی خه‌ڵکانی ناو ڕێکخراوه نافه‌رمیه‌کانه‌وه(نمون���هی ڕێکخراوی نافه‌رمی حیزب���ه سیاس���یه‌کان‌و خێزان���ه به‌هێزه‌کانی کۆمه‌ڵ���گاو ڕێکخ���راوه ناده‌وڵه‌تیه‌کانه) ،ئهم گروپه زیاتر ڕێز له‌یاس���ای دامه‌زراوو پرۆسه‌ی دیاریک���راوو فه‌رم���ی ده‌وڵ���ه‌ت ده‌گرێ���ت. ئه‌ندامه‌کان���ی گروپ���ی ههڵبژارده م���ه‌رج نیه له‌حیزبێکی سیاسیدا بن یان نه‌بن‌یان ڕوانگه‌ی سیاس���ی خۆیانیان نه‌بێت .به‌اڵم گرنگ ئه‌وه‌یه بایه‌خ به‌بڕیاری دروس���تی ئابوریو به‌ڕێوه‌بردن زیاتر ده‌ده‌ن له‌بڕیاری سیاسیان ه. ل���ه‌ڕووی چه‌ندایه‌تیه‌وه ،که‌مبوون���ی ژمارهی ئهم گروپه ره‌نگه ببێته مایه‌ی دروس���تبوونی دیکتاتۆری ده‌س���ته‌یه‌ک له‌بڕیاره گرنگه‌کانی که‌رتی گش���تیداو له‌کارایه‌تی���ان که‌م بکاته‌وه. بۆی���ه ئێڤن���س ( بڕوان���ه )1995 ,Evans ده‌ڵێ���ت له‌ده‌وڵه‌ت���ی م���ام ناوه‌ندی���دا (واته ده‌وڵه‌تی نێوان گه‌ش���ه‌که‌رو گه‌نده‌ڵدا) کێش���ه زۆربوونی بیۆرۆکرات نیه ،به‌ڵکو که‌م بوونیانه. پێویس���ته ئه‌وه‌ش بگوترێت ک���ه له‌ئه‌زموونی ژاپۆندا ئهم گروپه هه‌ڵبژاردنی گش���تی هێنده کاری���ان تێن���اکات ،چونک���ه ئه‌مان���ه له‌ڕووی سیاس���یه‌وه هه‌ڵنه‌بژێردراون( .بڕوانه Woo- .)1999 ,Cumingsلێ���ره‌دا جی���اوازی واڵته‌کانی ئه‌مریکای التینی (باش���وور)و ژاپۆن به‌ئاش���کرا ده‌رده‌که‌وێت .له‌کاتێکدا س���ه‌رۆک وه‌زیران���ی ژاپۆن کاتێک هه‌ڵده‌بژێردرێت ،ته‌نها چه‌ند ده‌س���ته‌یه‌کی که‌م ده‌ستنیش���ان ده‌کات ب���ۆ دامه‌زراندن له‌ده‌زگاکان���ی ده‌وڵه‌تدا ،به‌اڵم س���ه‌رۆکی به‌رازیل هه‌زاران که‌س داده‌مزرێنێت (ل���ه 15000هوه ت���ا ( )100000بڕوان���ه، .)1987 ,Schneider ئه‌نجامگیریه‌ک���ی ئ���ه‌م بهش���ه ئه‌وه‌یه که ئهم گروپ���ه له‌الی���ه‌ن خه‌ڵک���هوه بهش���ێوه‌یه‌کی دیموکراس���یو ڕاس���ته‌وخۆ هه‌ڵنه‌بژێ���ردراون، ب���ه‌اڵم متمانه‌یه‌کی زۆری���ان ده‌درێتێ له‌باره‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌زگاکان���ی ده‌وڵه‌ته‌وه‌و زۆرجار ده‌وڵه‌ت پش���تی ته‌واو به‌ڕوانگه ئابوریه‌کانیان ده‌به‌س���تێت .بێگوم���ان پێویس���ته ئ���ه‌وه‌ش بگوترێ���ت که ئهم متمانه‌یه به‌هیچ ش���ێوه‌یه‌ك نابیت له‌ده‌ره‌وی یاس���ای دام���ه‌زراوی واڵته‌وه بێت ،چونکه ئه‌گه‌ری س���ه‌رنه‌که‌وتنیان ههموو %100هه‌ر نیه له‌جیهان���دا ،بۆیه ڕوانگه‌ی ئهم گروپه‌ش ب���ێ خه‌وش نیه‌و له‌بڕی���اری گرنگدا هه‌میشه مه‌ترسی سه‌رنه‌که‌وتنیان ههیه ،جا چ جای ئهو بڕیاره له‌ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌تدا بێت یان له‌که‌رتی تایبه‌تدا .بۆیه به‌شێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تی، ش���ێوه‌ی هه‌ڵبژاردن���ی ئ���ه‌م گروپ���ه له‌الیه‌ن ده‌س���ه‌اڵتدارانه‌وه جێگه‌ی مشت‌و مڕه له‌ڕووی ڕوانگه‌ی دیموکراسیانه‌وه.
پێویست ه بایه‌خ بەپێگه‌یاندنی توانای مرۆیی کوردستان بدرێت
نوخبه له‌کوردستاندا کوردس����تان وهك هه‌ر واڵتێکی ت����ر توێژێکی نوخبه‌ی خ����ۆی هه‌ی����ه .به‌پێچه‌وان����هی زۆر واڵتی گه‌ش����ه‌که‌ری تره‌وه ،ئهم توێژه له‌ڕووی چه‌ندایه‌ت����یو چۆنیه‌تی����هوه زۆر فراوان����هو مێژوویه‌ک����ی کۆن����ی له‌کوردس����تاندا هه‌ی����ه. له‌ناوه‌ڕاسته‌کانی سه‌ده‌ی پێشووه‌وه خوێندن له‌کوردس����تاندا با‌یه‌خێک����ی کۆمه‌اڵیه‌تی زۆری پێدراوه‌و سه‌ره‌ڕای ئهو باره ئاڵۆزو ناله‌باره‌ی کوردس����تانی پێدا تێپه‌ڕ بووه ،له‌نێو کۆمه‌ڵی کورده‌واریدا ،خوێندن‌و پێشکه‌وتن دوو زاراوه‌ی هاوتاو له‌یه‌ك دانه‌پچڕاو بوون .هه‌ر لهو کاته‌وه، توێژێکی خوێنده‌وارو ڕۆش����نبیر له‌کوردستاندا دروست بووه‌و له‌گۆڕانه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کاندا رۆڵ‌و نه‌خشی به‌رچاوو ئاشکرایان ههبووه. ئه‌ڵبه‌ته ئهم توێژه بێ ئاڵۆزی‌و ک هم‌و کورتی نیه‌و شیکردنه‌وه‌ی نه‌خش����یان له‌گه‌شه‌کردنی کوردس����تانی ئه‌مڕۆدا کارێکی س����اده‌و ئاسان نی����ه .ئهو بارو زروفه ناله‌باره‌ی کوردس����تانی پێ����دا تێپه‌ڕ بووه له‌نیو س����ه‌ده‌ی پێش����وودا پێگه‌ی ئهم توێژه‌ی زۆر ئاڵۆزو‌ناس����ه‌قامگیر کردووهو له‌ڕاده‌ی به‌شداریبوونیان له‌پرۆسه‌ی گه‌ش����ه‌کردنی ئاب����وریو کۆمه‌اڵیه‌ت����ی ک����ه‌م کردوه‌ته‌وه .هه‌ر له‌به‌ر هه‌مان هۆو به‌داخه‌وه‌و بهش����ێکی به‌رچ����اوی ئهم توێ����ژه ڕه‌هه‌نده‌ی هه‌ن����ده‌ران بوون‌و ئێس����تا له‌خزمه‌تی واڵتانی بیانیدا کارده‌ک����ه‌ن .له‌بارێکی ئاوادا بێگومان مه‌رج نیه ههموو که‌سێکی شارهزاو خوێنده‌واری به‌رز هه‌ڵوێس����ت‌و زانای����ی خه‌ڵکی کارگوزاری س����ه‌رده‌رچووی ( )entrepreneurهه‌بێت‌و بزانێت له‌مه‌ڕ کوردس����تاندا چی بکرێت باشه.
بازرگانیو پیشەسازی
بهخۆیهوه بینیوه‌‌و له‌جیهاندا نمونه‌ی ده‌گمه‌نه. هه‌روه‌ها لهس����اڵی 2002ش به‌دواوه تا ئێستا، زیاتر له 12ههزارو 500كۆمپانیای بیانی روویان له‌توركیا كردووه به‌مه‌به‌س����تی سه‌رمایه‌گوزاری كردن. ه����هر لهماوهی ئهم 10س����اڵه‌ی رابردووش����دا، ده‌یان نه‌خۆش����خانه‌ی نوێ‌‌و هه‌زاران كیلۆمه‌تر ئۆتۆب����ان‌و هێڵ����ی ئاس����نی ن����وێ له‌توركیادا دامه‌زراوه ،چهندی����ن فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی نوێ كراونه‌ته‌وه ،سه‌دان قوتابخانه‌و سه‌نته‌ری زانس����تی دام����ه‌زراون‌و ده‌ی����ان ش����اری نوێش بنیاتنراون. ره‌نگه له‌هه‌موو ئه‌وان����ه‌ش گرنگتر ،گه‌وره‌ترین ده‌س����كه‌وتی 10س����اڵی راب����ردووی توركیا كه شه‌ریكی یه‌كه‌می بازرگانی هه‌رێمی كوردستانه، ئ����هوه بێ����ت چینێكی ناوه‌ڕاس����تی هوش����یارو خوێنده‌وار لهو واڵته‌دا رسكاوو دروستبووه.
