Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

προσεγγίζοντας την αρχιτεκτονική πέρα από τον οφθαλμοκεντρισμό και μέσω της φαινομενολογίας Φεβρουάριος 2022

Overcoming the barrier of vision: approaching architecture beyond ocularcentrism and through phenomenology

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης προσεγγίζοντας την αρχιτεκτονική πέρα από τον οφθαλμοκεντρισμό και μέσω της φαινομενολογίας Αλεξία Αναστασιάδη Φεβρουάριος 2022 Ερευνητική Διπλωματική Εργασία Υπεύθυνος Καθηγητής: Δημήτριος Γουρδούκης

Στον αγαπημένο μου μπαμπά

Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον υπεύθυνο καθηγητή και μέντορα, κ. Γουρδούκη, για την συμβολή του στην διαμόρφωση της εργασίας και τα εύστοχα σχόλια του. Επίσης ευχαριστώ τους φίλους μου, Csaba Almádi και Szabolcs Forgács καθώς και τον Στράτο Χατζηαποστολίδη, για την συμβολή τους στην προώθηση των ερευνητικών ερωτηματολογίων, στον κύκλο τους. Τέλος, ευχαριστώ τους γονείς μου για την υποστήριξη τους, στην ακαδημαϊκή μου πορεία μέχρι σήμερα.

7 Λέξεις κλειδιά: Οφθαλμοκεντρισμός - ΦαινομενολογίαΑντίληψη - Χωρικότητα -Προβλήματα όρασης Η παρούσα ερευνητική εργασία, έχει ως σκοπό να διερευνήσει την θέση της όρασης στην κοινωνία όπως αυτή συντέθηκε στο παρελθόν και να εξετάσει την διακύμανση της θέση αυτής μέχρι σήμερα. Αξιοποιώντας τις φιλοσοφικές θεωρίες, αναλύεται η έννοια του οφθαλμοκεντρισμού και εξετάζεται η σημασία της όρασης και των υπολοίπων αισθητηριακών ερεθισμάτων για την αντίληψη. Αφού μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο ο οφθαλμοκεντρισμός εδραιώθηκε με το πέρασμα του χρόνου, διερευνώνται οι φιλοσοφικές διατυπώσεις που αποτέλεσαν το έναυσμα για την αμφισβήτηση του και συγκεκριμένα η φαινομενολογία η οποία επιχείρησε ενεργά να αποκαθηλώσει την όραση από το βάθρο της πρωτεύουσας αίσθησης και εισήγαγε την έννοια της βιωμένης εμπειρίας. Στην συνέχεια, μελετάται η αρχιτεκτονική από τη φαινομενολογική σκοπιά και ερευνώνται οι έννοιες που ενισχύουν την εμπειρική φύση της αρχιτεκτονικής θεωρίας, διατηρώντας ως άξονα τις διατυπώσεις του Pallasma, του Zumthor και του Tanizaki. Περίληψη

8 Προκειμένου να κατανοηθούν οι μηχανισμοί σύστασης μιας χωρικής εικόνας πέρα από τον οφθαλμοκεντρισμό, διερευνάται η αντίληψη, τα αισθητηριακά ερεθίσματα και η παραγωγή αρχιτεκτονικού νοήματος, υπό το πρίσμα της τυφλότητας και της οπτικής αγνωσίας. Από αυτές τις προσεγγίσεις κατασκευάζεται ένα μη-οφθαλμοκεντρικό πρίσμα κατανόησης του αρχιτεκτονικού χώρου. Μέσα από τα ερευνητικά δεδομένα προγενέστερων ερευνών και ερωτηματολογίων που συντέθηκαν για τους σκοπούς τις εργασίας, αντλούνται έννοιες που συνάδουν με εκείνες των φαινομενολόγων αρχιτεκτόνων και του Ιάπωνα συγγραφέα. Στόχος της εργασίας, είναι η διατύπωση μιας νέας σειράς εννοιών σχετικά με την αντίληψη και την παραγωγή πολυαισθητηριακών αρχιτεκτονικών ποιοτήτων, όπως προκύπτει από τον παραλληλισμό των θεωριών που προαναφέρθηκαν και των εννοιών που πηγάζουν από το μη-οφθαλμοκεντρικό πρίσμα. Απώτερος σκοπός αυτού του εγχειρήματος, να προσεγγιστεί η φαινομενολογική συμπεριληπτική αρχιτεκτονική διάνοια και πρόθεση η οποία εμπεριέχει στον πυρήνα της, την αναζήτηση της ουσίας της αρχιτεκτονικής πέρα από το φράγμα της όρασης.

Ocularcentrism - PhenomenologyPerception - Spatiality - Visual AbstractImpairment

The aim of this research thesis is to investigate the position of vision in society, as it has been composed in the past and examine the variation of this position up to date. The concept of ocularcentrism is being analyzed, utilizing different philosophical theories. Also, the research is examining the importance of vision and other sensory stimuli for perception. After studying the way in which ocularcentrism was established over time, the research investigates the philosophical theories that initiated its dispute. In particular, Phenomenology, which attempted to decipher vision from the pedestal of being perceived as the primary sense and introduced the notion of lived experience. Architecture is being studied from a phenomenological point of view and through the writings of Pallasmaa, Zumthor and Tanizaki that seem to strengthen its empirical side.

9

Key-words:

In order to understand how the composition of a spatial image

10

is being formed beyond ocularcentrism, perception, sensory stimuli and architectural meaning are being explored through the lens of blindness and visual agnosia. A non-ophthalmic prism is created by utilizing these approaches which is used in order to grasp a better understanding about architectural space. Notions and concepts are being derived from existing research and research through the questionnaires that were composed for the purpose of this paper. One can argue that these notions are somehow connected to the theories of phenomenological architects and Japanese writer Tanizaki. The aim is to formulate a new series of notions related to perception and multi-sensorial architectural design by utilizing the information that occurred from the previously investigated, non-ophthalmic prism. It is an attempt to approach a phenomenological, inclusive architectural intellect while in search of architectural essence, beyond the barrier of vision.

Περιεχόμενα ΜέροςΕισαγωγήΠερίληψηΙ Οφθαλμοκεντρισμός 101 Οι απαρχές του οφθαλμοκεντρισμού στον Δυτικό πολιτισμό Αναγέννηση και εγκαθίδρυση Η πρώτη αμφισβήτηση Το προοίμιο της φαινομενολογίας Ο οφθαλμοκεντρισμός ως έναυσμα εξέλιξης της φαινομενολογίας Μέρος ΙΙ Σύγχρονες Οφθαλμοκεντρισμόςκριτικές και αρχιτεκτονική Η φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής Κριτική εξ’ [ΠαράρτημαανατολήςΑ]Αρχές πολυαισθητηριακού σχεδιασμού Πολυπλοκότητα, αντιθέσεις και υπερβολές 7. 15. 19. 20. 21. 22. 27. 30. 34. 41. 42. 49. 54. 58. 61. 65.

Μέρος III Προβλήματα όρασης και γνωστικές βλάβες Τι μας λέει η οπτική αγνωσία για την αντίληψη του χώρου Τι μας λέει η τυφλότητα για την κανονική όραση Δεδομένα[ΠαράρτημαερωτηματολογίωνΒ]Αναλυτικάδεδομένα ερωτηματολογίων Μεταφράζοντας τα δεδομένα Ενισχύοντας την βιωμένη εμπειρία Μέρος IV [Παράρτημα Γ] Πίνακας παραλληλισμού θεωριών Παραλληλίζοντας τις θεωρήσεις Η μελωδία της αρχιτεκτονικής Tο άρωμα της αρχιτεκτονικής Η υφή της αρχιτεκτονικής Το σώμα της αρχιτεκτονικής Το μέρος που ζει η αρχιτεκτονική Η σκιά της αρχιτεκτονικής Η χορογραφία της αρχιτεκτονικής Η μνήμη της αρχιτεκτονικής ΕυρετήριοΒιβλιογραφίαΣυμπεράσματαεικόνων 69. 70. 71. 74. 78. 82. 90. 93. 99. 100. 102. 102. 104. 105. 106. 107. 108. 110. 111. 113. 116. 127

15 Εισαγωγή Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει ως στόχο να διερευνήσει την θέση της όρασης και την επιρροή που άσκησε στην διαμόρφωση του Δυτικού πολιτισμού και την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής θεωρίας. Η όραση προτεραιοποιήθηκε νωρίς, από την φιλοσοφική παράδοση του Δυτικού κόσμου, ταυτίστηκε με την γνώση και εδραιώθηκε ως προϋπόθεση για την απόκτησή της. Η βαρύτητα που της αποδόθηκε, αποτέλεσε θεμελιώδη λίθο στην εγκαθίδρυση της ως πυρήνα της κοινωνίας και του πολιτισμού. Παράλληλα, η όραση προτεραιοποιήθηκε και κατά την διαδικασία αντίληψης του κόσμου. Ο οφθαλμοκεντρισμός είναι μια έννοια που εκφράζει την θέση της όρασης στον δυτικό πολιτισμό. Δεν είναι το ίδιο το μάτι που τείνει να εστιάζει οφθαλμοκεντρικά, αλλά το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο, το οποίο εγκλωβίζει το βλέμμα και το κατευθύνει σε συγκεκριμένα μοτίβα όρασης. Όταν το φαινόμενο της στροφής προς την όραση εντοπίζεται από τους φιλοσόφους, ξεκινάει η αμφισβήτηση της ηγεμονίας της όρασης από την οποία πηγάζουν νέες φιλοσοφικές θεωρήσεις. Η φαινομενολογία, καθίσταται η κυριότερη φιλοσοφία που διερευνά την αντίληψη εκτενέστερα και θέτει υπό αμφισβήτηση την πρωτοκαθεδρία της όρασης. Οι κύριοι εκφραστές της, Husserl, Heidegger και Merleau-Ponty

16 συντάσσουν μέσω της διερεύνησης περί αντίληψης, αίσθησης και αισθητηριακών ερεθισμάτων, την έννοια της βιωμένης εμπειρίας. Παρά την φαινομενολογική επανεξέταση της θέσης της όρασης που προέκυψε από την φιλοσοφία, παρατηρείται ότι η σύγχρονη κοινωνία έχει αναπτυχθεί σημαντικά γύρω από αυτήν. Αυτή την θέση υποστηρίζει και ο M. Jay, ο οποίος εντοπίζει την επιρροή της όρασης στην γλώσσα και την τεχνολογία του σήμερα.Ηαρχιτεκτονική εν γένει, έχει συνδεθεί με την αίσθηση της όρασης και σε ορισμένες περιπτώσεις ακολουθεί, επίσης, μια οφθαλμοκεντρική τροχιά. Θεμελιώδης αρχή του μοντερνισμού υπήρξε η διατύπωση: «η μορφή ακολουθεί την λειτουργία», σε μια προσπάθεια εμβάθυνσης στην ουσία της κατασκευής, την αξιοποίηση των νέων υλικών και την αποσύνδεση της αρχιτεκτονικής από τον διάκοσμο. Η κατανόηση ενός κτηρίου, ωστόσο, συνδέθηκε με την ικανότητα κάποιου να βλέπει και να αντιλαμβάνεται την λειτουργία από την εικόνα της αρχιτεκτονικής. Σε μια προσπάθεια να συμπεριληφθούν και οι άλλες αισθήσεις στον πυρήνα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, οι νεότεροι αρχιτέκτονες Pallasmaa και Zumthor επιχείρησαν να εξερευνήσουν την αρχιτεκτονική φαινομενολογικά, αμφισβητώντας την θέση της όρασης εκ νέου και διατυπώνοντας σειρές από σχεδιαστικές αρχές. Ο Pallasmaa, επηρεάστηκε από τον Tanizaki στις διατυπώσεις του, ο οποίος αξιοποιώντας το ανατολίτικο πολιτισμικό του υπόβαθρο εισήγαγε μια διαφορετική προσέγγιση, εκείνη της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής, που δεν αποζητά την απόλυτη ορατότητα όπως αυτή της Δύσης. Στις διατυπώσεις τους, εντοπίζονται ορισμένες αντιφάσεις και υπερβολές, που φαίνεται να πηγάζουν από την αδυναμία να ξεπεραστεί πλήρως το φράγμα της όρασης.

17 Προκειμένου να εξερευνηθούν η αντίληψη και η χωρικότητα υπό ένα μη-οφθαλμοκεντρικό πρίσμα, αυτές οι έννοιες θα εξεταστούν μέσα από τις συνθήκες της οπτικής και της γνωστικής βλάβης. Αξιοποιώντας δεδομένα από προϋπάρχουσες έρευνες καθώς και από την έρευνα μέσω ερωτηματολογίων που έλαβε χώρα για τους σκοπούς τις εργασίας, θα διερευνηθούν οι παραπάνω έννοιες εις βάθος, προκειμένου να προκύψει ο τρόπος που αρθρώνεται η αισθητηριακή και η αντιληπτική διαδικασία της αναγνώρισης αρχιτεκτονικού χώρου, ανεξάρτητα από την όραση. Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα που προκύπτουν, θα επανεξεταστούν οι σειρές αρχών που διατυπώθηκαν από τους Pallasmaa, Tanizaki και Zumthor, μέσω του μη-οφθαλμοκεντρικού πεδίου που συντίθεται. Αφού παραλληλιστούν αυτές οι θεωρήσεις με τα ερευνητικά δεδομένα, στόχος είναι να συνταχθεί μια νέα σειρά εννοιών που αξιοποιεί τις έννοιες συμπεριληπτικού σχεδιασμού που θα προκύψουν, εξίσου με την όραση, καθώς αυτή αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας. Σκοπός της εργασίας είναι να εξετάσει την αρχιτεκτονική προσέγγιση που αξιοποιεί μεν την όραση, ξεπερνώντας δε το φράγμα που εκείνη ορισμένες φορές δημιουργεί.

Μέρος Ι

20 Μέρος Ι Oφθαλμοκεντρισμός 101 Ο οφθαλμοκεντρισμός σαν έννοια, αφορά την αντιληπτική και γνωσιολογική προκατάληψη που κατέχει η όραση στον δυτικό πολιτισμό έναντι των υπολοίπων αισθήσεων. Έχει να κάνει με την προτεραιοποίηση της γνώσης που έχει κατακτηθεί μέσω της οράσεως και την πεποίθηση ότι η γνώση αυτή είναι ανώτερη εκείνης που πηγάζει από διαφορετικές αντιληπτικές διαδικασίες. Αποτελεί ένα φαινόμενο πολιτισμικό, το οποίο εδραιώθηκε σταδιακά και παράλληλα με την εξέλιξη της επιστήμης. Ο David Levin παρατήρησε πως από την όραση απορρέει ένα αίσθημα σιγουριάς και δύναμης, το οποίο προκύπτει από την πεποίθηση των ανθρώπων πως οτιδήποτε καθίσταται ορατό είναι απαλλαγμένο από μυστικά και εκπλήξεις. Επιπλέον υπογράμμισε πως ως ον ο άνθρωπος τείνει να αποζητά την απόλυτη ορατότητα ώστε να θρέψει την επιθυμία του για απόλυτη κυριαρχία επί του κόσμου. Το μάτι έχει χαρακτηριστεί ως αδυσώπητο, ανακριτικό και συντριπτικό, ωστόσο, δεν είναι το ίδιο το μάτι το οποίο τείνει να αδράξει εμμονικά ό,τι βρίσκεται μπροστά μας, αλλά τα ένστικτά μας και ο τρόπος που το βλέμμα έχει σμιλευτεί και εδραιωθεί από τον πολιτισμό μας1. Η όραση στοιχειώνεται από κοινωνικά προβλήματα καθώς αυτά αντικατοπτρίζονται στον τρόπο με τον οποίο την χρησιμοποιούμε, για παράδειγμα από τον ρατσισμό ως έναυσμα προκαταλήψεων, την πατριαρχία ως επιβράβευση της αυτονομίας και της επιθετικότητας του βλέμματος κα2. Αφορά άμεσα την αναγνώριση του χώρου και συντελεί τον κυριότερο 1. Houlgate, S. (1993) Vision, reflection and openness: The “hegemony of vision” from a Hegelian point of view. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley p. 96 2. Levin, M. (1993) Decline and fall: ocularcentrism in Heidegger’s reading of the history of metaphysics. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley p. 205

21 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης μηχανισμό δημιουργίας χωρικών εικόνων για τους βλέποντες ανθρώπους. Στόχος της αμφισβήτησης του οφθαλμοκεντρισμού που αναπτύχθηκε με την εξέλιξη της φιλοσοφίας δεν υπήρξε η δαιμονοποίηση της όρασης, ούτε η αποκήρυξη του ματιού ως αισθητηριακό όργανο αλλά η απομάκρυνση από την αποκλειστικότητα του βλέμματος ως πηγή πληροφοριών. Οι απαρχές του οφθαλμοκεντρισμού στη Δύση Οι βάσεις για την εξέλιξη της ηγεμονίας της όρασης ως φαινόμενο, τίθενται κατά την αρχαιότητα από τον Πλάτωνα και τον μαθητή του, Αριστοτέλη, οι οποίοι την ταυτίζουν με την γνώση και την λογική. Διακρίνουν, μάλιστα, την όραση έναντι των άλλων αισθήσεων και την ομαδοποιούν με την διάνοια και την νοημοσύνη του μυαλού 3. Η προνομιακή θέση της όρασης εδραιώνεται την περίοδο που ο Πλάτωνας θεωρεί ότι η όραση είναι το μεγαλύτερο δώρο της ανθρωπότητας4. Ωστόσο, στην αλληγορία του σπηλαίου η οποία συντίθεται ως μια οπτική εικόνα, εντοπίζουμε μια δυσπιστία απέναντι στον αισθητηριακό μηχανισμό της όρασης και των υπολοίπων αισθήσεων καθώς μέσα τους ελλοχεύει ο κίνδυνος της παραπλάνησης από την εντύπωση. Για τον Πλάτωνα, ο φιλόσοφος είναι εκείνος που μπορεί να δραπετεύσει από το σπήλαιο και την παραπλάνηση του ματιού και να δει το πραγματικό φως. Έτσι, ο ορατός κόσμος, δηλαδή η άμεση εμπειρία του ματιού αποτυπώνεται 3. Kavanagh, D.(2004) Ocularcentrism and its Others: A Framework for Metatheoretical Analysis [online], Sage Journals, available at: https://journals. sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0170840604040672 , downloaded on January 4, 2022, p. 6 4. Warnke, G. (1993) Ocularcentrism and social critisism. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley p. 287

22 Μέρος Ι ως ακάθαρτη, αντίθετα με την “ματιά του νου”5. Αντίστοιχα, ο μαθητής του Αριστοτέλης, συμφωνεί με την θεώρηση της όρασης ως την πιο ευγενή αίσθηση καθώς όπως υποστηρίζει, προσεγγίζει την διάνοια περισσότερο από τις άλλες αισθήσεις, λόγω της άυλης ιδιότητας της6. Αυτό που χαρακτηρίζει τις θεωρίες τους, είναι η ταύτιση της όρασης με την γνώση. Αυτή η δογματική θέση της όρασης, ανατρέπεται κατά τον Μεσαίωνα καθώς η κοινωνία προτεραιοποιεί άλλες αισθήσεις και συσχετίζει τις αισθήσεις γενικότερα με τα ζωώδη ένστικτά του ανθρώπου αντιπαραβάλλοντας τες με την παραπλάνηση. Αναγέννηση και εγκαθίδρυση Η όραση επιστρέφει ακόμα ισχυρότερη και φτάνει στο ζενιθ ως πρωτεύουσα αίσθηση κατά την Αναγέννηση. Με την ανακάλυψη της προοπτικής από τον Filippo Brunelleschi τα 5. Kavanagh, op. cit.,, p. 6 6. Pallasmaa, J.(2012 edition) The eyes of the skin, John Wiley and Sons Ltd, Great Britain, p.15 1. Αριστοτέλης 2. Πλάτωνας

23 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης μάτια μετατρέπονται στον κύριο αντιληπτικό μηχανισμό του κόσμου7. Το μάτι γίνεται το κέντρο της προοπτικής καθώς όλα συγκλίνουν σε αυτό ως προς ένα σημείο φυγής και έτσι ο ορατός κόσμος γίνεται κτήμα του θεατή με τον ίδιο τρόπο που το σύμπαν έχει διευθετηθεί για τον Θεό8. Ο Francis Bacon συνδέει την παρατήρηση με την αντικειμενικότητα και υποστηρίζει πως η πραγματική γνώση πηγάζει από την όραση9. Την ίδια περίοδο, ο Γαλιλαίος θέτει σαν πρωτεύουσες ποιότητες ενός αντικειμένου την μάζα, την κίνηση και το μέγεθος, τα οποία σχετίζονται άμεσα με την όραση και χαρακτηρίζει ως υποκειμενικές τις υπόλοιπες ποιότητες της όρασης, την αντίληψη του βάθους και του χρώματος10. Μεταγενέστερα, ο John Locke11 συμφωνώντας με τον Γαλιλαίο παγιώνει την διαίρεση των φαινομένων σε πρωτευουσες (όγκος, μέγεθος, φιγούρα, κίνηση) και δευτερεύουσες ποιότητες 7. Pallasmaa, op. cit., p. 16 8. Kavanagh, op. cit., p. 8 9. Warnke, op. cit., p. 287 10. Brook, I. (2002) Experiencing Interiors: Ocularcentrism and Merleau-Ponty’s Redeeming of the Role of Vision, ReasearchGate, available Sons,11.2020,leau-Ponty%27s_Redeeming_of_the_Role_of_Visiongate.net/publication/280795441_Experiencing_Interiors_Ocularcentrism_and_Merat:https://www.research,downloadedonOctober14,p.1Locke,J.(1990)AnEssayConcerningHumanUnderstandingLondon:Dentandpp.57-65 3. Σκίτσο της μεθόδου του Brunelleschi

24 Μέρος Ι (χρώμα, οσμή, γεύση, ήχος, υφή)12. Από αυτόν το διαχωρισμό προκύπτει η αντίληψη ότι η όραση είναι η πιο αντικειμενική των αισθήσεων. Το επιχείρημα αυτό αντικρούει αργότερα ο George Berkeley, ο οποίος θεώρησε πως όλα τα ερεθίσματα που αντιλαμβανόμαστε είναι υποκειμενικά και σχετικά με τους αισθητηριακούς μηχανισμούς του ανθρώπου13. Αυτό επαληθεύεται εάν παρατηρήσει κανείς ένα νεοκλασικό κτήριο από κοντά και από μακριά. Από τις δύο διαφορετικές οπτικές θέσεις, γίνονται αντιληπτά δύο διαφορετικά πράγματα, στην πρώτη το γεγονός ότι υπάρχει ένα κτήριο με πλούσιο διάκοσμο και πολλές σκαλιστές λεπτομέρειες και στην άλλη το γεγονός ότι υπάρχει κάποιο κτήριο. Είναι λοιπόν προφανές ότι η οπτική επηρεάζει την αντίληψη επί ενός πράγματος και την αντίληψη του χώρου. Συνεπώς, η όραση καθίσταται το ίδιο υποκειμενική όσο και η αφή, η οποία εξαρτάται από την σχετική θέση του ατόμου από το αντικείμενο. Ο ρόλος του Rene Descartes στην άνοδο του οφθαλμοκεντρισμού και την ανατίμηση των υπόλοιπων αισθήσεων είναι αρκετά σύνθετος. Από την μία με τα επιτεύγματά του, εδραιώνει τον οφθαλμοκεντρισμό και από την άλλη προσπαθεί με την φιλοσοφία του να αμφισβητήσει την αντικειμενικότητα του ματιού. Ιδιαίτερα σημαντική για την παγίωση της ηγεμονίας της όρασης υπήρξε η δημιουργία του Καρτεσιανού συστήματος αναφοράς, καθώς δημιούργησε 12. Οι πρωτεύουσες ποιότητες για εκείνον είναι οι ποιότητες που ενυπάρχουν στο αντικείμενο ακόμα και όταν αυτό δεν υπάρχει στο αντιληπτικό μας πεδίο, ενώ οι δευτερεύουσες εναπόκεινται στους αντιληπτικούς μηχανισμούς των ανθρώπων. Αιτιολογεί αυτή την θέση παραθέτοντας το εξής παράδειγμα: αν πιάσουμε το ίδιο αντικείμενο με ζεστό και κρύο χέρι, τη μια θα μας φανεί κρύο και την άλλη θερμό. 13. Kaijo, Ch. (2007) Primary and Secondary qualities [online], Frensostate, available at https://www.fresnostate.edu/artshum/philosophy/documents/Kaijo-CUPR1-1.pdf , downloaded on November 11, 2021, pp. 51-52

25 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης έναν πρίσμα μοντελοποίησης της σκέψης14, βασισμένο στην μεταφορά των ιδιοτήτων του νοητικού πεδίου στον ορατό κόσμο. Σε αντίθετη κατεύθυνση έρχεται με την έκφραση του cogito, καθώς αναδιαμορφώνει την έννοια της ύπαρξης. “Cogito, ergo sum” σημαίνει “σκέφτομαι άρα υπάρχω”, διαχωρίζει λοιπόν την ύπαρξη από το να καθιστάς ορατό και να είσαι ορατός, ξεφεύγοντας από το δίπτυχο που ταυτίζει τα “Eye” και “I”. Κατά την ανάλυση της όρασης, καταλήγει στο γεγονός πως ο τρόπος σκέψης είναι υπεύθυνος για την υποβάθμιση της πραγματικότητας σε ένα σύμπλεγμα χειραγωγήσιμων αντικειμένων και όχι η όραση καθεαυτή. Στο ίδιο σημείο θα καταλήξει αργότερα και ο Hegel15. Η έννοια της ψευδαίσθησης εκκίνησε το ενδιαφέρον του Descartes για την χειραγώγηση του οπτικού πεδίου και την αμφισβήτηση της όρασης, μάλιστα στο κείμενό του “Observations in the cogitationes privatae” (1619) συλλαμβάνει την δύναμη που προκύπτει από τις πρισματικές ιδιότητες του οπτικού πεδίου16. Τον ενδιαφέρει κυρίως η απατηλή φύση του φωτός και της σκιάς και η χρήση κατοπτρικών πρισμάτων για την δημιουργία στρεβλών εντυπώσεων, του χώρου και όχι μόνο, στον παρατηρητή. Την ίδια περίοδο o Donato Bramante συστήνει την καλλιτεχνική τεχνική του μπαρόκ, “Trompe l’ oeil”, η οποία επίσης επιχειρεί να παραπλανήσει τον θεατή δημιουργώντας ρεαλιστικές απεικονίσεις αξιοποιώντας την προοπτική. Μάλιστα, η εξαναγκασμένη προοπτική που συστήθηκε, θεωρήθηκε ως μια μετρήσιμη αρχιτεκτονική χωρική ψευδαίσθηση17. Μια απόπειρα να ερμηνευτεί η 14. Brook, op.cit., p. 2 15. Houlgate, op. cit., p. 111 16. Judovitz, D. (1993) Vision, Representation and Technology in Descatres, In: Levin, M. ed.1993 , Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley, pp. 63-66 17. Ibid., p. 65

