Խաչատուր Աբովյան «Վերք Հայաստանի» պատմավեպը

խզեալ զյուսոյն լար:

Բանայր ինձ զայն խոր զընդան հոգեսպառ.

Վայել զիմ կենաց

Ի Քո՛յդ վեհ անձին բերեալ՝ սիրամարտ. Բանաս զիմ լեզու, հանես զիմ բաղձանս Ի բոյլս դիւցազանց մերոց, ի կայանս. Զորս բուռն ժամանակն թաղէր ի մոխիր, Զորոց գին անկշիռ անգիտէր երկիր:

հասած՝ փախչում էր, որ իր գլուխն էլայ պրծացնի, Պարսիկը եդևիցը հասաւ: Սուրը գլխին պսպղաց, աչքերը սևացաւ, դեռ գլուխը չտված, հէնց իմացաւ՝ թէ մահն էնայ հոգին առաւ, հէնց ուզում էր, որ ի՛ր թուրը իր սիրտը կոխի, որ թշնամին իրան չսպանի, զօրականը որ թուրը չի՛ բարձրացրեց, թագաւորի միամօր որդին, որ հօր մահը չտեսաւ առաջին, քսան տարվայ փակ լեզուն՝ իսկոյն կապը կտրեց, բաց էլաւ, ու քսան տարվայ լուռ սիրտը՝ իր առաջին ձէնը տվեց. «Անօրէ՛ն՝

էս սհաթին չէ՛ր ճաքիլ: Գժվածի պէս վեր թռայ, երեխիս եմ նայում՝ փառք Աստուծոյ՝ սաղ ա, կողակցիս եմ աղաչում, սիրտը չի՛ կարում եդ բերիլ: Ի՞նչ էր պատահել, չէի իմանում: «Անաստուած՝ ինձ սպանեցիր հօ՝ էս ի՞նչ բան բերիր գլխիս». վերջապէս լսեցի: Ծառէքն էլ մէկ կողմից են ինձ ղնամիշ անում: Վերջապէս

հանել, Հայոց մեծ ազգին չէ՞ք ճանաչում»: Թաքըլի Դո՛ւ, դո՛ւ, իմ պատուական ազգ՝ քո որդու արածը, քո որդու խակ լեզուն սիրես, ընդունիս, ինչպէս հէրը իր մանուկի կմկմալը, որ աշխարքի հետ չի՛ փոխիլ: Երբ որ կմեծանամ, խրթին լեզուով էլ կխօսանք: Աղասին քո փոքր որդին ա, սրանից դհայ մեծ, դհայ անուանիքը շատ ունիս, ինձ մի սիրտ տո՛ւր՝ արևիդ մատաղ գնամ. տե՛ս, թէ ի՞նչ ձևով եմ գնում, նրանց բերում, առաջիդ կանգնացնում. որ

էր, ու մարդի ջանը սրսռացնում, ձէն տալիս: Ամէն մէկ ծառի ճղկներից, ամէն մէկ տան բաշից՝ հազար տեսակ սառցի լուլայ, հազար տեսակ ձնի քուլայ՝ կախ էր էլել ու բիզ բիզ իրար վրայ սառել: Հէնց գիտես՝ սար ու ձոր կամ նո՛ր էր ծաղկել, կամ նոր ծերացել, մահվան դուռն ընկել՝ շունչն էր մնացել՝ որ տայ, ու աշխարքիս բարով մնայ ասի: Ղուշ, գազան, անասուն, սողուն՝ որը փէտացել՝ էստեղ էնտեղ վեր էր ընկել, որն էլ վաղուց, ամսով առաջ բունը մտել՝ ձէնը կտրել, պաշարը վայելում, գարնան գալուն սպասում: Գետերի, առվըների երեսները սառիցը մէկ գազ էկել, հաստացել, իրար վրայ դիզվել՝ էնպէս էր ջրի, աղբրի բերնին հուփ տվել, որ մօտըներին կանգնողը միմիայն նրանց խուլ ձէնն

որ զանգակը քաշի ու իրանք՝ մէկ քանի ծունր դնելուցը եդոյ՝ մարդիքը սեղանի առաջին կամ սների տակին, կնանիքը եդի դասումը իրանց համար իրար մօտ շորը փռեցին, չոքեցին, գլուխ գլխի դրին ու սկսեցին զրից անիլ, իրանց գեղի ու տների բանը պատմիլ, իրար հալ հարցնիլ, մինչև տէրտէրն էկաւ. ճրագները, կանթեղները վառեցին՝ որտեղ ձէթ չկար, մղդսին ածեց՝ տէրտէրի փիլոնը

էս որ ասում եմ: – «Է՜հ՝ ժամ չի՛ դառաւ մեր գլխին, մէկ իշի հարսանիք դառաւ, տօ՞». սկսեց տանուտէր Օհանէսի մեծ տղայ Աղասին բերանը բաց անիլ ու ինքն իրան թոնթորալ, բարկանալ՝ որ իր բոզ ձին թամքել, հազիր