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
ی گه‌وره‌ترین ده‌سكه‌وت ی ی رابردوو 10ساڵ ی توركیا گه‌شه‌كردن ی چینێكی ناوه‌ڕاست هوشیارو خوێنده‌واره
55
بازرگانیو پیشەسازی
ئه‌ردۆغان ..توركیا ی ئاوه‌دان كردهوه كهم نین ئهو كه‌سانه‌ی كه لهماوهی ئهم بیست ساڵه‌ی رابردوودا سه‌ردانی توركیایان كردووه‌‌و پێیانوای ه له‌ڕووی ئاوه‌دانییه‌و‌ه توركیای ئه‌مڕۆ ی ی جار هێنده‌ی «ئه‌رزو ئاسمان» له‌توركیاك ه ی ی سه‌ره‌ك جاران جیاوازه .ئابوریناسان هۆكار ئهم ئاوه‌دانی‌‌و پێشكه‌وتنه ،دهگهڕێتهوه بۆ ی ره‌جه‌ب ی حكومه‌ته‌كه ی سه‌ركه‌وتوو سیاسهت ته‌یب ئه‌ردۆغان له‌بواری ئابوردیدا. زۆرێ���ك له‌چاودێ���ران ئاماژه ب���هوه ده‌كه‌ن ك ه ی دادو ی «پارت ێ جار له‌سه‌ر یه‌ك ی س سه‌ركه‌وتن ی گه‌شه‌پێدان »AKPله‌هه‌ڵبژاردن ه گشتییه‌كان توركیادا ،ك��� ه له‌مێژووی سیاس���ی ئهو واڵته‌دا ی سه‌رس���وڕمان نیی���ه ،چونك ه بێوێنه‌ی���ه ،جێ ی ی رابوردوو ی 10س���اڵ ده‌س���كه‌وت ه ئابورییه‌كان ی ده‌س���ه‌اڵتی ئهم حیزبه‌دا ،بۆ توركیا لهس���ایه ی حاشا هه‌ڵنه‌گره. دۆست‌و دوژمن راستییه‌ك
54
ی 2002ئه‌ردۆغان‌و AKP ی ك ه ساڵ لهو كاته‌و‌ه به‌رپرس���یارییه‌تی حكومه‌تی توركیایان له‌ئه‌ستۆ ی هێنده گرت���ووه ،توركیا گه‌ش���ه‌یه‌كی ئاب���ور ی به‌راورد ی بهخۆیهوه بینی���وه ،كه قابیل گه‌وره ی ئهو واڵته، ی دیكه نیی ه له‌گه ڵ هیچ سه‌رده‌مێك ی ئه‌ردۆغان لهماوهی ئهم 10س���اڵه‌دا موعجیزه ی له‌ره‌گ‌و ریش���هوه ی توركیا خوڵقاند‌و س���یما گۆڕی. به‌رهه‌می نیش���تمانی توركیا به‌راورد ب ه 10سال ی له‌مه‌وب���هر %300 ،ب���ه‌رز بووه‌ت���هوه .ده‌رامه‌ت نیش���تمانی هه‌ر تاكێ���ك %200زیادیكردووه ،ك ه داهاتی تاكه‌كه‌س له 3000دۆالرهوه بهرزبووهتهوه ب���ۆ 11000دۆالر ,توركی���ا له‌ریزبه‌ندی ئابوریی ه ی 27هوه ی جیهاندا له‌پله ههره به‌هێزو گه‌وره‌كان ی ی ئابور ی ههره به‌هێز بووه ب ه 16هه‌می���ن واڵت ی جیهان‌و جیهان ،له‌بواری كش���توكاڵدا له‌ئاست ی واڵتاندا به‌پله‌ی 8دێت ،ك ه له‌ریزبه‌ندی ئێستا
ی ی 11هه‌مین واڵت���دا بوو ،له‌ماوه پێش���تر له‌پله ی ی هه‌ڵئاوس���انی ئابور ئهم 10س���اڵه‌دا ،رێژه ی پاشه‌كش ه ی بێكاریش له %70دابه‌زاندووه‌‌و رێژه ی ی ئابور ی قه‌ب���اره پێك���ردووه ب���ۆ ,%11كۆ ی ل ه 250بلیۆن دۆالرهوه كردووه به‌زیاتر توركیاش ل ه 850بلیۆن دۆالر .ئهم ژماره ئه‌فسانه‌ییان ه ك ه ی ئه‌ردۆغان لهماوهی ئهم 10س���اڵه‌دا حكومه‌ت��� به‌دیهێناوه ،له‌كۆی ئهو ده‌س���كه‌وت ه ئابورییان ه زیات���رن ك ه ل���ه 79س���اڵی راب���ردوودا( ،وات ه ی توركیاوه تا لهس���ه‌روه‌ختی دامه‌زراندنی كۆمار ی )AKPبه‌دیهلتوون ی حكومه‌ت هاتنه‌سه‌ركار ی كه س���ااڵن ه 30ملیۆن كه‌س ئهم��� ه جگ ه لهوه ی ی گه‌شتیاری ده‌چن ه توركیاوه ،رێژه به‌مه‌به‌ست ی نه‌ته‌وه‌یی توركیادا ی پیشه‌سازی له‌داهات داهات ی ی ئابوریش لهس���ه‌ره‌تا %29یه ،رێژهی گه‌ش���ه ی 2011هوه تا ئێس���تا له %11بووه ،ك ه ئه‌مس���اڵ ی ی ئابور كه‌مت���ر واڵتێك به‌م ئه‌ندازه‌ی ه گه‌ش���ه
تایبەت بازرگانیو پیشەسازی
بازرگانیو پیشەسازی
"پالنمان هه‌بێت كه‌رتی پیشه‌سازیی چاوه‌ڕوانی باشتری لێده‌كرێ"
به‌ختیار مه‌حمود ئهم بابه‌ته قسه‌کانی ئه‌ندامی ده‌سته‌ی كارگێڕیی ژووری بازرگانیی‌و پیشه‌سازیی سلێمانی «به‌ختیار مه‌حمود مه‌ال ئه‌مین»ه له‌میانه‌ی به‌شداربوونی له‌‌گفتوگۆی مێزگردێکد‌ا ک ه كوردستانی نوێ له‌ژێر ناونیشانی (كه‌رتی پیشه‌سازیی له‌هه‌رێمی كوردستان چاوه‌ڕوانی باشتری لێده‌كرێ) سازی کردو له‌کۆتایی مانگی ته‌موزی رابردوودا ب ه 5بهش باڵویکردووه. له‌به‌ر گرنگی بابه‌ته‌که‌‌و بایه‌خی بۆچوونه‌کانی به‌ختیار مه‌حمود، ک ه گوزارشت له‌ڕاو بۆچوونی ژووری بازرگانیو پیشه‌سازیی سلێمانی ده‌کات ،گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌سازی دووباره باڵوکردنه‌وه‌ی به‌پێویست ده‌زانێت.
كه‌رتی پیشه‌س���ازیی ئێس���تا له‌هه‌رێمی كوردس���تان چ توانایه‌كی ههیه؟ ئه‌گه‌ر بێیته س���هر باس���ی ئاماری كارگه‌كان ته‌ماش���ا ده‌كه‌ین وه‌كو ژماره ههیه ،ئێس���تا ئ���هوهی كه له‌ژووری بازرگانیی س���لێمانی تۆماركراوه، 1124پ���ڕۆژهی گه‌وره‌مان ههیه كه ل���ه‌الی وه‌زاره‌تی پیشه‌س���ازیی تۆمارك���راون‌و ئیجازه‌ی���ان هه‌ی���ه تاكو 6-30ئه‌مس���اڵ 1174 ،پڕۆژهی بچووكیش تۆماركراوه له‌المان‌و پڕۆژهی پیش���ه‌یی 315ههیه ،كۆی گش���تیی ده‌كات���ه .2613ئهم���ه ئه‌گ���هر وه‌كو ئامار س���ه‌یری بكه‌ین بهس ئه‌گ���هر له‌خۆمان بپرس���ین ده‌توانم بڵێم كه‌رت���ی پیشه‌س���ازیمان نییه له‌هه‌رێ���م .من خاوه‌ن پڕۆژه‌م به‌رهه‌میش���م ههیه بهس ئێمه كاتێك ده‌توانین بڵێی���ن ههیه كه وه‌زنێكی هه‌بێ���ت له‌بودجه‌و ئابووری كوردس���تاندا .كه‌من له س���اڵێكدا بایی چ���وار ملیار دۆالر بهس حه‌جمی ئاڵوگۆڕی بازرگانیم هه‌بێت له‌گه‌ڵ ئێرانداو ئه‌ونده‌و زیاتریش له‌گه‌ڵ توركیا هه‌مبێت ،ئهم ژمارانه سفر ده‌بنه‌وه ،یه‌عنی دیاره ئه‌مانه وه‌كو پڕۆژه ههیه ،به‌اڵم به‌رهه‌می نییه ،یان دایخستوه ،یان زه‌ره‌ر ده‌كات یان بهش���ێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان ئه‌مه هیچ وه‌زن‌و قورساییه‌ك ناخاته‌سه‌ر ئابووری كوردستان. راس���ته خۆم پڕۆژهی خۆمم ههیهو به‌رهه‌میشم ههیه، ب���ه‌اڵم ئایا ئهم���ه وه‌زنی چه‌نده له‌چ���او ئهو حه‌جمی ئاڵوگۆڕه‌ی له‌گ���ه‌ال ئێران‌و توركی���ا هه‌مانه بێجگه له والتانی تر؟ یه‌عنی ئه‌گه‌ر به‌زانستییانه بیری لێبكه‌ینه‌وه ده‌توانین بڵێین له‌جێی نه‌بووانین .له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ش���دا ش���تی ئیستس���نا ههیه ،كه جێی دڵخۆشین بۆ نموونه چه‌ند كارگه‌یه‌كی چیمه‌نتۆ له‌مسته‌وایه‌كی زۆر به‌رزداو له‌سلێمانی دروستكراوه ئه‌مه جێگای فه‌خره ،یان چه‌ند كه‌سانێك پڕۆژه‌یه‌كیان ههیه له‌مه‌جالی ئاودا ته‌غتیه‌ی ههموو سلێمانییان كردووه ،ئه‌مانه دڵخۆشكه‌ر‌ن .هه‌تا ئه‌گه‌ر بێیته س���هر ئهوهی كه كاره‌باكه‌ش ئێس���تا هه‌ر پیشه‌س���ازییه‌و ئێس���تا چووه‌ته كه‌رتی تایبه‌ته‌وه كه توانراوه بهش���ێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان كاره‌بای كوردستان رێكخراوه ئه‌مانه دڵخۆش���كه‌ر‌ن ،به‌اڵم كه دێیته س���هر ئهوهی حسابی قوه‌تی پیشه‌سازیی ده‌كه‌یت له‌هه‌رێمی كوردس���تان وهك پێویس���ت نیی���ه ،هه‌ڵبه‌ت���ه من كه به‌رهه‌مم هه‌بێت ئه‌ی باش���ه بۆچی ئهم ههموو مه‌وادانه ئیس���تیراد ده‌كه‌م؟ كه س���ه‌یریش ده‌كه‌یت ههموو ئهو مه‌وادانه‌ی كه دروس���تكراوه له‌ئێران���هوه یان توركیاوه دێت نه‌س���نعاتی زه‌ڕه‌یه‌و نه‌سنعاتێكی ئهوهنده قورسه ك���ه نه‌توانین له‌واڵتی خۆمان دروس���تی بكه‌ین ،به‌ڵكو دهكهوێته چوارچێوه‌ی پیشه‌س���ازیی ئاسانه‌وه ،یه‌عنی كاتێك ته‌قیم���ی ئهو مه‌وادانه ده‌كه‌ی���ت كه له‌واڵتانی دهرهوه بۆمان دێت هیچی له‌پیشه‌س���ازیی قورسدا نییه كه بڵێین ئه‌مه له‌ئیمكانیه‌تی داراییو زانس���تی هه‌رێمدا