26 Μέρος Ι εξαναγκασμένη προοπτική σε χωρικές ποιότητες, έκανε ο Jean Francois Niceron εισάγοντας την αναμορφική τέχνη που θεωρούσε την προοπτική με μηχανικό/τεχνικό τρόπο. Η προοπτική αναπαριστά μια προσπάθεια να λογικοποιήσουμε τον κόσμο ενώ η αναμόρφωση έρχεται για να αμφισβητήσει την οπτική ομοιότητα και να στρεβλώσει εσκεμμένα το οπτικό μας πεδίο18. Η έννοια του αναμορφισμού19 αποτέλεσε το πλέον ισχυρό επιχείρημα, επιβεβαιώνοντας πως η όραση δύναται να παραπλανηθεί και δεν είναι η ευγενέστερη των αισθήσεων, κάτι που ώθησε τον Descartes να διαχωρίσει ολοκληρωτικά την αισθητική όραση από την νοητική όραση. Για τον Descartes οι αλήθειες συνδέονται με τις ιδέες που χαρακτηρίζονται από το σταθερό διανοητικό βλέμμα20. Θεωρεί πως η νοητική όραση δεν υποκύπτει σε ψευδαισθήσεις καθώς δεν αφορά το μάτι. Παρά την θεώρησή του πως η όραση είναι η ευγενέστερη των αισθήσεων, αναγνωρίζει το περιθώριο σφάλματος που προκύπτει από τις ψευδαισθήσεις και επακόλουθα την εξισώνει 18. Ibid., p. 66 19. Ο Bou-Nahara σχεδίασε ένα μουσείο αναμορφικής προοπτικής στο οποίο χρησιμοποιεί την έννοια του αναμορφισμού και της προοπτικής σαν πυρήνα της σύνθεσης του 20. Warnke, op. cit., p. 287 4. Γαλιλαίος 5. Francis Bacon 6. Rene Descartes

27 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης με την αφή καθώς εκείνη έγκειται σε μικρότερα περιθώρια λάθους αυτού του επιπέδου. Η πρώτη αμφισβήτηση Ο ιρλανδός επίσκοπος George Berkeley υποστηρίζει πως η όραση υποβοηθιέται από την αφή, προσφέροντας αντικειμενικότητα σε αυτό που βρίσκεται μπροστά μας. Μάλιστα συσχετίζει την οπτική σύλληψη της υλικότητας και του χωρικού βάθους με την ύπαρξη απτικής μνήμης, επισημαίνοντας πως η κατανόηση αυτών των ποιοτήτων δεν θα ήταν δυνατή χωρίς αυτήν21. Σε συμφωνία με τον Berkeley και με φανερές επιρροές από το έργο του, o Hegel υποστηρίζει πως η αφή είναι η μόνη αίσθηση που μας προσφέρει την αίσθηση του χωρικού βάθους και ξεδιπλώνει την γνώση του περιβάλλοντος χώρου προς όλες τις κατευθύνσεις εν αντιθέσει με την όραση που μας περιορίζει σε συγκεκριμένο οπτικό πεδίο. Στην “Encyclopaedia” αναφέρει πως 21. Pallasmaa, op. cit., p. 42 7. Αναμορφική τέχνη του George Rousse

28 Μέρος Ι η όραση γίνεται αντιληπτή ως εξής: “μια συμπαγής συνήθεια, η οποία στιγμιαία ενώνει τους πολλαπλούς προσδιορισμούς των αισθήσεων, της συνείδησης, της προαίσθησης, της κατανόησης κα με μια μόνο απλή πράξη” . Επομένως, η όραση για τον Hegel αποτελεί έναν σύνθετο συνδυασμό ανόμοιων γνωστικών επιπέδων, τα οποία καθίστανται αντιληπτά σε σχέση με τα υπόλοιπα. Η αίσθηση είναι μια μορφή ταύτισης, αλλά και η συσχέτιση του οργανισμού με εξωτερικά ερεθίσματα προκλημένα από τον κόσμο γύρω μας22. Η όραση καθεαυτή, επιτρέπει να κατανοηθούν αποσπασματικές ποιότητες ενός αντικειμένου ή ενός χώρου23.ΟNietzsche24 ήταν ο πρώτος που αμφισβήτησε τον οφθαλμοκεντρισμό της Δυτικής κουλτούρας και προσπάθησε να ανατρέψει την ηγεμονία της οφθαλμικής σκέψης υποστηρίζοντας το αδιάβλητο “μάτι εκτός χρόνου και ιστορίας”25. Ωστόσο στα γραπτά του εντοπίζονται αντιθέσεις καθώς δείχνει να ταλαντεύεται μεταξύ αντιφατικών θέσεων περί της όρασης. Κατά βάση κινείται σε 3 διαφορετικές θέσεις, 22. Houlgate, op.cit., p. 107 23. Βασικός για το έργο του ήταν ο διαχωρισμός της αίσθησης, ως μια σειρά παρατηρησιακών ιδιοτήτων, και της συνείδησης, ως επίγνωσης για κάποιο πράγμα χωρίς αυτό να βρίσκεται στο οπτικό πεδίο του ατόμου. Αναφερόμενος στην συνείδηση, την αντιπαραβάλλει με την έννοια της επιθυμίας να αυτοϊκανοποιηθεί κάποιος οικειοποιώντας τα αντικείμενα και απορρίπτοντας την ανεξαρτησία τους. Έτσι καταλήγει στο ίδιο σημείο με τον Descartes, ότι δηλαδή ο τρόπος σκέψης μειώνει τον κόσμο σε ένα σύμπλεγμα χειραγωγήσιμων αντικειμένων. 24. Nietzsche, F. W., & Kaufmann, W. (1995). Thus spoke Zarathustra: A book for all and none. New York: Modern Library. 25. Kavanagh, op. cit., p. 12 8. George Berkeley

29 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης μέσα στις οποίες δουλεύει την σχέση του με την όραση: (i) την ηγεμονική θέση της όρασης που αποδίδει την παρουσία και καθίσταται παραδειγματική της γνώσης, (ii) την αμφισβήτηση της ηγεμονίας της όρασης σε σχέση με την ακοή/μουσική αίσθηση και την αφή,(iii) την μεταφυσική παρουσία της όρασης που συσχέτισε με το “να βλέπει αβύσσους”26. Περισσότερο, λοιπόν, η αμφισβήτηση του έχει να κάνει με την με τον εννοιολογικό επαναπροσδιορισμό της όρασης, παρά με την αξία της. Σημαντική επιρροή στην διατύπωση των θεωρήσεων του περί όρασης, φαίνεται να κατέχει και η σχεδόν τύφλωσή του από μια ασθένεια. Παρόλο που η κριτική του για τον οφθαλμοκεντρισμό είναι ελλιπής, δεν μπορούμε να αρνηθούμε πως ο ίδιος έθεσε τις βάσεις για την μετάβαση από τον αυτόν, στον μη-οφθαλμοκεντρισμό, με τις θεωρίες περί όρασης27. Ο Γάλλος Henri Bergson φαίνεται, επίσης, να αμφισβητεί την ευγενή θέση της όρασης. Αντιτάσσεται στην χωρικοποίηση του χρόνου και θεωρεί εσφαλμένη την υποβάθμιση της ποιοτικής διαφοράς μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος σε μια απλά ποσοτική διάκριση28. Πιστεύει πως η μείωση του χρόνου σε μια απλή αριθμητική σειρά εντείνει την προτεραιοποίηση της όρασης καθώς αντιστοιχίζει τους αριθμούς με οπτικές εικόνες. Για τον ίδιο, ο βιωμένος χρόνος και η μνήμη, σχετίζονταν με μη οπτικά ερεθίσματα που συμπλέκουν το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον σε ένα ουσιώδες συνονθύλευμα πληροφοριών. Εν συνεχεία, ο Αμερικανός πραγματιστής John Dewey, απορρίπτει 26. Saphiro, G. (1993) In the shadows of philosophy: Nietzsche and the question of vision. In Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University Cali fornia Press , Berkeley, p.139 27. Tanabe, M. (2019) Between Ocularcentrism and Anti-ocularcentrism : Nietzsche’s concept of Vision, volume 118, p. 60 28. Bergson, H. and Pogson F. L. (1971) Time and free will: An essay on the immediate data of consciousness. London: Allen & Unwin

30 Μέρος Ι την θεωρία του παρατηρητή (spectators theory) και την ταύτιση της γνώσης με την όραση ως ανεπαρκή καθώς θεωρεί ότι το αντικείμενο της γνώσης έγκειται στις συνέπειες μιας πράξης και ότι η αντίληψη είναι μια διαδικασία αλληλεπίδρασης με τα πράγματα. Προτείνει, λοιπόν, μια συμμετοχική και διαδραστική αντιμετώπιση της αντίληψης που βασίζεται στον πειραματισμό29. Και οι δύο φιλόσοφοι, όπως και οι Heidegger και Levin μεταγενέστερα, προσπάθησαν να αμφισβητήσουν την τάση μοντελοποίησης της γνώσης πάνω στην όραση που επικράτησε στον δυτικό πολιτισμό30. Θεώρησαν μάλιστα ότι το θεωρητικό “βλέμμα” που ταυτίστηκε με την γνώση (I see = I know) είναι περιοριστικό και αταίριαστο με την “πλαστική” φύση της πραγματικότητας και την αλλαγή, καθώς συνδέθηκε άμεσα με παγιωμένες πεποιθήσεις και αυστηρά καθορισμένες αρχές. Το προοίμιο της φαινομενολογίας Θεμελιώδης πρόθεση της επιστημονοποίησης του δυτικού πολιτισμού, όπως είδαμε, υπήρξε η αντικειμενοποίηση, των πραγμάτων και του κόσμου. Μέσο επίτευξης αποτέλεσε η μεταγραφή της αντίληψης σε ένα αδιάσειστο σύστημα αξιώσεων και κανόνων βασισμένο συχνά στον αισθητηριακό μηχανισμό της όρασης. Παρότι υπήρξε αμφισβήτηση και προγενέστερα, κρίσιμη υπήρξε η συμβολή του Edmund Husserl καθώς προσκάλεσε τον κόσμο να επιστρέψει στην εμπειρία της υποκειμενικότητας31. Επιχείρησε να αποσυνδέσει την 29. Houlgate, op. Cit., p. 87 30. Ibid., p. 115 31. Levin, M. (1993) Introduction. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemo ny of Vision. University California Press , Berkeley p. 21

31 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης έννοια της γνώσης από αυτή της αντικειμενικότητας και εισήγαγε την πτυχή της βιωμένης εμπειρίας. Παρά το γεγονός ότι προσπάθησε να αμφισβητήσει την όραση στα γραπτά του, χαρακτηρίζεται από μια προσκόλληση με εκείνη και την ρητορική που δημιουργείται και προσανατολίζεται από αυτή32. Φαίνεται να θέλει να διατηρήσει όλα τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η όραση, όπως η διαύγεια και η αποδεικτική μεταφυσική παρουσία χωρίς να συμμερίζεται τις θυσίες που επιβάλλει η πραγματικότητα του φωτός33. Θεωρείται πατέρας της φαινομενολογίας34 και την ορίζει ως μια νεοΚαρτεσιανή θεώρηση που αφορά την επιστημονική έρευνα και την καθαρότητα των ιδεών, ενώ επιχειρεί να διαχωρίσει την φιλοσοφία αυτή από ψυχολογικά κατάλοιπα35. Ο μαθητής του, Martin Heidegger, εκδίδει το “Being and Time” και ασκεί κριτική στον οφθαλμοκεντρισμό που διακατέχει τον 32. Levin, D. M. (1999) The Philosopher’s Gaze: Modernity in the Shadows of Enlightenment [e-book] The Regents of the University of California, Berkeley-Los Angeles-Oxford, available at : cId=ft896nb5sx&chunk.id=d0e1859&toc.depth=1&toc.id=d0e1555&brand=ucpresshttps://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?do , last viewed on January 4, 2022, p. 67 33. Britannica (1999) Origin and development of Husserl’s phenomenology [online] (2017) available at : leyed.199335.θεμελιώνονταιπαρουσία,κατάγνώσηςαναγωγήςκατέχειαπό34.2022\Origin-and-development-of-Husserls-phenomenologyhttps://www.britannica.com/topic/phenomenology/,lastviewedonJanuary4,Συγκεκριμένα,εμβάθύνειστηνυπερβατικήφαινομενολογίαηοποίαπηγάζειτηνέννοιατηςπρόθεσης,αποδίδονταςιδιαίτερησημασίαστηνπρόθεσηπουησυνείδηση.Επίσης,δημιούργησετηνέννοιατηςφαινομενολογικής.Ασχολήθηκεεκτεταμέναμετηνέννοιατηςδιαίσθησηςκαιτηςγιαταουσιώδηπουπηγάζουναπόαυτήν,ορίζοντάςτηνωςτηνπράξητηνοποίαέναάτομοαντιλαμβάνεταικάτιαμέσωςστηνσωματικήτουχαρακτηρίζοντάςτηνωςαρχέγοναδεδομένηπράξηπάνωστηνοποίαόλα.Jay,M.(1993)Sartre,Merleau-Pontyandanewontologyofsight.InLevin,M.ModernityandtheHegemonyofVision.UniversityCaliforniaPress,Berkep.144

32 Μέρος Ι Δυτικό πολιτισμό, ενώ αναζητεί την ερμηνεία και το νόημα του “είναι”36. Αξιοποιώντας το οντολογικό του πρίσμα, εντοπίζει πως η ματιά υποσκελίζει την πολλαπλότητα που κάτι μπορεί να “είναι”, περιορίζοντας την ύπαρξη σε εικόνες και παραστάσεις που βρίσκονται στο οπτικό μας πεδίο. Για τον Heidegger τα πράγματα δεν γίνονται πλήρως αντιληπτά ατενίζοντάς τα, αλλά η αντίληψή τους συνδέεται με τα συναισθήματα που προκαλούν, ενώ η διαίσθηση, η οποία τον απασχόλησε εκτενώς, δεν καθίσταται αποτελεσματικός τρόπος πρόσβασης στο “είναι” τους, καθώς αφορά το ερώτημα “τι είναι;” και όχι το “γιατί είναι;”37. Ο Heidegger χρησιμοποίησε καινοτόμες γλωσσικές και ερμηνευτικές τεχνικές επινοώντας ακόμα και λέξεις κατά βούληση ώστε να κατανοήσει την έννοια του “είναι” εις βάθος38. Στράφηκε συχνά κατά του δυτικού οφθαλμοκεντρισμού, 36. Ο Heidegger συνέχισε την έρευνα στο φαινομενολογικό πεδίο, απορρίπτοντας ωστόσο την υπερβατική φαινομενολογία χαρακτηρίζοντας την υποκειμενική και αόριστη Επηρεάστηκε από την αρχαία ελληνική ερμηνευτική και επιχείρησε να βρει την σύνδεση μεταξύ νοήματος και χρόνου. Σημαντική για το έργο του υπήρξε η διατύπωση ότι η ουσία του “είναι” δεν διαχωρίζεται από τον κόσμο, αλλά ενυπάρχει στην ύπαρξή του. 37. Houlgate, op.cit., pp. 89-90 38. Kavanagh, op. cit., p. 19 10. Martin Heidegger 9. Edmund Husserl

33 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης και εντόπισε ως πηγή του την αρχαία ελληνική σκέψη και την απολλώνια τέχνη της ομορφιάς. Ήρθε σε αντιπαράθεση με την εννοιολογική έλλειψη της προσωρινότητας που εντόπισε στη μεταφυσική του Ηράκλειτου η οποία θεμελιώθηκε στην έννοια του καθηλωτικού βλέμματος39. Επιπροσθέτως, τάχθηκε κατά της ηγεμονίας της όρασης που βρέθηκε να εξουσιάζει τον όψιμο μοντερνισμό40. Παρά την έντονη κριτική του σε αυτήν, στο έργο του δεν φαίνεται να προτίθεται να αμφισβητήσει την σημασία της όρασης και των δυνατοτήτων που φέρει, ούτε να απαρνηθεί την σπουδαιότητά της στην εξελικτική διαδικασία του πολιτισμού και της φιλοσοφίας. Στην γερμανική έννοια για την αντίληψη, “Wahrnehmung”, εντόπισε μια έννοια διαφορετική και μη συσχετισμένη με το βλέμμα. Η αντίληψη για εκείνον συμπεριλάμβανε την παρατήρηση, αλλά και την διαφύλαξη της αλήθειας από τις μανιώδεις αντιληπτικές συνήθειες της όρασης41. Αναφέρθηκε στο δεσποτικό, στο νιχιλιστικό και στο ναρκισσιστικό μάτι υπογραμμίζοντας συμπεριφορές που μέχρι και σήμερα μπορούν να χαρακτηριστούν επίκαιρες. Το δεσποτικό μάτι τείνει να κυριαρχεί την πλειονότητα των πεδίων πολιτιστικής παραγωγής, αποδυναμώνοντας την ενσυναίσθηση, την συμμετοχικότητα και την συμπόνια. Αντίστοιχα, το νιχιλιστικό μάτι προωθεί την αισθητηριακή αποξένωση, ενώ το ναρκισσιστικό μάτι αντιμετωπίζει την αρχιτεκτονική μονάχα ως ένα μέσο για καλλιτεχνική έκφραση που υποσκελίζει τις απαραίτητες κοινωνικές και νοητικές συνδέσεις42. Σημασία έχει να κατανοήσει κανείς πως οι παραπάνω συμπεριφορές αφορούν την όραση, όπως εκείνη κατευθύνεται από το 39. Jay, op.cit., p. 146 40. Levin, Decline and fall: ocularcentrism in Heidegger’s reading of the history of metaphysics, University California Press , Berkeley, 1993, p. 205 41. Ibid., p. 213 42. Pallasma, op. cit., p. 22

34 Μέρος Ι κοινωνικό πλαίσιο του δυτικού πολιτισμού. Ο οφθαλμοκεντρισμός ως έναυσμα εξέλιξης της φαινομενολογίας Την συνέχεια της αναζήτησης των Γερμανών φιλοσόφων Husserl και Heidegger περί της αντίληψης, του οφθαλμοκεντρισμού και της ουσίας της φαινομενολογίας αναλαμβάνει ο Γάλλος φιλόσοφος Maurice Merleau-Ponty, που αποτελεί ηγετική φιγούρα στην φαινομενολογική θεώρηση. Αξίζει, ωστόσο, να αναφέρουμε συνοπτικά στις θέσεις του Jean-Paul Sartre καθώς επηρέασαν τον Merleau-Ponty στην διαμόρφωση του έργου του. Οι διατυπώσεις του Sartre άγγιξαν τα όρια της οφθαλμοφοβίας, αφού χρησιμοποιώντας προβληματισμούς που εκφράστηκαν από άλλους κριτικούς, συνέταξε ένα αδυσώπητο κατηγορητήριο κατά της όρασης43. Προβληματίστηκε βαθιά από το “κοίταγμα της μέδουσας”, που έχει την τάση να πετρώνει τα πάντα44. Οι απόψεις του φαίνεται να επηρεάστηκαν από την απώλεια όρασης στο ένα του μάτι. Θέλησε να διεισδύσει στα μυστικά του κόσμου χρησιμοποιώντας ως μέσο την αποκάλυψή τους στο βλέμμα του, γνωρίζοντας ωστόσο τους κινδύνους που ξεκινούσαν από τα οπτικά ερεθίσματα45. Η θέση του ματιού στις κοινωνικές, ψυχολογικές, υπαρξιακές διαστάσεις, περιγράφηκε από τον ίδιο με τους πιο αρνητικούς όρους και τονίστηκαν οι υποκείμενοι κίνδυνοι τόσο για τον θεατή όσο και το αντικείμενο της οπτικά υποκινούμενης περιέργειας, με την έννοια που 43. Jay, op.cit., p.149 44. Pallasma, op.cit., p. 20 45. Jay, op. cit., p.149

35 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης την διατύπωσε ο Heidegger46. Ο Martin Jay προσδιορίζει τρεις διαφορετικές πτυχές που εντοπίζει στο έργο του Sartre, την απόρριψη του αδιάφανου υπερβατικού εγώ, τον διαχωρισμό της αντίληψης από την εκμηδενιστική φαντασία -καθώς είναι μια ενεργή συνείδηση που μηδενίζει ή υπερβαίνει την πραγματικότητα- και την αποτυχία του βλέμματος να επιβάλει ιδέες και έννοιες στον υλικό κόσμο που είναι άμεσα διαθέσιμος από άλλες αισθήσεις47. Η σαρτριανή όραση χαρακτηρίζεται από την ιδιότητά της να αποξενώνει, να κυριαρχεί και να καθίσταται ανεπαρκής στην σύλληψη του υποκειμένου. Ο Merleu-Ponty γοητεύτηκε με τις έννοιες της αντίληψης και της όρασης πολύ πριν έρθει σε επαφή με το έργο του Husserl. Στο βιβλίο του “Phenomenology of perception” επιχειρεί να αποκαλύψει όλες τις πτυχές της όρασης. Με αυτήν την προσπάθεια κατάφερε να αναδείξει το σημασιολογικό κενό που προκύπτει από την επιστημονική αντίληψη των πρωτευόντων και δευτερευόντων ποιοτήτων του αντικειμένου48. Γενικότερα στο έργο του, κάνει μια απόπειρα να αποκαταστήσει την ευγένεια της όρασης -που ο Sartre είχε μηδενίσει- σε τέτοια βαθμό που μεταγενέστερα χαρακτηρίστηκε από τους Lyotard και Irigaray ως υπερβολικά οπτιμιστής49. Εξερευνά την μη αγνή ύπαρξη που αντιτίθεται στην μείωση του αντικειμένου στο βλέμμα και διαχωρίζει την φαινομενολογία από καρτεσιανά 46. Ibid, p. 149 – Στο being and time, ο Heidegger αναφέρει: «Η βασική κατάσταση της όρασης εμφανίζεται σε μια ιδιόμορφη τάση ύπαρξης η οποία ανήκει στην καθημερινότητα. Είναι η τάση προς το να «βλέπει» κάποιος. Ορίζουμε αυτήν την τάση με τον όρο: “περιέργεια”» 47. Cologni, E. (2004) The artist’s performative practice within the anti-ocularcentric discourse, Phd Thesis [online] The London Institute : Central Saint Martins College of Art and Design, pp. 112-121, available at : https://ualresearchonline.arts.ac.uk/id/ eprint/2279/1/Cologni_thesis.pdf , last viewed on January 5, 2022, p.114 48. Brook, op. cit., p. 7 49. Jay, op.cit., p. 160

36 Μέρος Ι υπολείμματα50. Στο έργο του, εστιάζει στην αντίληψη και εξειδικεύει στην όραση την οποία θεωρεί ως σωματική με τη δυνατότητα να ενσαρκώνει “την σάρκα του κόσμου / flesh of theOworld”51.Merleau-Ponty διαχωρίζει τον πραγματικό κόσμο, δηλαδή τον ματεριαλιστικό κόσμο, από το φαινομενικό πεδίο (phenomenal field) το οποίο ορίζει ως αναγωγή του πρώτου. Το φαινομενικό πεδίο είναι εκείνο που επιτρέπει στα πράγματα να έχουν μια αίσθηση για τη σωματική υπόσταση του ανθρώπου, αφορά την κατανόηση του επί των πραγμάτων και υπερβαίνει την υλική υπόσταση τους. Θεωρεί πως τα πράγματα υπάρχουν σε αυτό ως φιγούρες πάνω σε υπόβαθρα. Δεν είναι αυστηρά ορισμένο, είναι διφορούμενο και τα όρια του θολωμένα52. Η αντίληψη, το να αισθάνεται κανείς, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως αγνή εντύπωση αλλά σημαίνει την αντίληψη των ποιοτήτων. Δημιουργείται από αυτά που έχουν την δυνατότητα να γίνουν αντιληπτά και αυτά με την σειρά τους είναι προσβάσιμα μόνο μέσω της αντίληψης. Αυτή η συνθήκη, δημιουργεί μια πολυπλοκότητα που οδηγεί στην μη κατανόηση της ίδιας της αντίληψης ή του αντικειμένου, καθώς, όταν αντιλαμβάνεται κανείς τα πράγματα, στην ουσία αντιλαμβάνεται τις ποιότητές τους και αυτά γίνονται αντιληπτά σε εμάς όπως είναι αφού τα 50. Ibid., p.145 51. Συγκεκριμένα αναφέρει: “Ορατό και κινητό, το σώμα μου είναι κάτι ανάμεσα στα πράγματα, είναι ένα από αυτά. Είναι παγιδευμένο στον ιστό του κόσμου και η συνοχή του είναι ίδια με αυτή ενός πράγματος. Επειδή όμως κινείται και βλέπει, κρατά τα πράγματα σε κύκλο γύρω από τον εαυτό του. Τα πράγματα είναι ένα παράρτημα ή μια προέκταση του. Είναι επικαλυμμένα με τη σάρκα του, αποτελούν μέρος του πλήρους ορισμού του. Ο κόσμος είναι φτιαγμένος από την ίδια την ουσία του σώματος”— Merleau-Ponty, M. (1993) ‘Eye and Mind’. In Johnson, G. ed, The Merleau-Ponty Aesthetics Reader Illinois: Northwestern University Press, 1993, 52.p.124.Merleau-Ponty, M. (2002) Phenomenology of perception, translated from French to English by Smith, C. Routledge: London and New York, pp. 60-74

37 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης έχουμε αισθανθεί. Συνεπώς, σύμφωνα με τον Merleau-Ponty ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατανοήσει την ουσία του οπτικού πεδίου, εφόσον χρησιμοποιεί τον κόσμο σαν αφετηρία. Η διαδικασία του να αισθάνεσαι είναι μια ζωντανή, ενεργητική ενασχόληση με τα πράγματα και αυτό θέτει τον άνθρωπο στην μέση του κόσμου και όχι αποστασιοποιημένο από αυτόν53. Εντοπίζουμε μια συμφωνία σχετικά με την ενεργητική φύση της αντίληψης στα γραπτά των Merleau-Ponty, Dewey και Husserl, με τον πρώτο να δίνει έμφαση στο γεγονός πως ο άνθρωπος θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως “I can” και όχι ως “I think”54, υπογραμμίζοντας την αξία της πράξης για την αντιληπτική διαδικασία.Γιατον Merleau-Ponty ο χώρος αποτελεί ένα σύστημα που επιτρέπει τις πράξεις που αφορούν την κατανόηση του αντικειμένου και είναι το μέσο στο οποίο εντάσσεται και η έννοια της θέσης. Απορρίπτει την υπερβατική αναγωγή του Husserl 53. Ibid., pp. 5-14 54. Ibid., p. 159 11. Merleau-Ponty 12. Muller Lyer Illusion