վրայ նստում, մէկ կուշտ քնում, էլ եդ ներս մտնում: Շատ անգամ էն վախտին էր ժամ գնում, որ ամէն բանը կերել պրծել, օրհնեալ եղերուքն էին ասում: Ո՛չինչ, մէկ էրկու խաչ էր հանում երեսին, ժամի

հոտ, սարի

աղբիւր, դաշտի պէս մասիլ, երկրի պէս հաց, երկնքի պէս լիս. վայելի՛ր Աստուծոյ բարութիւնը, ուրըշին էլ փայ տո՛ւր. աղքատ տեսնելիս՝ կերցրո՛ւ, կշտացրո՛ւ. ղուշը վրովդ անց կէնալիս, կանչի՛ր, կուտ տո՛ւր, դու առատ ձեռք ունեցիր, որ առատ առնիս ու բախտաւոր ըլիս: Ա՜խ՝ բոլոր կանեմ, կեանքս ուզեն, չե՛մ խնայիլ, բայց ի՞նչ կըլի՝ որ տէ՛ր իմ և Աստուած ջան՝ էս հոգին մէկ օր էլ ա՝ մի ինձ երևի, որ էսպէս կարօտ չմնամ, չէրվիմ, չմաշվիմ նրա աննման սիրովը: Ե-

չիմանամ՝

Ես իմ

իմանում, որ մարդ խոստովանվէլիս, ինքը պէտք է իր մեղքի վատութիւնը, իր արած չարութիւնը միտք անի, փոշմանի, զղջայ, Աստծուն խնդրի՝ որ իրան թողութիւն տայ, որ էլ չանի, կարողութիւն տայ, որ իր ճամփիցը չհեռանայ, բարի ըլի, թէ չէ՝ զօռ անելով, մարդի վրայ բեռը դնելով, անկաջը էսպէս բաներով լցնելով՝ սրտիցը ո՛չինչ խաբար չառնելով, ի՞նչ կընգնի մարդի ձեռքը. ո՛չինչ:–Հինգ օր էլ գլուխդ

կընդունի: Թէ բան ունիս, է՛ն ասա՛. էդով քարվան չի՛ կտրվիլ: Նստում են երկա՜ր, զոռնալամայ խօսում, հազար բանի անուն տալիս, հազար հրաշք պատմում, մէջը փուչ, օխտը հատիկ, ո՛չ աղ կայ, ո՛չ համեմ: Քրիստոս գիտենայ՝ իմ ծառիցը ու դաշտիցը շատ բան եմ սովրում, քանց սրանցից: Տօ փող էլ ուզես, կտամ, չունէնամ, գլուխս կծախեմ, քեզ կպահեմ, թաքըլի էնպէս բան ասես, որ խելքումս մտնի. իմ հաւարին հասնիս, էն ժամանակը հոգիս ուզես, քեզ թասիր չե՛մ անիլ,

անլվայ հաց ուտի, ամսըներով չոլումն ու գօմումն իր օրն անց կացնի, նրանից էլ ի՞նչ հարցնես, ի՞նչ բեդամաղ ըլիս. նրա ասածը ո՞վ չվանի կդնի: Թէկուզ գեղըցին, թէկուզ եաբանի հայվանը, մի հէսաբ ա: Մէկ մարդ որ խաչ հանէլիս չիմանայ՝ թէ ձեռը առաջ դօշին պէտք է դրած,

գիշեր ցերեկ, որ թէ էնպէս էր պատահում, որ Թուրքերն էկել էին, բաղը լցվել, կամ իրան սպանիլ, կամ իր հարևանին, էն ժամանակը երկնքումն ըլէր, վեր կգար, գեղի էն կողմիցը ձէն տային, իսկոյն ական թօթափել հազիր էր, ու թէ բառով բանը չէ՛ր վերջանում, էն ժամանակը նա իրան թրի, թվանքի ու կռան հունարը էնպէս էր ցոյց տալիս, որ թշնամին մնում էր կատու դառած, կամ նրա ձեռին, հնձանի տաքարին ղուրբան ըլում, որ թաղում, ծածկում էին, չունքի հազար անգամ

նրա բոյը

սիրտըները կրակ էր ընկնում, խելքըները գնում, ուզում էին իրանց հոգին հանեն, նրան տան: Ջանգիւլում ասէլիս, կամ ֆալ քցէլիս, կամ թիզ բաց անէլիս, ամէնն էլ իրանց մտքումը նրան էին դնում, երազում նրան տեսնում, վեր կէնում՝ նրա սիրուն՝ ա՜խ ո՜խ քաշում: Նրա ձեռի խնձորը կամ վարդը որ մէկի ձեռն էր ընկնում, որ փթում էլ էր, կամ չորանում, էլի նա ծոցիցը չէ՛ր հեռացնում, քնէլիս՝ բարձին դնում, զարթնէլիս՝ դօշին, երեսին, կամ քթին: Մէկ տեղ ղօնաղ ըլէլիս՝ հազար տեղից՝ պատի արանքից, դռի շեմից, տան պուճախից՝ հէնց նրան էին մտիկ տալիս ու շատը ուզում էր՝ թէ հէնց էն սհաթը, եա Աղասու ձեռը նրա ձեռին դիպչի, կամ շունչը շնչին, եա թուրը սիրտը