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
نییه ،هه‌م���ووی مه‌جالی دروس���تكردنی ههیه له‌واڵتی خۆماندا .كه ته‌ماش���ا ده‌كه‌یت ئ���ه‌م ههموو پاره‌یه‌ش به‌هه‌ده‌ر ده‌ڕواته دهرهوه وه‌كو ئهوه وایه ئێمه به‌مۆڵی ئهو پاره‌یه‌ی له‌میزانییه‌ی عیراقدا بۆمان دێت یه‌كسه‌ر بیكه‌ین���ه ده‌س���تی واڵتانی دهرهوه به‌هیچ ش���ێوه‌یه‌ك ناگه‌ڕێت���هوه ب���ۆ خزمه‌تك���ردن به‌ئاوه‌دانكردن���هوهی كوردستان. ئەوە من ئهوه نیم دەڵێم كه‌رتی پیشه‌سازیی له‌هه‌رێمی كوردستان بهش���داریی له‌داهاتی گشتیی ئهم هه‌رێمه‌دا ن���اكات‌و له‌جێگ���هی نه‌بووان���ه ،ئام���اره‌كان واده‌ڵێن چ ته‌بریرێك���م پ���ێ ده‌ڵێی���ت ،له‌م�ل�اوه له‌راگه‌یاندندا ده‌رده‌كه‌وێ���ت ده‌ڵێن بایی ئهوهنده ملیۆن دۆالر ش���تم هێناوه له‌توركیاوه یان له‌ئێرانه‌وه ،ئه‌مه بێجگه له‌چین‌و واڵتانی تر ،ئایا ئه‌مه جوابدانه‌وه نییه بۆ قسه‌كه‌ی من یان هیچ ته‌بریرێكی تر ههیه كه‌من له‌ساڵێكدا ئهوهنده ملیار دۆالر له‌واڵتانی دراوسێوه بهێنم ئه‌ی باشه وه‌زنی ئهوهی به‌رهه‌می ده‌هێنم چییه؟ له‌وانه‌یه بهگوێرهی ئهو داهاته‌ی كه كه‌رتی پیشه‌س���ازیی هه‌رێم دایده‌نێت %1 و %2و %3بێ���ت من ئاماره‌كه‌ی���م به‌ته‌واوی نییه به‌اڵم ئه‌وه‌ش له‌جێگه‌ی نه‌بوانه. *** سیاس���ه‌تی ئاب���ووری حكومه‌ت���ی هه‌رێم تائێس���تا پێناسه‌یه‌كی ته‌واوو ئاشكرای نییه له‌سه‌ر چ سیستمێك ئی���ش ده‌كات ،یه‌عن���ی ده‌مێك ده‌ڵێت ب���ازاڕی ئازاد، ئه‌گه‌ر بازاڕ ئازاده ئهوه سیس���تمی خۆی ههیه ده‌بێت ئ���هو ئالیه‌ته‌ی بۆ ته‌وفیر بكه‌یت ب���ۆ بازاڕه ئازاده‌كه، بێگوم���ان بازاڕی ئازادیش قی���ودی خۆی ههیه یه‌عنی تائێستا ئێمه پێناسه‌یه‌كی ته‌واوه‌تیمان نییه بۆ ئهوهی كه ئایا حكومه‌تی هه‌رێم له‌سه‌ر چ سیاسه‌تێك كارده‌كات گرنگی���ی كه‌رت���ی پیشه‌س���ازیی یه‌عنی موش���كیله‌ی سه‌ره‌كیمان له‌بیركردنی گرنگیی كه‌رتی پیشه‌سازییه، ئیت���ر له‌به‌ر ه���هر هۆیه‌ك بێت ،ئایا سیاس���ی بێت یا دهرهكی بێت یاخود ناوخۆ .نه‌بوونی راوێژكاری به‌توانا له‌وه‌زاره‌ته‌كاندا بۆ ئهوهی كه به‌رچاوی حكومه‌ت روون بكاته‌وه له‌وه‌زاره‌ته‌كاندا ئهم���ه به‌خاڵێكی زۆر گرنگی ده‌زانم له‌هۆكاره‌كانی دواكه‌وتنی كه‌رتی پیشه‌س���ازیدا بههۆی ئ���ه‌م هۆكارانه‌وه حاڵه‌تێك روویداوه كه ههموو پڕۆژه‌یه‌كی پیشه‌س���ازیی له‌هه‌موو عاله‌مدا پێویس���تی به‌چه‌ند شتێك ههیه ،ده‌س���تمایه ،هێزی كار ،مه‌وادی س���ه‌ره‌تایی له‌گه‌ڵ بازاڕ بۆ ئهوهی به‌رهه‌مه‌كه‌ی تیادا ساغ بكاته‌وه. سهرمایهو هێزی كارو بازاڕیشمان ههیه ئێمه خۆشبه‌ختانه هه‌ر هه‌موویمان ههیه ،سه‌رمایه‌مان هه‌ی���ه ،هێزی كارمان هه‌ی���ه ته‌بع���ه‌ن به‌تێبینییه‌وه، هه‌روه‌ه���ا بازاڕێكمان ههیه هه‌رچی ده‌هێنیت س���ه‌رف
57
بازرگانیو پیشەسازی
ALA COMPANY Soft Drinks and Drinking Water Lt Sulaimany – iraq www.alacompany-iraq.com info@alacompany-iraq.com
Mobile:07701561719 – 07501561719 Tel: 3121827
56
بازرگانیو پیشەسازی لێنابینێت پێویس���ته داوای هه‌موواركردنه‌وه‌ی ئهو یاس���ایه بكرێت ،ك���ه لهس���ه‌ره‌تادا 30ملیار بوو ئه‌مس���اڵ كرا به 75ملیارو وا بڕی���اره ببێته 105 ملیاریش ،به‌اڵم ده‌ورێكی نهبووه له‌چاره‌سه‌ركردنی كێش���ه‌كاندا .نه‌بوونی بازاڕی دراو ،یاخود بۆرسه كێش���ه‌یه‌كی ت���ره ،زۆرجار پڕۆژه هه‌ی���ه پڕۆژهی س���تتراتیژییه له‌وانه‌یه له‌توانای كه‌سانێكدا نه‌بێت، ده‌بێ یان حكومه‌ت دروس���تی بكات ،یاخود ئه‌گه‌ر ش���ه‌ریكاتی موساهیمه هه‌بێت دهتوانرێت به‌سه‌دان كه‌س بهش���داریی ب���كات له‌پڕۆژه‌یه‌داو دروس���تی بكات .ئه‌مه دهبێته به‌هه‌ده‌رنه‌دانی ئهو پارانه‌ی كه الی خه‌ڵكانێك ههیهو ناتوانن پڕۆژهی پێدروس���ت بك���ه‌ن چه‌نده‌ها فه‌رمانبه‌ر ههیه له‌وانه‌یه 20هه‌زار دۆالری پاش���ه‌كه‌وت كردبێت له‌مووچه‌كه‌ی ،له‌بری ئ���هوهی بیدات بهس���ه‌یاره‌یه‌كی ت���رو ژینگه پیس بكات‌و ج���اده قه‌ره‌باڵخ بكات ،س���ه‌یرده‌كات هیچ پڕۆژه‌یه‌كی به 20هه‌زار دۆالر بۆ دروس���ت ناكرێت، به‌اڵم ئه‌گه‌ر ش���ه‌ریكاتی موساهیمه هه‌بێت ده‌چێت چه‌ند س���ه‌همێكی پێ ده‌كڕدرێت‌و دهبێته زه‌مان بۆ وه‌چه‌كانیشی‌و بۆ خۆشی. نه‌بوونی رێكخستن له‌وه‌زاره‌تی پیشهسازیدا ئه‌مه ده‌وری زۆر گرنگ ده‌بینێت كه هوش���یاریی ده‌داته خه‌ڵكانێك ك���ه ده‌یانه‌وێت پ���ڕۆژه دابمه‌زرێنێن، له‌واڵتانی تر ئه‌مه الی حكومه‌ت نییه ،به‌اڵم ههموو كه‌س���ێك كه ده‌یه‌وێت پڕۆژه‌یه‌ك دروس���ت بكات ده‌چێت پرس���ێكی ژووری بازرگانیی‌و پیشه‌سازیی ئهو ش���اره‌ی خۆی ده‌كات ،یاخ���ود ده‌بێت قه‌رز وه‌رگرێ���ت وه‌كو ئاماژه‌م پێدا هیچ كه‌س���ێك نییه له‌واڵتان���ی ده‌ره‌وه‌دا ئهو پڕۆژهی���هی كه ده‌یكات %100پاره‌كه هی خۆی بێت ،ده‌بێت پاره له‌بانك قه‌رز بكات ،بانكیش ده‌بێت جه‌دوای ئابووری ئهو پڕۆژه‌یه‌ی بۆ به‌ریت ،ئه‌وان پسپۆڕی خۆیان ههیه پێیده‌ڵێ���ن ئهو پڕۆژه‌یه‌ی تۆ له‌به‌رئه‌وه‌ی پڕۆژهی تر ههیه ئیكتیفای زاتی لهو شاره ههیه تۆ تووشی زه‌ره‌ر ده‌بی���ت‌و خه‌ڵكان���ی تریش توش���ی زه‌ره‌ر ده‌كات ،له‌به‌رئ���هوه ئێمه ئهو ق���ه‌رزه‌ت ناده‌ینێ ناچار به‌شێوه‌یه‌ك له‌ش���ێوه‌كان ده‌ستخستنێكی تێداب���وو ب���ۆ هوش���یاركردنه‌وه‌ی خه‌ڵ���ك ب���ۆ كۆنترۆڵكردن���ی ته‌كنه‌لۆجیا كه ئه‌وه‌ش ئیش���ی حكومه‌ته‌و ئیش���ی ئهو بانكه‌یه كه‌تۆ ئهو جه‌دوای ئابووریی���هی پڕۆژه‌كه‌ی ده‌ده‌یت���ێ .ته‌كنه‌لۆجیا له‌م رۆژه‌دا ئهوهنده بهس���ه‌ریعی پێشده‌كه‌وێت كه كاریگه‌ریی ههیه له‌سه‌ر پیشه‌سازیی ،من نموونه‌م الیه خه‌ڵكانێك ههبووه الی خۆمان ویس���تویه‌تی بچێت كارگه‌یه‌كی ئاو له‌ئه‌ڵمانیا بكڕێت كه چووه پێیانوتووه باش���ه تۆ بۆچی ئهم كارگه‌یه ده‌كڕیت به‌وه‌نده ملیۆن ههیه ،به‌نیوه‌ی ئهو نرخه‌و دهستی دووه بهس ئیش���ی نه‌كردووه مۆدێلی دوو س���اڵ له‌مه‌وپێش���ه ،كه چووه بیكڕێت س���ه‌یری كردووه نیوه‌ی ئهو نرخه‌یه ،به‌اڵم دوای ئهوهی كه چووه‌ته بنج‌و بناوانی ئیشه‌كه‌وه سه‌یری كردووه ئهوهی كه ئهو مه‌كینانه ده‌فرۆش���ێت ده‌ڵێت مه‌كینه‌ی تازه دروس���تكراوه به‌ته‌كنه‌لۆجیایه‌كی نۆێ‌و به‌عه‌ینه‌ن كرێكار به‌اڵم به‌رهه‌مه‌كه‌ی دووقاتی ئه‌وه‌یه كه‌واته م���ن زه‌ره‌ر ده‌كه‌م مه‌جبورم بیفرۆش���م لهبهرئهوه ته‌كنه‌لۆجیاش ده‌وری خۆی ده‌بینێت. نموون���هی ترم���ان ههیه ل���هو بابه‌ت���هدا كارگه‌ی ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