38 Μέρος Ι και αμφισβητεί την έννοια του “είναι” που θέτει ο Heidegger υποστηρίζοντας πως το “είναι” εμπεριέχει μέσα του μια πολλαπλότητα που δεν δύναται να απαντηθεί από μονόπλευρες οπτικές όπως του χρόνου, του χώρου ή της πρόθεσης. Για τον λόγο αυτό, επιχειρεί να καλύψει παράγοντες όπως η χρονικότητα, η χωρικότητα, η πρόθεση, η υποκειμενικότητα, η γλώσσα και η σεξουαλικότητα, προκειμένου να ανακαλύψει την ουσία της αντίληψης55. Το σώμα είναι η πρωταρχική σύνδεση του ανθρώπου με τον κόσμο και σύμφωνα με τον Merleau-Ponty, χωρίζεται σε τρία βασικά τμήματα, την χωρικότητα (spatiality), την έκφραση και την ομιλία (expression and speech) και την συναισθηματικότητα (affectivity). Το πρώτο αφορά την ιδέα πως το σώμα μας βρίσκεται στο κέντρο μιας πράξης, το δεύτερο στη σημασία της συνδιάλεξης με τον κόσμο καθώς ο λόγος και η σκέψη εμπεριέχουν την ουσία του πράγματος και το τρίτο την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία τα πράγματα εμφανίζονται56. Ένα από τα τελευταία κείμενα του Merleau-Ponty είναι το “Eye and mind” στο οποίο το μάτι και το μυαλό αντιμετωπίζονται άνισα. Σε αυτό, το μυαλό ξεφεύγει από την έννοια του οργάνου όπως υπάρχει στην φυσιολογία του ανθρώπινου οργανισμού και το μάτι θεωρείται αντίθετο από αυτό. Για να αιτιολογήσει αυτήν τη θεώρηση χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την ζωγραφική αναφέροντας πως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πως θα σχεδίαζε το μάτι57. Ως απόρροια της συγκεκριμένης θέσης μπορούμε να κατανοήσουμε την διαδικασία αντίληψης, από το ερέθισμα, που είναι οπτικό, ως την μεταγραφή του σε πληροφορία, δηλαδή σε 55. Erciyes, op. cit., p. 5 56. Absurd Being (2015) Maurice Merleau-Ponty : 1908-1961 [online] available at : http://absurdbeing.com/merleau-ponty.php , last viewed on January 5, 2022 57. Dufrenne, M., (1980) Eye and mind [online] , translated by Gallager, D.J , Research in phenomenology: BRILL vol. 10, p.167-173 . available at: https://www.jstor.org/ stable/24654313?seq=1#metadata_info_tab_contents, last viewed on January 11, 2022, p. 168

39 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης ζωγραφική, η οποία επηρεάζεται από το μυαλό, δη την σκέψη58. Φαίνεται να έρχεται σε συμφωνία με τον Descartes πως ο χώρος στον οποίο σχεδιάζονται τα σχήματα, οι απεικονίσεις και τα διαγράμματα ταυτίζεται με το πεδίο της γνώσης, ωστόσο δεν το δηλώνει ξεκάθαρα. Αυτά που αναφέρονται στο βιβλίο αυτό για το ορατό, μπορούν κάλλιστα να ειπωθούν και για το ηχητικό ή το απτικό καθώς συνδέονται, απλώς ο MerleauPonty θέλησε να δώσει ένα προνόμιο στη όραση θεωρώντας πως δεν καταβροχθίζει, αντιθέτως κινητοποιεί59. Είναι πιθανό, να στρέφει την προσοχή του στην οπτική σφαίρα γιατί αφορά κάτι που δεν εξαλείφεται ποτέ60. Συνεπώς, παρά το γεγονός ότι το έναυσμα της φαινομενολογίας υπήρξε η αμφισβήτηση της όρασης και του οφθαλμοκεντρισμού, ο κυριότερος αντιπρόσωπος της, στην προσπάθεια του να αποκαταστήσει την όραση φαίνεται να της αποδίδει μια ιδιαίτερη προτίμηση. Ωστόσο η φαινομενολογία θεμελιώνεται τελικά ως ένα σύστημα πολλαπλών αισθητηριακών καταχωρήσεων που διευρύνει το αντιληπτικό πεδίο της βασιζόμενη στον πλουραλισμό των αισθητηριακών και αντιληπτικών μηχανισμών του ανθρώπου. 58. Δεν συσχετίζει την όραση με την ομιλία και σε αυτό ενίσταται ο Lyotard ο οποίος θεωρεί την ομιλία, τον μεσολαβητή μεταξύ όρασης και σκέψης κατηγορώντας τον Merleau-Ponty πως ξεχνάει την φιλοσοφική πτυχή που χρησιμοποιεί την γλώσσα ως μέσο εκκίνησης διεργασιών. 59. Dufrenne, M. , (1980) Eye and mind [online] , translated by Gallager, D.J , Research in phenomenology: BRILL vol. 10, p.167-173 . available at: https://www.jstor. org/stable/24654313?seq=1#metadata_info_tab_contents, last viewed on January 11, 2022, p. 168 60. Ibid., p. 169

Μέρος ΙΙ

42 Μέρος ΙΙ Σύγχρονες κριτικές Το ενδιαφέρον για την κριτική της τάσης του οφθαλμοκεντρισμού που εμφάνισε ο δυτικός πολιτισμός, δεν σταμάτησε στη Γαλλία. Κριτικοί από διάφορα μέρη του κόσμου έσπευσαν να σχολιάσουν την σχέση του ανθρώπου και του πολιτισμού με την όραση, όπως διατυπώθηκε στις υπάρχουσες θεωρίες, ενώ εισήγαγαν και τις προσωπικές τους προσεγγίσεις, εμπλουτίζοντας το πεδίο της κριτικής του οφθαλμοκεντρισμού. Ο Αμερικανός Walter Ong61 μίλησε για την τάση του ματιού να μεταγράφει την οπτική πραγματικότητα σε επιφάνειες με σκοπό να την χωρέσει σε μια αφηρημένη οπτικοποίηση της πραγματικότητας όπως την γνωρίζει ο άνθρωπος62. Υποστήριξε πως όταν σκεφτόμαστε έχουμε μια προκατάληψη υπέρ του οπτικού και αυτό είναι εμφανές στην γλώσσα μας, λέξεις όπως διορατικότητα, διαίσθηση, θεωρία, ιδέα, εικασίες, αποδεικτικά στοιχεία κα (insight, intuition, theory, idea, speculation, evidence etc) αφορούν έναν τρόπο σκέψης που περιστρέφεται γύρω από την όραση63. Ασχολήθηκε εκτενώς με την ακουστική και ανέλυσε την μετάβαση από το προφορικό στο γραπτό, αντιπαραβάλλοντάς την με την μετάβαση από την ακοή στην όραση και ανέδειξε ως θεμελιώδη λίθο αυτής της αλλαγής την εφεύρεση της τυπογραφίας64. Πράγματι, το γεγονός ότι η τυπογραφία δημιούργησε ένα καινοτόμο και σαφώς οπτικό σύστημα διακίνησης της γνώσης, επαληθεύει την ταύτιση της γνώσης με την όραση που ξεκίνησε σαν ιδέα από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. 61. Ong, W. and Hartley, J. (2012) Orality and literacy. London: Routledge. 62. Brook, op. cit., p. 3 63. Soukup, P. (2005) Looking Is Not Enough: Reflections on Walter J. Ong and Media Ecology [online] Proceedings of the Media Ecology Association, Volume 6, available at: 64.pdfhttps://media-ecology.org/resources/Documents/Proceedings/v6/v6-08-Soukup.,downloadedonJanuary8,2022,p.1Pallasmaa,op.cit.,p.24

43 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης O Foucault αποδοκίμασε την “θεωρία του παρατηρητή”65, σχηματίζοντας μια διαφορετική επιχειρηματολογία. Για αυτόν, η όραση ισοδυναμεί με την εποπτεία, δηλαδή την δύναμη του να βλέπεις ή να καθιστάς κάτι ορατό και την ταύτισε με την δύναμη του να ελέγχεις66. Με την βοήθεια των ιστορικών του μελετών απέδειξε πως το αντικείμενο κατανοείται καλύτερα ως έγκλειστο και θεμελιωμένο από διάφορες τεχνολογίες οπτικοποίησης, παρά το γεγονός ότι συγκροτείται ως μια ανεξάρτητη, αυτόνομη, ιδιοτελής οντότητα67. O Michel de Certeau του άσκησε κριτική για το γεγονός ότι στα γραπτά του ευνοεί το οφθαλμικό στυλ και εντόπισε 3 κατηγορίες στις οπτικές του αναπαραστάσεις: τα αναπαραστατικά ταμπλό, τις 65. Foucault, M. (1977) Discipline and Punish. Trans. Alan Sheridan. New York: Vintage 66. Kavanagh, op. cit., p.14 67. Ibid., p. 13 13. Μηχανή τυπογραφίας 1936

44 Μέρος ΙΙ αναλυτικές λίστες ιδεολογικών κανόνων και τις μεταφορικές εικόνες. Υπογράμμισε το οξύμωρο που εντόπισε στα έργα του Foucault, ο οποίος επιχειρεί να υποβαθμίσει την όραση, χρησιμοποιώντας την όραση68. O ίδιος πιστεύει πως η επέκταση του οπτικού βασιλείου συντάσσει ένα αρνητικό φαινόμενο καθώς έχει οδηγήσει την κοινωνία να περιστρέφεται γύρω από την δυνατότητα κάποιου να δει69. O πραγματιστής Richard Rorty θεωρεί πως η ταύτιση της γνώσης με το να “κοιτάω κάτι” είναι εντελώς αυθαίρετη, καθώς κάλλιστα θα μπορούσαμε να συλλάβουμε κάτι πιάνοντας το, τρίβοντας το, συνθλίβοντας το κα70. Κάπως παράδοξη είναι η έννοια της συμμετοχικής αντίληψης που αναπτύσσει, με την οποία δεν αναζητά την απόλυτη βεβαιότητα, ούτε βασίζεται στην απόλυτη όραση. Πιστεύει πως τα αισθητηριακά ερεθίσματα που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος υπάρχουν προκειμένου να ξεκινήσουν ένα διάλογο ώσπου να καταλήξουν σε συμφωνία 68. Flynn, R. T. (1993) Foucault and the eclipse of vision. In: Levin, M. ed.1993 Moder nity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley p. 273 69. Pallasmaa, op. cit., p. 22 70. Houlgate, op. cit., p.87 14 &15. Οπτικές απεικονίσεις του Foucault στο “The order of things”

45 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης με την πλειοψηφία71. Σημαντική για την σύγχρονη εποχή είναι η διατύπωση του γεωγράφου David Harvey σχετικά με την κρίση αναπαράστασης που υπάρχει τις τελευταίες δεκαετίες. Θεμελιώνει την θεωρία του για την εύκολη αναπαραγωγή των εικόνων και την εφήμερη φύση τους, πάνω στην έννοια της συμπίεσης του χρόνου και του χώρου. Εντοπίζει στον σύγχρονο κόσμο την τάση για χωρικοποίηση του χρόνου και αντίστοιχα, χρονικοποίηση του χώρου, η οποία μεταγράφεται ως η κατάρρευση των χώρων του κόσμου με ορμή μπροστά στα μάτια μας μέσω της τηλεόρασης72. Ίσως οι δύο πιο ισχυρές σύγχρονες φιγούρες για την αμφισβήτηση του οφθαλμοκεντρισμού στην σύγχρονη εποχή είναι ο φιλόσοφος David Kleinberg-Levin και ο Αμερικάνος ιστορικός Martin Jay. Ο Levin συγκέντρωσε σημαντικά δοκίμια από διαφορετικούς συγγραφείς και συνέταξε το διαφωτιστικό, για την εργασία μου, βιβλίο “Modernity and the Hegemony of vision”. Καταπιάστηκε με την έννοια της όρασης και τις ιδιότητές της, την πολυπλοκότητά της και την σχέση της με τον οφθαλμοκεντρισμό της κοινωνίας μας. Στα κείμενά του, επισημαίνει την αίσθηση σιγουριάς που απορρέει 71. Ibid., p. 87 72. Pallasmaa, op. cit., p. 21 16. Richard Rorty 17. Walter Ong 18. Michel Foucault

46 Μέρος ΙΙ από την όραση και την αντιστοιχίζει με την αναζήτηση της απόλυτης ορατότητας και με την επιθυμία του ανθρώπου να ελέγχει τον κόσμο γύρω του73. Υποστηρίζει πως είναι θεμιτό να αμφισβητηθεί ο οφθαλμοκεντρισμός που φωλιάζει στην κουλτούρα και τον χαρακτήρα της όρασης, η οποία αφορά την “ψυχοκοινωνική παθολογία” του τρόπου που βλέπει κάποιος, η οποία επηρεάζει την κριτική και την κατανόηση του εαυτού74. Για τον Levin, η όραση τείνει να αρπάζει ό,τι υπάρχει μπροστά στα μάτια και στοχεύει στο να φέρει τα πράγματα στο οπτικό πεδίο του ατόμου. Αυτός ο τύπος οράσεως αφορά την κοινωνικά κατασκευασμένη όραση και δεν ανατρέπει το γεγονός, πως η ίδια η όραση μπορεί να είναι ήπια, χαλαρή και παιγνιώδης, χωρίς να εστιάζει εμμονικά στα πράγματα που είναι ορατά. Για να επιτευχθεί ένας τέτοιος τρόπος να βλέπουμε, το οπτικό πεδίο οφείλει να γίνει δεκτικό, ανοιχτό, διάχυτο75. Σύμφωνα με τον Houlgate, ο Levin αποζητά μια πιο διακριτική και ευαίσθητη πτυχή της όρασης, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μονάχα αν χαλαρώσουμε το πεδίο μας και παραθέσουμε την προσοχή μας σε σκιές, αντανακλάσεις, απατηλούς ορίζοντες. Ο Levin, διαχωρίζει, λοιπόν, την “διεκδικητική ματιά” που αφορά το δογματικό, άκαμπτο, αποκλειστικό βλέμμα, από την “αληθινή ματιά” που βλέπει την πολυπλοκότητα και ταυτίζεται με την ερμηνευτική θεωρία της αλήθειας76. Συνεπώς, η θεωρία του, δεν στοχεύει στην ανατροπή της ίδιας της όρασης, ούτε την θεωρεί πηγαίο κακό. Αντιθέτως, υπογραμμίζει τα θετικά στοιχεία που το βλέμμα μπορεί να προσφέρει στην αντιληπτική διαδικασία και αποδίδει την διεκδικητική του φύση σε κοινωνικά αίτια, τα 73. Houlgate, op. cit., p. 96 74. Levin, Decline and fall: ocularcentrism in Heidegger’s reading of the history of metaphysics, University California Press , Berkeley, 1993, p. 205 75. Houlgate, op. cit., p. 96 76. Pallasmaa, op. cit, p. 36

47 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης οποία θέτει υπό αμφισβήτηση προκειμένου να ανακαλυφθεί ένας νέος κόσμος. Ένα κείμενο που κατέχει ιδιαίτερη σημασία στην εξερεύνηση του οφθαλμοκεντρισμού ως φαινόμενο, είναι το “Downcast Eyes” του Martin Jay77, το οποίο χαρακτηρίζεται από έναν ανανεωμένο σεβασμό για την αλήθεια της ερμηνείας στις ναναγεγονόςουδέτερη--ηγλώσσαοπτικώνπανταχούΈχονταςπαρατηρησιακέςεπιστημονικέςμεθόδους78.εντοπίσειτηνπαρουσίατωνμεταφορώνστηνκαιτηνφιλοσοφίαοποίαείναιυποθετικάεπισημαίνειτοότιμπορείείτεσταθείεμπόδιο,είτεβοηθήσειστηνγνώσητης πραγματικότητας, ανάλογα με την πλευρά από την οποία βλέπει κάποιος τα πράγματα79. Γενικότερα, θεωρεί πως η ορολογία που χρησιμοποιείται για σκέψεις και ιδέες ενσωματώνει συχνά οπτικές μεταφορές80. Τέτοιου είδους μεταφορές μπορούν να εντοπιστούν και στην ελληνική γλώσσα (αυτόπτης, είδος, ειδύλλιο, ιδέα, ύποπτος, θεωρία κα), πέραν της αγγλικής. Αιτιολογώντας την εγκαθίδρυση 77. Σε αυτό αναλύεται η πορεία και η εξέλιξη της ηγεμονίας της όρασης στον Δυτικό πολιτισμό μέσω των θεωριών που διατυπώθηκαν για την όραση από διάφορους φιλοσόφους, ζωγράφους κα. Ο Jay επιχειρεί να χαρτογραφήσει εννοιολογικά την όραση και να αρθρώσει την προσωπική του οπτική για αυτό που αποκαλεί “οφθαλμοκεντρικό” χαρακτήρα της Δύσης . 78. Flynn, op.cit., p. 287 79. Jay, M. (1994) Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French, p. 1 80. Brook, op. cit., p. 1 19. Εικόνα από “Downcast eyes” p. 1

48 Μέρος ΙΙ του οφθαλμοκεντρισμού στη Δύση, αναφέρεται και αυτός, στο μεταβατικό στάδιο από την ακουστική κουλτούρα στην γραφή και μεταγενέστερα στην τυπογραφία ως την μετάβαση από το ακουστικό στο οπτικό81. Επιπλέον, παραθέτει μια πλειάδα εφευρέσεων όπως το τηλεσκόπιο, το μικροσκόπιο, η κάμερα, τα οποία χαρακτηρίζει ως “εξωσωματικά όργανα της όρασης” και εναποθέτει σε αυτά την υποκατάσταση των ατελειών της όρασης και την διεύρυνση των δυνατοτήτων της82. Αναλύοντας την εξελικτική διαδικασία του οπτικού μηχανισμού, μιλάει για το γεγονός ότι η όραση είναι η τελευταία αίσθηση που αναπτύχθηκε πλήρως για τον άνθρωπο κατά την εξελικτική διαδικασία και παραμένει η τελευταία που αναπτύσσεται για ένα έμβρυο, καθιστώντας την αφή και την όσφρηση σημαντικότερες για την επιβίωση83. Κάνει λόγο για ένα μάτι που επιτελεί την λειτουργία όντας συσχετισμένο με την κίνηση, είτε ακολουθώντας ένα αντικείμενο που κινείται στο οπτικό πεδίο, είτε εναλλάσσοντας την εστίασή του σε διάφορα σημεία εστίασης. Χαρακτηρίζει την όραση συγχρονική, πουαντιγιστική και ιστορική, αναφέροντας ότι παράγει μια εξωτερική παρουσία που δεν χαρακτηρίζεται από νοηματική συνέχεια μεταξύ παρόντος και παρελθόντος84. Επιπλέον υπογραμμίζει την περιορισμένη δυνατότητα εστίασης του ματιού αναφέροντας πως η αφή85 γεμίζει την έλλειψη της 81. Pallasmaa, op.cit., p. 20 82. Jay, Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century, 1994, pp. 83.2-3 Ibid., p. 6 84. Flynn, op. cit., pp. 287-288 85. Η ανθρωπολόγος Ashley Montagu, επιβεβαιώνει την πρωτοκαθεδρία της αφής αναφέροντας πως το δέρμα είναι το πιο παλιό και το πιο ευαίσθητο όργανο μας και υποστηρίζοντας ότι ακόμα και όραση εξαρτάται από αυτήν, καθώς χρησιμοποιεί τον ιστό που υπάρχει στο μάτι προκειμένου να επιτελέσει την λειτουργία της.

49 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης εγγύτητας από την εστίαση με την άμεση επαφή86. Σε γενικές γραμμές η θέση του για την όραση στοχεύει στην υποβάθμιση της από ευγενέστερη αίσθηση, την οποία αιτιολογεί μέσα από τις αδυναμίες και την θέση της στην εξελικτική διαδικασία, επιθυμεί, ωστόσο, να διατηρήσει την σημασία της για τον πολιτισμό. Οφθαλμοκεντρισμός και αρχιτεκτονική Η πρωτοκαθεδρία της όρασης είναι εμφανής μέχρι και σήμερα σε πολλούς τομείς της ζωής. Η αποδοχή συνδέεται με αυτό που βλέπουμε, και λιγότερο με εκείνο που ακούμε καθώς συχνά χαρακτηρίζεται ως φήμη87. Από την διαφήμιση, την εκπαίδευση, το σινεμά, την τέχνη, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την επικοινωνία, την αρχιτεκτονική κα, ο κόσμος γύρω μας έχει εξελιχθεί βάσει της δυνατότητας να βλέπει και να βλέπεται κάποιος από τους άλλους. Με την βοήθεια της τεχνολογίας έχει επέλθει η επόμενη μετάβαση από εκείνη της ακοής στον γραπτό λόγο, η μετάβαση από την τυπογραφία και τα αναλογικά μέσα στα ηλεκτρονικά ή όπως την χαρακτηρίζει ο Pallasmaa, την εποχή της πανταχού παρούσας όρασης. Πρόκειται για μια αλλαγή που αφήνει το στίγμα της σε όλους τους τομείς της ζωής. Λόγω της ευρείας και εύκολης διακίνησης της ηλεκτρονικής πληροφορίας και της εικόνας, οι μικρές και μεγάλες οθόνες που μας περιβάλλουν, έχουν καταστεί απαραίτητες στην καθημερινότητα. Χωρίς να υποβαθμίσουμε την πληθώρα θετικών που αυτή η μετάβαση έχει επιφέρει, παρατηρούμε ότι η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από μια 86. Jay, Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century, 1994, pp. 87.7-8 Brook, op. cit., p. 2

50 Μέρος ΙΙ τάση αποστασιοποίησης από τα πράγματα κάτι που φέρεται να επηρεάζει άμεσα και την αρχιτεκτονική. Η όραση, αντίθετα με την αφή, δεν χρειάζεται να ταυτιστεί με κάτι σε κάθε του σημείο προκειμένου να το αντιληφθεί και αντίθετα με την ακοή, καθίσταται φαινομενικά στιγμιαία. Αφήνει λοιπόν, το αντικείμενο αντίληψης άθικτο παρά την διενέργειά της και γι’ αυτόν τον λόγο χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση “ετερότητας” καθώς δρα δια μέσω αποστάσεως και φωτός88. Επιπλέον, η όραση και η ακοή είναι οι σύγχρονες κοινωνικές αισθήσεις, ενώ οι υπόλοιπες υπάρχουν στην ιδιωτική σφαίρα και καταστέλλονται από κοινωνικούς κώδικες89. H Brook, στο δοκίμιο “Experiencing interiors”, επιχειρεί να εξηγήσει την ανικανότητα της όρασης να διαχειριστεί την εσωτερικότητα της εμπειρίας παραθέτοντας παραδείγματα. Το πρώτο που μας αφορά, μιλάει για την αντίληψη ενός γοτθικού ναού και αναφέρει: “Το αχαλίνωτο μάτι μας ωθεί να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας σαν επιφάνειες και να εστιάσουμε στην εμφάνιση των πραγμάτων αντί να εστιάσουμε στην ποιότητα των χώρων και της σωματική αλληλεπίδρασης με τον κόσμο”. Το δεύτερο που μας αφορά μιλάει για την αναπαράσταση και το πως οι αρχιτεκτονικές τομές, για παράδειγμα ενός κρουαζιερόπλοιου, μας δίνουν ενός είδους πληροφορία για τον χώρο, αλλά υποβαθμίζουν την αντίληψη της εμπειρίας, αποκρύπτοντας στο συγκεκριμένο παράδειγμα την χλιδή που θα περίμενε ο επισκέπτης90. Ο μοντερνισμός φαίνεται να χαρακτηρίζεται από ένα οφθαλμικό στυλ σχεδιασμού, το οποίο στα φονξιοναλιστικά έργα αστικού σχεδιασμού δημιουργεί ένα χάσμα μεταξύ 88. Flynn, op. cit., pp. 274 89. Pallasmaa, op.cit., p. 16 90. Brook, op.cit., p.5

51 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης αποτύπωσης και βιωμένης εμπειρίας. Ο μοντερνισμός χαρακτηρίστηκε από την αστικοποίηση του πληθυσμού, την μαζική παραγωγή και αυτοματοποίηση, τα νέα υλικά και γενικότερα την αλλαγή στον τρόπο ζωής. Πυρήνας του αρχιτεκτονικού κινήματος της εποχής υπήρξε η εξής διατύπωση: “Η μορφή ακολουθεί την λειτουργία” σε μια προσπάθεια να απορριφθεί ο διάκοσμος μέσω της λειτουργίας, της λογικής χρήσης των υλικών και της δομικής καινοτομίας. Τα μοντέρνα κτίρια μπορούν να θεωρηθούν σε γενικές γραμμές οφθαλμικά, καθώς στοχεύουν στο να αποκαλύψουν στην όραση πως λειτουργούν και σχεδιάζονται ανεξάρτητα με το πως γίνονται αισθητά στους ενοίκους τους91. Ο Le Corbusier έκανε δηλώσεις όπως οι εξής: “Υπάρχω στη ζωή μόνο αν μπορώ να δω”, “Προκειμένου να καταλαβαίνει κάποιος χρειάζεται να βλέπει καθαρά”, “Είμαι και παραμένω αμετανόητα οπτικός — τα πάντα είναι οπτικά” και έτσι φαίνεται να διατηρεί ένα οφθαλμικό 91. Robinson, J. (2012) On Being moved by architecture [online], The Journal of Aesthetics and Art Criticism, FALL 2012, Vol. 70, The American society of aesthetics, pp. 337-353, available at: https://www.jstor.org/stable/43496529 , downloaded on 31 January, 2022, p. 338 20. Weissenhof estate, Stuttgart, Le Corbusier

52 Μέρος ΙΙ στυλ στα έργα του. Βέβαια, κανένας δεν μπορεί να αρνηθεί την ποιότητα που χαρακτηρίζει τα αρχιτεκτονικά του έργα, την οποία ο Pallasmaa αποδίδει στην φοβερή αίσθηση υλικότητας, πλαστικότητας και βαρύτητας που κατείχε ο Le Corbusier92 αποτρέποντας τα έργα του να υποβαθμιστούν αισθητηριακά93. Η αισθητηριακή υποβάθμιση ωστόσο, εμφανίζεται στον σχεδιασμό της πόλης, καθώς κατά την διάρκεια του φονξιοναλισμού υιοθετείται η «οπτική του αεροπλάνου» ως βάση του σχεδιασμού. Καταργούνται τα όρια των οικοδομικών τετραγώνων και αντιστρέφεται το κτισμένο με το άκτιστο, αφήνοντας ασαφή όρια και θολώνοντας έννοιες όπως το οικείο, το σημαντικό, το προς τον δρόμο. Αυτήν την περίοδο, εμφανίζονται μεγάλα, πυκνοκατοικημένα κτήρια, με αχανείς χώρους ανάμεσά τους94. Το γεγονός αυτό σχολιάζει ο Jan Gehl 92. Ο Pallasmaa διακρίνει ποιότητες και στο αρχιτεκτονικό έργο του Meis van de Rohe, παρά την την μετωπική προοπτική του αντίληψη. Δίνει σημασία στην λεπτομέρεια και εμπλουτίζει τον οπτικό κόσμο. Στο έργο του συνυπάρχουν αντιθετικές προθέσεις και υπαινιγμοί και καταφέρνουν να συνδέσουν μια ένταση μεταξύ συνειδητών προθέσεων και ασυνείδητων κινήσεων με σκοπό να ενεργοποιήσουν την συναισθηματική συμμετοχή του παρατηρητή. 93. Pallasmaa, op.cit., p. 26 94. La Haine (1995) Directed by Mathieu Kassovitz [film] Canal + — Βλέπουμε τις χαρακτηριστικές τυφλές όψεις των διαμερισμάτων. 21. Στιγμιότυπο από την ταινία Lα Haine