Գլխովդ միշտ պտիտ կըգանք, Ա՛ռ մեր հոգին, դու մեր հրեշտակ. Թէ թաղես էլ մեզ՝ ձէն կտա՞նք, Էլ քեզ կօրհնենք, քեզ ղուրբան գնանք: Երկնքին դու լիս ես տալիս Ծաղկերին հոտ, համ, ու հոգի. Դաշտ, սար ու ձոր քեզ տեսնելիս, Գլուխ վեր բերում քո առաջի: Բիւլբիւլն մեռած սազիդ ձէնին, Վարդն թոռոմած՝ սէրդ յիշելիս, Ա՜խ են քաշում, տալիս գլխին. Վա՜յ են ասում, դու մտիկ չտալիս: Քանի սաղ ենք, քեզ ըլինք ղուրբան, Քո շվաքիդ տակին մնանք. Ա՛խ թէ մեռնինք, մեր գերեզման Էլ գաս, կոխես, որ դինջանանք:

Տանիցը որ դուս ես գալիս, Ամէնիս աչքն վրէդ մայիլ՝ Քաղցր լեզուդ մենք լսելիս, Ոտիդ տակին ուզում մեռնիլ: Ղալամով աչքերդ ա քաշած. Սուրահի բոյդ մէկ չինարի. Աշխարքի աչքն քո վրէն մեռած,

հունարն էր: Շիրախանի բալանիքն ասես՝ թէ մառանի, մօր ջիբումն էր: Սա էլ հօ էնպէս կապ էր ընկել, պպին կանգնել՝ թէ ընչանք ժամը դուս չի գայ, նրան որ մեռնի էլ, մէկ կաթը ջուր չի տալ: Աղասու նշանածն էլ՝ լաւ ոտին, գլխին էր անում, ամա ի՞նչ անէր ջրատարը, ձեռիցը մէկ բան չէ՛ր գալիս: Անաստուած կէսուրը ո՛չ մէկի դնչին էլ՝ չէ՛ր նայում, չէ՛ր մռում: Ամա բանը իր ձեռովն էր հազիր արել. արաղ, գինի, հաւ, ձու, ոչխարի միս, բայց ժամը չարձակված, վա՜յ նրան որ էստոնց կշտովն անց կէնար, կամ մատը դնէր վրէն: Էս միջոցումը

են, իրանց ջահելութիւնը մոռացել, ու չեն էլ ուզում, որ մենք էլ ա, մեր օ՛րը քաշենք»: Բայց տանուտէր Օհանէսը՝ էփված, փորձած մարդ ըլելով, միրուք ու մազեր հազար բանում սպիտակացրած, հազար չաթու, չվան կտրած՝ ծանր, ուռած կանգնել՝ գզրին թամբահ էր անում, որ Թուրք պատահէլիս, տանի մէկ տեղ ղօնաղ տայ, շանը լաւ մտիկ անի, որ մարդի չկծի, ու տէրտէրն էլ մէջըները քցած, քիչ քիչ երիշ արին, տուն գնացին: Հէնց նրանք հեռացան, մեր ղոչաղ տղէրքանց

բաց տեղ չէ՛ր մնում, բոլոր ծածկում էր: Փէշերը ու նեղ թևերը իշի նոխտի պէս ուսըներիցը կախ ընկած, գետինն էին հասնում ու դիպած տեղը թամուզ աւելում, հայլի շինում. ամէն մէկ քուրք՝ մէկ թզաչափ մազ ունէր, բայց ախ՝ շատ արևի ու անձրևի ձեռիցը

տայիր, խելքդ կէրթար, խասի ու

միջում կորած էին, բերնըներիցը կտրում էին, օղլուշաղի ոտն ու գլուխը թամուզ պահում. տղամարդը շատ օրը հանդումն ա ըլում, ի՞նչ հաջաթ. կինարմատը միշտ պէտք է աբուռով հաքնի, աբուռով մաշի: Մէկը մէկի ջգրու շատ անգամ իրանց օղլուշաղին էնպէս էին ծաղկում, զարդարում, ինչպէս գարնան վարդը: Սաղրի մաշիկ, կարմիր ծուղէք, ղասաբ՝ ղրաղները գիւլաբաթնով արած՝ փոխան, ալ դարայի մինթանայ (քաթիբայ), զառ լաչակ, ղալամքար

ղարարդ: Փորացաւ ընկածի պէս՝ մարդ չի՛ իմանում, թէ թիքէն ո՞ր կողմովն ա կուլ գնում: Փողը որ կայ՝ ժանգ ա, ձեռի կեղտ՝ էս օր կայ, էքուց Աստուծով մխիթարիս: Մեռնիս՝ պէտք է շներոց, գիլերոց ըլի: Թէկուզ փողի համն առած, թէկուզ իր միսը կերած՝ հէսաբը մէկ ա: Սարդարն էլ ա մեր դուռը գալիս՝ փողատէրն էլ: Տաշտումը հաց ունէնամ, կարասումը գինի, ջվալումն ալիր՝ հէրն անիծած՝ որ չիփ չիփլախ էլ ըլիմ, դարտ անեմ: Օջաղս լիքս ըլի, տանս բարաքեաթ, որդիքս սաղ սալամաթ, թո՛ղ օրը հազար մարդ մտնի, հազար մարդ դուս գայ, ի՞նչ եմ հոքում. հացն Աստծուն ա, ես էլ հետը, ո՞վ հասնի, թո՛ղ ուտի. Տէրին փառք, տեղը հլայ շատ կայ, տղէրքս սաղ ըլին, ջանս ապրի՛. Աստուած իր ստեղծած բանդի