ئاوه‌كان هاتوونه‌ته ژووری بازرگانیی‌و پیشه‌سازیی كۆبوونه‌وه‌ی���ان له‌گه‌ڵ كردووین هه‌موویان وتویانه ده‌بێ���ت ئێم���ه ه���هر هه‌مووم���ان كارگه‌كانمان لهس���لێمانیدا دابخه‌ین كه به‌داخه‌وه مه‌الیین دۆالر بۆ ئ���هو كارگه‌ی ئاوانه س���ه‌رف ب���ووه له‌الیه‌ن خۆیانه‌وه ،هۆكاره‌كه‌ش���ی ده‌ڵێن ماركه‌یه‌ك ههیه له‌دهۆكه‌وه ئینتاج ده‌كرێت‌و دێته س���لێمانی ،ئهو له‌نرخی ئێمه به‌كه‌متر دهی‌فرۆش���ێت له‌دهۆكه‌وه ئ���هو نقڵه گرانه‌ی تێده‌چێت ،كه‌چی لهس���لێمانی له‌ئێمه هه‌رزانتری ده‌فرۆشێت ،دوای ئهوهی خۆم چوومه بنج‌و بناوانی مه‌وزوعه‌كه‌وه ته‌ماشا ده‌كه‌م ئ���هو كارگه‌یه‌ی كه له‌دهۆك ههیه لهس���ه‌عاتێكدا 150ه���ه‌زار بتڵ ئاو به‌رهه‌مده‌هێنێت بوتڵه‌كانیش ك���ه دروس���تی ده‌كات تیوبه‌كه خۆی دروس���تی ده‌كات حوبه‌یباته‌كان���ی هێناوه كارگه‌یه‌كیش���ی به‌ته‌نیش���تییه‌وه داناوه تیوب���ی بوتڵه‌كان خۆی دروس���تی ده‌كات .بێگوم���ان ئه‌گه‌ر ئ���اوا بڕوات ئه‌وان���ی ت���ر هه‌مووی���ان ده‌بێت دایخ���ه‌ن ،ئه‌مه له‌ئه‌نجامی هوشیارنه‌كردنه‌وه‌ی خاوه‌ن كارگه‌كانه له‌الیه‌ن حكوم���ه‌ت یاخود بانكه‌كان���هوه ،چونكه ك���ه تۆ ئهو كارگه‌یه داده‌نێی���ت ده‌بێت حكومه‌ت هوش���یارییه‌كت بداتێ بڵێت تۆ جه‌دوای ئابووری پڕۆژه‌كه‌ت شكست ده‌هێنێت .ئه‌مانه هه‌ر هه‌مووی ده‌توانم بڵێم ئاس���ته‌نگن له‌به‌رده‌م پێش���كه‌وتنی كه‌رتی پیشهسازیدا. *** بۆ ئهوهی بزانین چی بكرێت باشه؟ من ئهم چه‌ند خاڵه‌م الگرنگه‌و پێشنیازی ده‌كه‌م: 1دانانی پالنی پێنج ساڵه له‌الیه‌ن حكومه‌ته‌وه بۆپێشخستنی كه‌رتی پیشه‌سازیی ،ئهو هه‌نگاوانه‌ی بۆش���ی ده‌نرێت له‌هه‌مواركردن���هوهی ئهو قه‌رزی پیشه‌س���ازییه‌و ئالیه‌ت���ی جێبه‌جێكردنی قه‌رزی پیشه‌سازیی كه‌پڕۆژه‌كه زامنی ئهو قه‌رزه بێت. 2دانانی ئهو یاس���ایانه‌ی ك���ه خزمه‌تی كهرتیپیشهس���ازیی ده‌كات وهك���و حیمایه‌ی س���ه‌ناعی وه‌ختێ���ك كه من ئهو كارگه‌یه‌م دانا ،زانرا كه ئهو به‌رهه‌مه‌م ههیه عه‌ینه‌ن بهرههم ناڵێم ببم بهوهی قۆرغی ئهو به‌رهه‌مه بكه‌م نه‌خێر ،ئێمه سیاسه‌تی ب���ازاڕی ئازادمان په‌یڕه‌و ك���ردووه ،به‌الم كه دێت ب���ا گومرگێكی وای لهس���ه‌ربێت ك���ه نه‌توانرێت مونافه‌سه‌ی به‌رهه‌می ناوخۆ بكات. كۆمپانیای دڵنیایی پێویسته. 3دانانی ش���ه‌ریكاتی ته‌ئمین بهش���ێوه‌یه‌ك نهكبۆ قازنج دروس���ت بكرێت ،وه‌كو ئێمه ئێستا دوو ش���ه‌ریكه‌ی ته‌ئمینمان ههیه هه‌ریه‌كه‌ی به‌تایبه‌تی بۆ شتێك دروستكراوه ،به‌الم نه‌هاتۆته ئهوهی كه خه‌ڵكانێك ئیستیفاده‌ی لێبكه‌ن. 4كارئاس���انی ك���ردن ب���ۆ ئه‌وانه‌ی ك���ه پرۆژهدادهنێ���ن ،ئاس���ته‌نگیان ب���ۆ دروس���ت نه‌كرێت، له‌مه‌س���ه‌له‌ی زه‌ویدا ،به‌ڵكو یه‌كسه‌ر بۆیان دابین بكرێت له‌شوێنی تایبه‌تی خۆیدا. 5البردنی زه‌ریبه ،كوردستان ئێستا بودجهیهكیباشی ههیه ،وابزانم ئهو زه‌ریبه‌یه‌ی كه ده‌سه‌نرێت له‌خ���اوه‌ن كارگه‌كان زیاتر بۆ ئه‌رك قورس���كردنه لهس���هر ئهو پڕۆژه‌یه هی���چ خزمه‌تێكی بودجه‌ی كوردس���تانیش ناكات ،با ماوه‌یه‌ك���ی بۆ دانرێت،
سیاسه‌تی ئابووری حكومه‌تی هه‌رێم تائێستا پێناسه‌یه‌كی ته‌واوو ئاشكرای نیی ه له‌سه‌ر چ سیستمێك ئیش ده‌كات هیچ نه‌بێ 10س���اڵ ئهو پڕۆژهی���ه مه‌عفو بكرێت له‌زه‌ریبه. 6هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای كار ،كه ئهو كرێكارهیالی تۆ ئیش ده‌كات زه‌مانێكی هه‌بێت ،به‌یانی كه الچوو لهو كارگه‌یه‌دا ،ته‌قاعودییه‌كی هه‌بێت ،یان ئه‌گه‌ر توشی حاڵه‌تێك بوو ،ئیتر نه‌خۆشی بێت، یان بههۆی كاره‌ساتێكه‌وه بێت ،ژیانی زامن بێت، بۆ ئهوهی ئهو كرێكاره دڵنیابێت له‌ئاینده‌ی خۆیو بتوانێت بمێنێته‌وه له‌كارگه‌كه‌داو كار بكات. 7ئاگاداركردن���هوهی هه‌م���وو داموده‌زگاكان���یحكومهت بۆ ئهو پڕۆژان���هی كه هه‌یانه به‌رهه‌می ناوخۆ به‌كاربهێنن. 8سیس���تمی بانكیی چاك بكرێت‌و پهیوهندییانههبێت له‌گه‌ڵ بانكه‌كانی ده‌ره‌وه‌دا. 9ده‌وری راگه‌یان���دن ،پێویس���ته له‌خزمه‌ت���یبهرهوپێشچوونی كه‌رتی پیشه‌سه‌سازیدا بێت. 10ته‌فعیلكردن���ی ب���ازاڕی دراوو هاندانی خهڵكبۆ دروستكردنی ش���ه‌ریكاتی موساهیمه ،چونكه ده‌ورێكی چاالك ده‌گێڕێت له‌پێشخس���تنی ههموو كه‌رته‌كاندا ،ئهوه ده‌بێت حكومه‌ت پڕۆژه گه‌وره‌كان ناچار بكات كه رێژه‌یه‌ك لهس���ه‌همه‌كانیان بخه‌نه بازاڕی دراوه‌وه. 11چاره‌س���ه‌ركردنی گرانیی مه‌وادی سه‌ره‌تایی،زۆربه‌ی ئ���هو مه‌وادانه له‌پ���ڕۆژهی زۆر گهورهوه بهرههم دێن ،له‌وانه‌یه كه‌رت���ی تایبه‌ت له‌توانایدا نه‌بێت پرۆژه‌ی وا گه‌وره بكات وه‌كو پترۆكیمیاییات ك���ه مه‌واده‌كه‌ی ی���ان به‌رهه‌مه‌ك���هی له‌هه‌زاره‌ها كارگه‌دا به‌كاری ده‌هێنیت. 12هاندانی كه‌رتی كشتوكاڵ ،یارمه‌تییه‌كی زۆریپیشهس���ازیی خۆراكی ده‌دات ،وهك ئهوهی ئێمه بمانه‌وێ كارگه‌یه‌كی دۆشاوی ته‌ماته دابنێین ،ئهو كاته پێویستمان به به‌رهه‌می ته‌ماته‌یه. ئه‌مان���ه ده‌بێ���ت داموده‌زگای ده‌وڵ���ه‌ت بیر لهوه بكاته‌وه پالنێكی پێنج س���اڵه‌ی به‌په‌له دابنێت بۆ ئهوهی ئهم كه‌رته گرنگ���ه بخاته‌وه كار ئهو كاته ئێمه پێویس���تمان بهوه نابێت 25هه‌زار وه‌زیفه‌ی ت���ازه له‌حكومه‌تدا بۆ خه‌ڵك دابی���ن بكه‌ین ،كه ئه‌ركێك���ی تر ده‌بێت لهس���هر بودجه‌ی حكومه‌ت له‌كاتێكدا خۆمان بێكاریی روپۆشراومان ههیه.