53 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης αναφέροντας ότι: “δεν παίρνεις μια πόλη αν απλώς ρίχνεις πύργους, τον ένα δίπλα στον άλλο” . Όπως και στο παράδειγμα με το κρουαζιερόπλοιο, έτσι και στον φονξιοναλισμό, το σχέδιο της κάτοψης επέτρεψε στους αρχιτέκτονες να σχεδιάζουν από απόσταση, με αποτέλεσμα να παραμεληθεί η ενσωμάτωση της σωματικής, βιωμένης εμπειρίας. Το τέλος του φονξιοναλισμού στην πόλη, σηματοδοτήθηκε με την ανατίναξη του Pruitt-Igoe95 το 1972, η οποία χαρακτηρίστηκε ως η στιγμή θανάτου της μοντέρνας πολεοδομίας. Η σχέση της αρχιτεκτονικής γενικότερα, με την όραση, δεν εξελίχθηκε με σταθερή πορεία. Η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική, εστίασε στην ικανοποίηση του βλέμματος, με τον πλούσιο γλυπτικό διάκοσμο και κατασκευαστικά τεχνάσματα που αποσκοπούσαν στην αρμονία της όψης 96. Από την άλλη πλευρά, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, ακολούθησε μια διαφορετική πορεία καθώς δημιουργήθηκε βάσει της αλήθειας του σώματος και των διαστάσεων του καθιστώντας την βιωμένη. Στη συνέχεια, με την μετάβαση από την βιωμένη τοπική αρχιτεκτονική, στον έλεγχο της όρασης φαίνεται να προκύπτει έλλειψη πλαστικότητας και οικειότητας. Παρόλα 95. Koyaanisqatsi: life out of balance (1983) Directed by Godfrey Reggio [feature film] Island Alive, New Cinema — Σε αυτήν την ταινία, που χαρακτηρίζεται ως συνοθύλευμα εικόνων και μουσικής έχει αποτυπωθεί η ανατίναξη του Pruitt-Igoe. 96. Για παράδειγμα η καμπύλωση του στυλοβάτη του Παρθενώνα, η ένταση των κιόνων με μέγιστη στα 2/5 του ύψους. 22. Ville Radieuse, Le Corbusier

54 Μέρος ΙΙ αυτά, εστίαση της όρασης δεν συνεπάγεται αυτόματα και την υποβάθμιση των άλλων αισθήσεων97, όπως φάνηκε και από το έργο του Le Corbusier. Είναι σημαντικό, όμως, η αρχιτεκτονική να είναι βιωμένη και να απαιτεί κάτι περισσότερο από οπτική επίγνωση προκειμένου να προκύπτει επαρκής αντίληψη της. Οι σύγχρονοι «αστέρες αρχιτέκτονες» (starchitects) φαίνεται να αντιμετωπίζουν τον χώρο περισσότερο ως αφηρημένη γεωμετρία αντί για ζωντανό χώρο (lived space) που συνδιαλέγεται με την κίνηση και το άγγιγμα του σώματος ως τόπος δραστηριοτήτων98. Έτσι, η σύγχρονη αρχιτεκτονική δείχνει να κυριαρχείται από την στιγμιαία πειθώ και την διαφήμιση, μετατρέποντας τα κτίρια σε εικόνες προϊόντων που διαχωρίζονται από την ειλικρίνεια και το υπαρξιακό βάθος99. Αυτή η τάση, δύναται να παραπλανήσει τους αποδέκτες αρχιτεκτονικών προτάσεων, αιχμαλωτίζοντας τους στο φαίνεσθαι αντί για την ουσία της αρχιτεκτονικής. Ως αρχιτέκτονες καλό θα ήταν να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στις φαντασμαγορικές φωτορεαλιστικές παρουσιάσεις και τα κενού νοήματος οπτικά concept, εφόσον αναζητούμε τις ποιότητες του αρχιτεκτονικού χώρου. Η φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής Όπως είδαμε, η φιλοσοφία της φαινομενολογίας, ορμώμενη από την κριτική της όρασης και του οφθαλμοκεντρισμού, εξερεύνησε πολλαπλά πεδία όπως η βιωμένη εμπειρία, η υποκειμενικότητα, το “είναι”, που συνδέονται με την αρχιτεκτονική, καθώς αφορά θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα. Ωστόσο, η φιλοσοφία δεν ασχολήθηκε με την ίδια την αρχιτεκτονική, με αποτέλεσμα 97. Pallasmaa, op.cit., p. 11 98. Robinson, op. cit., p. 339 99. Pallasmaa, op.cit., p. 30

55 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης η σύνδεση να αποτεθεί στα χέρια των μεταγενέστερων φαινομενολόγων αρχιτεκτόνων, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το θεωρητικό πλαίσιο γύρω από την φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής και την χωρική υπόσταση της στον πραγματικό κόσμο. Στα πλαίσια αυτής της ερευνητικής εργασίας, θα μας απασχολήσουν οι οπτικές των Peter Zumthor και Juhani Pallasmaa, οι οποίοι μεταξύ άλλων διατύπωσαν σειρές από φαινομενολογικές σχεδιαστικές αρχές. Για τον Pallasmaa100 η αρχιτεκτονική συνδέεται με τα μεταφυσικά ερωτήματα που αφορούν τον εαυτό και τον κόσμο, την εσωτερικότητα και την εξωτερικότητα, την ζωή και τον θάνατο, τον χρόνο και την διάρκεια. Ο ίδιος υποστηρίζει πως το μοντέρνο design επέλεξε να στεγάσει την διάνοια και το μάτι, αφήνοντας το σώμα, την φαντασία και τις αναμνήσεις μας άστεγα. Διακρίνει μια υστερία αναπαράστασης στις τέχνες του σήμερα. Θεωρεί πως ο σκοπός της τέχνης και της αρχιτεκτονικής είναι να αναδημιουργήσει την εμπειρία του εσωτερικού κόσμου, στον οποίο υποστηρίζει -συμφωνώντας με τον Heidegger- ότι ανήκουμε αδιαχώριστα. Βρίσκει τις σύγχρονες κατασκευές επίπεδες, κάτι που αποδίδει στην φτώχεια της υλικότητας. Αναφέρει πως τα φυσικά υλικά επιτρέπουν στο βλέμμα να εισχωρεί στις επιφάνειες και αναδεικνύουν την φιλαλήθεια της ύλης σε αντίθεση με τα εργοστασιακά υλικά της σύγχρονης εποχής που υποκρύπτουν την πατίνα του χρόνου και επιχειρούν να επιτύχουν την αγήραντη ομορφιά, απογυμνώνοντας την ύλη από την διάσταση του χρόνου. Συσχετίζει, μάλιστα, το γεγονός αυτό με την φοβία του ανθρώπου για τον θάνατο. Προτείνει την επανα-αισθητηριοποίηση της αρχιτεκτονικής μέσω της ενδυνάμωσης των αισθήσεων στις οποίες 100. Pallasmaa, op.cit., 11-39

56 Μέρος ΙΙ απευθύνεται. Συγκεκριμένα, την υλικότητα και την απτικότητα, την υφή και το βάρος, την πυκνότητα του χώρου και την υλική υπόσταση του φωτός. Αναζητά τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των αισθήσεων και τις αρχιτεκτονικές εμπειρίες που απαντώνται στην σφαίρα των αισθήσεων. Σκοπός του αρχιτέκτονα, για τον ίδιο, οφείλει να είναι η προσφορά καταλύματος και η ενσωμάτωση, κάτι το οποίο είχε εκφράσει και ο Schulz101, ο οποίος υποστήριξε πως η κατοίκηση προϋποθέτει την ταύτιση με το περιβάλλον102. Επιπλέον, η αρχιτεκτονική θα πρέπει να ενισχύει το αίσθημα του “είναι” και του εαυτού, καθώς και την αίσθηση της πραγματικότητας, να μην δημιουργεί αντικείμενα οπτικής αποπλάνησης αλλά να μεσολαβεί και να δημιουργεί νόημα103. Όπως και ο Levin, αποζητά την ήπια, χαλαρή όραση και πιστεύει πως η αρχιτεκτονική πραγματικότητα εξαρτάται 101. Ο άνθρωπος έχει την τάση να κατοικεί τον κόσμο και κατά συνέπεια να δημιουργεί “εσωτερικά”. Είναι ιδιότητες των ανθρωπογενών τόπων η περίκλειση και η συγκέντρωση. Οι “εγκαταστάσεις” συλλέγουν το οικείο και έχουν ανοίγματα που συνδέουν τον άνθρωπο με το εξωτερικό. Η κατοίκηση περιλαμβάνει πάνω από όλα, ταύτιση με το περιβάλλον, εξού και ο σκοπός του αρχιτέκτονα. 102. Norberg-Schulz, C. (2009) Genius loci : το πνεύμα του τόπου : για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, μεταφρασμένο από τον Φραγκόπουλο, Μ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ. Αθήνα, p.23 103. Pallasma, op.cit., 11 23. Peter Zumthor 24. Juhani Pallasmaa

57 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης από την περιφερειακή όραση, διότι πιστεύει πως οι χώροι προσφέρουν μια πληθώρα ερεθισμάτων για εκείνη, θέτοντας τον άνθρωπο στο κέντρο του χώρου. Μάλιστα εντοπίζει ένδεια της περιφερειακής όρασης στις σύγχρονες κατασκευές, η οποία υποβαθμίζει την ποιότητά τους, καθώς γενικότερα λειτουργεί σαν συνεκτική δύναμη μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντα χώρου και αποτελεί την ουσία της βιωμένης εμπειρίας104. Τον Zumthor απασχολεί περισσότερο η έννοια της αρχιτεκτονικής ποιότητας και η δημιουργία ατμόσφαιρας. Αποδίδει σε αυτές την δυνατότητα να συγκινούν τον χρήστη και ορίζει την έννοια της ποιότητας ως εκείνο που οι αισθήσεις αντιλαμβάνονται, ερχόμενος σε συμφωνία με την έννοια του Merleau-Ponty. Αναγνωρίζει ότι η πρώτη εντύπωση για έναν χώρο ή ένα κτήριο, δημιουργείται σε μερικά δευτερόλεπτα και συνδέεται με την ατμόσφαιρα105. Η δημιουργία ατμόσφαιρας106 είναι ο προσωπικός του αρχιτεκτονικός στόχος, εξού και το “Atmospheres”. Ο Zumthor αναφέρει πως τον συγκινούν τα ίδια τα πράγματα, ο αέρας, ο θόρυβος, το χρώμα, οι άνθρωποι, οι υλικότητες, οι μορφές, η διάθεση του, τα συναισθήματα του, η προσμονή, καθώς περιγράφει μια σκηνή που βίωσε σε κάποια πλατεία. Όλα αυτά μας παραπέμπουν στην σημασία που αποδίδει στην βιωμένη εμπειρία, την κατάσταση που ο κόσμος δεν διαχωρίζεται από τον εαυτό, αλλά τον εμπεριέχει. Αυτό που ξεχωρίζει την προσέγγιση του Zumthor είναι η επιμονή του ως αρχιτέκτονας να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα χρησιμοποιώντας τα καλά πράγματα που υπάρχουν στον πραγματικό κόσμο, και τα πετύχει αυτό που ονομάζει “μαγεία 104. Pallasma, op.cit., 13 105. Zumthor, P. (2006) Atmospheres, Birkhauser, Berlin, p. 13 106. Η έννοια της ατμόσφαιρας απασχόλησε και τον Schulz, για αυτόν αποτελεί την μετάφραση του χαρακτήρα του τόπου, το πως είναι τα πράγματα. Εξερευνά τον βιωμένο χώρο αντιμετωπίζοντάς τον ως το σημείο τομής μεταξύ του χώρου και του χαρακτήρα.

58 Μέρος ΙΙ του αληθινού ”107. Κριτική εξ’ ανατολής Όλα όσα έχουν αναφερθεί ως τώρα, αφορούν κριτικές των τάσεων του δυτικού πολιτισμού, μέσα από τα μάτια δυτικών επιστημόνων και φιλοσόφων. Για τον λόγο αυτό, προκειμένου να εξετασθεί μια ανεξάρτητη ματιά, φορτισμένη με διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία και ανησυχίες, θα αξιοποιηθεί η κριτική του διακεκριμένου Ιάπωνα συγγραφέα Junichiro Tanizaki, όπως μας παρουσιάζεται στο δοκίμιο “Το εγκώμιο της σκιάς” (2016). Αναφορές σε αυτόν υπάρχουν και στο έργο του Pallasmaa, ο οποίος φαίνεται να άντλησε ιδέες από τον Tanizaki για την διατύπωση των αρχών πολυαισθητηριακού σχεδιασμού που διατυπώνει στο “Eyes of the skin”. Σύμφωνα με τον Tanizaki, η ανατολική ομορφιά συνδέεται άρρηκτα με την έννοια της σκιάς, του σκοταδιού και της 107. Zumthor, op.cit., p. 19 26. Φιλτράρισμα του φωτός από το shoji

59 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης ασάφειας, σε αντίθεση με την δυτική ομορφιά που αποζητά την απόλυτη ορατότητα προκειμένου να αναδειχθεί108. Αναφερόμενος στο σότζι109, μιλάει για την ιδιότητα του ρυζόχαρτου να μαλακώνει το φως που εισέρχεται ή εξέρχεται από έναν χώρο. Αναλύει εκτενώς την Ιαπωνική παραδοσιακά δομημένη τουαλέτα, στην οποία αναγνωρίζει μια ποιητική διάσταση που την μετασχηματίζει από το πιο ακάθαρτο μέρος της οικίας σε έναν ατμοσφαιρικό τόπο. Χάρη στην τοποθέτησή της εκτός του σπιτιού και μέσα στην βλάστηση, καθώς και την εκτενή χρήση του ξύλου συντίθεται μια ατμόσφαιρα, βυθισμένη στο ημίφως και πλαισιωμένη από μυρωδιές και ήχους της φύσης. Η γαλήνη μέσα στην οποία υπάρχει, αποτελεί ένα στοιχείο του χαρακτήρα της. Στην ολότητά της, αυτή η κατασκευή αντιπαραβάλλεται με την δυτική φιλοσοφία, όπου η τουαλέτα είναι επενδυμένη με αστραφτερά πλακάκια, πάλλευκες πορσελάνες και βρίθει φωτισμού δημιουργώντας ένα αποστειρωμένο και ολικά ορατό περιβάλλον. Ο Tanizaki, εντοπίζει στον δυτικό τρόπο όρασης μια 108. Αυτή την θέση επιβεβαιώνει η διατύπωση του Hans Βlumberg πως το φως είναι αόριστο, άφθονο, περιέχει την πιθανότητα και μπορεί να εκθρονίσει σταδιακά το 109.σκότος.Οιξύλινες συρταρωτές πόρτες που αποτελούνται από ένα βασικό πλαίσιο και ραδινά τεμνόμενα ξύλινα στοιχεία στο εσωτερικό τα οποία σχηματίζουν τετράγωνα. Τα τετράγωνα αυτά κατά παράδοση πληρώνονται με ρυζόχαρτο. 25. Τουαλέτα στην Ιαπωνία

60 Μέρος ΙΙ αποστροφή προς την φθορά, την χρονική διάσταση υλικών και αντικειμένων, και ασκεί κριτική στην μη αποδοχή της πατίνας του χρόνου που εντοπίζει. Βρίσκει πως η Δύση προτιμά την ρηχή καθαρότητα σε αντίθεση με την ιαπωνική κουλτούρα που αγαπά την φθορά. Εξυμνεί το σκοτάδι και ονομάζει τον κόσμο της σκιάς “βασίλειο της αδιασάλευτης γαλήνης”. Παραθέτει ως πρώτο σχεδιαστικό βήμα της κατοίκησης, την στέγη και την χαρακτηρίζει ως ομπρέλα που δημιουργεί σκιά. Επιπλέον συνδέει την έννοια της σκιάς με την ιαπωνική κουζίνα, ισχυριζόμενος πως εκείνο που βλέπεις στο πιάτο, σου επιτρέπει σχεδόν να γευτείς το σκοτάδι. Τέλος, αναγνωρίζει το μυστήριο που προσδίδει η σκιά στην θηλυκότητα και το συσχετίζει με τα ιαπωνικά πρότυπα ομορφιάς και την λογοτεχνική απεικόνιση της γυναικείας φύσης. Αποχαιρετά διστακτικά τις παραδοσιακές ιαπωνικές αρχές εκφράζοντας νοσταλγία και αναγνωρίζει την λειτουργικότητα των τάσεων του δυτικού πολιτισμού αφήνοντας ως υπόνοια πως για χάρη της λειτουργικότητας υποβαθμίζεται η ιαπωνική λεπτότητα σχεδιασμού.

61 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης [Παράρτημα Α] Αρχές πολυαισθητηριακού σχεδιασμού Αναζητώντας σχεδιαστικές αρχές μέσα σε αυτά που ο Pallasmaa και ο Zumthor θαυμάζουν ως ποιότητες της αρχιτεκτονικής, βιωμένες εμπειρίες, μαγεία του πραγματικού, ατμόσφαιρες, αναλύουν τις προσωπικές τους οπτικές και μνήμες προκειμένου να αντλήσουν την ουσία από αυτά που τους συναρπάζουν. Ας ξεκινήσουμε από τον Zumthor, και το βιβλίο “Atmospheres” (2006) με τις 9+3 παρατηρήσεις του, που συμβάλλουν στον πολύαισθητηριακό σχεδιασμό. 1. Ξεκινάει μιλώντας για το “Body of architecture” (το σώμα της αρχιτεκτονικής), δηλαδή την υλική πραγματικότητα, την ικανότητά της να συλλέγει διάφορα στοιχεία και να συνθέτει ένα σώμα, κυριολεκτικά εφόσον είναι κάτι απτό. 2. “Material compatibility” (συμβατότητα του υλικού). Ένα υλικό, ακόμα και από μόνο του, έχει αμέτρητες δυνατότητες και το τρόπους να αλληλεπιδρά με τα υπόλοιπα. Η δεξιοτεχνία βρίσκεται στην ικανότητα του αρχιτέκτονα να τα διαχειρίζεται κατάλληλα. 3. “The sound of space” (ο ήχος του χώρου), αντιστοιχίζεται με την λειτουργία του κάθε χώρου. Αποτελεί ένδειξη της ζωής μέσα στην αρχιτεκτονική. 4. “The temperature of space” (η θερμοκρασία ενός χώρου) σχετίζεται με την φυσική και ψυχολογική αντίληψη του χώρου. Αναζητά την κατάλληλη διάθεση μέσω της υλικότητας και της θερμοκρασίας του σώματος.

62 Παράρτημα Α 5. “Surrounding Objects” (αντικείμενα γύρω μας), έχουν την ιδιότητα να υφαίνουν μια ιστορία μεταξύ αυτών και του περιβάλλοντος δημιουργώντας μια αρμονική συνύπαρξη. 6. “Between composure and seduction” (μεταξύ σύνθεσης και αποπλάνησης), ο τρόπος που η αρχιτεκτονική εμπεριέχει την κίνηση. Απορρέει από το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική είναι χωρική τέχνη, και η ουσία της δεν συντάσσεται σε μόλις μια στιγμή. 7. “Tension Between interior and exterior” (ένταση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού), η συνδιάλεξη του μέσα και του έξω, η όψη δηλώνει ότι είναι και θέλει κάτι χωρίς να αποκαλύπτει την ολότητα του εσωτερικού. Το να βλέπεις και να βλέπεσαι. 8. “Levels of intimacy” (επίπεδα οικειότητας), συνδέεται με την απόσταση, είναι μια αναφορά στην κλίμακα. Ο χώρος σχεδιάζεται για το σώμα μου, εμπεριέχεται στην ουσία του έργου.9.“The light of things” (το φώς των πραγμάτων), επιλογές που αφορούν το πού πέφτει το φως, με ποιον τρόπο. Τα υλικά το αντανακλούν ή το απορροφούν 10. “Architecture as surroundings” (η αρχιτεκτονική ως περιβάλλον), ο τρόπος με τον οποίο το κτήριο ταιριάζει με το περιβάλλον του και ενσωματώνεται στην ζωή του ανθρώπου.11.“Coherence” (συνοχή), αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής ως χρηστική και χωρική τέχνη.

63 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης 12. “The beautiful form” (η όμορφη μορφή), το αποτέλεσμα της συνοχής, την ιδιότητα του χώρου να δομείται από πολλά συνεκτικά πράγματα που υπάρχουν αρμονικά μέσα στο αρχιτεκτονικό σύνολο. Συνεχίζοντας, θα κάνουμε μια σύντομη απαρίθμηση των πολυαισθητηριακών αρχών σχεδιασμού στις οποίες καταλήγει ο Pallasmaa στο “Eyes of the skin” (2012)110. 1. “Τhe body in the center” (Το σώμα στο κέντρο), το σώμα είναι ενιαίο με τον κόσμο και το μέσο της ύπαρξης της πόλης. Η πόλη είναι το μέσο, μέσα στο οποίο υπάρχει το σώμα του ανθρώπου.2.“Multi-sensory experience” (πολυαισθητηριακή εμπειρία), ο τρόπος με τον οποίο η αρχιτεκτονική εντυπώνεται σε όλες τις αισθήσεις και αποκαλύπτει ένα αόρατο σύστημα πρόκλησης εντυπώσεων, συνδυάζοντας φυσικές και νοητικές δομές, ώστε να συνθέσει μια εμπειρία. 3. “The significance of shadow” (η σημασία της σκιάς), οι σκιές συντροφεύουν τον άνθρωπο στις πιο δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις, εξάπτουν την φαντασία. Αντίθετα, το ομογενές ισχυρό φως, αποδυναμώνει την εμπειρία του4.“είναι”.“Acoustic Intimacy” (ακουστική οικειότητα), ο ήχος είναι μια απόλυτα χωρική ποιότητα, παρέχει χρονική συνέχεια στις οπτικές εντυπώσεις. Κάθε χώρος έχει και τον δικό του χαρακτηριστικό ήχο. 110. Επιλέχθηκε αυτό το έργο καθώς είναι μεταγενέστερο από το “Questions of perception” (2006) και αποτελεί την αναθεωρημένη και πληρέστερη εκδοχή του, με τα δύο προφανώς να ταυτίζονται σε αρκετά σημεία.

64 Παράρτημα Α 5. “Silence, time and solitude” (ησυχία, χρόνος και μοναξιά), σχετίζονται με την απαραίτητη ακουστική συνθήκη της ηρεμίας η οποία εμπεριέχεται θεμελιωδώς στην αρχιτεκτονική. 6. “Space of scent” (ο χώρος της όσφρησης), αφορά τις μνήμες χώρων που συνδέονται με την όσφρηση. 7. “The shape of touch” (η μορφή της αφής), μιλάει για την ικανότητα του δέρματος να διαβάζει υφές, πυκνότητες της ύλης.8. “The taste of stone” (η γεύση της πέτρας), συνδέει την αφή και τα οπτικά ερεθίσματα με γευστικές εμπειρίες. 9. “Images of muscle and bone” (εικόνες από μυς και κόκαλα), αφορά την μνήμη, την σύνδεση με την παράδοση χάρη στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Μιλάει για τις απαντήσεις που δίνει η αρχιτεκτονική στην λειτουργικότητα αλλά και στην κάλυψη κοινωνικών αναγκών. 10. “Images of action” (εικόνες ενεργειών), αφορά τα αποτυπώματα που αφήνει η αλληλεπίδραση του σώματος με τον αρχιτεκτονικό χώρο. 11. “Bodily identification” (σωματική αναγνώριση), σχετίζεται με τον εμπειρικό κόσμο που είναι διαμορφωμένος βάση του ανθρώπινου σώματος. 12. “Mimesis of the body” (σωματική μίμηση), όταν βιώνεται ένας χώρος, ασυναίσθητα το σώμα μιμείται την διάταξή του. 13. “Space of memory and imagination” (χώρος της μνήμης και της φαντασίας), η αντίληψη, η μνήμη και η φαντασία αλληλεπιδρούν και μπερδεύουν το παρόν γεμίζοντας το με μνήμες και φαντασιώσεις.