որթի ըլիմ, ո՛չ մէկ բուռը հողի արժանանամ՝ թէ սուտ ըլիմ ասում, Աստուած, երկինք, գետինք, ծով, ցամաք, մէկ ծեղ էլ չեն տալ՝ որ աչքդ կոխես: Թո՜ւհ՝ մարդ իրան հոգին պէտք է ծախի, որ փողի թամահ անի: Հազար տարի էլ՝ որ քո ազիզ սիրելու դռանն էլ՝ շլինքդ ծռես, կանգնիս, սովու մեռնիս, հազար տարի անօթի փորով զկռտաս, մէկն էլ ա, քեզ տուն չի՛ կանչիլ, մէկ սառը ջուր խմացնիլ»: «Էն մարդն էլ՝ որ քո տանը կերել, խմել, ամսով, տարով քո աղ ու հացի վրայ ա էլել, աչքը աչքիդ առնելիս՝ հէնց գիտես՝ թէ գիւլով խփեցին: Ետևն ա քեզ դէմ

դուս

մի

արշտոտայ, քունը տանի, կակող բարձի վրայ, ղույթուքի եօրղան դօշակում երկար ձգվի, ուտի, խմի, քէֆ անի, փորն ու գլուխը հաստացնի, ու գայ, մեր ջանին ընկնի, թէ ինչ որ դատել էք՝ էն էլ մեզ տվէք, որ տանինք՝ լաւ ուտենք, լաւ հաքնինք, լաւ մաշենք, ձեզ համար աղօթք անենք: Ախպէ՛ր, բաբա՛, ջա՛նմ, գեօ՛զմ, աղօթք ունիս, քեզ համար պահի՛, քեզ հմար արա՛: Ի՞նչ ես տվել, որ մեզանից չե՛ս կարում եդ առնիլ: Ըսկի որ չըլի, կասեմ՝ Աստուած՝ քեզ համար մէկ պասորթ կանեմ: Աստուած բերնին չի՛ նայում, սրտին ա մտիկ տալիս: Մէկ հաս ու չհաս պատահէլիս հօ՝ ուզում

յիսուն մեծ, պստիկ գլխին հաւաքել, առաւօտէց մինչև մութը ուսումն ա տալիս, իր մասաբի բանը սովորցնում, մերոնք հէնց իրանց քէֆն են արամիշ անում: Ո՞րի արածն Աստծուն դի՛ր կգայ, ձեզ եմ հարցնում, ասում

գլխին, եա երեսին թագի. ամա ի՞նչ անեմ, սիրտս պատռում ա, որ մեր ողորմելութիւնը միտքս եմ բերում: Թո՛ղ ինձ կարթացնեն, որդուս ուսումն տան, մեզ ճամփայ շհանց տան, ճամփից, հաւատից չհանեն, սատանի փայ ըլիմ, մէկ բուռը հողի, մէկ գազ կտաւի, ժամ, պատարագի հասրաթ, թէ աչքս ուզեն, չհանեմ, իրանց տամ, որդիս ուզեն, չմորթեմ, մատաղ անեմ»:–«Ի՞նչ ասեցիր, հէրիք ա, խնամի Յարութիւն», ասեց Տանուտէրը, «ո՞ւմ ասես, ո՞ւմ.

ձեր տանը փչի՛ր. էս քամին մեզ հէրիք ա, որ ոտն ու ձեռ սառցնում, փէտացնում ա: Կրակ, պատուհաս ա՝ էլի. զրից ունիս, տա՛ր ձեր քուրսու տակին արա՛, որ լսողի քունը տանի. ի՞նչ ես չարչու մասալէքդ բաց արել, գլխըներս տանում: Մենք էլ լաւ գիտենք՝ թէ կորած էշը ո՞ր գոմումն ա կապած, ամա ի՞նչ անես՝ որ մօտանողի շլինքը կոտրում են, իշի ոտն ու գլուխը խուզում, որ տէրը տեսնելիս՝ զռում էլ ա, ասում են՝ թէ քոնը չի՛, ո՞ւմ գլուխը կտրես: Վաղի մասալէն չըլի թէ՝ ուղտին հարցրին, ընչի՞ ա շլինքդ ծուռը, ասեց ի՞նչ տեղս ա դուզ, որ շլինքս ծուռը չըլի: Մեր բանն էս ա դառել, ասելով ո՞ւմ կապի կբերես. առաջ