59
بازرگانیو پیشەسازی ده‌بێ���ت له‌به‌رئ���هوهی قووه‌ت���ی ش���رائی خه‌ڵك، زۆر ب���ه‌رزه وات���ا ده‌توان���م بڵێم له‌مس���ته‌وایه‌كی زۆر به‌رزدای���ه قووه‌تی ش���رائی خه‌ڵك كه ههموو شتێك ده‌فرۆش���رێت ،ئه‌مانه وایكردووه كه خاوه‌ن س���ه‌رمایه‌كانمان له‌ب���ری ئهوهی ك���ه پڕۆژه‌یه‌كی وه‌به‌رهێن ئیتر ئایا له‌هه‌ر بوارێكدا بێت ،واتا ئه‌گه‌ر كشتوكاڵیش بێت ،چونكه كه‌رتی كشتوكاڵ یه‌كێكه له‌هۆكاره‌كانی پێشخس���تنی كه‌رتی پیشه‌س���ازیی ههموو ئهو پیشه‌سازییه خۆراكییانه بههۆی كه‌رتی كش���توكاڵه‌وه‌یه ئه‌گه‌ر ئ���هو كه‌رته‌ت به‌هێز نه‌بێت ناتوانیت ئیش بكه‌یت. هۆكاری ئهوهی كه خاوه‌ن س���ه‌رمایه‌كانمان خۆیان ن���ه‌ده‌ن له‌قه‌ره‌ی پ���ڕۆژهی پیشه‌س���ازیی ههموو پڕۆژه‌یه‌ك���ی وه‌به‌رهێن���ان چیی���ه؟ ههموو خاوه‌ن س���ه‌رمایه‌یه‌ك پێش ههموو ش���تێك بیر له‌قازانج دهكاتهوه ،كه ده‌یه‌وێت كارگه‌یه‌ك دابنێت سه‌یری ج���ه‌دوای ئابوورییه‌كه‌ی ده‌كات ته‌ماش���ا ده‌كات، زه‌ره‌ر ده‌كات ده‌چێت 150ملیۆن دۆالر له‌ئوتێلێكدا س���ه‌رف ده‌كات به‌ده‌یان ملی���ۆن دۆالر له‌بینایه‌كدا س���ه‌رف ده‌كات ،به‌اڵم خۆی له‌قه‌ره‌ی پڕۆژه‌یه‌كی پیشه‌سازیی نادات له‌به‌رئه‌وه‌ی كه بیری لێده‌كاته‌وه ههموو وه‌حده‌یه‌كی ئینتاجی كه دروس���تی ده‌كات س���ه‌یر ده‌كات گرانت���ری تێده‌چێ���ت وهك لهوهی له‌واڵتانی دراوسێ بهرههم دێت‌و بۆماندێت ،یه‌عنی ده‌ڵێ���ت گریمان ئه‌گه‌ر كارگه‌كه‌ش���م دروس���تكرد چه‌ند ملیۆن دۆالرێكیش���ی تێچوو ،ئهم شته‌ی كه دروستی ده‌كه‌م ته‌ماش���ا ده‌كه‌یت له‌ئێرانه‌وه بۆم دێت له‌وانه‌یه كوالیتییه‌كی باشتر بێت ،ئه‌گه‌ر واش نه‌بێت له‌ئێمه زۆر ههرزانتره كه‌واته بۆی س���ه‌رف نابێت ئهم���ه هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێت���هوه بۆ ئهوهی كه سیاس���ه‌تێكی روونی نییه حكومه‌ت بۆ كه‌رتی پیشه‌سازیی ،یاخود ئهو ئالیه‌ته‌ی دانه‌ناوه خه‌ڵك هانبدات كه‌ده‌س���ت بكه‌ن به‌پڕۆژه‌ی پیشه‌س���ازیی ئه‌مه‌ش دهگهڕێتهوه بۆ كۆمه‌ڵێك هۆكار. *** به‌ه���ۆی ئیش���كردنمان ل���ه‌ژووری بازرگان���یو پیشه‌س���ازیی له 2001وه ئێم���ه راپۆرتی خۆمان سااڵنه یاخود بهش���ه‌ش مانگ جارێك ،له‌سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن���ی وه‌زیران���هوه تاكو به‌ڕێ���ز مام جه‌الل دوای ئهوه س���ه‌رۆكی هه‌رێم‌و پاش���ان وه‌زیره‌كان راپۆرتمان داوه له 2001وه ئێمه ئهو داواكارییانه‌ی كه هه‌مانه بۆ پێشخستنی یاخود ئهو پێشنیازانه‌ی كه هه‌مانه بۆپێشخس���تنی پیشه‌سازیی یاخود ئهو ئاسته‌نگانه‌ی بۆته هۆی رێگریكردن له‌پیشه‌سازیی كه‌مته‌رخه‌میمان نهكردووهو راپۆرتی خۆمان داوه، ب���ه‌اڵم به‌داخه‌وه تا ئێس���تا گوێم���ان لێنه‌گیراوه، یاخ���ود نه‌هات���وون به‌هان���ای كاره‌كانمان���هوه نه‌یانخس���تۆته به‌رنامه‌ی كارهوه یه‌عنی من له‌الیه‌ن خۆمه‌وه كه‌وتوومه‌ته شكه‌وه ته‌سه‌وری ئهوه ناكه‌م دام���وده‌زگای حكومه‌ت ل���هو بێتواناییه‌دا بێت كه به‌و شێوه‌یه هه‌ست به‌گرنگیی كه‌رتی پیشه‌سازیی نه‌كات ،جاری وا ههیه ده‌ڵێم ره‌نگه ئه‌مه زه‌ریبه‌یه‌ك بێت بۆ ئهوهی واڵتانی دراوس���ێ ئیساره نه‌كه‌ین‌و لێمان رازیبن ،كه به‌رده‌وام ئێمه ش���تیان لێده‌كڕین به‌تایبه‌تیش واڵتانی دراوس���ێ ده‌توانم بڵێم ژووری عه‌مه‌لیاتیان ههیه ئهوه ئاش���كرایه بهش���ێوه‌یه‌ك
58
له‌ش���ێوه‌كان موحاره‌به‌مان ده‌ك���ه‌ن بۆ ئهوهی ك ه هیچ پیشه‌سازییه‌ك له‌والتی ئێمه‌دا پێشنه‌كه‌وێت. هێزی كار له‌خزمه‌تی پڕۆژهی پیشهسازیدا نییه یه‌كێ���ك له‌داواكارییه‌كان���ی خۆم���ان ئه‌وه‌بووه كه حیمایه‌ی پیشه‌س���ازیمان بكرێ���ت ،هێزی كار هه‌م له‌ڕووی هونه‌رییه‌وه‌و هه‌م له‌ڕووی كرێوه له‌خزمه‌تی پڕۆژهی پیشه‌س���ازیدا نییه ،من ئه‌مه ناگه‌ڕێنمه‌وه بۆئه‌وه‌ی كه حه‌قی خه‌ڵ���ك نه‌بێت كرێیه‌كی باش وه‌رگرێ‌و به‌شێوه‌یه‌كی باش بژی نه‌خێر ،مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه كه هێزی كار الی ئێمه تا ئێس���تا به‌عه‌قد ئیش ناكات ته‌ماش���ا ده‌كه‌یت خ���اوه‌ن پڕۆژه‌یه‌ك تا وه‌س���تایه‌ك دروس���ت ده‌كات خۆی دروس���تی ده‌كات به‌اڵم پاش ش���ه‌ش مان���گ ده‌ڕوات ده‌چێت له‌ش���وێنێكی تر ئیش ده‌كات له‌هه‌موو واڵتان عه‌قد هه‌ی���ه له‌گه‌ڵیدا ده‌كه‌ی���ت‌و ئهو كرێ���كاره پابه‌ند ده‌بێت .له‌الیه‌ك���ی تره‌وه پارێزراو نییه ،بۆ ئهوهی هێزی كاره‌كه هه‌ر كاتێك من كارگه‌كه‌م داخس���ت دائیره‌ی زه‌مان پاره‌ی بداتێ ،به‌شه‌رتێكیش ههموو خاوه‌ن پڕۆژه‌یه‌ك پابه‌نده بهوهی كه ده‌بێت ههموو مانگێك تۆ پاره‌ی زه‌مانی بۆ بده‌یت ،ئه‌گه‌ر مانگێك دواكه‌وتیت دێنه س���ه‌رت ،جاری وا ههبووه پۆلیس هات���ووه خ���اوه‌ن كارگه‌ی گرت���ووه بردوویه‌تی بۆ مه‌حكه‌مه له‌به‌رئه‌وه‌ی پاره‌ی زه‌مانی نه‌داوه ،ئه‌مه له‌ناوچه‌ی پیشه‌س���ازیی روویداوه ،ئه‌گه‌ر پاره‌كه‌ی نه‌داتێ س���جنیان كردووه ،كه‌چی له‌مالش���هوه من خۆم لێم بهس���ه‌رهاتووه له 1987دا من س���اڵێك له‌به‌رئ���هوهی كه زه‌ره‌رم ده‌ك���رد كارگه‌كه‌ی خۆمم داخس���ت كرێكاره‌كان كه له 1984وه المه‌و پاره‌ی زه‌مان���ی بۆ ده‌ده‌م ،چوون ب���ۆ دائیره‌ی زه‌مان كه ش���تێكیان بداتێ ،هیچیان وه‌رنه‌گرت .ئه‌ی باش���ه دائی���ره‌ی زه‌مان تۆ بۆچی هه‌م���وو مانگێك پاره‌م لێده‌سێنیت؟ له‌الیه‌ك���ی تره‌وه تۆ ته‌ئمین���ت نییه یه‌عنی ههموو خاوه‌ن پڕۆژه‌یه‌ك كه كارگه‌یه‌كی گه‌وره دروس���ت ده‌كات دائیره‌یه‌ك���ی ته‌ئمینت نیی���ه بیمه‌ت نییه ك���ه ئهو پڕۆژهی���هی ته‌ئمین ب���كات‌و له‌حاڵه‌تێكی س���وتانێك ،یان هه‌ر كاره‌س���اتێكی تر تووش���ی زه‌ره‌ر ب���وو بۆی ببژێرێت .لێمان بهس���ه‌رهاتووه له‌م ماوه‌یه‌ی پێش���وودا كارگه‌یه‌كمان س���ووتا كه تووش���ی زه‌ره‌رێكی گه‌وره ب���وو .گرانیی مه‌وادی سه‌ره‌تایی وایكردووه كولفه‌ی ههموو ئهو به‌رهه‌مه‌ی كه‌تۆ دروس���تی ده‌كه‌یت گران بێ���ت ،پڕۆژه ههیه كه به‌كه‌رتی تایبه‌ت ناكرێت ،پڕۆژهی س���تراتیجی پێده‌ڵێن ،وه‌كو پڕۆژهی پترۆكیمیاویات. كه ت���ۆ پڕۆژه‌یه‌ك���ی موته‌كامل دروس���ت بكه‌یت ئینتاجه‌ك���هی دهكهوێته هه‌زاره‌ها ئینتاجی تره‌وه، ت���ۆ له‌په‌نجه‌ره‌ی پالس���تیكییه‌وه بیگ���ره هه‌تاكو ته‌شت‌و س���ۆنده‌و بوتڵی ئاو ..هتد ،واتا دهبێتهوه به‌به‌رهه‌می هه‌زاره‌ها كارگه ئه‌مه ئه‌گه‌ر تۆ له‌واڵتی خۆت���دا نه‌بێت ،واڵتانی دراوس���ێ ك���ه‌تۆ ده‌چیت ده‌یهێنیت بهس���عرێكی وه‌ه���ا ده‌تداتێ كه نه‌توانی دوای به‌رهه‌مهێنان مونافه‌سه‌ی به‌رهه‌مه‌كه‌ی خۆی پێبكه‌یت ،پێویس���تییه‌كه‌ت ده‌دات���ێ حوبه‌یباتی پالستیكییه‌كه‌ت ده‌داتێ‌و ده‌یكڕیت به‌الم به‌نرخێك ده‌تداتێ كه تۆ دروستی ده‌كه‌یت زۆری تێده‌چێت. ب���ۆ یارمه‌تینه‌دان���ی دام���وده‌زگای حكومه‌ت لهو به‌رهه‌مانه‌ی ناوخۆدا توش���ی زیانمان ده‌كات ،ئێمه