65 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης Πολυπλοκότητα και αντιθέσεις Στις διατυπώσεις των Pallasma, Zumthor και Tanizaki, παρατηρούνται ορισμένες αντιθέσεις και διαχωρισμοί βασικών ενοτήτων σε υποκατηγορίες καθιστώντας τες αρκετά εκτενείς. Οι υποκατηγορίες που αφορούν την ίδια ευρύτερη έννοια στο έργο του Zumthor είναι οι εξής: (i) συμβατότητα του υλικού και το σώμα της αρχιτεκτονικής , καθώς εξερευνούν την υλικότητα και άρα την υλική υπόσταση της αρχιτεκτονικής, (ii) ένταση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού και η αρχιτεκτονική ως περιβάλλον , καθώς αναλύουν την σύνδεση της εσωτερικότητας με το εξωτερικό περιβάλλον και κατά προέκταση της αρχιτεκτονικής με το τοπίο, (iii) αντικείμενα γύρω μας και επίπεδα οικειότητας, τα οποία μιλάνε για την εγγύτητα με μια διαφοροποίηση στην κλίμακα. Τα αντίστοιχα παραδείγματα στις αρχές του Pallasmaa είναι τα παρακάτω: (i) ησυχία, χρόνος και μοναξιά και ακουστική οικειότητα , καθώς αφορούν τα ηχητικά ερεθίσματα και την απουσία τους,(ii) το σώμα στο κέντρο, σωματική αναγνώριση και σωματική μίμηση , που έχουν να κάνουν με την θέση του σώματος μέσα στον χώρο, την αναγνώριση του και την αλληλεπίδραση με αυτόν, (iii) εικόνες από μυς και κόκαλα και χώρος της μνήμης και της φαντασίας , που συνδέουν την αρχιτεκτονική με το παρελθόν, τις μνήμες και την φαντασία. Οι αντιθέσεις που εντοπίστηκαν, θα εξεταστούν μέσα από το μη-οφθαλμοκεντρικό πρίσμα το οποίο αποτελεί το έναυσμα της εργασίας. Μια αντίφαση που εντοπίστηκε στο “Εyes of the skin” είναι η εκτεταμένη χρήση οπτικών εικόνων. Συγκεκριμένα, όταν ο Pallasmaa μιλάει για την “μορφή της αφής”111 που αποτελεί μια ωδή στην απτικότητα, κάνει την σύνδεση μέσα από ερεθίσματα που πηγάζουν από την οπτική 111. Pallasmaa, op.cit., pp. 56-58

66 Μέρος ΙΙ παρατήρηση. Γράφει: “ Είναι ευχάριστο να αγγίζεις το πόμολο μιας πόρτας που γυαλίζει από το άγγιγμα των χεριών που το άγγιξαν μπαίνοντας πριν από εσένα ”. Στο απόσπασμα αυτό, ο όρος «γυαλίζει» υποδηλώνει ένα οπτικό ερέθισμα καθώς περιγράφει την πρόθεση να το αγγίξεις, εντοπίζει ότι το πόμολο γυαλίζει πριν έρθει σε άμεση επαφή με αυτό. Επιπλέον αναφέρει: “ Όταν έμπαινα στον φανταστικό εξωτερικό χώρο του Louis Khan’s Institute στην La Jolla της Καλιφόρνια, ένιωσα έναν ακαταμάχητο πειρασμό να περπατήσω προς το σκυρόδεμα και να ακουμπήσω την βελούδινη απαλότητα και θερμοκρασία της επιδερμίδας του ”. Παρομοίως, , το απόσπασμα αφορά την πρόθεση που προέρχεται από ένα οπτικό ερέθισμα και παρόλο που αφορά την συνειρμική ενεργοποίηση της αφής, η πρώτη αντίληψη προκύπτει από το νόημα που δημιουργεί το μυαλό από το οπτικό Αντίστοιχα,ερέθισμα.υποστηρίζει πως η όραση μπορεί να προξενήσει γευστικές εμπειρίες και μοιάζει να αντλεί την ιδέα του από τον Tanizaki, ο οποίος όταν μιλάει για την σημασία της σκιάς στην ιαπωνική κουζίνα, παρομοιάζει το να τρως ένα είδος σκουρόχρωμου ψαριού, με το να γεύεσαι το σκοτάδι. Όταν λοιπόν στο “Questions of perception” περιγράφει γλαφυρά ως γεύση της αρχιτεκτονικής ένα γυαλιστερό αντικείμενο με έντονο χρώμα, μάλλον η περιγραφή του αφορά περισσότερο ένα συνειρμό που έχει προκληθεί από το συγκεκριμένο οπτικό ερέθισμα και όχι την ίδια την αίσθηση της γεύσης. Η αρχιτεκτονική μπορεί να συνθέσει ερεθίσματα που αφορούν ορισμένες αισθήσεις, ωστόσο δεν τις αφορά άμεσα όλες. Δεν είναι η ίδια η κατασκευή που προκαλεί τα γευστικά ερεθίσματα, αλλά οι λειτουργίες που στεγάζει. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για την όσφρηση, όμως όχι με την ίδια αυστηρότητα, καθώς ορισμένοι χώροι και επιφάνειες διατηρούν μια ιδιαίτερη μυρωδιά που

67 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης μπορεί να προέρχεται από κατασκευαστικής πλευράς, είτε να έχει προκληθεί συνειδητά από τον άνθρωπο, πχ. μαγείρεμα, αποσμητικά χώρου, κάπνισμα, καθάρισμα κα. Συνεπώς, η αρχιτεκτονική στεγάζει ένα πλήθος πολυαισθητηριακών δραστηριοτήτων που ενεργοποιούν όλες τις αισθήσεις, άλλες άμεσα και άλλες έμμεσα.

Μέρος ΙΙΙ

114. American Psychological Association. (n.d.). Apa Dictionary of Psychology. American Psychological Association, available at: https://dictionary.apa.org/ cognitive-impairment, last viewed on January 15, 2022

70 Μέρος ΙΙΙ Προβλήματα όρασης και γνωστικές βλάβες Πριν μιλήσουμε για την αρχιτεκτονική πτυχή του ζητήματος της τυφλότητας, των προβλημάτων όρασης και της οπτικής αγνωσίας, είναι χρήσιμο να αποσαφηνίσουμε μερικές βασικές έννοιες. Ως διαταραχή όρασης ή οπτική αναπηρία, ορίζεται ο λειτουργικός περιορισμός του ματιού ή των ματιών ή του συστήματος όρασης. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια οπτικής οξύτητας και αδυναμία του ατόμου να δει τόσο καθαρά όσο ένα υγιές άτομο, απώλεια οπτικού πεδίου, φωτοφοβία, διπλωπία, οπτική παραμόρφωση, δυσκολίες αντίληψης ή οποιοσδήποτε συνδυασμός από τα παραπάνω112. Η μερική τυφλότητα είναι η ύπαρξη πολύ περιορισμένης όρασης, για παράδειγμα μπορεί να επιτρέπει μόνο την αναγνώριση της σκιάς και του φωτός. Η ολική απώλεια χρήσιμης όρασης, ονομάζεται τυφλότητα και μπορεί να προκληθεί από βλάβη σε οποιοδήποτε οπτικό νεύρο ή στην περιοχή του εγκεφάλου που ευθύνεται για την όραση113. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (W.H.O.) περίπου 1,3 δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ζουν με κάποιο πρόβλημα όρασης. Οι γνωστικές βλάβες αφορούν οποιαδήποτε βλάβη στις αντιληπτικές, μαθησιακές, μνημονικές, γλωσσικές ή νοητικές ικανότητες114. Συγκεκριμένα η οπτική αγνωσία παρουσιάζεται χωρίς βλάβη στο οφθαλμικό σύστημα και είναι η πάθηση στην οποία ο ασθενής αποτυγχάνει να εντοπίσει ή να αναγνωρίσει

112. Mandal, A. (2019) What is visual impairment? [online] News-Medical, available at: https://www.news-medical.net/health/What-is-visual-impairment.aspx. , last viewed on January 13, 2022

113. Davis, Ch. P. (2021) Medical Definition of Blindness [online], MedicineNet, available at: https://www.medicinenet.com/blindness/definition.htm , last viewed on January 13, 2022

71 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης αντικείμενα μέσω του αισθητήριου μηχανισμού της όρασης. Υπάρχουν δύο σημαντικές υποκατηγορίες στις οποίες ταξινομούνται τα είδη οπτικής αγνωσίας, οι αντιληπτικές αγνωσίες και οι συνειρμικές αγνωσίες. Οι πρώτες αφορούν βλάβες στην οπτική αντίληψη και εντοπίζονται πάνω από κάποιο στοιχειώδες αισθητηριακό έλλειμμα πχ. ελάττωση οπτικού πεδίου, ενώ οι δεύτερες έχουν να κάνουν με ασθενείς που φαίνεται να έχουν επαρκή αντίληψη προκειμένου να γίνει αναγνώριση, ωστόσο, δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί115. Η βασική διαφορά των προβλημάτων όρασης με τις οπτικές αγνωσίες, είναι ότι τα πρώτα σχετίζονται με βλάβη στον αισθητήριο μηχανισμό, ενώ τα δεύτερα με βλάβη σε κάποιο τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος ή του εγκεφάλου και αφορούν γνωστικές λειτουργίες. Παρακάτω θα αναλύσουμε το πως αυτές οι παθήσεις συμβάλλουν στην κατανόηση της θέσης των αισθήσεων και των γνωστικών λειτουργιών, σχετικά με την αναγνώριση του αρχιτεκτονικού χώρου. Τι μας λέει η οπτική αγνωσία για την αντίληψη του χώρου Αν αναλογιστεί κανείς τις επιπτώσεις της οπτική αγνωσίας ως πάθησης, αποκομίζει εσωτερική κατανόηση για την φυσιολογική γνωστική λειτουργία και τον μηχανισμό αναγνώρισης αντικειμένων και χώρων. Η Martha J. Farah (1990), στο βιβλίο της “visual agnosia” μελετάει τις γνωστικές βλάβες αναλύοντας προγενέστερες έρευνες περιπτώσεων και αντλώντας από αυτές στοιχεία για την φυσιολογική γνωστική λειτουργία δίνοντας έμφαση στην χωρική προσοχή, την μνήμη και τις διαδικασίες αναγνώρισης. Ορισμένοι αγνωσικοί ασθενείς δεν καταφέρνουν 115. Farah, Martha J. (1990) Visual agnosia : disorders of object recognition and what they tell us about normal vision, Mass. : MIT Press, Cambridge, p6

72 Μέρος ΙΙΙ να αναγνωρίσουν απλά αντικείμενα και εμφανίζουν δυσκολία σε λεκτικά και μη λεκτικά τεστ αναγνώρισης. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την αντίληψη ενός αντιληπτικού αγνωσικού σχετίζονται με τις φυσικές ιδιότητες των ερεθισμάτων, από το αν έχουν σημάδια που τα τέμνουν, αν οι γραμμές είναι ίσιες ή καμπυλωτές, διακεκομμένες κα. Συνεπώς, η διαδικασία ομαδοποίησης των μεμονωμένων στοιχείων καθοδηγείται από τα ίδια τα ερεθίσματα116. Άλλοι ασθενείς αυτής της κατηγορίας, διακρίνονται από την αδυναμία αναγνώρισης περισσότερων από ένα, στοιχείων κάθε φορά117 και όπως περιγράφεται συμπεριφέρονται σαν τυφλοί ψαχουλεύοντας για αντικείμενα και σκουντουφλώντας πάνω σε έπιπλα. Έχουν πολύ μειωμένη περιφερειακή όραση και το περιβάλλον έχει την τάση να εξαφανίζεται για αυτούς. Ορισμένοι βέβαια μπορούν να αναγνωρίσουν την κίνηση με την περιφερειακή όραση118. Κατά την διάρκεια των τεστ, οι ασθενείς απέδιδαν συχνά λανθασμένο νόημα στα αντικείμενα που τους ζητήθηκε. Η αιτία ήταν ότι η προσπάθεια αναγνώρισης προήλθε από μεμονωμένες, αποσπασματικές οπτικές πληροφορίες τις οποίες συνδύασαν με προγενέστερες γνώσεις. Στους συνειρμικούς αγνωσικούς εμφανίζεται δυσκολία αναγνώρισης συνόλων βάσει κάποιας σημαντικής κατηγορίας, ενώ υπάρχει κανονική αναγνώριση των αντικειμένων αυτών με άλλη αίσθηση πέρα της όρασης119. Παρόλο που οι αντιληπτικές τους ικανότητες είναι αυξημένες σε σχέση με εκείνους που ανήκουν στην πρώτη κατηγορία, υπάρχουν ενδείξεις ότι η αντίληψή τους δεν είναι φυσιολογική120. Οι συνειρμικές 116. Ibid., p.149 117. ibid., p. 19 118. Ibid., p. 20 119. Ibid., pp.57-58 120. Ibid. p. 59

73 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης αγνωσίες συνδέονται κατά κύριο λόγο με την αποσύνδεση των οπτικών και λεκτικών περιοχών των γνωστικών λειτουργιών121. Με άξονα αυτές τις παρατηρήσεις, γίνεται κατανοητή η σημασία του συνόλου και της συνοχής , στην παραγωγή αρχιτεκτονικού νοήματος, καθώς και την βαρύτητα που έχει η προσέγγιση ενός αρχιτεκτονικού έργου ως μια ολότητα που φέρει νόημα, αντί για ανεξάρτητες αρχιτεκτονικές και καλλιτεχνικές παραθέσεις. Η αντίληψη αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία που συμπεριλαμβάνει την συλλογή πληροφοριών προερχόμενων από τις αισθήσεις μας, την ανάλυση και ταξινόμησης τους βάσει προϋπάρχοντων γνώσεων. Αν αναλογιστούμε ότι η αντίληψη122 είναι το πρώτο πράγμα που συμβαίνει όταν αλληλεπιδρούμε με έναν χώρο, κατανοούμε την επιρροή της, στην απόδοση νοήματος στον αρχιτεκτονικό χώρο. Οι γνωστικές λειτουργίες είναι εκείνες που συμπεριλαμβάνουν όλες τις μορφές γνώσης, την σκέψη, την λογική, την φαντασία, την μνήμη και την αντίληψη. Μέσω της οπτικής αγνωσίας προκύπτει ότι η αντίληψη είναι εξίσου μια διαδικασία απόκτησης και παραγωγής γνώσης. Στην περίπτωση των οπτικά αγνωσικών, αυτή η γνώση δεν προέρχεται από τα οπτικά ερεθίσματα καθώς υπάρχει αδυναμία στην κατανόηση της εικόνας λόγω της εστιασμένης προσοχής. Σε αυτήν την προσέγγιση υπάρχει κοινό έδαφος με την ψυχολογία της Gestalt, η οποία διαχωρίζει τα χαρακτηριστικά του χώρου από τον χώρο καθεαυτό123. 121. Ibid., p.93 122. Ανάλογα με τον τομέα που την εξερευνά, η αντίληψη είναι γενικευμένη ή ειδικευμένη, για παράδειγμα στην χωρική ψυχολογία τονίζεται η διαφορά μεταξύ αυτής και της γνώσης ως συμπεριληπτικές ή εναλλασόμενες διαδικασίες μεταξύ 123.τους. Pop, D. (2013) Space Perception and Its Implication in Architectural Design [online journal] Acta Technica Napocensis: Civil Engineering & Architecture, Vol. 56, No 2, pp. 211-221, available at: 20,Perception_and_Its_Implication_in_Architectural_Designhttps://www.academia.edu/10935249/Space_,downloadedonJanuary2022,pp.214-215

74 Μέρος ΙΙΙ Όταν, λοιπόν, αναφερόμαστε στην αντιληπτική δομή του χώρου, εστιάζουμε σε ένα μέρος μόνο του περιβάλλοντος και γι’ αυτόν αναπτύσσεται μια θεμελιώδης διαφορά μεταξύ αυτού που βλέπουμε και της νοητής αναπαράστασης του. Σε κάθε περίπτωση, όπως και οι τυφλοί, οι οπτικά αγνωσικοί αντιλαμβάνονται τον χώρο με κάποιο βαθμό αφαίρεσης σε σχέση με κάποιον βλέποντα, δημιουργώντας μια νοητική αναπαράσταση. Αυτή την νοητική αναπαράσταση προσπαθεί να επηρεάσει η φαινομενολογική αρχιτεκτονική, η οποία επιχειρεί να προσδώσει περισσότερη πληροφορία μέσω των υπόλοιπων αισθητήριων οργάνων μας. Η κατανόηση του αρχιτεκτονικού χώρου, λοιπόν, αφορά τις γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου και ενυπάρχει σε ποιότητες που ξεπερνούν τις οπτικές εικόνες. Τι μας λέει η τυφλότητα για την κανονική όραση Σύμφωνα με την Gestalt, η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός γενικότερα, δεν χτίζουν απλώς έναν χώρο, αλλά δημιουργούν εντάσεις στο οπτικό πεδίο περικλείοντας, κόβοντας, οριοθετώντας, συμπιέζοντας και αποσυμπιέζοντας124. Πως 124. Ibid., p.215 27. Αναγνώριση εικόνων από οπτικά αγνωσικούς

75 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης συντίθεται όμως η χωρική εμπειρία των τυφλών; Προκειμένου να κατανοήσουμε την χωρικότητα πέρα από την όραση, θα την εξετάσουμε υπό το πρίσμα της τυφλότητας. Εφόσον το να βλέπει κανείς συσχετίζεται με το να βλέπει ποιότητες αντιλαμβάνεται κανείς ότι η οπτική βλάβη την μειωμένη αναγνώριση των οπτικών ποιοτήτων, ή την ολική απουσία της αίσθησης της όρασης. Η διάκριση μεταξύ τυφλών και των ατόμων με άλλες οπτικές αναπηρίες, σε αυτό το στάδιο, είναι σκόπιμη καθώς όπως προέκυψε από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε βάσει ερωτηματολογίων -της οποίας τα αποτελέσματα θα αναλυθούν παρακάτω- ακόμα και η περιορισμένη όραση, αν και αντιλαμβάνεται λιγότερες ποιότητες, έχει την τάση να αναλαμβάνει τα ηνία. Η κατάσταση του να είσαι τυφλός μπορεί να παρομοιαστεί με το να έχει κάποιος κλειστά μάτια και κατά συνέπεια να μην παίρνει κανενός είδους οπτική πληροφορία125. Ακολούθως προκύπτει η υπόθεση ότι οι τυφλοί χρησιμοποιούν άλλους τρόπους χωρικής αναγνώρισης. Η χωρικότητα μπορεί να κατανοηθεί με τρεις μορφές126, βάσει του σχηματισμού εικόνας -όχι της οπτικής εικόνας- και της εμπειρίας, βάσει των εννοιών που εμπεριέχει, βάσει της υπάρχουσας γνώσης. Ο τρόπος αντίληψης του αρχιτεκτονικού χώρου μέσα από το πρίσμα της τυφλότητας δημιουργεί ένα πεδίο απαλλαγμένο ολοκληρωτικά από την ηγεμονία της όρασης. Προκειμένου να ξεπεράσουμε το φράγμα της όρασης στον σχεδιασμό του αρχιτεκτονικού χώρου είναι ωφέλιμο να κατανοηθεί το μη οφθαλμοκεντρικό πεδίο ως μέσο σύνταξης ενός διαφορετικού νοητικού αρχιτεκτονικού χώρου. Όπως προέκυψε και παραπάνω, 125. Dischinger, M.(2000) Designing for all senses -Accessible spaces for visually impaired citizens, thesis, Chalmers University Of Technology, Sweden, p. 68 126. Karlsson, G. (1996) The Experience of Spatiality for Congenitally Blind People: A Phenomenological-Psychological Study, Human studies 19, p. 303-330, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, p. 303

76 Μέρος ΙΙΙ οι βλέποντες ερευνητές δυσκολεύονται να αποδεσμευτούν από τις οπτικές μεταφορές όταν συλλογίζονται χωρικές εικόνες και εικόνες εν γένει127. Πράγματι το πρώτο πράγμα που μας έρχεται στο μυαλό όταν ακούμε την λέξη “εικόνα”, είναι ένα οπτικό σύνολο. Ωστόσο η εικόνα σαν έννοια έχει ευρύτερο πρίσμα από αυτό που η όραση προτίθεται να επιβάλει. Ως εικόνα, για τους σκοπούς της εργασίας, θα ορίσουμε την αισθητηριακή εντύπωση. Για τους τυφλούς η δόμηση των εικόνων βασίζεται κυρίως σε γνωστικές λειτουργίες128, το οποίο επιβεβαιώνεται και από τα πορίσματα που προκύπτουν από τις επιπτώσεις της οπτικής αγνωσίας στην οπτική αντίληψη. Έτσι επιβεβαιώνεται ότι η αντίληψη του χώρου αφορά πρωταρχικά τις γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου και λιγότερο τις ίδιες τις αισθήσεις. Προκύπτει, λοιπόν, πως αυτό το αντιληπτικό πεδίο των γνωστικών λειτουργιών τέμνεται, αν όχι ταυτίζεται, με το φαινομενικό πεδίο όπως το ορίζει ο Merleau-Ponty, δηλαδή ως μια αναγωγή της πραγματικότητας. Οι αισθήσεις μας αντιδρούν στις σταθερές του περιβάλλοντος, τις άκαμπτες μορφές της γης, την βαρύτητα, την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που ευθύνεται για την θερμοκρασία και το φως, τις ιδιότητες του φωτός, τον αέρα ως μέσο ύπαρξης που δεν παρεμβαίνει στην κίνηση στον χώρο. Έτσι οι αντιληπτικοί μηχανισμοί μπορούν να κατηγοριοποιηθούν στα εξής συστήματα: ακουστικό, απτικό, οπτικό σύστημα, σύστημα γεύσης-όσφρησης, σύστημα προσανατολισμού129. Η αντίληψη, λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο για τους τυφλούς, σαν ένα συνεργατικό σύστημα απόκτησης πληροφοριών με την μόνη διαφορά ότι η διερευνητική αφή και η ακοή είναι οι βασικές πηγές κατανόησης χωρικών μορφών. Για τον 127. Ibid., p. 306 128. Ibid., p. 326 129. Ibid., pp. 70-71

77 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης Gibson130, η αίσθηση αφορά την απόσπαση πληροφοριών από τον κόσμο και διαχωρίζει τον τρόπο απόκτησης πληροφορίας σε παθητικό και ενεργητικό και αναφέρει πως εξαρτάται από την πρόθεση και την προσοχή του ατόμου, επαναφέροντας την ενεργητική φύση της αντίληψης όπως την εξέφρασε ο MerleauPonty. Σε αντίθεση με τις αισθήσεις οι οποίες αποτελούν πηγή μονοδιάστατων πληροφοριών, η αντίληψη συγχωνεύει τα στοιχεία που προκύπτουν από τα αισθητηριακά ερεθίσματα. Η εικόνα που προκύπτει στο τέλος μιας αντιληπτικής διαδικασίας περιλαμβάνει πληροφορίες που αφορούν ένα σύνολο στοιχείων, τα οποία απορρέουν από τα πράγματα που γίνονται αντιληπτά131.Ηαντίληψη της χωρικότητας συντίθεται σε τρία στάδια, από τον δημιουργό του χώρου, δηλαδή το στάδιο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, στον ίδιο τον χώρο, δηλαδή την σχέση του με την πραγματικότητα και στην αντίληψη του χρήστη σχετικά με τον χώρο που δημιουργήθηκε. Από την κατανόηση της τυφλότητας, προκύπτει ότι η όραση δεν αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη χωρικής πραγματικότητας. Σύμφωνα με την ψυχολογία, η εμπειρία της μπορεί να κατανοηθεί ως χωρική αντίληψη ή χωρική εικόνα που συνδέεται με την ανάλυση πολυαισθητηριακών ερεθισμάτων προερχόμενων από διαφορετικές αισθήσεις. Μια σημαντική έννοια που προκύπτει από την εξερεύνηση της τυφλότητας σε σχέση με την χωρική αναγνώριση, είναι η έννοια του προσανατολισμού. Ο προσανατολισμός είναι μια σκόπιμη ενέργεια που σημαίνει περισσότερα από αυτό που ο Karlsson ονομάζει ανεξάρτητη κινητικότητα. Εξαρτάται από δύο σφαίρες, του κόσμου και του 130. Gibson, J. J. (1966) The Senses Considered as Perceptual Systems, Boston: Houghton Mifflin 131. Pop, op.cit., p.213

78 Μέρος ΙΙΙ εαυτού, οι οποίες είναι αλληλένδετες132. Συνδέεται βαθιά με την όραση γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τις έννοιες που διατυπώνει ο Lynch στο “Image of the city” (1960), μονοπάτια, τοπόσημα, άκρες, κόμβοι κα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένας τυφλός συχνά να κάνει ειδική εκπαίδευση για να μάθει να χρησιμοποιεί τις αισθήσεις του στο βέλτιστο και να αναπτύξει τις τεχνικές προσανατολισμού, να χρησιμοποιεί καινοτόμα εργαλεία και συσκευές που δίνουν πρόσβαση σε περισσότερη χωρική πληροφορία και να βοηθιέται από σχεδιασμό που παράγει περισσότερη πληροφορία133. Ο προσανατολισμός, πέρα από οπτικά στοιχεία, υποβοηθιέται από την μνήμη, καθώς συμβάλλει στην απομνημόνευση διαδρομών και γεγονότων134. Από την δυσκολία προσανατολισμού που προκύπτει, το γεγονός πως οι νοητικές αναπαραστάσεις που προκύπτουν από την αντίληψη της χωρικότητας χωρίς την ύπαρξη χρήσιμης πληροφορίας από την όραση, στερούνται σύνταξης, δεν διαθέτουν δηλαδή αντικειμενική δομή αφού συντάσσουν εικόνες με μεγαλύτερο βαθμό αφαίρεσης. Δεδομένα ερωτηματολογίων Στα πλαίσια περαιτέρω κατανόησης της αντίληψης του χώρου υπό το πρίσμα της τυφλότητας, διενεργήθηκε μια έρευνα μέσω ερωτηματολογίων που συμπεριλάμβανε ερωτήσεις ανοικτού τύπου. Οι ερωτήσεις αυτές ζητούσαν από τα άτομα με προβλήματα όρασης που συμμετείχαν, να περιγράψουν χώρους οικείους και ανοίκειους η οποίοι γίνονταν αντιληπτοί με θετικές ή αρνητικές ποιότητες, την επίδραση του φωτός 132. Karlsson, op. cit.., p. 79 133. Ibid., p. 92 134. Ibid., p. 95

79 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης στον χώρο, την σύνδεση των χώρων με την μνήμη και την φαντασία, σχεδιαστικές λεπτομέρειες που θεωρούν χρήσιμες στον σχεδιασμό (Παράρτημα Β: αναλυτική παράθεση των δεδομένων που συλλέχθηκαν). Οι ερωτήσεις και τα πορίσματα προέκυψαν από την πρόθεση να εξεταστεί η φαινομενολογική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής υπό το μη-οφθαλμοκεντρικό πρίσμα. Στην έρευνα συμμετείχαν 7 άνδρες και 7 γυναίκες από 22 έως 55 ετών, που ζουν στην Ελλάδα, την Ουγγαρία, την Τουρκία και ορισμένα μέλη από την ομάδα “Blind PenPals 18 and above” του μέσου κοινωνικής δικτύωσης Facebook, με διαφορετικές μορφές προβλημάτων όρασης εκ των οποίων το 78,5% είναι ολικά τυφλοί. Αρχικά ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να προσδιορίσουν την πρωταρχική αίσθηση με την οποία αντιλαμβάνονται τον χώρο. Το 50% απάντησε ακοή, το 35,7% απάντησε αφή, το 7.1% όσφρηση και το 7,1% όραση. Στην συνέχεια και αφού ζητήθηκε να περιγράψουν το πως αντιλαμβάνονται ένα χώρο παρατηρήθηκε ότι το 64,3% περιέγραψε την κατανόηση του χώρου με συνδυασμό αισθητηριακών ερεθισμάτων. Ο πιο συχνός συνδυασμός αφορούσε την αφή και την ακοή, ενώ κάποιοι εισήγαγαν και την έννοια της κιναισθητικής και της μυρωδιάς και ορισμένη για την αναγνώριση στοιχείων στον χώρο από μνήμης και από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός χώρου ή σημείου. Αρκετοί ανέφεραν ότι η περιγραφή του χώρου από φίλους και οικογένεια συνέβαλε στην δημιουργία μιας πιο ολοκληρωμένης νοητικής εικόνας. Κατά την περιγραφή του αγαπημένου χώρου μέσα στην κατοικία τους, οι έννοιες που αναφέρθηκαν πιο πολύ είναι η χαλάρωση και η ηρεμία που προσφέρει ένας χώρος (35,7%), η λειτουργία του χώρου που αφορά τις δραστηριότητες που μπορεί να υποστηρίξει (37,5%) οι οποίες χαρακτηρίζονται από πολυαισθητηριακά ερεθίσματα

80 Μέρος ΙΙΙ όπως η αφή και η όσφρηση, το αίσθημα ασφάλειας που αναδύει ένας χώρος (28,5%) και η περιορισμένη έκταση ενός χώρου (21,4%) που καθιστά ευκολότερη την αναγνώριση και την δημιουργία μιας νοητικής χωρικής εικόνας. Ορισμένοι έκαναν αναφορές και για την υλικότητα, την ατμόσφαιρα, το χρώμα και την ευελιξία του χώρου. Όταν ζητήθηκε να γίνει περιγραφή χώρων που προκαλούν δυσφορία στην κατοικία τους, το 42,9% υποστήριξε ότι δεν υπάρχει τέτοιος χώρος στο σπίτι τους. Οι έννοιες που εμφανίστηκαν ήταν η στενότητα του χώρου με ποσοστό 35,7% -κυρίως με αναφορές σε μπάνια ή βοηθητικούς χώρους λειτουργίας- και η φασαρία με ποσοστό μόλις 14% προερχόμενη από περιβαλλοντικούς θορύβους ή από τους υπόλοιπους κατοίκους του σπιτιού. Κατόπιν οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να περιγράψουν τον βέλτιστο χώρο που έχουν επισκεφτεί. Το 57,2% στην απάντηση του ανέφερε χώρους με κάποιου είδους πρόβλεψη προσβασιμότητας για τυφλούς. Οι μισοί συμμετέχοντες περιέγραψαν μουσειακούς και εκθεσιακούς χώρους. Επίσης, άλλες έννοιες που εμφανίστηκαν σε πολλές απαντήσεις ήταν η μνήμη, η ατμόσφαιρα, ο προσανατολισμός και η μυρωδιά των χώρων που περιγράφηκαν. Στη συνέχεια περιέγραψαν τους λιγότερο αγαπημένους τους χώρους. Το 50% επισήμανε ως πηγή δυσφορίας και σύγχυσης την φασαρία και τον συνωστισμό -κυρίως σε εμπορικά κέντρα, εκπαιδευτικά κτίρια- ενώ άλλες έννοιες που επαναλήφθηκαν η αισθητηριακή υπερφόρτωση, η αχανείς χώροι αλλά και η υπερβολική στενότητα, οι ελλείψεις προσβασιμότητας και η διακοπή της πορείας από εμπόδια πχ καρέκλες και τραπέζια. Στην ερώτηση για την συμβολή του φωτός στην αλλαγή της ατμόσφαιρας, το 64,2% απάντησε θετικά. Ορισμένοι αντιλήφθηκαν την αλλαγή στην ατμόσφαιρα μέσω οπτικών ερεθισμάτων και άλλοι μέσω απτικών

81 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης ερεθισμάτων περιγράφοντας την αλλαγή της ατμόσφαιρας μέσω της θερμότητας που αποδίδει στο σώμα και τα διάφορα υλικά του χώρου. Τέλος, όταν κλήθηκαν να απαντήσουν αν συνδυάζουν την μνήμη και την φαντασία με την αναγνώριση ενός χώρου το 71,4% αναφέρθηκε σε μνήμες και την φαντασία ως μέσο αναγνώρισης χώρου και ως χρήσιμο στοιχείο για τον προσανατολισμό.