քարին դիպչի, քամին տանի. համեցէ՛ք՝ խռովել ես, սառը ջուր խմի՛ր, սիրտդ հովանայ, համեցէ՛ք՝ քո գլուխը որ կայ, սար ա. անձրև, ձին, կարկուտ, կայծակ՝ թո՛ղ դիպչի էլ, գայ էլ, ի՞նչ վէճդ ա: Մենք էլ լաւ գիտենք՝ որ դրուստն ես ասում. ամա ի՞նչ անես՝ որ գեղըցու խօսքը չվանի չե՛ն դնում, քաղաքացին էլ տեղը տաքացրել, տազ արել, իր չայը խմում, ո՞ւմ դարտն ա, թէ քարը քարի վրայ չի՛ կանգնիլ, ամէն մարդ իր գդակն ա դզում, իր գլուխը քորում, բերանդ բաց անելիս՝ հող են ածում, աչքդ բաց անելիս՝ թոզ. շունը տէրը չի՛ ճանաչում. ո՞ւմ ասես,

քշի՛. ձիդ ներս քաշի՛: Մտնինք գօմը. տեսնինք համը, ուտենք փլաւը, մարսենք չլաւը. ամա աղլուխդ դի՛ր քթիդ, որ հոտը չդիպչի սրտիդ: Լսեցի՞ր, նստեցի՛ր. չէ՛՝ կանգնի՛ր, իմացի՛ր. բանը բանի նման չի՛. ա՛ռ քեզ տրաքոց: Շփոթ ու խաշիլ ա, որ հմիկ իրար կխառնվի: Թէ ճար ունիս, փէշդ ձեռիդ պահի՛ր, գդակդ գլխիդ՝ թէ չէ՛ գլխաբաց որ դուս գաս, խարփուխ կընկնիս, թէ ասածս չանես՝ պարտական ըլիս:–Գօմի սաքուն էնպէս էր տաքացել, ինչպէս համամ: Աթարի կրակի մարմանդ գոլը մէկ կողմից, եզի, կովի, ձիու հոտը միւսիցը՝ մարդի քեալլայ էին ծակում: Փորները սոված, գլխըները դարտակ, ձեռք ու ոտք մրսած, գօմի ծանրացած բուղն ու կրա-

հըմիկ որ ջհանդամը գնում են, թո՛ղ գնան դրանք: Սրանց ոտը պէտք է կոտրվէր՝ որ մեր շեմը չէին կոխել: Էս ի՞նչ բան էր, որ մեր գլուխն էկաւ, գեղի, աշխարքի միջում խայտառակ էլանք: Մերը մեզ հասաւ: Թէ մենք, թէ մեր գզիր Կոտանը: Ով ասես, մեզ վրայ պտի բերանը բաց անի»:–«Տօ քաւթառ իմանսզ՝ իմ ցաւս հէրիք չի՛, դու էլ մէկ կողմիցն ես միսս ծամում: Ի՞նչ ես բերնիդ կապը կտրել ու լեզուդ քեզ

կում անում, ամա ձեռը ո՛չինչ չէր ընկնում, հազալ մազալու վախտը անց էր կացել: Սոված փոր, ծեր մարդ, դարտակ գլուխ ու էնպէս խնկահոտ, մեղրահամ, ի՞նչ լազաթ կտայ, իմացողը թո՛ղ իմանայ: Էլ ի՞նչ ասեմ: Էստուր համար էր մեր պարոն տանուտէրը կատաղած առջի պէս փորը բռնել, պտիտ գալիս: «Վա՜յ իմ աչքս դուս գայ՝ տա՛նուտէր ջան՝ վա՜յ ես դժոխքի փայ ըլիմ. վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ. էդ ի՞նչ ա քո հալը՝ գլխիդ մեռնիմ. մկամ քո Կոտանը մեռել, կորել ա, որ դու էդ օրն

սև օրը լայ ու տանդրոչ ձեռիցը պրծնի: Քու դուշմանի գլուխը չի գայ, ինչ նրա հալն էր, տանդրոչը հօ՝ Աստուած ո՛չ շհանց տայ, ընչանք թաքրար ջուր կբերէին, իրանն իրան հասաւ: Միրուք, բերան, քամակ, ծոց, քուրք, մուրք հոտած բազկաթանի մէջը չխչխպում, ծլծլում էին: Ջէբ, լաբչին՝

Էլ

կանէին

եա մածուն քսիլ, որ շատ

էնպէս էր քօքիցը խանձվել, պլոկվել: Էս տեղանց էր՝ է՛ն քաղցր օրհնութիւնը տալիս, որ մէկ դուռթմի էլ ա՝ ինքը չի՛ դիմացաւ, ու ուզում էր, որ մեր խեղճ թանակոլոլ, մեղրաթաթախ, վարդահոտ տանուտէրին ճամփու բերի:– «Ժամումը գլխըներս տանում են, հէրիք չի՛, գոմումն էլ են ուզում, իշխանութիւն բանացնի, ախր ի՞նչպէս մարդ համբերի», վրայ բերեց տանուտէրը: «Ձեր օրհնողին ի՞նչ ասեմ. նալաթ չար սատանին, բերանս ի՞նչ ա գալիս, եդ գնում»: Էլի երկար էսպէս