داواكارین له‌حكومه‌ت له‌هه‌موو ئهو بڕیارانه‌ی ده‌ری ده‌كات‌و په‌یوه‌ستن به‌كه‌رتی پیشه‌سازیی‌و بازرگانییه‌وه نوێنه‌ری ژووری بازرگانیی‌و پیشه‌سازیی تێدابێت چه‌نده‌ها كارگه‌ی كاش���یمان ههیه ،هی ده‌رگامان هه‌ی���ه ته‌ماش���ا ده‌كه‌ی���ت له‌ته‌نده‌ره‌كاندا مه‌رجی دان���اوه ب���ۆ به‌ڵێنده‌ره‌كه ده‌ڵێت ده‌ب���ێ ماركه‌ی ئ���هوه بێت ،ئیتر ناتوانی���ت له‌ناوخۆدا به‌رهه‌مه‌كه بكڕیت ،ده‌بێت بچێت ئهو ماركه‌یه بكڕێت .نه‌بوونی ق���ه‌رزی پیشه‌س���ازیی گرفته ،ههرچهنده ئێس���تا خاوه‌ن س���ه‌رمایه‌یه‌كی زۆرمان ههیه به‌اڵم له‌هه‌موو دنیادا ههیه ،راس���ته حكومه‌ت نایدات ب‌اڵم بانك به‌رپرس���یاره لهوه له‌هه‌موو واڵت���ان له‌دنیادا كه‌تۆ پڕۆژهی���ه‌ك ده‌كه‌یت هیچ كه‌س���ێك نییه به‌قه‌ده‌ر ئ���هو پڕۆژه‌یه خ���ۆی پ���اره‌ی هه‌بێ���ت ،له‌وانه‌یه %20ی ئ���هو پاره‌ی���هی هه‌بێت هه‌م���وو بانكه‌كان پابه‌ندن به‌و سیس���تمه‌وه ك���ه قه‌رزه‌كه‌ی ده‌داتێ پڕۆژه‌كه‌ش���ی زه‌مانه بۆ ئهو ق���ه‌رزه ئێمه له 2001 وه داوای قه‌رزی پیشه‌س���ازیی ده‌كه‌ین له‌حكومه‌ت خۆشبه‌ختانه له‌بودجه‌ی پاردا 30ملیۆنی بۆ دانرا زۆر ده‌ستخۆش���یمان لێكرد ،پ���ار نه‌چووه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه ئه‌مساڵ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران قه‌راره‌كه‌ی ده‌ركردووه ،به‌اڵم كه ده‌چێته ب���واری جێبه‌جێكردن���هوه ،چ���وون لیژنه‌یه‌كیان ته‌ش���كیل ك���ردووه له‌دائیره‌ی مالیی���هو وه‌زاره‌تی پیشه‌سازیی‌و لهچهند وه‌زاره‌تێكی تره‌وه ،ئێمه تا ئێس���تا به‌عه‌قد ئیش ناكات ته‌ماش���ا ده‌كه‌یت به‌نوس���راو المانه یه‌كێك لهو داواكارییانه‌ی ژووری بازرگانیی‌و پیشه‌س���ازیی س���لێمانی ل���ه 2001وه پێشكه‌ش���مان كردووه تیایدا داواكارین له‌حكومه‌ت له‌هه‌موو ئهو بڕیارانه‌ی ده‌ری ده‌كات‌و په‌یوه‌س���تن به‌كه‌رت���ی پیشه‌س���ازیی‌و بازرگانیی���هوه نوێنه‌ری ژووری بازرگانیی‌و پیشه‌سازیی تێدابێت ،به‌داخه‌وه چونكه تیایدا نهبووه. تا ئێس���تا یه‌ك كه‌س له س���لێمانیدا س���وودی لێ نه‌بینیوه نازانم بۆ ش���وێنه‌كانی تر به‌اڵم به‌ته‌ئكید ش���وێنه‌كانی تریش س���وودیان لێنه‌بینیوه ،ئێمه وهك���و خۆم���ان ژووری بازرگان���یو پیشه‌س���ازیی راپۆرتێكمان ناردووه بۆ س���ه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران كه ده‌ستخۆش���یمان لێكردووه ،به‌اڵم ئهو ئاسته‌نگانه‌ش���مان ده‌شتنیش���ان كردووه كه دێته ڕێی جێبه‌جێكردنی پێدانی قه‌رزه‌كه .كه س���وودی
بازرگانیو پیشەسازی
حاجی مەال ئەحمەدی بازرگان
حاجی غەریبی خەفاف
ی بیاننی���ان بۆ ده‌هات له‌به‌غ���داوه‌و له‌وان ه حاج ی ی پایزه‌و‌ه پاڵتۆ عوس���مان دای ك ه لهس���ه‌ره‌تا ی ده‌فرۆش���ت تا كۆتایی زس���تان .له‌گ��� ه ڵ هاتن ن���ه‌ورۆزو ده‌ركه‌وتنی گه‌رم���ا دوكانه‌كه‌ی ده‌كرد ی تیا ده‌فرۆشت .هه‌روه‌ها ی دۆم به‌كاڵش‌و كاڵش ی هه‌ر ی ئه‌ویش یه‌كێك بوو له‌وانه ره‌ش���ید بانه‌ی له‌م بازاڕه‌دا پاڵتۆی ده‌فرۆشت. الس���تیك فرۆشه‌كان حاجی ئیس���ماعیل بوو ك ه ی الس���تیكی ده‌فرۆشت كه‌وش���یان لێدروست بن ده‌كرد ،زیاتر حه‌ماڵه‌كان ئهم جۆره كه‌وش���ه‌یان ی دارو الستیكیش به‌كارده‌هێنا ،هه‌روه‌ها الستیك له‌م دوكانه‌دا ده‌فرۆشرا. ی ی لفكه‌و هێڵه‌ك هه‌روه‌ها مام كه‌ریم هه‌بوو بابه‌ت ته‌ل‌و به‌نه‌خوێن‌و شقارته‌ی ده‌فرۆشت. ی چاكی���ان پێكده‌هێنا، به‌رگدرووه‌كان بهش���ێك ی ی حاجی م���ارف به‌رگدروو ی عه‌ل له‌وان��� ه حاج پیاوان‌و مه‌ال یاسین به‌رگدرووی ژنان بوو ،كه‌واو سه‌ڵته‌و س���وخم هی ژنانی ده‌دوری ،جارجاره‌ش كه‌واو سه‌ڵته‌و سوخمه‌ی پیاوانیشی ده‌دوری. ی ش���ێخ نیزامه‌دین لهس���هر س���ووچی ناوه‌ڕاست ی هه‌بوو ئهو ی ورده عه‌ت���ار بازاڕه‌ك���ه ،دوكان��� شتانه‌ی ده‌یفرۆشت زۆر له‌یه‌كتر جودا بوون ،بۆ نمونه به‌هارات‌و بزمار. ی ئه‌حمه‌دی دوكانه‌ك هی كه‌وتبووه س���هر سووچ ی خ���واره‌و‌هی ب���ازاڕی نه‌ورۆز ،فرۆش���یاری بۆن ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
خۆش‌و عه‌ترو گواڵو بوو. ی عه‌ت���اری‌‌و داووده‌رمان فرۆش، هه‌روه‌ها بابه‌ت ی كڕنوو، ی مام س���اڵح كوڕه‌زای ئه‌حه حه‌مه‌ك ه ی عارف. له‌گ ه ڵ حاج ی نه‌ورۆز ی بازاڕ ی سهر سووچ هه‌روه‌ها له‌سه‌ره‌تا ی زردار) هه‌ب���وو كه چاوو (حاجی حه‌م��� ه عه‌ل ی ش���ه‌كرو قامیش���ی جگهرهی ده‌فرۆشت .خاڵ ی بازرگان بوو. ی ره‌جه‌ب حاج چایخانه‌كه‌ی خه‌لیل ،چاوو ئاوو ماستاوو سۆده‌و ی بۆ ئهم بازاڕه دابین ده‌كرد. سیفۆن ئه‌وان هی دوكانی خه‌فافیان هه‌بوو له‌م بازاڕه‌دا ،ك ه ی پێاڵوو بزماریان ی پێاڵوو نایلۆن‌و ناوكه‌ف چه‌رم ی م���ه‌ال حه‌مه‌ئه‌مین هه‌ب���وو ،ئه‌مان ه بوون حاج خه‌فاف ك ه فازیلی كوڕیش���ی له‌به‌رده‌س���تیا بوو ی له‌گه‌ڵ حاجی غه‌ریب كه حاجی عومه‌ری كوڕیش له‌گه‌ڵدا بوو. ئهم پێكهات ه جیاواز‌هی له‌م بازاڕه‌دا كۆببوونه‌وه، ی ئهم ش���اره هه‌م���وو پیاوی ب���اش‌و رێك‌و پێك بوون ،ك ه هیچ بوغزو كینه‌یه‌كیان له‌دڵدا نه‌بوو، ی یه‌كتر ده‌زانی. ههموو خۆیان به‌براو كه‌س���وكار یارمه‌تیده‌ری یه‌كتر بوون له‌خۆشی‌‌و ناخۆشیدا. ی ئ���ه‌م ب���اس‌و خواس���ه‌مان مش���تێك ه له‌نمونه ی ی گوزه‌ر خه‌روارێك ،له‌به‌شه‌كانی داهاتوودا باس س���ه‌راجه‌كان‌و مه‌زادخانه‌ك���هو به‌رگ���درووه‌كان ده‌كه‌ین.
حاجی سابیری کوێخا سەعید
حاجی رەجەبی بازرگان
61
بازرگانیو پیشەسازی
بازاڕی نەورۆز هێشتا هەندێک سیمای سااڵنی زووی پێوە دیارە
شار.. گۆشه‌یه‌كی تایبه‌ته عه‌تای حاجی ره‌جه‌بی بازرگان ده‌ینوسێت
60
راستە بازاڕەکە ..بازاڕه دێرینه‌كه ی سلێمانی پێویسته جار جار یادی بازاڕه‌كان ی سلێمانی بكه‌ینه‌وه ،به‌تایبه‌تی ئهو بازاڕانه‌ی كه له‌یاده‌وه‌ری ئێمه‌دا ون نابن، ئهو كاسبكارو بازرگانانه‌ی كه نمونه‌ی راستگۆیی‌‌و ده‌ستپاكی بوون‌و هێشتا له‌بیره‌وه‌ری ئێمه‌دا زیندوون .یه‌كێك لهو بازاڕانه بازاڕی نه‌ورۆزه ،كه راسته بازاڕه‌كه‌شی پێده‌ڵێن. ب���ازاڕی ن���ه‌ورۆز ،یه‌كێكه له‌ب���ازاڕه ههره دێرینه‌كانی س���لێمانی ،كه ه���اوكات له‌گه ڵ دروستبوونی شاری سلێمانیدا ئهم بازاڕه‌ش دروس���ت بووه ،كه له‌چوارچێ���وه‌ی خۆیدا به‌شێوه‌یه‌كی س���ه‌رنجڕاكێش چه‌ندین كارو كاس���پی‌‌و بازرگانی كۆكردب���ۆوه‌‌و جوانی‌‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌كی ناوازه‌ی پێبه‌خشی بوو. دوو راس���ته ب���ازاڕی ت���ر ك���ه به‌پێوانه‌یی كه‌وتوونه‌ت���ه ئه‌مالو ئه‌والی���هوه ،یه‌كێكیان گ���وزه‌ری س���ه‌راجه‌كانه له‌الی راس���ته‌وه، ئه‌ویتریان گوزه‌ری مه‌زادخانه‌كه‌یه .ئهم بازاڕه له‌كۆتایی حه‌وزه وشكه‌كه‌وه ده‌ستپێده‌كات، درێژ دهبێتهوه هه‌تا كۆتایی سهر قادرمه‌كان‌و
سه‌ره‌تای شه‌قامی سه‌یوان .به‌بیره‌وه‌ری من له‌سه‌ره‌تای شه‌س���ته‌كاندا پێكهاته‌كان زۆر جی���اواز بوون .به‌اڵم ئێس���تا له%75ی ئهو پێكهاته‌یه گ���ۆڕاوه بۆ زه‌ره‌نگ���هرو كوتاڵ فرۆش‌و بابه‌تی بازرگانی نوێی ئه‌مڕۆ .له‌بیرم دێ ل���ه‌م ب���ازاڕه‌دا ،كۆمه‌ڵێك كه‌س���ایه‌تی به‌كاس���پی‌‌و بازرگانانییه‌وه خه‌ریكبوون ،كه به‌شێكی به‌رچاویان كوتاڵ فرۆشه‌كان بوون، وهك (حاجی ره‌جه‌ب ره‌حمان)ی بازرگان، (حاج���ی مه‌ال ئه‌حمه‌دی ش���انه‌گه‌ر) باوكی خوالێخۆش���بوو «زاهیر» ،حاجی ئه‌حمه‌دی مه‌ال ره‌سوڵ ،حاجی سابیر گه‌به‌س ،حاجی شه‌ریف ناس���راو بهش���ه‌ریف لوته ،حاجی مه‌جید به‌گ ،حاج���ی عومه‌ری الوه ،حه‌مه تیكه ،حه‌مه‌ی شه‌وه ،حاجی عه‌زیز ،حاجی شێخ تاهیری نه‌مه‌ڵ ،كه‌ریم ره‌شید ناسك، ئه‌حم���ه‌دی عه‌لی ئه‌فه‌ندی .له‌یادمه خهڵكی ده‌ره‌وه‌ی ش���ار واته الدێییه‌كان به‌تایبه‌تی روویان ده‌ك���رده ئهم بازرگانانه‌‌و س���ه‌وداو مامه‌ڵه‌ی كوتاڵیان له‌گه‌ڵ ده‌كردن. هه‌روه‌ها له‌م ب���ازاڕه‌دا دوكانی زه‌ره‌نگه‌ری وهك حاج���ی مس���ته‌فا‌و كوڕه‌كانی حاجی