82 [Παράρτημα Β] Αναλυτικά δεδομένα ερωτηματολογίων Συμμετέχοντες: 14. γυναίκες: 7 άνδρες: 7 Οι συμμετέχοντες συγκεντώθηκαν χάρη στην βοήθεια φίλων που τυγχάνει να είναι τυφλοί, οι οποίοι προώθησαν τα ερωτηματολόγια στους οργανισμούς και τους φίλους τους καθώς και άτομα από την ομάδα του Facebook “Blind pen pals 18 and above”. Ηλικιακά γκρουπ: 18-29 : 2 άτομα 30-39: 3 άτομα 40-49: 5 άτομα 50-59: 4 άτομα 1) Do you have any visual impairments? If so, what kind?Έχεις κάποια οπτική αναπηρία; Αν ναι, τι είδους; 1. Nearly blind 2. Yes, I’m totally blind. 3. Yes, I’m blind 4. Blind 5. My left eye is an artificial eye and with my right eye I can see only 20%, if I wear my glasses. Without glasses, I can see 10%. 6. Totally blind. No light perception. 7. Blind without light perception 8. Undiagnosed- no central vision 9. I am total blind, I have no light perception. 10. blind 11. Ολική Απώλεια όρασης12. Τύφλωση 13. Oλική τύφλωση 14. Ολική απώλεια όρασης 2)What is your preferred sense when interacting with a new space? - Ποιά είναι η αίσθηση που προτιμάς να χρησιμοποιείς όταν έρχεσαι σε επαφή με έναν νέο χώρο;

5. When I was a child my father used to tell me that I can’t see depth well. During time I think my mind started to compensate that. Since I can’t see with my left eye, sometimes I have to turn left to see more on that side, but I’m fine to go to new places alone. Usually I have to go closer to things to see them in details but all together I recognize the overall space even if the picture is not that sharp.

6. Through sound changes mainly

that are

11. Εάν είναι οικείος ο χώρος αυτός τον γνωρίζω, δεν μπορώ να εξηγήσω το πως. Αν όμως δεν είναι απλά δεν το γνωρίζω 12. Από ακουστικά και απτικά σημάδια 13. ακουστικά, απτικά 14. Με την ψηλάφηση, και με το αυτί όσο είναι δυνατόν 4) What is your favourite place in your house? Explain what do you 4) What is your favourite place in your house? Explain what do you sense/ perceive there. - Ποιό είναι το αγαπημένο σου μέρος στο σπίτι σου? Εξήγησε γιατί, τι αισθάνεσαι/αντιλαμβάνεσαι όταν είσαι εκεί; 1. I like my whole house, because I know, I feel free to move, I feel safe2. my own room: it gives the most comfortable atmosphere, it’s calm, safe, simply feels relaxing to be there. It represents my taste: contains colors, ma¬terials, decorations and furniture which I like,

8. Touch

you

83 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

2. by hand (touch the things), by hearing (hear the echoes, the acous¬tics of the space), by footsteps (moving around in the space), and by voice description (someone describe me the space details, the things within it, the colours, materials, distances etc., so I can make a mental picture of the space)

7. Sounds & smells

9. Indoor: Walls, carpets, location of the objects: tables, furniture, etc.

3. Usually with my white cane, but if it’s not possible i ask my friends to describe the space around us.

a space? - Πως αναγνωρίζεις έναν χώρο;

1. Not really possible,

10. Outdoor: sidewalk, corners, location of buildings, or an interesting objects important for my orientation.

3) How do recognize

4. I use a white cane, but I also ask to my friends and family what is around us. And I am looking from the navigation

8. My bed- comforting. My living room- safe space My room. I know all the things. I like my room is not large but i can find anything

10.

whichever position I prefer.

4. It’s a kitchen, because I love cooking and I can do anything in there.5.

I love design, so I design my apartment to be modern. I love my living room because I painted one wall for turquoise blue , and I have modern furniture, modern colorful paintings on the wall which makes me think a lot. I like my bad room, because on one of the walls there is a huge wallpaper about the ocean covering the whole wall, I love to wake up and go to be seeing that. And finally I like my lobby, because I made a colorful graffiti with one of my friend on the wall there. So all together I love colors, modern design, I love to see things, what I like, like ocean and I love to see art if it’s mine or if it’s others.

84

9.

7. The kitchen table, which is in the kitchen. I enjoy sitting at the table to read, draw & think. The smell of coffee & spices & the tinkling sound of the wind chime that hangs above the kitchen window are calming & peaceful.

11. Όλα τα μέρη του σπιτιού μου, μου είναι ευχάριστα, ανάλογα την 12.περίστασηΤοσαλόνι. Εκεί χαλαρώνω και σκέφτομαι 13. Το τραπέζι της κουζίνας 14. Η Σαλονοκουζίνα μου, αλλά δεν μπορώ να εξηγήσω για ποιο λόγο και προτιμώ, ίσως επειδή έχει όσα θέλω να κάνω 5) What is your least favourite place in your house? What is the source of discomfort for your senses/perceiving mechanism? - Ποιο είναι το λιγότερο αγαπημένο σου μέρος στο σπίτι σου; Τι είναι αυτό που σου προκαλεί δυσφορία; 1. None 2. The bathroom: it’s too small, there’s no space to move or turn around, it could be easily watery, its air is often humid, and there are lot of small things on shelves all around the walls (usually in little glasses) which I can easily push off and break down by my hands. Παράρτημα Β

3. I think it’s the balcony. This is the place where i usually sit down and think it over what happened during the day or what i have to do tomorrow. I really like it cause i can hear the voices around myself, for example the birds and the children playing in the school. It’s usually relaxing for me.

6. Kitchen. More items available and recognizable to me in a smaller space. Touch becomes very important in my kitchen.

because

5. Walls and objects are lighter and darker.

5. The kitchen is long and not that much designed by myself as other places, There is a green corner there though. I like to kitchen too, but if I have to choose a place that would be the one.

9. None. It is a difficult question. I live here more than 30 years.

10. None

85 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

7. The living room. The room is loud with the Tv/radio playing, kids playing video games & it is where everyone family & friends hang out. It is a place of overwhelming fatigue for me.

6. I guess I would say the bathroom, but my house is pretty comfortable to me all over I know it so well. There is more to do with personal care in my bathroom which takes a little more time and effort than in other places.

11. Το δεύτερο δωμάτιο του σπιτιού μου, ίσως επειδή το αισθάνομαι πιο στενό χώρο από άποψη χώρου 12. Δε μου προκαλεί κανένα σημείο του σπιτιού μου δυσφορία 13. το μπάνιο 14. Η βεράντα, έχει φασαρία 6) Do you feel like sunlight changes the atmosphere/the way you feel in your house? If so, how? - Νιώθεις πως το φως του ηλίου επηρεάζει/ αλλάζει την ατμόσφαιρα ενός εσωτερικού χώρου; Πως;

1. Sometimes it makes my feeling worse because it hurts my eyes,2.

Yes, but not visually. I can perceive the incoming sunlight on my skin, or on the temperature of the room, or the warmness of the lighted furniture or piece of floor. If the sun is shining right through the window sharply, I can feel the warmness of that, and it gives me a positive mood. Because it means that the weather is great outside, the air is fresh, and the birds is singing. Or at least I pair this kind of mental picture next to the sense of the incoming sunshine.

3. Yes, i can believe in it. I realize every morning when i wake up if it’s shin¬ing or not. For sure it helps me a lot when I’m going out to the 4.balcony.Ican see the lights and shades, so I always see sunlight chang ing. whenever sunlight come to my house, I feel happy. I feel like that will be a good day for me

3. I don’t have this kind of place. I can find something that i like in every place.

4. Actually, I really don’t have that kind of place in my house. Everywhere is comfortable for me

8. Kitchen- too much stuff! Cabinets all over , kitchen island

7. Yes, Sunlight with its warmth makes me feel happy & cozy. Yes-warmer, comforting I have no light perception at all. I like when the sunlight shining in my window. I unable to describe it

9.

My apartment, because here everything is designed as I wanted.

to, and why? - Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον κτήριο/εσωτερικός χώρος που έχεις επισκεφθεί; Γιατί;

7. The CoCa Cola museum in Atlanta, Ga. All exhibits had audio description & at the end of the tour I was able to sample Cola from different countries of the world.

6. On the positive side I would say exhibit halls or museums that have tac¬tile displays as part of the experience. On the negative side, probably indoor malls. There is not set pattern to the construction and it’s difficult to find direction inside where you have a large cen tral open space with high ceilings and then branches off of that space for shops. It is very difficult to navigate by cane and the sounds and echoes are so different in there as well.

1. Cathedrals, because of smell and acoustic atmosphere

9. Old castle. Statues, old carpets, old furniture. Everything was

2. It was a football stadium. It was full of people (20.000 approximately), and the atmosphere was amazingly mind blowing (the sounds created by the crowd, the acoustics of that huge interior space, the temperature, and the feeling as little as an ant within that space)

10. - Αισθάνομαι πιο όμορφη την αύρα του ήλιου 11. -Όχι 12. -Ναι, κάνει το σπίτι ζεστό και φιλόξενο 13. -Ναι

8. Museums- they tend to be more tactile

Παράρτημα Β

4. It was a camping place in USA, because everything was acces sible and comfortable. especially blind people can do anything they want.5.

8.

86

6. In some cases yes. Although I can’t see it directly I can tell it’s there in certain parts of my house and it makes me feel more comfort able when I can notice that warmth it gives off and it seems to better my mood as well if I know it’s a sunny day outside.

7) What is the most interesting building/interior space you have been

3. It’s so hard for me because i visited too many interesting places to choose. But it’s true that i can remember for a long time how i can orientate myself in some places i visited. I think it can be because of the nice memories i have from these places.

9. Every supermarket. A lot of people, noisy.

1. Noisy ones, lack of orientation then

Τα περισσότερα δημόσια κτίρια στην Ελλάδα 12. Ο κινηματογράφος, γιατί αν και ελληνική η ταινία, έχανα πολλές από τις σκηνές που διαδραματίζονταν, αφού δεν υπήρχε ακουστική περιγραφή.

6. Again, it would be indoor malls. Frustrating to an extent.

87 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης interest¬ing.10.ourhouse of parliament because we have many-many big places there11.Η εθνική πινακοθήκη στην Νάπολι της Ιταλίας που μου επέτρεπαν να πιάνω τα αντικείμενα και είχαν και επιγραφές σε μπρε Il, ιταλικά και αγγλικά. 12. Η Βουλή των Ελλήνων, γιατί παρακολούθησα συνεδρίαση σε πραγματικό χρόνο. 13. Το βυζαντινό μουσείο Θεσσαλονίκης 14. Το μουσείο αφής του φάρου τυφλών της Ελλάδος στην Αθήνα στην Καλλιθέα, ίσως επειδή είναι μικρός ο χώρος για μουσείο, και μπορώ να πιάσω τα πάντα! 8) What is your least favorite building/interior space you have been to, and why? - Ποιος είναι ο λιγότερο ενδιαφέρων εσωτερικός χώρος/ κτήριο που έχεις επισκεφθεί; Γιατί;

8. Amusement parks- too many people

3. Those kinds of places where i can’t do anything. I visited so many of them where it was beautiful as some of my friends tried to explain but i didn’t hear anything strange. Mostly these are the exhibitions4.

10. house of parliament and the museums

2. University buildings: there are several floors with lots of similar corridors and lots of similar doors, there are often a lot of people around. The classes are often too small (and full of tables and chairs, so it has narrow space to navigate, or it can easily become too hot because of the too many people). So navigate as a blind isn’t very easy within it, or being within it isn’t so comfortable for a whole day.

Mostly shopping centers. Because they are so big, confusing and not accessible.

5. Old apartments with old furniture and dark colors or with colors with doesn’t match.

11.

7. Department stores or malls. The different sounds & smells from all of the different departments/stores blending together is a hearing smell sensory overload.

88 13. Το 1ο Λύκειο Αρρένων Θεσσαλονίκης 14. Γενικά το αεροδρόμιο της Αθήνας, επειδή είναι μεγάλο σε μέγεθος και με δυσκολεύει και δεν μπορώ να το αντιληφθώ 9) What is something that you appreciate in an interior space (design wise) ? - Μπορείς να αναφέρεις μια σχεδιαστική ποιότητα/τεχνική που εκτιμάς όταν υπάρχει στον εσωτερικό χώρο;

5. Modern design, Colors. Not too crowded space.

and

11. Να υπάρχει εύκολη πρόσβαση για άτομα με απώλειά όρασης 12. Τα ξυλόγλυπτα σχέδια, επειδή μπορώ να τα αντιληφθώ με την αφή.13. Οδηγός όδευσης τυφλού 14. Θα με διέφερε να έχει σημεία αναφοράς, έτσι να με βοηθάει να τον κατανοήσω, επίσης να μην έχει γωνίες όσο γίνεται, επίσης να υπάρχει οικονομία όσον όσον αφορά το μέγεθος του χώρου 10) Can you describe a moment when you connected memory and/ or imagination with an interior space? - Μπορείς να ανακαλέσεις μια στιγμή όπου συνδύασες την μνήμη και/ή την φαντασία με έναν εσωτερικό χώρο; 1. I’m always doing this, because I’ve seen before I’ve lost my Παράρτημα Β

9. I have fears that it is not a “design”: rows on the floor which helps places sound

3. If i can touch the things around myself usually i have opinion, but it’s really depended in the place. I prefer the things which i can use.4.

I think every place needs to have a navigation system. and cafe’s and restaurant’s need a braille menu. That would make our life’s easier. Also, the school supplies and libraries should be an accessible for the blind people so can use it.

1. Clear structure

6. Open area but with set angles of walls and minimal openings of door¬ways.7.Anopen floor plan with rooms along the perimeter & items in the floor space not crammed together. Tactile markers & print/braille signs.8.

10.me.Βig

Big open spaces with comfortable seating

2. If there aren’t so many things which I can push down and break with my hand. If there are enough free space to move around, no obstacles on the floor.

7. N/a 8. Rows on the floor and walls,

89 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

9. I don’ know 10. No I can’t 11. Εννοείται, με την μνήμη και την φαντασία δουλεύουμε εμείς 12. Όταν επισκέφτηκα το δημοτικό σχολείο όπου φοίτησα, χρόνια μετά. 13. Το διατηρητέο κτίριο της Σχολής Τυφλών 14. Όταν αποφάσισα να κάνω ανακαίνιση στο σπίτι μου και μου να αλλάξω την διαρρύθμιση του 11) Need to add something more? - Έχετε να προσθέσετε κάτι σχετικό; 1. I’ve been totally blind for 27 years now. I have learned to use my other senses to allow me to overcome a lot. I find blindness more of an inconve¬nience now than a disability as it was for me at first. 2. Θα αναφερθώ στους σταθμούς του μετρό ότι θα μας βοηθούσε πολύ να σχεδιάζονται όσο γίνεται με τον ίδιο τρόπο, επίσης να έχουν σήμανσης συμπερίληψης στην σκάλες προς τα που κατευθύνονται στις αποβάθρες ή στους ανελκυστήρες επίσης οι μακέτες με ενδιαφέρουν πολύ και ότι έτσι μπορώ να κατανοήσω

has

4. Mainly when it was similar to another place or there were certain as¬pects of the place which reminded me for another place or memory. I believe there is a huge role of our current feelings if we find similarities or not.

2. It’s quite usual for me. For example when i change my flat and i came here for the first time to check right after I went back to my old flat i started to equip the rooms in my head.

3. When I was a child, there was a movie it has spaceship in there. I asked my sister how it looks like? she explained to me, and I remember I imagined it

6. When we took my children to the museums in CO. The smells & sounds of the museum, their curiosity & laughter brought back memories of our fam¬ily trip to IL & our visit to the museums there & the fun we had as a family. every door own sign.

sight (at age 19). I usually try to build a mental picture of the interior space (ask the colours, the materials, walk around, touch the furniture), and after that when I would like to remember that space I use that mental picture. It usually come up my dreams as well in that way which I imagined. (when I’m dreaming about that space)

5. Since I had sight for 19 years there are numerous times I can connect memory and imagine interior spaces as they would be visually. I do this on a regular basis to help with my perspective of an interi or space or area.

90 Μέρος ΙΙΙ Μεταφράζοντας τα δεδομένα Μεταφράζοντας τα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα μπορούμε να κατανοήσουμε κάποιες βασικές αρχές για την αντίληψη πέρα από τον οφθαλμοκεντρισμό. Αρχικά, αναγνωρίζουμε την σημασία της ακοής και της αφής ως δευτερεύουσες αισθητηριακές πηγές για την αναγνώριση και την κατανόηση της χωρικότητας. Παρατηρούμε ότι η όραση έχει την τάση να αναλαμβάνει τα ηνία στην διαδικασία σύστασης της χωρικής εικόνας, ακόμα και αν δεν είναι ακμαία από την εξής απάντηση: “Δεν μπορώ να δω από το αριστερό μου μάτι, μερικές φορές πρέπει να στρίψω το κεφάλι μου για να δω περισσότερα από εκείνη την πλευρά [...] Συνήθως πρέπει να πλησιάσω τα πράγματα προκειμένου να τα δω με λεπτομέρεια αλλά σε γενικές γραμμές αναγνωρίζω τον χώρο ακόμα κι αν η εικόνα που παίρνω δεν είναι οξεία ”. Στο παραπάνω απόσπασμα βλέπουμε ότι το συγκεκριμένο άτομο, αν και με μειωμένη όραση, την προτιμά ως πρωταρχική πηγή αναγνώρισης. Εφόσον εισάγει την έννοια της εγγύτητας, αναρωτιέται κανείς, γιατί δεν μιλάει για την αφή ως πηγή πληροφορίας αφού εκείνη είναι συνώνυμη με την έννοια της εγγύτητας. Έτσι για ακόμα μία φορά, συνδέουμε τον κοινωνικό περιβάλλον και τον τρόπο με τον οποίο συντίθεται ως αιτία αυτής της προσέγγισης του χώρου. Ωστόσο, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων μιλάει για την αναγνώριση του χώρου, μέσω συνδυαστικών μεθόδων αίσθησης , καθιστώντας την διαδικασία πιο ενεργή, βασισμένη στην αλληλεπίδραση, τον συνδυασμό πληροφορίας και την προσοχή σε λεπτομέρειες όπως η αλλαγή της ηχούς που αναδεικνύει χωρικές εναλλαγές. Η αντίληψη, δεν συντίθεται πάντα με την ίδια μορφή ερεθισμάτων, αλλά χρησιμοποιεί αυτά που της προσφέρονται, πχ. όσφρηση, κίνηση κα προκειμένου να δώσει το έναυσμα για γνωστική επεξεργασία και παραγωγή

91 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης νοήματος για τον αρχιτεκτονικό χώρο που περιβάλλει το σώμα μας.Είναι εντυπωσιακή η αναγνώριση της ατμόσφαιρας και οι ζωντανές περιγραφές που οι συμμετέχοντες χρησιμοποίησαν συντάσσοντας την εικόνα ενός χώρου. Αν κανείς αφαιρέσει ορισμένες απαντήσεις από το πλαίσιο των προβλημάτων όρασης, είναι βέβαιο πως δεν θα μπορέσει να αντιληφθεί μέσα από τις γραμμές πως η χωρική εικόνα που περιγράφεται δεν βασίζεται στην όραση. Για παράδειγμα: “ Το δωμάτιο μου αποπνέει την πιο βολική ατμόσφαιρα, απλώς νιώθω χαλαρός όταν βρίσκομαι σε αυτό. Αναπαριστά το γούστο μου, περιέχει χρώματα, υλικά, διακοσμητικά και έπιπλα που μου αρέσουν, σε όποια διαρρύθμιση τα προτιμώ ”. Οι θετικές ποιότητες της ατμόσφαιρας ενός χώρου, που παρουσιάστηκαν στα ερωτηματολόγια, αφορούν τα αισθήματα γαλήνης, ασφάλειας και το γεγονός ότι οι χώροι που προσφέρουν θετικές εμπειρίες είναι σχεδιασμένοι λαμβάνοντας υπόψιν το ανθρώπινο σώμα και τις ιδιαιτερότητές του. Υπάρχει δυσκολία όταν δεν διατηρείται μια ισορροπία στις αναλογίες των χώρων σε σχέση με την σωματική υπόσταση του ανθρώπου , γι’ αυτό και βλέπουμε τα δύο άκρα, τους στενούς και τους αχανής χώρους, ως αρνητικές ποιότητες με βάση την γνώμη των συμμετεχόντων. Το γεγονός λοιπόν ότι ένας χώρος είναι προσβάσιμος για τυφλά άτομα, αφορά τον σχεδιασμό που εμπεριέχει τις σωματικές ιδιαιτερότητες στην σκέψη του. Αυτό είναι μια προέκταση του “Mimesis of the body”, στο οποίο ο Pallasmaa αναφέρει πως “ η κατανόηση της αρχιτεκτονικής υποδηλώνει την ασυνείδητη μέτρηση του αντικειμένου ή του κτιρίου με το σώμα και την προβολή του σώματος μέσα στον χώρο ως μια ερώτηση ”135. Ως αρχιτέκτονες οφείλουμε να κατανοήσουμε πως δεν υπάρχει ένας 135. Pallasmaa, op.cit., p.67

92 Μέρος ΙΙΙ μέσος άνθρωπος βάσει του οποίου θα πρέπει να σχεδιάζουμε136, καθώς ο ανθρώπινος οργανισμός είναι πολυπλοκότερος από στοιχεία που τον περιορίζουν σε ένα κουτάκι, και να εστιάσουμε στην δημιουργία φιλόξενων, πολυαισθητηριακών και συμπεριληπτικών χώρων που στοχεύουν στην δημιουργία περισσότερων συνδέσεων μέσα στην κοινότητα. Πέραν, λοιπόν, από το πως μοιάζει ένας χώρος, μπορούμε να αναλογιστούμε το πόσο στενός ή αχανής είναι, πώς θα ακούγονται τα υλικά όταν περπατάμε ή σε ποια σημεία θέλουμε ο ήλιος να ζεσταίνει τα υλικά. Η πλειοψηφία συμφώνησε πως το ηλιακό φως δύναται να τροποποιήσει την ατμόσφαιρα του χώρου θετικά, καθώς προσφέρει ζεστασιά και παράγει θετικά συναισθήματα. Η αναγνώριση του γίνεται κυρίως μέσω απτικών ερεθισμάτων

και να είναι συνεκτική. Χαρακτηριστικά αναφέρθηκε: “ μου αρέσει όταν έξω έχει ήλιο, μου φτιάχνει την διάθεση, μπορώ να νιώσω την ζεστασιά του Επιπλέον,”. από τα στοιχεία που συλλέχθηκαν, προκύπτει ότι η μνήμη και η φαντασία, και οι δύο γνωστικές διεργασίες, συμβάλλουν στην δημιουργία νοητικής εικόνας και τον προσανατολισμό. Ειδικά η μνήμη είναι μια έννοια που συνδέεται άμεσα με την οικειότητα. Για αυτό μιλάει ένας από τους συμμετέχοντες, ο οποίος αναφέρει: “Είναι δύσκολο να περιγράψω τον αγαπημένο χώρο που έχω επισκεφτεί γιατί 136. Downey, C. (2015), An Architects story: Chris Downey, AIA National YouTube channel [online video], available at: https://www.youtube.com/ watch?v=zrtfXDk0L8A&ab_channel=AIANational , accessed at January 16 , 2022

και προσδίδει στον χώρο ένα μέσο αλληλεπίδρασης με το εξωτερικό περιβάλλον. Έτσι επιβεβαιώνεται η βαρύτητα που έχει η σχέση του αρχιτεκτονικού χώρου με το περιβάλλον. Η αρχιτεκτονική δεν υπάρχει σε ένα ουδέτερο υπόβαθρο αλλά εσωτερικεύει το τοπίο και αξιοποιεί τις ποιότητες του στην προσπάθεια της να δημιουργήσει ατμόσφαιρα

93 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης εντοπίζω πολλούς που μου κίνησαν το ενδιαφέρον. Η αλήθεια είναι ότι μπορώ να θυμηθώ και μετά από καιρό το πως μπορώ να προσανατολιστώ μέσα σε κάποιον χώρο που επισκέφτηκα. Πιστεύω πως αυτό συμβαίνει λόγω των όμορφων αναμνήσεων που έχω σε αυτά τα μέρη ”. Επομένως, από τα ερευνητικά δεδομένα που συλλέχθηκαν, προκύπτει μια σύνδεση μεταξύ της μη οφθαλμοκεντρικής προσέγγισης του χώρου και της φαινομενολογίας της αρχιτεκτονικής, με την πρώτη να διευρύνει το πεδίο ορισμένων διατυπώσεων για την πολυαισθητηριακή πτυχή του σχεδιασμού που προτείνουν οι φαινομενολόγοι αρχιτέκτονες. Ενισχύοντας την βιωμένη εμπειρία Ο Chris Downey είναι ένας Αμερικανός αρχιτέκτονας ο οποίος έχασε την όραση μετά από μια επέμβαση αφαίρεσης όγκου από τον εγκέφαλο137. Παρά το γεγονός αυτό, αποφάσισε να συνεχίσει την καριέρα του στην αρχιτεκτονική. Έχοντας σπουδάσει και δουλέψει ως αρχιτέκτονας, έχει χτίσει το υπόβαθρο για την κατανόηση του χώρου μέσω διαφόρων αρχιτεκτονικών ποιοτήτων. Αναφέρει χαρακτηριστικά “ όταν διαβάζω την κάτοψη ενός κτιρίου το μυαλό μου σκέφτεται ενεργά τα υλικά, την σύνθεση, την αίσθηση του ηλίου που μπαίνει μέσα από το παράθυρο. Όλων των ειδών τα πράγματα που ήταν πάντα εκεί, διαθέσιμα στο μυαλό μου, αλλά στην ανάγνωση σχεδίων με τα μάτια ήμουν πιο παθητικός ”138. Η αρχιτεκτονική για τον ίδιο είναι κάτι περισσότερο από όμορφες οπτικές εικόνες, αντιλαμβάνεται ότι τώρα έχει την δυνατότητα να “βλέπει” με περισσότερους τρόπους από ότι όταν έβλεπε απλά με τα 137. ibid. 138. Ibid.