տա՛յ: Ընչանք մեռնինք ո՛չ, որ մէկ օր էլ էսպէս էլով, գիւնով Ռուսի ձեռի տակին նստինք, քէֆ անենք»: «Ա՛մէն, ա՛մէն». ձէն տվին ամէնն էլ: «Տունդ շէ՛ն կէնայ, տունդ՝ Տա՛նուտէր՝ որդիքդ ապրի՛ն. Աստուած օջաղդ հաստատ պահի՛. նամարդի մուհդաջ չանի՛. մեր գլխի թագն ես, մեր աչքի ծաղիկը, Հայր Աբրահամի օրհնութիւնը քեզ վրայ, Սիմէօն ծերունի պէս քո ըմբրի խէրը տեսնիս: Քեզ ծուռը մտիկ անողի աչքը քօռանայ, ո՞ւմ սրտումը մէկ խէր կայ, Աստուած

տուած, վերջըներս բարի անես: Կենդանութիւն»: Էսպէս ամէն մէկ խմող ամէնին ջոկ ջոկ մէկ բան պտի ասէր ու էն էլ ամէն թասի վրայ: Թէկուզ քսան թաս էլ մէկ մարդ խմի, քսան մարդ էլ նստած, ամէն թաս խմէլուն, ամէնին էլ յատուկ յատուկ մէկ բան որ չասի, թասը կուլ չի գնալ, բկումը կմնայ: Շատն էլ թասը մէկ սհաթ քիմի

Հէնց ջուրն

էլ իր սազը քոքեց, ճնգճնգացրեց. հա՛ կաց, ու քէֆ արա՛: Պատերը դրմբում էին, գետինը զրնգզրնգում, օջոռքը տեղըհան ըլում, նրա ձէնը մարդի քեալլին ցցվում: Էնպէս զօռբայ ձէն ունէր Վիրապը, որ հինգ սհաթվայ ճամփից լսվում էր. «Փի՛ր օլսան՝ փի՛ր՝ ջանմ սան՝ ջանմ. ի՞նչ կըլէր՝ որ քո մէրն քեզ նման մէկ հինգն էլ էր բերել, որ աշխարքի միջումը մի հատ չըլէիր: Ասա՛՝ բերանիդ ղուրբան՝ ասա՛. բերանդ ապրի. ըմբրով

Օտար մարդը հէնց կիմանար՝ թէ էս գեղըցիք

տէրն են. ո՛չ դարդ ունին, ո՛չ ղասաւաթ. ամէն մէկը հազար թումանի տէր են: Ռհաթ խալխը՝ որը ձեռնաբռնուկ էին արել, պար գալիս, որը բոլորեշուրջ նստել՝ քէֆ էին անում, որը խաղ էր ասում, որը դամ քաշում: Էստեղ զուռնէն էր փչում, էնտեղ ճժալախտի էին խաղում, միւս տեղը փահլևաններն էին կոխ պրծնում, եա ղարաչիքը ֆալ բաց անում: Մանր տղէրքն էլ՝ եա ձնաթօփի էին խաղում, եա

տղամարդութիւնը, հունարը տեսնէր ու զարմանար: «Ջանմ սան. ջանմ. Աղա՛սի՝ մէրդ մէկ հատ ա քեզանից բերել, հազար տարի անց կէնայ, քեզ նման մէկն էլ ա չի՛ բհամ տալ», ասում էին թամաշաւորքն ու խնդում, ուրախանում, ծափ տալիս: Յանկարծ էս քէֆի միջումը՝ հէնց բռնես՝ մէկ ամպ տրաքեց, երկիրը շարժեց, եա

որ աղչիկ քաշեն, ո՞վ հադդ ունէր, որ ծպտայ: Բարիկենդանը սուգ դառաւ: Երեխէքը լալով, դողալով տուն փախան, կնանիքը դռները կոխպեցին ու շիրախանի կարասների

էլ եդ եդ փախչում, էլ եդ եդ գալիս, մտիկ տալիս: Ի՞նչ խեղճ, ողորմելի մէրն էր անում, Աստուած հեռու տանի. քար չէ՛ր մնացել՝ որ գլխին չի խփի, հող չէ՛ր մնացել, որ վրէն չածի: Ձագը կորած հաւի պէս մէկ դէս էր վազում, մէկ դէն, մէկ գլխին տալիս, մէկ ոտին: Է՛նքան էր ծնկներին, գլխին խփել, հարայ տվել, լաց էլել, մազերը պռճոկել, երեսը չանգռել, կտրատել, որ էլ ո՛չ աչքումը լիս կար, ո՛չ ջանումը թաղաթ, ո՛չ բերնումը լեզու: Էնպէս հէնց ձէնը փորն ընկած, շուն-

երևալ: Բան ու գործ չունի՞ք. գնացէ՛ք ձեր տունը. ի՞նչ էք էստեղ կիտվել: Ի՞նչ անամօթ մարդիկ էք. տօ ձեզ չե՞մ ասում. քառացե՞լ էք: Արի՛, գնա՛նք բաղը՝ Թա՛գուհի ջան՝ անումիդ մեռնիմ. ծառերը ծաղկել են՝ քո ծաղիկ երեսին ղուրբա՛ն:– Դաշտերը կանաչել են, քո կանաչ արևին մատաղ գնամ: Ո՞ւր ենք մնացել