كه‌ریم‌و عه‌بدواره‌حمانی تیا بوو. ئهم بازاڕه شیرگه‌ری تیا بوو ،ئهم شیرگه‌ران ه ی ده‌بان‌و ی خه‌نجه‌ر پیشه‌كه‌یان دروستكردن پاكردن���هوهو تیژكردن���هوهی خه‌نجه‌ر بوو. لهو كه‌سانه ئه‌حمه‌دی شیرگه‌ریان پێده‌وت ی ی ره‌جه‌ب ی حاج دوكانه‌ك هی به‌رامبه‌ر دوكان ئێستا بوو. پێ�ڵ�اودرووه‌كان ،بهش���ێكی ت���ر ب���وون ی له‌پێكهات��� هی ئ���ه‌م ب���ازاڕه( .ئه‌حم���ه‌د ی شێر‌و وه‌ستا حه‌مه‌س���وور) له‌گه‌ڵ كه‌ریم ی به‌كر ،ك ه ئێس���تاش ماوه‌و قادرو حاج��� ی ی بازاڕ دوكانه‌ك���هی كه‌وتووه‌ت���ه كۆتای��� نه‌ورۆزه‌وه. ی ی پیاوان‌و پان كه‌وش درووه‌كان ك ه كه‌وش ی ژنانیان دروس���تده‌كرد ،لهو كه‌سان ه به‌رز سابیری پانی به‌رز دروو به‌ناوبانگ بوو. ی پینه‌چی ك ه له‌پینه‌چییه‌كان حاجی عه‌بدول پینه‌ی پێاڵوو كه‌وش‌و كالشی ده‌كرد. ی مه‌نجه‌ڵ‌‌و له‌فافۆن فرۆش���ه‌كان ،كه به‌كار ی فافۆن���هوه خه‌ریك بوون، قاپ‌و قاچاغ��� عه‌بدواڵ ئه‌فه‌ندی بوو. ی هه‌روه‌ها پاڵتۆفرۆشه‌كان ك ه پاڵتۆی باله
بازرگانیو پیشەسازی
ئاگاداری‌‌و رونكردنه‌وه‌یه‌ك ی پێویست سه‌باره‌ت به‌مه‌رز ی باشماخ حه‌مید عه‌بدواڵ فه‌ره‌ج ودوای ئ���هوهی مه‌رزی باش���ماخ وهك مه‌رزێك ی گرنگ���ی نێوان هه‌رێم���ی كوردس���تان‌و كۆماری ئیس�ل�امی ئێران ئاس���تی چاالكییه‌كانی له‌ڕووی ئاڵوگۆڕی كااڵو ش���مه‌كه‌وه به به‌راورد به‌سااڵنی راب���ردوو رووی له‌كه‌می ك���رد ،به‌فه‌رمی له‌الیه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه داوامان لێكرا كه گرفته بازرگانیه‌كان له‌م مه‌رزه‌دا بخه‌ینه‌ڕوو .بۆ ئهو مه‌به‌س���ته لیژنه‌یه‌ك له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی كارگێڕی ژووری بازرگانیو پیشه‌سازی س���لێمانییه‌وه پێكهێن���را ب���ۆ به‌دواداچوون���ی گرفته‌كانی مه‌رزی باشماخ ،لیژنه‌كه‌ش بریتی بوو له: 1ـ سیروان محه‌مه‌د مه‌حمود سه‌رۆكی ژوور. 2ـ نه‌وزاد غه‌فور جێگری دووه‌می سه‌رۆكی ژوور. 3ـ به‌نده ئه‌ندامی ژوور. ژووری بازرگانی به‌پێویستی زانی كه راپۆرتێكی تێروته‌سه‌لی واقعیانه ئاماده بكات‌و ده‌ستنیشانی هه‌م���وو خاڵ���ه الوازه‌كانی پرۆس���هی ئاڵوگۆڕ‌و
گواس���تنه‌وه‌ی كااڵ بكات له‌م مه‌رزه‌دا .س���ه‌ره‌تا ئێمه وهك ژووری بازرگانی هه‌ستاین به‌كۆبوونه‌وه له‌گه‌ڵ چه‌ند كۆمپانیایه‌كی گواستنه‌وه‌ی كااڵ كه له‌ش���اری س���لێمانی جێگیرن ،زۆر به‌راشكاوانه بازرگانه‌كان گلله‌یی‌‌و گازنده‌كانی خۆیان ئاش���كرا كرد كه بهش���ێكیان په‌یوه‌ندی به‌ئه‌دای هه‌ندێك له‌كارمه‌ندانی به‌شه جیاجیاكانی مه‌رزه‌كه‌وه بوو كه تا ئێس���تاش كاری چاكسازی‌‌و دروستكردنی تێیدا به‌رده‌وامن. بۆیه هه‌ر ئ���هو رۆژه راپۆرتێك���ی دوورودرێژمان ئاماده كردو له‌یه‌كه‌م كۆبوونه‌وه‌مان له2011/6/7 له‌بینای قائمقامیه‌ت���ی پێنجوێتن به‌ئاماده‌بوونی به‌ریێز قائیمقامی پێنجوێن كاك ره‌زاو نوێنه‌رانی وه‌زاره‌ت���ی درایی‌‌و به‌ڕێوه‌به‌ری مه‌رزی باش���ماخ كاك رۆس���ته‌م‌و نوێنه‌ری چه‌ن���د الیه‌نێكی تری په‌یوه‌ندیدار ،به‌نده گلله‌یی‌‌و گازنده‌كانی گه‌یاند. بڕی���ار درا كۆبوونه‌وه‌ی دووه‌م ل���ه2011/6/13 له‌مه‌رزی باش���ماخ بك���رێ .ل���هو كۆبوونه‌وه‌یه‌دا ژووری بازرگانی به‌ی���اوه‌ری بازرگانه به‌ڕێزه‌كانی بواری گواستنه‌وه ئاماده بوون ،كه ئهم جاره‌یان هه‌ندێك له‌گرفته‌كان بڕیاری چاكس���ازیان له‌سه‌ر
درا ،كۆبوونه‌وه‌ی س���ێهه‌م ل���ه 2011/6/20له‌ناو بین���ای وه‌زاره‌ت���ی دارایی حكومه‌ت���ی هه‌رێم ی كوردس���تان لهس���لێمانی ك���را ،ئه‌مجاره‌ی���ان كۆبوونه‌وه‌ك���ه فراوانت���ر بوو به‌ڕێ���ز كه‌ژاڵ خان له‌كوالێت���ی كۆنتڕۆڵ ئاماده بوو ،چونكه هه‌ندێك له‌كێش���ه‌كان په‌یوه‌ندییان به‌كوالێتییه‌وه هه‌بوو. به‌خۆشحاڵییه‌وه زۆر یارمه‌تیده‌ر بوو بۆ چاره‌سه‌ر كردنی كێش���ه په‌یوه‌ندی���داره‌كان ،ئهوهی جێی سه‌رنجه ههموو الیه‌ك به‌گیانی به‌رپرسیارێتییه‌وه تاوتوێی كێشه‌كانیان ده‌كرد. بۆی���ه له‌م گۆڤاره‌وه داوا له‌هه‌م���وو ئهو به‌ڕێزانه ده‌كه‌ین كه كێشه‌یان له‌بواری گواستنه‌وه‌ی كااڵدا ههیه له‌مه‌رزی باش���ماخ ،ب���ه‌اڵم له‌چوارچێوه‌ی یاسا‌و رێنماییه‌كان ،ژووری بازرگانیو پیشه‌سازی س���لێمانی ده‌رگای ئاوه‌اڵیه ب���ۆ گه‌یاندنی ههموو داواكارییه‌كانت���ان ب���ۆ خزمه‌تكردن���ی هه‌رێمی كوردس���تان‌و بازرگانی له‌مه‌رزه‌كانمان‌و ش���اری س���لێمانی خۆشه‌ویست ،لێره‌ش���هوه ئاگادارتان ده‌كه‌ین كه حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ،ههموو ئاس���انكارییه‌كمان بۆ ده‌كات .ئاواتمانه كێشه‌تان نه‌بێت.
مەرزی نێودەوڵەتی باشماخ
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
63
بازرگانیو پیشەسازی
ۆرك شۆپێك سه‌باره‌ت به‌ستراتیژ ی ژووره بازرگانییه‌كان ی هه‌رێم ساز كرا له‌درێ����ژه‌ی جێبه‌ج����ێ كردن����ی پ����رۆژه ی هاوبه‌ش����ی چه‌ت����ری ڕێكخ����راوی ژووره بازرگانییه‌كان����ی ئه‌ڵمانی����ا ( )DIHKله‌گه‌ڵ ژووره بازرگانییه‌كان����ی هه‌رێمی كوردس����تان، ڕۆژان����ی 2011/07/14-13به‌ئاماده‌بوون����ی كه‌نعان ش����ێخۆ به‌رپرس����ی پرۆژه‌ی هاوبه‌شی ژووره‌كانی بازرگان����ی ئهڵمانیاو به‌ڕێز یوحه‌نا ڤینگ����هرو ژمارهی����ه‌ك له‌ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی كارگێڕی‌‌و س����ه‌رۆك ب���� هشو كارمه‌ندانی ژوور، ۆرك ش����ۆپێك له‌ژووری بازرگانیو پیشه‌سازی سلێمانی له‌الیه‌ن (د.شنایده‌ر ،پسپۆر له‌بواری ی بازرگانی ئه‌ڵمانیا) له‌ژێر ستراتیژی ژووره‌كان ناوی پالنی س����تراتیژی ژووره بازرگانییه‌كانی هه‌رێمی كوردس����تان بۆ ئاینده ،ساز كرا .له‌م ۆرك ش����ۆپه‌كه‌دا به‌ووردی ب����اس لهو هۆكارو هه‌نگاوانه كرا كه ژووره بازرگانییه‌كان ده‌توانن كاریان له‌سه‌ر بكه‌ن بۆ به‌ره‌و پێش����چوونی ژووره‌كانیان لهس����هر ئاس����تی ناوخۆ‌و ده‌ره‌كی‌‌و پیش����كه‌ش كردنی خزمه‌تگوزاری زیات����ر به‌ئه‌ندامانیان .دواتریش به‌به‌ش����داریكردنێكی به‌رچ����اوی ئاماده‌بووان كۆتایی به‌ۆرك شۆپه‌كه هێنرا. هه‌روه‌ه����ا ژووره بازرگانییه‌كان����ی هه‌رێم����ی كوردس����تان پرۆتۆكۆلێك����ی ه����اوكاری له‌گه‌ڵ
دیمەنێک لە ۆرک شۆپەکە
چه‌تری ڕێكخراوی ژووره بازرگانییه‌كانی ئه‌ڵمانیا ( )DIHKواژۆ ك����رد ،به‌پێی ئ����هو پرۆتۆكۆل ه چه‌تری ڕێكخراوی ژووره‌كانی بازرگانی ئه‌ڵمانیا چه‌ندین به‌رنامه‌و پرۆژه‌و چاالكی جۆربه‌جۆر بۆ
به‌ره‌و پێشچوونی ئاستی ژووره بازرگانییه‌كان ی هه‌رێمی كوردس����تان پێش����كه‌ش ده‌كات .وهك قۆناغی یه‌كه‌می پرۆژه‌كه سێ ساڵ ده‌خایه‌نێت له‌مانگی مارسی 2010تا شوباتی . 2013