94 Μέρος ΙΙΙ μάτια του. Η περίπτωση του Chris Downey, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η όραση κυριαρχεί την αρχιτεκτονική σκέψη μέχρι και σήμερα. Είναι μια απόδειξη αυτού που αναλύεται από την αρχή του κειμένου, της τάσης να βασιζόμαστε σχεδόν ολοκληρωτικά στην όραση, παρά το γεγονός ότι έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία που είναι απαραίτητη για να αντιλαμβανόμαστε περισσότερα από αυτά που βλέπουμε. Επιπλέον, δείχνει ότι λόγω της ταύτισης της διάνοιας με την γνώση, της οποίας κατάλοιπα υπάρχουν και στην σημερινή κοινωνία, δημιουργείται μια δυσκολία αυθεντικής κατανόησης των υπόλοιπων αισθητηριακών ερεθισμάτων και αρχιτεκτονικών ποιοτήτων, τουλάχιστον με την πρώτη επαφή με το αντικείμενο. Η περίπτωση του, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της τροποποίησης της μεθοδολογίας σκέψης από τον οπτικό χώρο στον μη οφθαλμοκεντρικό χώρο. Η αισθητηριακή αντίληψη είναι αναγκαία για την κατανόηση του σχεδιασμού και βρίθει δυνατοτήτων. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις υποβαθμίζεται η πολυπλοκότητα των αισθήσεων μας, καθώς η εστίαση μας στενεύει σημαντικά λόγω της ηγεμονίας της όρασης. Είναι γεγονός ότι η όραση δεσμεύει ένα μεγάλο τμήμα του εγκεφάλου συλλέγοντας δεδομένα από τα οπτικά ερεθίσματα139. Επισημαίνοντας ξανά το γεγονός πως στις αρχιτεκτονικές σχολές μαθαίνουμε για το πως μοιάζει κάτι, πως λειτουργεί, πως δομείται και λιγότερο ποια είναι η υφή ή πως ακούγεται, είναι χρήσιμο να αναφερθούμε στην διατύπωση των Bloomer και Moore140, οι οποίοι στο “Body, Memory and Architecture” γράφουν: “ Αυτό που λείπει από τις κατοικίες μας 139. Marquez, A. (2017) Introduction to multi-sensory design [online] available at: http://www.aknamarquez.com/blog/2017/7/23/what-is-multi-sensory-design , last viewed on 09 December 2021 140. Bloomer, M & Kent C. (1979) Body, Memory, and Architecture. Yale University Press

95 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης 28. The mind and the body, Designing Design, Kenya Hara σήμερα είναι οι πιθανές συναλλαγές μεταξύ σώματος, φαντασίας και περιβάλλοντος ”. Επαναφέροντας τις φαινομενολογικές προσεγγίσεις της αρχιτεκτονικής που υποστηρίζουν ότι ένας χώρος γίνεται αισθητός από το πως μυρίζει ή ακούγεται, εξίσου με το πως μοιάζει, o Ιάπωνας σχεδιαστής Kenya Hara κάνει μια εξαιρετικά εύστοχη τοποθέτηση για την σημασία των αισθήσεων στην εμπειρία. Εισάγει την έννοια “senseware” με την οποία υποδεικνύει όλα τα οικεία πράγματα που μας εμπνέουν αισθητηριακές αντιλήψεις141. Άλλωστε μια εικόνα κατασκευάζεται με τον συνδυασμό δεδομένων από πολλαπλούς αισθητήριους μηχανισμούς. Στην κατασκευή μια εικόνας συμβάλουν τα αισθητηριακά ερεθίσματα αλλά και οι μνήμες 141. Ibid.

96 Μέρος ΙΙΙ που προξενούνται από την πληροφορία που αντλείται από τις αισθήσεις μας142. Άλλωστε το μυαλό υπάρχει παντού στο σώμα μας143 και συντελεί τις γνωστικές λειτουργίες που προσφέρουν νόημα σε αυτά και κατά προέκταση στον κόσμο. Ο Jinsop Lee είναι ένας σχεδιαστής πολλαπλών αισθήσεων και μιλάει για τον επιτυχημένο σχεδιασμό στο TEDTalk144 του. Αναφέρεται στο γεγονός ότι οι πιο μεγάλες απολαύσεις στην ζωή, όπως το σεξ και το φαγητό, είναι μεγάλες γιατί ενεργοποιούν περισσότερες από μια αισθήσεις και τους επιτρέπουν να αλληλεπιδρούν. Προκειμένου να καταγράψει και να αξιολογήσει μια εμπειρία έχει κατασκευάσει το διάγραμμα των 5 αισθήσεων στο οποίο περιγράφει την απόλυτη εμπειρία -η οποία είναι ουτοπική- ως εκείνη που συνδυάζει όλες τις αισθήσεις στο μέγιστο. Με τα διαγράμματα του ενισχύει την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο δουλεύει ο πολυαισθητηριακός σχεδιασμός. Συγκεκριμένα, συνίσταται από την αποτελεσματική ενορχήστρωση των αισθητηριακών ερεθισμάτων και την βιωμένη εμπειρία που συντίθεται από την συμπερίληψη πολλαπλών ή όλων των αισθήσεων. Με την ίδια λογική, μπορούμε να συλλογιστούμε, να σχεδιάσουμε και να αξιολογήσουμε την αρχιτεκτονική βιωμένη εμπειρία και τις χωρικές ποιότητες που την συνθέτουν. 142. Hara, K. (2011) Designing Design. Baden: Lars Müller Publishers, p. 15 143. Marquez, A., op.cit. 144. Lee, J. (2013) Design for all 5 senses [online video] Official TED Conference 2013, Available at: https://www.ted.com/talks/jinsop_lee_design_for_all_5_ senses#t-86313 , Accessed on 09 December 2021

97 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης 29. 5 senses Graphs, Jinsop Lee

Μέρος ΙV

[Παράρτημα Γ ] Πίνακας παραλληλισμού των θεωριών

102 Μέρος ΙV Παραλληλίζοντας τις θεωρήσεις Έχοντας εξερευνήσει την φαινομενολογική αρχιτεκτονική μέσα από τα μάτια των Pallasmaa και Zumthor, λαμβάνοντας υπόψιν την σύγκριση του Tanizaki για τις σχεδιαστικές ποιότητες της ιαπωνικής και της δυτικής αρχιτεκτονικής, και αντλώντας έννοιες και παρατηρήσεις που προκύπτουν από τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν σχετικά με τα προβλήματα όρασης και την οπτική αγνωσία, συντάσσεται μια νέα σειρά εννοιών που αφορούν την δημιουργία αρχιτεκτονικού χώρου υπερβαίνοντας το φράγμα της όρασης. Οι έννοιες που προέκυψαν, στοχεύουν στην αντίληψη και την διαχείριση του χώρου ως κάτι που επηρεάζει το νοητικό πεδίο της αντίληψης. Αφορούν το πεδίο των γνωστικών λειτουργιών που συντίθεται μέσα στην σφαίρα της αισθητηριακής πολυφωνίας. Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα και παραλληλίζοντας τα με τις υπάρχουσες θεωρήσεις θα συγχωνεύσουμε και θα διευρύνουμε τις αρχές που έχουν ήδη διατυπωθεί, προς ένα πολυαισθητηριακά εστιασμένο πεδίο αρχιτεκτονικής αναγνώρισης και δημιουργίας. [1] Η μελωδία της αρχιτεκτονικής Η μελωδία της αρχιτεκτονικής αποτελεί την διήγηση του ήχου που πλαισιώνει την ύπαρξη μας μέσα στον χώρο. Η ακοή εν γένει είναι μια χωρική και χρονική αίσθηση και μπορεί να σηματοδοτήσει την λειτουργία του χώρου και την εναλλαγή του. Δεν είναι μια παθητική συνθήκη, καθώς για να υπάρξει προϋποθέτει την ενέργεια 30.

103 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης είτε αυτή προέρχεται από το περιβάλλον, είτε από ανθρώπινους παράγοντες. Προσφέρει πλαστικότητα και συνέχεια στην ζωή μας και γεμίζει μια γλυπτική κοιλότητα του μυαλού μας ακόμα και όταν βρισκόμαστε στο σκοτάδι145. Αντίστοιχα, αναδεικνύει την συνέχεια στον αρχιτεκτονικό χώρο. Ο ήχος ενυπάρχει στην ουσία της αρχιτεκτονικής, συνδέεται με την ύλη της και με την αλληλεπίδραση της με το περιβάλλον που την πλαισιώνει. Είναι κάτι με το οποίο ο αρχιτέκτονας μπορεί να πειραματιστεί, να παίξει και μπορεί να τον επηρεάσει χάρη στις πληθώρα των επιλογών υλικότητας που υπάρχει στον κόσμο. Η σημασία του ήχου στην αρχιτεκτονική, όμως, δεν περιορίζεται μόνο στην δυνατότητα να παράξει ήχο ή να τον τροποποιήσει, αφορά και την ικανότητα που έχει να θωρακίζει τον χρήστη από αυτόν. Η κατοικία, άλλωστε, είναι φορέας τον πιο προσωπικών μας στιγμών και αποτελεί για τον άνθρωπο, ένα κέλυφος μέσα στο οποίο αναζητάμε προστασία και γαλήνη. Η ησυχία είναι μια συνθήκη που, ως όντα, χρειαζόμαστε τακτικά, προκειμένου να σκεφτούμε, να διαβάσουμε, να ονειρευτούμε, να κοιμηθούμε κα. Επιπλέον, η ηχητική αισθητηριακή υπερφόρτωση προκαλεί αισθήματα σύγχυσης και αποπροσανατολισμού, γι αυτό και η πιο απαραίτητη, ίσως, ηχητική συνθήκη που παράγεται στην αρχιτεκτονική, είναι η ησυχία146. Τόσο η ησυχία όσο και τα ηχητικά ερεθίσματα είναι ικανά να παράξουν ηχητικές ατμόσφαιρες τις οποίες αναζητούμε σε διαφορετικές στιγμές της ζωής μας. Για παράδειγμα, η ησυχία ενός ναού που εμπεριέχει μέσα της το αέναο βάρος του χρόνου και των προσευχών ή η πολύβουη πόλη, γεμάτη ενέργεια και ανυπόμονους βηματισμούς ή η σοφία και η γαλήνη ενός δάσους που συνδιαλέγεται με την καμπίνα στο δάσος, δημιουργώντας ένταση μεταξύ αυτού που ήταν πάντα εκεί και του νεότερου στοιχείου. Η μελωδία της αρχιτεκτονικής 145. Pallasmaa, op. cit., p. 50 146. Ibid., p. 52

104 είναι πολύμορφη και εναλλασσόμενη, ενσωματώνοντας στον χώρο τις ηχητικές ποιότητες που επιζητούμε, μπορούμε να κατασκευάσουμε την μουσική υπόκρουση της ζωής μας και να βελτιώσουμε την δυνατότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται την χωρική εικόνα. [2] Το άρωμα της αρχιτεκτονικής Η οσφρητική μνήμη είναι ιδιαίτερα ισχυρή και συνοδεύει ζωντανά τις χωρικές εντυπώσεις και τις αναμνήσεις μας. Εντούτοις, ο αρχιτέκτονας έχει περιορισμένη δύναμη απέναντι στο άρωμα της αρχιτεκτονικής καθώς αυτό είναι συνήθως αποτέλεσμα του χρόνου, της ανθρώπινης παρουσίας ή του περιβάλλοντος. Το σημείο που η αρχιτεκτονική τέμνεται με το οσφρητικό πεδίο είναι λεπτό. Ο αρχιτέκτονας μπορεί να συντάξει το κέλυφος που το περιβάλλει ή την συνομιλία με το περιβάλλον που περικλείει την αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική πρόθεση δύναται να επηρεάσει το άρωμα της αρχιτεκτονικής κυρίως μακροπρόθεσμα. Έγκειται στην κατασκευαστική λεπτομέρεια, ώστε να μην υπάρξουν στοιχεία που με το πέρασμα του χρόνου θα διαβάλουν την οσμή, για παράδειγμα κατασκευαστικές αστοχίες στην διαχείριση των υδάτων. Επιπλέον, αφορά την ικανότητα του αρχιτέκτονα να προβλέπει αλλαγές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές ώστε να αποφεύγει για παράδειγμα την πλημμύρα από το λιώσιμο του χιονιού και να υποδέχεται τα άνθη της άνοιξης, ή την παράδοση της στο χρόνο Μέρος ΙV 31.

105 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης λόγω αχρησίας και μη λειτουργικότητας. Αν θεωρήσουμε ότι το άρωμα οργανώνεται σε πολλές σφαίρες όσφρησης, μπορούμε να φανταστούμε την εναλλαγή τους καθώς περπατάμε για παράδειγμα στα στενά της πόλης147 ή την είσοδό μας σε νέα οσφρητική σφαίρα καθώς εισερχόμαστε σε έναν γοτθικό ναό ή στην κουζίνα του σπιτιού μας. Οι οσφρητικές αναμνήσεις, άλλωστε, είναι επίμονες και συχνά οι ενθυμήσεις χώρων συνδέονται με αυτές. [3] Η υφή της αρχιτεκτονικής Η έννοια της υφής της αρχιτεκτονικής απευθύνεται στο χέρι εξίσου με το μάτι και είναι εκείνη που μας φέρνει πιο κοντά με την ουσία της αρχιτεκτονικής. Το δέρμα μας έχει την δυνατότητα να διαβάζει την υφή, την πυκνότητα και το βάρος της ύλης148, ενώ το μάτι μας έχει την ικανότητα να εντοπίζει ασυνέχειες, σκιές, ομαδοποιήσεις της υλικότητας κα. Η ύλη της αρχιτεκτονικής είναι εκείνη που την καθιστά κομμάτι της πραγματικότητας. Κάθε υλικό εμπεριέχει μέσα του αμέτρητες πιθανότητες καθώς ανάλογα με την διαχείριση του έχει την δυνατότητα να διαφοροποιείται149. Επιλέγοντας υλικά, μπορούμε να αναλογιζόμαστε τις ποιότητες που φέρουν, 147. Ibid., p. 54 148. Ibid., p. 56 149. Zumthor, op. cit. p. 20 32.

106 πέρα από την οπτική διέγερση και την οπτική συνοχή. Η ύλη μπορεί να μας μιλήσει για υφές, σκληρότητες και έννοιες όπως της Gestalt: εγγύτητα, ομοιότητα, ολοκλήρωση κα. Είναι ζωντανή, εμπεριέχει την φθορά και μας μιλάει για τον χώρο ενσωματώνοντας μέσα του την φθαρτή ανθρώπινη φύση. Η υφή της αρχιτεκτονικής είναι πολυεπίπεδη και πολύπλοκη, συνδέεται άμεσα με την ύπαρξη και δραπετεύει από την έννοια της πραγματικότητας που αποδέχεται μόνο ότι είναι ορατό. Η υλικότητα μας συνδέει με την παράδοση και το παρελθόν και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα όταν ο Tanizaki μιλάει για το σότζι και το τατάμι και για την ξύλινη ιαπωνική τουαλέτα. Είναι η ποιότητα της εγγύτητας καθώς μας προσκαλεί να χαϊδέψουμε και να αισθανθούμε την σκληρότητα του τσιμέντου ή του τούβλου, να νιώσουμε την τριβή του χαλικιού ή την μείωση της στο γυαλισμένο πλακάκι κάτω από τα πέλματα μας. Μπορεί να γίνει αντιληπτή και ως αναφορά στο σώμα μας, καθώς μέσω της πρόθεσης της δύναται να ενεργοποιήσει μνήμες και να εισάγει νέα ερεθίσματα για την αντίληψη του αρχιτεκτονικού χώρου και του περιβάλλοντος. Είναι πλουραλιστική και έχει να κάνει με τον τρόπο που εμείς αγγίζουμε την αρχιτεκτονική και εκείνη αγγίζει εμάς. [4] Το σώμα της αρχιτεκτονικής Η αρχιτεκτονική περιβάλλει το ανθρώπινο σώμα και αναπτύσσεται γύρω από αυτό. Το ανθρώπινο σώμα γίνεται το μέσο της ψυχολογικής και φυσικής αντίληψης του χώρου150. Μέσω των αισθήσεων, μας παραχωρεί 150. Ibid., p. 34 Μέρος ΙV 33.

107 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης την απαραίτητη πληροφορία που χρειαζόμαστε για την επεξεργασία και κατανόηση του σώματος της αρχιτεκτονικής και το χτίσιμο, μέσω της γνωστικής επεξεργασίας, μιας χωρικής εντύπωσης. Η αλλαγή πληροφοριών είναι μια αμφίπλευρη και δυναμική διαδικασία μεταξύ αρχιτεκτονικής και ανθρώπινου σώματος. Το σώμα μας μιμείται τον χώρο που η αρχιτεκτονική φτιάχνει για εμάς, τον μετράει, τον αγγίζει, αντιλαμβάνεται την θερμοκρασία του, τον χαρτογραφεί, του αποδίδει διαθέσεις και αρθρώνει την ολότητα του γύρω από την αντίληψη που θέλει το σώμα μας στο κέντρο. Αντίστοιχα, η αρχιτεκτονική προσαρμόζεται και αναπτύσσεται πάνω στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του ανθρώπου και του περιβάλλοντος. Εσωτερικεύει τις λειτουργικές απαιτήσεις και το περιβάλλον στον σχεδιασμό και το σώμα μας τον μεταφράζει σε σχέση με τα αισθητηριακά ερεθίσματα που παράγονται. Το σώμα της αρχιτεκτονικής σαν έννοια, δεν έχει να κάνει με την υλική υπόσταση του χώρου, είναι η ποιότητα της αρχιτεκτονικής που εμπεριέχει το ποίημα της ανθρώπινης ύπαρξης ως θεμελιώδη αξία. Ένας χώρος γίνεται πιο ευχάριστος και οικείος εφόσον ενσωματώνει τις ανάγκες του σώματος μας. [5] Το μέρος που ζει η αρχιτεκτονική Η βαρύτητα του τόπου και η σημασία του περιβάλλοντος χώρου είναι εμφανής στην αρχιτεκτονική σύνθεση αλλά και στην διαμόρφωση χωρικής αντίληψης. Μια αρχιτεκτονική που δεν υφίσταται σε κάποιο υπόβαθρο ή δεν συνδιαλέγεται με αυτό, υπολείπεται ενός μεγάλου κομματιού του νοήματος της. Το σώμα 34.

108 μας είναι η καρδιά του κόσμου151 και μέσα στην πραγματικότητα του κόσμου υπάρχει η αρχιτεκτονική, η οποία είναι κομμάτι της ζωής του ανθρώπου. Εκείνης, που ο Jan Gehl ονομάζει “η ζωή ανάμεσα στα κτίρια” αλλά και αυτής που συντίθεται μέσα στα κτίρια. Αυτό που μας αφορά σαν αρχιτέκτονες είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού, οι φυγές, οι οπτικές, η επαφή με το μέρος που ζει η αρχιτεκτονική και η εσωτερίκευση των ποιοτήτων του περιβάλλοντος στον σχεδιασμό. Τη σημασία αυτής της σχέσης εντοπίζουμε στην ταινία “Rear window”152, όπου μέσα από ένα παράθυρο, ο πρωταγωνιστής Τζεφ, χρησιμοποιεί τις πληροφορίες που αντλεί από το τι βλέπει, τι ακούει και την διαίσθησή του, προκειμένου να λύσει το μυστήριο μιας δολοφονίας μαζί με την αγαπημένη του. Η ταινία στην ολότητα της είναι μια εξερεύνηση της έντασης μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού153 και ένα καθαρό παράδειγμα του πως η αρχιτεκτονική και το μέρος που ζει, είναι αδιαχώριστο κομμάτι της ζωής μας. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες επηρεάζουν άμεσα τον σχεδιασμό και συνθέτουν άξονες που συμβάλλουν στην ενσωμάτωση και στις προβλέψεις για δημιουργία ατμόσφαιρας. Η περιβαλλοντική ενσωμάτωση είναι μια ποιότητα που συμβάλει στην συνοχή της δημιουργίας με τον τόπο, κάνει την αρχιτεκτονική σύνθεση να υποδέχεται το σώμα μας ομαλά. [6] Η σκιά της αρχιτεκτονικής Η σκιά και το φως είναι αντιθετικές δυνάμεις και συντάσσουν μια παιγνιώδη ποιότητα του χώρου. Το ¨Εγκώμιο της σκιάς” 151. Pallasmaa, op.cit., p. 40 152. Rear Window (1945) Directed by Alfred Hitchcock [film] Paramount pictures 153. Zumthor, op.cit., p. 49 Μέρος ΙV

109 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης αποτελεί μια ωδή στην μυστηριώδη φύση του σκοταδιού και την σημασία του για την δημιουργία ατμόσφαιρας. Η σκιά μας βοηθάει να απαλύνουμε την σκληρότητα του βλέμματος, να συλλογιστούμε το ασαφές και να υποκύψουμε στην απτική φαντασία και την ασυνείδητη περιφερειακή όραση. O Pallasmaa (2012), επηρεασμένος από την κριτική του Tanizaki, ισχυρίζεται πως το ημίφως ενισχύει την εμπειρία του “είναι” και την αίσθηση της χωρικότητας. Ο αρχιτέκτονας καλείται να κατανοήσει τον τρόπο που το έργο του δέχεται το ηλιακό φως στο εσωτερικό και το εξωτερικό, τον τρόπο με τον οποίο το αξιοποιεί και τον τρόπο με τον οποίο αποθέτει το σκιερό της ίχνος. Η σκιά μπορεί να γίνει το έναυσμα εκχώρησης νέων ποιοτήτων στην χωρική εντύπωση, καθώς τροποποιεί την ισορροπία όρασης-εντύπωσης. Είναι ένα εργαλείο που ο αρχιτέκτονας μπορεί να χρησιμοποιήσει για να συνθέσει την μυστηριώδη ποιότητα του χώρου, να φέρει τον χρήστη κοντά στο κτήριο, να ενεργοποιήσει την αντίληψη από περισσότερους αισθητηριακούς υποδοχείς. Εξίσου σημαντικό για την αρχιτεκτονική είναι το φως, η διαχείριση του οποίου επίσης δύναται να διευρύνει την οπτική και απτική ποιότητα του χώρου. Συλλογιζόμενοι τον τρόπο με τον οποίο τα υλικά αλληλεπιδρούν με το φως, απορροφώντας ή αντανακλώντας το στην χωρική σύνθεση154 ή αρπάζοντας την θερμότητα που προσφέρει στην ουσία της ύλης, προσεγγίζουμε μια εμπειρική διάσταση του χώρου. Η αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα εναπόκειται στον τρόπο που το φως σμιλεύει την 154. Ibid., p. 58 35.

110 υλική πραγματικότητα, διεισδύει μέσα της, συνδιαλέγεται με αυτήν και δημιουργεί σκιά και κατά προέκταση ατμόσφαιρα. [7] Η χορογραφία της αρχιτεκτονικής Η αρχιτεκτονική δεν είναι μια στατική χωρικότητα, εμπεριέχει σαν θεμελιώδη αρχή της την περιπλάνηση. Σκεπτόμενοι πέρα από μια όμορφη οπτική εικόνα, μπορούμε να αναλογιστούμε τις δυνατότητες των ενεργειών που προτείνει ένας χώρος. Η χωρική αντίληψη δεν είναι στιγμιαία, είναι μια διερεύνηση των ποικίλων μορφών δράσης, που αφορούν είτε την λειτουργία της είτε την κίνηση. Η χορογραφία, κατευθύνει και διαμορφώνει την συμπεριφορά του χρήστη, πλαισιώνει, συνδέει, διαχωρίζει, απαγορεύει. Ξεφεύγει από το πρίσμα της άυλης πρόθεσης που οριοθετεί, ορίζοντας δυναμικές αλληλεπιδράσεις και συσχετίσεις155. Δεσμεύει χώρο και είναι αποτελεσματική όταν υπάρχει επάρκεια του, αλλιώς δυσχεραίνει την εμπειρία του χρήστη, τυφλού ή βλέποντα. Επιδιώκει να ενεργοποιήσει την κιναισθητική και να προκαλέσει την ικανότητα προσανατολισμού, προκειμένου να διευρύνει το αντιληπτικό πεδίο που την ορίζει. Για να είναι ένα φιλόξενο ένα δοχείο κίνησης, ακόμα και μη οπτικής, επιδιώκει να συνθέσει καθαρή, απλή και ανεμπόδιστη πορεία. Η χορογραφία της αρχιτεκτονικής μιλάει στην πρόθεση του αρχιτέκτονα να 155. Pallasmaa, op.cit., p. 63 Μέρος ΙV 36.