տալիս, ու վարդի պէս փայլում, դառել էր սիպտակ քաթան, սառել, սպրթնել: Էն երկնանման աչքերը, որ տեսնողի հոգին վառում, կրակում էին, ընկել էին խոր, փակվել, կուլ գնացել: Թագուհին, ջիւան Թագուհին, մօրը մէկ Թագուհին, որ հրեշտակի նման, ում որ մէկ մտիկ էր տալիս, հոգին անմահական խնդութիւնով լցվում էր, սառել, փէտացել, անշունչ, անլեզու մնացել էր գետնի վրայ ընկած, երեսը երկինքը քցած, հէնց գիտես՝ թէ էլ էս աշխարքումը չի՛, հրեշտակաց

չէր մնում, որ նա վրէն չի չոքի ու Աստծու ողորմութիւնը խնդրի: Աղքատ տեսնէլիս՝ բերնի թիքէն հանում, իրան էր տալիս, որ նրան օրհնի, նրանց արևշատութիւն խնդրի: Բաղն էլ՝ է՛ն ժամանակն էր գնում, որ լիսն ու մութը դեռ չէ՛ր բաժանված ըլում: Բաղիցն էլ է՛ն վախտն էր տուն գալիս, որ մութը գետինն առած, ոտը քաշված, խաղաղված էր ըլում: Ով ուզենար, նրան տեսնի, եա ծառի, եա պատի տակի պէտք էր տափ կէնար, որ նրա սուրբ երեսը տեսնէր, նրա աչքի լսովը հայիլ, մայիլ մնար: Ծաղկըներն էլ՝ հէնց իմանաս՝ նրա ոտի ձէնն առնէլիս՝ ուրախանում, ցնծում, բացվում, փչչում էին: Ղշերն էլ՝ նրա երեսը տեսնէլիս, հէնց բռնիր՝ նո՛ր հոգի էին առնում, գլխըները թևըների տակիցը բարձրացնում,

իրիգնայ հովը, արեգակի մէր մըտնիլը տեսնի ու միասին պտուղ ծաղիկ հաւաքեն, գնան տուն: Շատ անգամ վարդի փունջը մէկ ձեռին, մանիշակինը մէկել, աչքը որ չէ՛ր բաց անում, հէնց գիտես՝ սար, ձոր, ծառ, թուփ, խոտ, ծաղիկ՝ նրան էին մաթ մնացել, նրա շունչն ըլէին ուզում, որ

ձէնը քաշում: Առաւօտեան ցօղը, իրիգվան վերջի լիսը, մէկը նրան տեսնէլիս՝ ցնծալով վեր էր գալիս, որ նրա սուրբ երեսին նստի, մէկը ցաւելով՝ երեսն իրան էր քաշում, աչքը խփում, որ նա շուտով քուն մտնի, գիշերն անց կէնայ, որ առաւօտն էլի գայ, նրա տեսութեան արժանանայ, նրա լուսովը հոգի առնի ու զվարճանայ: Քունը նրա աչքերին է՛նպէս էր մօտանում, ինչպէս մէկ սրբի՝ երկնային հրեշտակը: Թևերն երեսին փռում, անմահական երազով նրան գրկում, գգվում, արթնացնում, էլ

աշխարքս

ա՜յ

ինչ

նի էլան ու ընչանք բերդը մէկ գնացին:–«Արի՛, երեսիդ մեռնիմ՝ Թա՛գուհի ջան՝ աչքդ բա՛ց արա՝ աչքերիդ ղուրբան. Աղասին մեռած, ոսկոռները փտած, հող դառած պէտք է ըլէին, որ քո սիրուն մազին՝ մէկն էլայ մատով տար: Վա՜յ իմ աչքին, իմ արևին, ինչպէս փէտացել, սառել ա: Թա՛գուհի ջան, քո ջանին ղուրբան, ա՛ռ, հոգիս ա՛ռ, թո՛ղ ես մեռնիմ. դու կենդանացի՛ր և քո խեղճ մօր սիրտը

դիւան ատամներ ղրճտացնում, զարհուրելի ձևով խնդում, ծիծաղում, ժնգժնգացնում, չանգերը սրում, հազրում, բոցն ու կրակը չաղ ըլէին անում, որ նրան էրեն, խորովեն, կտրատեն, թիքայ թիքայ անեն, իրանց փայ շինեն: Հազար կպրէ կարաս, հազար օձ, կարիճ՝ բերանները բաց, նրան ըլէին սպասում, որ քրքրեն, կուլ տան, մարսեն: Դեռ աչքը էս սարսափելի քնիցը չբաց արած, է՛նպէս էր երևում նրան, թէ Սարդարի ջալլաթները (դահիճ) կռները վեր քաշած, արինն աչքըները կոխած, թրերը սրած՝ գալիս էին՝ որ իրան տանին: Թօփչին թօփն էր սրբում, հազրում, գիւլլաչին