وه‌زاره‌ت ی پیشه‌سازی حكومه‌ت ی هه‌رێم‌و ژوور ی بازرگانیو پیشه‌ساز ی سلێمانی كۆبوونه‌وه له‌سه‌ر داوای ژووری بازرگانیو پیشه‌ساز ی س����لێمانی ،كۆبوونه‌وه‌یه‌ك له‌نێوان ژووری بازرگانیو وه‌زراه‌تی پیشه‌سازی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستاندا به‌ئاماده‌بوونی به‌ڕێزان «س����نان چه‌له‌ب����ی« وه‌زی����ری بازرگانیو پیشه‌س����ازی حكومه‌ت����ی هه‌رێ����م‌و «دارا جه‌لیل خه‌یات» س����ه‌رۆكی یه‌كێتی ژووره بازرگانیه‌كان‌و «سیروان محه‌مه‌د مه‌حمود» س����ه‌رۆكی ژووری بازرگان����ی س����لێمانیو «ئ����اراس عه‌بدولكه‌ریم مه‌عروف» ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی ژووری بازرگانیو پیشه‌س����ازی‌‌و «دالوه‌ر عه‌ل����ی كه‌ری����م» ئه‌ندامی ژووری بازرگانیو پیشه‌سازی ئه‌نجامدرا. ل����ه‌م كۆبونه‌وه‌ی����هدا هه‌ردووال باس����ی ئهم كێشهو خااڵنه‌ی خواره‌یان كرد: 1ـ باسی رێگری له‌ناردنی به‌رهه‌می سلێمانی به‌ره‌و هه‌ولێر ،كه دهۆكیش هه‌مان كێشه‌یان ههیه به‌ره‌و هه‌ولێر ،به‌ڵێنی چاره‌سه‌ری درا. 2ـ ب����اس له‌گرفت����ی «عه‌الم����هی تجاری« ك����را كه وه‌زاره‌ت����ی ناوب����راو دانده‌نێن به‌و
62
مامه‌اڵنه‌ی كاتی خۆی لهس����لێمانی یه‌كێتی 8ـ وه‌زاره‌ت‌و ژووری بازرگان����ی هاوڕا بوون پیشه‌س����ازییه‌كانی س����لێمانی جێبه‌جێ����ی له‌سه‌ر ئهوهی كه یاس����اكانی پیشهسازیو كردون‌و چاره‌س����ه‌ری گونجاویش بۆ ئه‌وانی وه‌به‌رهێنان دژ به‌یه‌كن بهش����ه پیشه‌سازی تیایدا زه‌ره‌رمه‌نده .وه‌زیر باس����ی لهوه كرد تریش دابنێ. 3ـ وه‌زاره‌ت دانی به‌و ئیش����كاالیه‌ته‌دا نا كه كه داوای گۆڕینی ئهو یاسایه‌یان كردوه قه‌زری پیشه‌س����ازی كه‌س لێی سوودمه‌ند .9باس له‌جل‌و به‌رگی قوتابخانه‌كان كرا كه نابێت .هه‌روه‌ها نوس����راویان ك����ردووه بۆ قۆرغ كراوه بۆ چه‌ند كۆمپانیایه‌ك ،وه‌زاره‌ت هاوڕا بوو كه ئهو كاره وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده وه‌زراه‌تی دارایی. 4ـ ژووری بازرگان����ی س����لێمانی داوای زیاد كردویه‌ت����ی گونج����او نیی����ه .داوای ك����رد كردنی صالحیاتی به‌ڕێوه‌به‌ره گشتییه‌كانی په‌یوه‌ندی بكرێت به‌وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌وه. ی بازرگانیو پیشه‌سازی ك����رد تا كاورب����اری هاواڵتیان ،پێویس����تی 10ـ داوا كرا وه‌زاره‌ت نوس����راو بكات بۆ هه‌م����وو وه‌زاره‌ته‌كان بۆ به‌سه‌ردانی وه‌زاره‌ت نه‌بێت له‌هه‌ولێر. 5ـ دانی بهش����ێك له‌صالحیات بۆ مس����جل س����ه‌پاندنی به‌رهه‌می خۆماڵی به‌مه‌رجێك به‌پێی مواسه‌فات. الشركات. 6ـ ژوور‌و وه‌زاره‌ت هاوڕا بوون له‌سه‌ر ئهوهی 11ـ كێش����هی موادی به‌رهه‌می كش����توكاڵ كه یاس����اكانی پیشه‌س����ازی‌‌و وه‌به‌رهێنان له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ. لهس����هر چاك كردن‌و رێكخستنه‌وه‌ی یاسای 12ـ كێشه‌ی باج خرایه به‌رچاوی وه‌زاره‌ت كه له‌مۆڵی هاورده دوو جار باج ده‌سه‌ندرێت. كۆمپانیاكان. ی 13ـ چاوخش����اندنه‌وه به‌مۆڵه‌ت����ی ه����اورده 7ـ وه‌زیر گلله‌یی له‌فه‌رمانگه‌ی كۆمپانیاكان (له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌غداد كاری پێناكات). سلێمانی هه‌بوو.
بازرگانیو پیشەسازی
پشوویه‌ك
"ئازادی" رازی خۆشبه‌ختییه نه‌ك "پاره"
ی ئازادی تاكه‌كه ی خاوه‌ن ئه‌وان ه ی «ئازادن» ،له‌ژیاندا ئاسووده‌و ئه‌وانه خۆشبه‌خترن. ی ی درێژخایه‌ن ی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ئهم ه ده‌ره‌نجام��� ی نیوزله‌ندیی���ه ،ك ه س���ه‌نته‌رێكی توێژین���هوه س���ه‌لماندویان ه ته‌نان���ه‌ت پ���ارهو س���امانیش به‌ئه‌ن���دازه‌ی «ئ���ازادی« ناتوانێ هه‌س���تكردن به‌خۆشبه‌ختی له‌ژیاندا ،بۆ مرۆڤ به‌دیبێنێت. ی م���رۆڤ له‌وه‌ت���هی ژیان گرنگتری���ن پرس���یار له‌سه‌ر ئهم هه‌س���اره‌یه ده‌ستیپێكردووه ،ئهوهی ه ی چییه‌و چ ش���تێك ئێوه له‌ژیانتان خۆش���به‌خت بێزارو وه‌ڕس ناكات؟ ی وه‌اڵمی ئهم پرس���یاره له‌الی كۆمه‌ڵێك توێژه‌ر
سەرنوسەر
خاوەن ئیمتیاز ژووری بازرگانیو پیشەسازی سلێمانی
ی ی ژیان» ،هه‌ست ی تاكو به‌ئازاد نیوزله‌ندیی ه ك ه له‌میان هی لێكۆڵینه‌وه‌یاندا ل ه « 37س���ه‌ربه‌خۆی ی له‌ژیان رازی بوون به‌مرۆڤ ی ئهم پرس���یاره‌یان خۆشبه‌ختی‌‌و هه‌ست ی جیاوازی دنیادا ،وه‌اڵم واڵت به«ئازادی» داوه‌ته‌وه .ئهم توێژه‌رانه ئاماژه بهوه ده‌به‌خشێت. ی درێژخایه‌نیان ی ئ���ه‌م توێژه‌ران ه كه راپرس���ییه‌ك ده‌كه‌ن كه «پاره« رۆڵێكی گرنگ له‌خۆشبه‌خت ی 40س���ا ڵ له‌نێو 420هه‌زار كه‌س���دا مرۆڤدا ده‌بینێت ،به‌اڵم پاره تا ئهو ش���وێنه ئهم ب���ۆ ماوه ی ی ئه‌نجامداوه له‌سه‌رتاس���ه‌ری جیهان���دا ،به‌دوا رۆڵه ده‌گێڕێت كه پێویس���تییه سه‌ره‌تاییه‌كان ی په‌یوه‌ندی نه‌خۆشیی ه جه‌سته‌یی‌‌و ێ بوون‌و نیش���انه‌كان ی نیش���ته‌ج ی ژیان‌و ش���وێن وهك بژێوی فه‌راهه‌مكردنی تهندروس���تی بۆ مرۆڤ ده‌سته‌به‌ر ده‌رونیی���ه‌كان به‌هه‌ب���وون ی���ان نه‌بوونی پاره‌و ده‌كات .ئ���ه‌م توێژه‌ران���ه پێیانوای ه ئیتر كاتێك به‌ئازادی���ی تاكه‌كه‌س���ییه‌و‌ه بوون ،س���ه‌ره‌نجام ی ی ك��� ه «ئ���ازادی» راز ی گه‌یش���تون ب���هوه كه ئ���ه‌م پێویس���تییانه دابین ك���ران ،هه‌بوون ی زۆرو زیاتر ،چیتر وهك خۆشبه‌ختییه نه‌ك «پاره». پاره‌و سه‌روه‌ت‌و سامان پێویس���ت مرۆڤ خۆش���به‌خت‌و به‌ختیار ناكات. DW ئ���ه‌وان هێما بۆ ئهوه ده‌كه‌ن به‌ر له‌هه‌ر ش���تێك
سەرپەرشتیاری رۆژنامەوانی
ئاراس عەبدولکەریم مەعروف
ناونیشان :عێراق -کوردستان -سلێمانی شەقامی سالم ،بینای ژووری بازرگانی ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
سەردار محەمەد
دیزاین عەتا فەیزواڵ
ژمارە تەلەفۆن٣٢٠٦٨٤٥ - ٣٢١٠٤٩١ - ٣٢٠٣٢٩٣ :
65
بازرگانیو پیشەسازی
گه‌نجێك كوردستان ی كرد به‌ده‌وڵه‌ت
ئاسۆ مامزادە بەدیار "کۆرۆ"کانیەوە ئاسۆ مامزاد‌ه گه‌نجێكی ته‌مه‌ن 29ساڵه‌و ماوهی چه‌ندین ساڵه ب ه کاری دیزانه‌و‌ه سه‌رقاڵه ،ئهو خه‌ڵکی شاری بۆکانی رۆژهه‌التی کوردستانه‌و ئێستا له‌هه‌ولێری پایته‌ختی هه‌رێمی کوردستان نیشته‌جێیه ،ئاسۆ دیزاینی سێ نمونه‌ی دراوی ده‌وڵه‌تی کوردستانی کردووهو ناوی «کۆرۆ»ی ی لێناوه« .کۆرۆ» له‌الیه‌ن بانك ی كۆماری كوردستانه‌وه به‌بڕی ناوه‌ند 100کۆرۆ 500ک و ۆرۆو 2000کۆرۆیی ده‌رکراوه. ئاسۆ مامزاد‌ه له‌لێدوانێکدا به‌گۆڤاری بازرگانیو پیشه‌سازی راگه‌یاند «ئهم ه سه‌ره‌تایه‌که بۆ ئهوهی متمانه‌مان به‌خۆمان ههبێو له‌دنیای ده‌ره‌وه‌شی بگه‌یه‌نین که ئێمه‌ش ده‌توانین ببین به‌ده‌وڵه‌ت‌و مافی خۆشمانه« .وتیشی «دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی کوردستان‌و سکه‌لێدانی پاره‌ی کوردی خه‌ونی گه‌وره‌ی منه».
64
Importedپیشەسازی and distributed byبازرگانیو
نـــــــــــــــادر
PT.Reyka Corporation Visit our website at
www.reyka.co.id 07701513082 07701520894 07701555325
بەتامترین‌و خۆشترین شەربەتە الی هەموو خێزانەکەمان
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
67
بازرگانیو پیشەسازی
ئاو ی سیروان
ئاو ی سازگارو سروشت ی بان ی خێاڵنه
سلێمانی -ده‌ربه‌ندیخان بانی خیاڵن كارگه ی ئاو ی سیروان 66
0770 1504755 – 0770 5418610
بازرگانیو پیشەسازی
ژمارە * ٥هاوینی www.sulccu.com * ٢٠١١
69
بازرگانیو پیشەسازی
کوردستان -هەولێر -شەقامی گواڵن تەنیشت دەزگای ئاراس ٠٧٥٠٤٣٤٠٨٥٤ - ٠٧٧٠١٤٨٤٢٧٢
گەورەترین مۆڵ بۆ مۆبیلیات لەسەرتاسەری عێراقدا (دیوان الند) کرایەوە ،بۆ هەموو پیداویستییەکی ناوماڵ
گرویی کۆمپانیاکانی دیوان
68
بازرگانیو پیشەسازی
70