111 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης σχεδιάσει και περικλείει ανάγκη του ανθρώπου για κίνηση. Είναι εκείνη που οδηγεί, δημιουργεί πορείες και συνδέσεις με το κοινωνικό περιβάλλον, εντάσσει την ζωή μέσα στον χώρο με τον τρόπο που προτίθεται. Είναι θεμελιώδης λίθος του σχεδιασμού και συνδέει την αρχιτεκτονική με την ενεργή κατασκευή της νοητικής εικόνας του αρχιτεκτονικού χώρου. [8] Η μνήμη της αρχιτεκτονικής Η αρχιτεκτονική μας συνδέει με το παρελθόν και το πεδίο της φαντασίας δημιουργώντας πιθανότητες. Ο χρόνος, γραμμικός ή φανταστικός, μιλάει για εκείνη και αφήνει το στίγμα του πάνω της. Η πατίνα του χρόνου που εμφανίζεται σε αυτήν είναι πηγή πληροφορίας και φέρει το παρελθόν. Παρά τη θεώρηση της δύσης ότι η φθορά δεν είναι θεμιτή, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι εμπεριέχει την ενέργεια ή την έλλειψη της μέσα στην αρχιτεκτονική. Είναι αναφορά στη σοφία του σώματος και την απτική μνήμη, που με μια ανάλαφρη εγγύτητα μαρτυρά την φθαρτή φύση του κόσμου. Η μνήμη του παιδικού μας σπιτιού αρθρώνει την ιεράρχηση των λειτουργιών της κατοικίας για τον κάθε άνθρωπο156, ενώ παράλληλα θεμελιώνει αντιληπτικά 156. Ibid. 37.

μοτίβα και συνδέσεις την βιωμένης εμπειρίας με το παρελθόν. Η επιγενετική θεωρία της ψυχολογίας υποστηρίζει πως οι εξωτερικοί παράγοντες επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται τα γονίδια κατασκευάζοντας αυτό που ονομάζουμε γενεαλογικό πόνο. Γιατί, λοιπόν, να μην φανταστούμε πως κάτι αντίστοιχο υφίσταται και για τις καλές πτυχές της ζωής μας; Η μνήμη είναι κάτι στο οποίο ο αρχιτέκτονας δεν μετέχει ενεργά, αλλά παθητικά, καθώς διαμορφώνει ένα αποκύημα του παρελθόντος του ανθρώπου. Εντούτοις, η μνήμη είναι ιδιαίτερα ενεργή στην διάρθρωση της αντίληψης του αρχιτεκτονικού χώρου. Σχετίζεται με την ανάκτηση και σύνδεση ήδη υπαρχόντων γνώσεων και πληροφοριών και την χρήση τους για συσχέτιση με νέα ερεθίσματα. Είναι αδιαχώριστο κομμάτι της αντιληπτικής διαδικασίας και της κατανόησης, της ταυτοποίησης των χώρων και των πραγμάτων μέσω της ανακάλυψης κοινών στοιχείων μεταξύ παρόντος και παρελθόντος.

113 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης Συμπεράσματα Από την ιστορική ανάλυση της θέσης της όρασης προκύπτει ότι ο οφθαλμοκεντρισμός που χαρακτηρίζει τον δυτικό πολιτισμό είναι ένα φαινόμενο βαθιά ριζωμένο στην κοινωνία. Η όραση έχει κερδίσει μια θέση που την προτεραιοποιεί από τις άλλες αισθήσεις στην διαδικασία της αντίληψης η οποία πηγάζει από την ανάγκη του ανθρώπου να ελέγχει τα πράγματα. Μέσω της φαινομενολογίας, αναδύονται τα κενά που εντοπίζονται στην θεωρία της ηγεμονίας της όρασης, όπως η ταύτιση της με την γνώση, η μονοδιάστατη φύση της, ο νιχιλισμός και ο ναρκισσισμός που την στοιχειώνουν κα. Με την αμφισβήτηση της πρωτοκαθεδρίας της όρασης, η αντίληψη αρχίζει να συσχετίζεται με τις όλες αισθήσεις και τις γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου και η χωρική εικόνα να συντίθεται από πλουραλιστικά αισθητηριακά ερεθίσματα. Ωστόσο, η όραση συνεχίζει, μέχρι και σήμερα, να αποτελεί την πρωταρχική αίσθηση αντίληψης πάνω στην οποία έχει δομηθεί η εξέλιξη της κοινωνίας.Μετην φαινομενολογική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής επιχειρείται η μετάβαση από την οφθαλμική αρχιτεκτονική,

Η σειρά εννοιών που προέκυψε, αξιοποιεί το μηοφθαλμοκεντρικό

114 στην πολυαισθητηριακή. Οι Pallasmaa και Zumthor διερευνούν τις αρχιτεκτονικές ποιότητες που διαμορφώνουν την βιωμένη εμπειρία του χώρου. Οι διατυπώσεις τους εμφανίζουν μια ήπια εξάρτηση από την όραση και έτσι αιτιολογείται η επιλογή διερεύνησης των θέσεων τους από το μη-οφθαλμοκεντρικό πρίσμα της τυφλότητας και της οπτικής αγνωσίας. Από αυτήν, προκύπτει, ότι η αντίληψη είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που αφορά την μνήμη, την λογική, την σκέψη, την φαντασία και κυρίως τις γνωστικές λειτουργίες. Δεν απαντάται στις ίδιες τις αισθήσεις, αλλά την κατανόηση και ταξινόμηση των ερεθισμάτων που λαμβάνονται. Η όραση, δεν είναι απαραίτητη για την αντίληψη του χώρου ή της ατμόσφαιρα και την δημιουργία μιας νοητικής χωρικής εικόνας. Ωστόσο, αφού είναι άμεσα συνδεμένη με την έννοια του προσανατολισμού, συνθέτει μια πιο συνεκτική εικόνα, σε αντίθεση με την αφαιρετική χωρική εικόνα που συντάσσεται χωρίς εκείνη.

πρίσμα και ερευνά την σύνθεση του πολυαισθητηριακού αρχιτεκτονικού χώρου. Επιπλέον, εισάγει στην διαδικασία σύνθεσης του χώρου, την συμπερίληψη. Έτσι δημιουργείται μια αρχιτεκτονική προσέγγιση που αναπτύσσεται μέσα σε όλες τις αισθητηριακές σφαίρες, χωρίς να προτεραιοποιεί την όραση. Η ενσωμάτωση τέτοιων στοιχείων στην αρχιτεκτονική θεωρία, ενισχύει τον πολυαισθητηριακό σχεδιασμό, καθώς εξετάζει την χωρικότητα όπως αυτή βιώνεται απουσία της χρήσιμης πληροφορίας που παράγει η όραση, βελτιώνοντας την αντίληψη των μη οπτικών αισθητηριακών ερεθισμάτων που παράγει και διερευνώντας τον τρόπο λειτουργίας τους. Έτσι ο σχεδιασμός δύναται να ενσωματώσει καλύτερα την σωματική υπόσταση του ανθρώπου, καθώς παραθέτει περισσότερη προσοχή στις Συμπεράσματα

115 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του σώματος. Λαμβάνοντας υπόψιν την μελωδία, το άρωμα, την υφή, το σώμα, το μέρος που ζει, την σκιά, την χορογραφία και την μνήμη της αρχιτεκτονικής, μπορεί κανείς να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο συντίθεται η βιωμένη εμπειρία. Δηλαδή, ως ένα συνονθύλευμα αισθητηριακών ερεθισμάτων, παροντικών ενεργειών, χρονικών και τοπολογικών συνειρμών. Αυτή η προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, συμβάλει στην βελτίωση της χωρικής εμπειρίας του ατόμου, είτε πάσχει από κάποιο πρόβλημα όρασης είτε όχι. Επιπλέον, συμβάλλει στην δημιουργία ευρύτερων και ισχυρότερων κοινωνικών συνδέσεων, καθώς δεν υποδέχεται μόνο τον μέσο άνθρωπο αλλά αφορά μεγαλύτερη μερίδα του πληθυσμού. Θα μπορούσε άραγε αυτή η συμπεριληπτική διερεύνηση της αρχιτεκτονικής να συμβάλει στην βελτίωση της ίδιας της αρχιτεκτονικής αλλά και της κοινωνίας, αφού συνδέεται άμεσα με αυτήν;

Βιβλιογραφία

Cologni, E. (2004) The artist’s performative practice within the anti-ocularcentric discourse, Phd Thesis [online] The London Institute : Central Saint Martins College of Art and Design, pp. 112-121, available at : 2022eprint/2279/1/Cologni_thesis.pdfhttps://ualresearchonline.arts.ac.uk/id/,lastviewedonJanuary5, Dufrenne, M. , (1980) Eye and mind [online] , translated by Gallager, D.J , Research in phenomenology: BRILL vol. 10, p.167-173 . available at: viewedstable/24654313?seq=1#metadata_info_tab_contents,https://www.jstor.org/laston11January,2022

Donncha, K. (2004) Ocularcentrism and its others: A framework for a metatheoretical Analysis [online], Sage Journals, available at: ,pdf/10.1177/0170840604040672https://journals.sagepub.com/doi/,downloadedonJanuary42022

116

Οφθαλμοκεντρισμός:

Bergson, H. & Pogson F. L. (1971) Time and free will: An essay on the immediate data of consciousness. London: Allen & Unwin Brook, I. (2002) Experiencing Interiors: Ocularcentrism and Merleau-Ponty’s Redeeming of the Role of Vision, ReasearchGate, available Role_of_VisionOcularcentrism_and_Merleau-Ponty%27s_Redeeming_of_the_net/publication/280795441_Experiencing_Interiors_at:https://www.researchgate.,downloadedonOctober14,2020

Foucault, M. (1977) Discipline and Punish. Trans. Alan Sheridan. New York: Vintage

Flynn, T. R. (1993) Foucault and the eclipse of vision. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley, pp. 273-286

117 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

Foucault, M. (1985) The Use of Pleasure, V2, New York. Pantheon.

Jay, M. (1994) Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought, Berkeley: University California Press Kavanagh, D.(2004) Ocularcentrism and its Others: A Framework for Metatheoretical

Blumberg, H. (1993) Light as a metaphor for truth: at the preliminary stage of philosophical concept formation. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley, pp. 30-62

Jay, M. (1988) The rise of hermeneutics and the crisis of ocularcentrism [online] Poetics Today, Vol. 9 , No 2, pp. 307326, Duke university press, available at : viewedorg/stable/1772691?seq=1#metadata_info_tab_contentshttps://www.jstor.,lastonJanuary4,2022

Foucault, M. (1970) The Order of Things, New York, Pantheon

Levin, David Michael editor (1993) Modernity and the Hegemony of Vision, University California Press , Berkeley

Judovitz, D. (1993) Vision, Representation and Technology in Descatres, In: Levin, M. ed.1993 , Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley

118 Βιβλιογραφία

Warnke, G. (1993) Ocularcentrism and social critisism. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley

Houlgate, S. (1993) Vision, reflection and openness: The “hegemony of vision” from a Hegelian point of view. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley, pp. 87-123

Saphiro, G. (1993) In the shadows of philosophy: Nietzsche and the question of vision. In Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley, pp. 124-142

Levin, D. M. (1999) The Philosopher’s Gaze: Modernity in the Shadows of Enlightenment [e-book] The Regents of the University of California, Berkeley-Los Angeles-Oxford,

Jay, M. (1993) Sartre, Merleau-Ponty and the search for a new ontology of sight. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley, pp. 143-185

Levin, M. (1993) Decline and fall: ocularcentrism in Heidegger’s reading of the history of metaphysics. In: Levin, M. ed.1993 Modernity and the Hegemony of Vision. University California Press , Berkeley

Rajchman, J. (1988) Foucault’s Art of Seeing . [online], The MIT press, V44, pp. 88-117, available at: contentsstable/778976?origin=crossref&seq=1#metadata_info_tab_https://www.jstor.org/,downloadedon31January,2022

Robinson, J. (2012) On Being moved by architecture [online], The Journal of Aesthetics and Art Criticism, FALL 2012, Vol. 70, The American society of aesthetics, pp. 337-353, available at: https://www.jstor.org/stable/43496529 , downloaded on 31 January, 2022

119 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

OxfordReference, Ocularcentrism [online] available ,authority.20110803100245338https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/at:,lastviewedonDecember162021

Nietzsche, F. W. (1997) On the genealogy of morality, Third Essay, Cambridge University press

Locke, J. (1990) An Essay Concerning Human Understanding London: Dent and Sons

Nietzsche, F. W. & Kaufmann, W. (1995). Thus spoke Zarathustra: A book for all and none. New York: Modern Library.

Ong, W. and Hartley, J. (2012) Orality and literacy. London: Routledge

available at : id=d0e1555&brand=ucpressview?docId=ft896nb5sx&chunk.id=d0e1859&toc.depth=1&toc.https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/,lastviewedonJanuary4,2022

Britannica (1999) Origin and development of Husserl’s phenomenology [online] (2017) available at : Januarydevelopment-of-Husserls-phenomenologywww.britannica.com/topic/phenomenology/Origin-and-https://,lastviewedon4,2022

Shevtakova, M. (1995) Reviewed Work: Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought by Martin Jay [online], Science & Society , Vol. 59, No. 1 (Spring, 1995), pp. 95-97, available at: https://www.jstor.org/stable/ pdf/40403469.

Tanabe, M. (2019) Between Ocularcentrism and Antiocularcentrism: Nietzsche’s concept of Vision, volume 118, p. 55-61

Absurd Being (2015) Maurice Merleau-Ponty : 1908-1961 [online] available at : http://absurdbeing.com/merleau-ponty. php , last viewed on January 5 , 2022

120

χρησιμοποιώντας τον δημόσιο χώρο, μεταφρασμένο από Αγγλικά από Γ. Κατσαβουνίδου, Π. Ταράνη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος Βιβλιογραφία

Η ζωή ανάμεσα στα κτήρια

Φαινομενολογία:

Erciyes, E. (2019) Three pillars of phenomenology : Husserl, Heidegger and Merleau-Ponty [online], The university of Memphis, available at : 2022opo2019/pdfs/erciyes-erdem.pdfhttps://www.memphis.edu/philosophy/,downloadedon4January Gehl, J. (1972) :

Merleau-Ponty, M. (1993) ‘Eye and Mind’. In Johnson, G. ed, The Merleau-Ponty Aesthetics Reader Illinois: Northwestern University Press

121 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

Holl S., Perez-Gomez A., Pallasma J. (2006) QUESTIONS OF PERCEPTION - Phenomenology of Architecture, WILLIAM STOUT PUBLISHERS, San Francisco

Heidegger, M. (1993) Basic concepts. Bloomington: Indiana University Press

Husserl, E. (2010) The idea of phenomenology. Dordrecht: Kluwer Academic

Merleau-Ponty, M. (1988) The Visible and The Invisible trans. Lingis, A. Ed. Lefort, C. Evanston: Northwestern University Press

Merleau-Ponty, M. (2002) Phenomenology of perception, translated from French to English by Smith, C. Routledge: London and New York

Merleau-Ponty, M. (1964) Eye and mind: in The primacy of perception, J. M. Edie (ed.), Evanston, Ill.: Northwestern University Press, pp. 159-190

Heidegger, M. (1938) The age of the world picture [online], translated by W. Lovitt, The Question Concerning Technology and Other Essays, Harper Torchbooks, 1977, p. 115-154. available at: World%20Picture.htmAnno/Anno%20Heidegger%20The%20Age%20of%20the%20http://www.compilerpress.ca/Competitiveness/,lastviewedonNovember25,2021

Βιβλιογραφία

Norberg-Schulz, C. (2009) Genius loci : το πνεύμα του τόπου : για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, μεταφρασμένο από τον Φραγκόπουλο, Μ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ. Αθήνα

Big Rentz (2019) The Ultimate Guide to Designing and Navigating Spaces for People with Vision Impairment [online], available at: vieweddesigning-navigating-spaces-people-vision-impairmenthttps://www.bigrentz.com/blog/ultimate-guide-,lastonDecember05,2021

Pallasmaa, J. (2012 edition) The eyes of the skin, John Wiley and Sons Ltd, Great Britain Soukup, P. (2005) Looking Is Not Enough: Reflections on Walter J. Ong and Media Ecology [online] Proceedings of the Media Ecology Association, Volume 6, available at: Soukup.pdfecology.org/resources/Documents/Proceedings/v6/v6-08-https://media-,downloadedonJanuary8,2022 Zumthor, P. (2006) Atmospheres, Birkhauser, Berlin

American Psychological Association . (n.d.). Apa Dictionary of Psychology. American Psychological Association, available at: https://dictionary.apa.org/cognitive-impairment, last viewed on January 15, 2022

Πολυαισθητηριακός σχεδιασμός και οπτικές αναπηρίες:

122

Bloomer, M & Kent C. (1979) Body, Memory, and Architecture. Yale University Press

Karlsson, G. (1996) The Experience of Spatiality for Congenitally Blind People: A Phenomenological-Psychological Study, Human studies 19, p. 303-330, Kluwer Academic Publishers, Netherlands

Hara, K. (2011) Designing Design. Baden: Lars Müller Publishers

Farah, Martha J. (1990) Visual agnosia : disorders of object recognition and what they tell us about normal vision, Mass. : MIT Press, Cambridge

Mandal, A. (2019) What is visual impairment? [online] NewsMedical, available at: 2022What-is-visual-impairment.aspx.https://www.news-medical.net/health/,.retrievedonJanuary13,

Gibson, J. J. (1966) The Senses Considered as Perceptual Systems, Boston: Houghton Mifflin

Davis, Ch. P. (2021) Medical Definition of Blindness [online], MedicineNet, available at: https://www.medicinenet.com/ blindness/definition.htm , last viewed on January 13 , 2022

Dischinger, M. (2000) Designing for all senses -Accessible spaces for visually impaired citizens, thesis, Chalmers University Of Technology, Sweden

Bucknell, A. (2018) Architecture you can smell? A brief history of multisensory design, Metropolis [online e-journal], available at architecture-design-history/https://metropolismag.com/viewpoints/multisensory-,lastviewedon05December2021

123 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

Ashworth, W. B. (2016) Scientist of the day – Jean Francois Niceron [online], LINDA HALL LIBRARY, available at: https:// www.lindahall.org/jean-francois-niceron/, Last viewed on December 20, 2021

Pop, D. (2013) Space Perception and Its Implication in Architectural Design [online journal] Acta Technica Napocensis: Civil Engineering & Architecture, Vol. 56, No 2, pp. 211-221, available at: downloadedPerception_and_Its_Implication_in_Architectural_Designhttps://www.academia.edu/10935249/Space_,onJanuary20,2022

Βιβλιογραφία

Marquez, A. (2017) Introduction to multi-sensory design [online] available at: onblog/2017/7/23/what-is-multi-sensory-designhttp://www.aknamarquez.com/,lastviewedDecember09,2021

Sainte anastasie (2018) Οι 6 τύποι οπτικής αγνωσίας και τα συμπτώματά της [online] available at: 2022agnosia-visual-y-sus-sntomas.htmlanastasie.org/articles/psicologa-clnica/los-6-tipos-de-https://el.sainte-,lastviewedonJanuary15,

Άλλο:

Paivio, A. (1969). Mental imagery in associative learning and memory. Psychological Review, No 76: 241-263.

Bou-Nahara, B. (2020) Anamorphic Perspective Museum [online] available at: 2021anamorphicperspectivemuseum,https://boutrosbounahra.com/lastviewedonNovember22,

124

125 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης

Lynch, K. (1960) The image of the city, Cambridge, Mass. : M.I.T. Press Tanizaki, J. (2016) Το εγκώμιο της σκιάς, μεταφρασμένο από Ιαπωνικά από Π. Ευαγγελίδης. Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα

Lee, J. (2013) Design for all 5 senses [online video] Official TED Conference 2013, Available at: Decembertalks/jinsop_lee_design_for_all_5_senses#t-86313https://www.ted.com/,Accessedon09,2021

Downey, C. (2013) Design with the blind in mind [online video] New York, New York TED Conference, available Accessedwww.youtube.com/watch?v=apiScBmE6rA&ab_channel=TED,at:https://onDecember09,2021

Βιντεογραφία:

Kaijo, Ch. (2007) Primary and Secondary qualities [online], Frensostate, available at downloadedartshum/philosophy/documents/Kaijo-CUPR1-1.pdfhttps://www.fresnostate.edu/,onNovember11,2021,pp.49-54

Φιλμογραφία: Koyaanisqatsi: life out of balance (1983) Directed by Godfrey Reggio [film] Island Alive, New Cinema

Downey, C. (2015), An Architects story: Chris Downey, AIA National YouTube channel [online video], available channel=AIANationalhttps://www.youtube.com/watch?v=zrtfXDk0L8A&ab_at:,accessedatJanuary16,2022

Βιβλιογραφία

La Haine (1995) Directed by Mathieu Kassovitz [film] Canal + Window (1945) Directed by Alfred Hitchcock [film] Paramount pictures

126

Rear

127 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης Εικόνα 1: Αριστοτέλης [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταία%CE%B9%C2%BB-%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%B1%CF%8%CF%84%CE%BF-%C2%AB%CF%83%CF%80%CE%AF%CF%841%CE%BD%CE%BF%CE%AF%CE%B3%CE%B5%CE%B9-https://www.archaiologia.gr/blog/2011/12/14/%CE%B,επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 2: Πλάτωνας [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη Φεβρουαρίουapathy-towards-public-affairs,https://steemit.com/philosophy/@koltci/plato-the-priceof-στο:τελευταίαεπίσκεψη:42022 Εικόνα 3: Σκίτσο της μεθόδου του Brunelleschi [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταίαkoltci/plato-the-price-of-apathy-towards-public-affair,https://steemit.com/philosophy/@επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 4: Γαλιλαίος [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: https://www.biography.com/scholar/galileo, τελευταία 4επίσκεψη:Φεβρουαρίου 2022 Εικόνα 5: Francis Bacon [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: html,τελευταίαhttps://en.24smi.org/celebrity/80805-francis-bacon.επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Ευρετήριο εικόνων

Ευρετήριο εικόνων

Εικόνα 7: Αναμορφική τέχνη του George Rousse [εικαστική εγκατάσταση], διαθέσιμη στο: anamorphicart-by-george-rousse/,ttps://manic360.com/τελευταίαεπίσκεψη: 4 Φεβρουαρίου 2022

στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταίαhttps://www.britannica.com/biography/George-Berkeley,επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 9: Edmund Husserl [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταίαhttps://www.wikiwand.com/en/Edmund_Husser,επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 10: Martin Heidegger [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: επίσκεψη:Heidegger#/media/File:Heidegger_2_(1960).jpg,https://en.wikipedia.org/wiki/Martin_τελευταία4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 11: Maurice Merleau-Ponty [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο : Φεβρουαρίουtemporalityin-an-online-world/,https://s-usih.org/2020/04/teaching-τελευταίαεπίσκεψη:42022 Εικόνα 12: Muller Lyer Illusion [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: phenomenologymerleau-ponty.html,http://lgatrm.blogspot.com/2015/01/τελευταίαεπίσκεψη: 4 Φεβρουαρίου 2022

Εικόνα 8: George Berkeley [εικόνα

128

Εικόνα 6: Rene Descartes [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταίαrenedescartes-modern-great-philosopher-b1890723.html,https://www.independent.co.uk/independentpremium/επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022

129 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης Εικόνα 13: Μηχανή τυπογραφίας 1936 [εικόνα στο διαθέσιμηδιαδίκτυο],στο: aletterpress-typeface-without-metal,https://www.quora.com/How-can-I-make-τελευταίαεπίσκεψη: 4 Φεβρουαρίου 2022 Εικόνες 14 & 15: Οπτική απεικόνιση του φουκώ στο “The order of things” [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη 2022order-of-thingsdiagram/,https://progressivegeographies.com/2011/03/23/foucault-στο:τελευταίαεπίσκεψη:4Φεβρουαρίου Εικόνα 16: Richard Rorty [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταίαrichardrortys-philosophical-argument-for-national-pridehttps://www.newyorker.com/culture/cultural-comment/,επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 17: Walter Ong [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταίαhttps://poetikhars.fandom.com/tr/wiki/Walter_J._Ong,επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 18: Michel Foucault [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: τελευταίαhttps://www.britannica.com/biography/Michel-Foucault,επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 19: Downcast eyes [εικόνα σε βιβλίο], Downcast eyes, σελ.1

Εικόνα 21: Στιγμιότυπο από ταινία La Haine [ταινία] Canal + Εικόνα 22: Ville Radieuse, Le corbusier [εικόνα στο διαθέσιμηδιαδίκτυο],στο: city/,τελευταίαvilleradieuse-le-corbusiers-functionalist-plan-utopian-radiant-https://99percentinvisible.org/article/επίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 23: Peter Zumthor [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: 2022thinking-likearchitect/,https://archeyes.com/peter-zumthor-how-to-start-τελευταίαεπίσκεψη:4Φεβρουαρίου Εικόνα 24: Juhani Pallasmaa [εικόνα

130

Εικόνα 20: Weissenhof estate, stuttgart, Le corbusier [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: Φεβρουαρίουcorbusier-and-pierrejeanneret-photo,0013f-ad-classicsweissenhof-siedlung-houses-14-and-15-le-15-le-corbusierand-pierre-jeanneret/5318d122c07a80688c0com/490048/ad-classics-weissenhof-siedlung-houses-14-and-https://www.archdaily.τελευταίαεπίσκεψη:42022

Ευρετήριο εικόνων

στο διαδίκτυο], pallasmaa/,στο:διαθέσιμηhttp://dissolvingsounds.com/they-said-juhani-τελευταίαεπίσκεψη:4Φεβρουαρίου2022 Εικόνα 25: Τουαλέτα στην Ιαπωνία [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: επίσκεψη:templethe-origin-of-japanese-bathing-culture/,spacethat-embodies-the-rituals-of-water-established-in-a-https://www.inax.com/news/bathroom-τελευταία4Φεβρουαρίου2022

131 Ξεπερνώντας το φράγμα της όρασης Εικόνα 26: Φιλτράρισμα του φωτός από το shoji [εικόνα στο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: Φεβρουαρίουcom/the-many-face-of-shoji/,https://www.interactiongreen.τελευταίαεπίσκεψη:42022 Εικόνα 27: Αναγνώριση αντικειμένων από οπτικά [εικόνααγνωσικούςστο διαδίκτυο], διαθέσιμη στο: Φεβρουαρίου2a3f30f3359be6e8e935b28d/figure/0,tellusabout-perceptual-Behrmann-Kimchi/09a8db04fdf537f8semanticscholar.org/paper/What-does-visual-agnosia-https://www.τελευταίαεπίσκεψη:42022 Εικόνα 28: The mind and the body [βιβλίο], Designing design, Kenya Hara, p.157 Εικόνα 29: 5 senses Graphs, Jinsop Lee [εικόνα στο διαθέσιμηδιαδίκτυο],στο: blog/2017/7/23/what-is-multi-sensory-design,http://www.aknamarquez.com/ τελευταία επίσκεψη: 4 Φεβρουαρίου 2022 Εικόνες 30-37: νοητικά διαγράμματα, προσωπικό αρχείο