թռչում, մնում ես քարի պէս կանգնած, ոտքդ ու ձեռքդ թուլանում, ջանդ սրսռում, լեզուդ կպչում ա, էլ չէ՛ս իմանում, թէ ո՞ւր ես, երկրո՞ւմը, թէ դժոխքումը,– է՛ս հանքին Աղասու հօր ոսկերքը սարսափեցան, է՛ս հանքին ուշ ու միտքը թռաւ, մնաց սառած, փէտացած ու աչքերը չռած՝ քցեց է՛ս կողմն, է՛ն կողմը: Ծերութիւնը ջանն առած, մի ոտը հողի երեսին, միւսը գերեզմանումը. աշխարքի վրայ է՛ն մէկ պտուղն ունէր, է՛ն մէկ զաւակը: Նրան մտիկ տալիս՝ հէնց

ականջներս նրանց ձէնն իմանա՞յ: Ա՜խ մտածի՛ր. թէ որ հնար ըլէր՝ մեռած վախտդ՝ գերեզմանիդ տակիցը դուս գայիր, էլի է՛ն խելքը, է՛ն զօրութիւնն ունենայիր, որ հիմիկ ունիս, չէի՞ր ուզիլ էն մարդի ոտը համբուրիլ՝ որ գերեզմանիդ մօտովն անց կացաւ: Չէ՞իր ուզիլ էն մարդին խտտես, արտասունքով էրեսը լվանաս, էրեսն էրեսիդ կպցնես, բերանը բերնիդ, փարվիս, է՛լ դոշիցը պոկ չի՛ գաս՝ որ քեզ մէկ «Աստուած հոգին լուսաւորի» ասեց, կամ գերեզմանիդ վրէն մոմ

կտրատվում էին, մնացել էր էրկու սրի արանքում. դվորը շարժում էր, իրան էր կտրում: «Օ՛հանէս ջան, ո՛րդի՝ վե՛ր կաց. մի քիչ գնանք դուս, մա՛ն գանք. էրեսներիս հով դիպչի. ի՞նչ ենք տան պուճախը բըռնել, նստել: Օրը տաքացել ա, հաւէն կոտրել. գնա՛նք Աստուծոյ էրեսն էլ մի տէսնինք», գէջդանգէջ բէրանը բաց արեց էրվէլով՝ Աստուածահոգի քահանէն, ու տանուտէրի գլխին, միրքին պաչ անելով՝ ուզում էր մէկ մհանով վեր կացնի, որ բալքի թէ դուս գնալիս՝ ձէնն անկաջն ընկնի, չիմանայ, թէ ի՞նչ խաբար ա. ուրըշների հետ խառնվի, գնայ՝ իրան աչքովը տէսնի, չունքի որ անկաջի լսածն ուրիշ ա, աչքի տեսածն

ջարդում, մազերը քրքրում, իր խեղճ պառաւ կնիկը միւս: Էլ հաքըներին շոր չէ՛ր մնացել, էլ էրեսներին սաղ տեղ չկար, բոլոր ճղել, քրքրել էին. արինը լաչակ, օշմաղ, ճակատ, դօշ՝ շիլի պէս ներկել էր. ինչ պստի հարսն էր անում, Աստուած ո՛չ շհանց տայ: Բարձր ձէնով լար՝ ամօթ

հէնց

մազերը

-

Վա՜յ է՛ն ազգին, որ աշխարքումս անտէր ա, Վա՜յ է՛ն երկրին՝ որ թշնամու գերի ա, Վա՜յ է՛ն խալխին՝ որ ինքն իր կեանքն, աշխարքը Չի՛ պահպանիլ, ու հարամու ձեռ կտայ: Ո՛վ որ սարեր կէրթայ իրան ֆորսն անի, Ո՛վ որ կուզի, տեղը նստած, մուլք դատի, Անտէր ազգին նրա գիւլլէն կը դիպչի, Անտէր գլուխն նրա քիսէն կլցնի:

Հաւատ, օրէնք, տուն, ընտանիք, սրբութիւն, Հողի, քարի հետ կքսվին, կփչանան,

Թէ մէկ ազգ իր ջիլաւն, եախէն թշնամուն

Իրան իրան կտայ, կը մնայ անվաթան:

Կատաղած ծովն ի՞նչ կհարցնի լաց, շիւան, Նրա ֆրթնէն (ալիքը) ո՛չ սիրտ ունի, ո՛չ հոգի:

Գնա՛, էլայ, մէկ քարի տակ, որ պռծնիս: Ա՜խ՝ արեգա՛կ, բարի՜ հրեշտակ՝ մէ՛ր մտի, Ի՞նչ ես կանգնել, սիրուն աչքերդ բաց արել: Հայի համար որ դուս էլ չգաս դու իսկի, Դարդ չի՛ անիլ, վաղուց է նրա աստղը թեքվել: Թախթ, ապարանք, զէնք, զարդարանք փչացան. Թագաւորներ, իշխանք,

մեզ համար ղադմի մուղարար:

իմանաս՝ թէ լեզու են առել

ուզում են մեզ լալով ասել: «Ա՜յ Ադամորդի տե՛ս՝ քո վերջն է՛ս ա, Էս տեղ էլ կային նորահարս, փեսայ, Էս տե՛ղ էլ կային ծնող, երեխայ, Հարուստ, մեծատուն, իշխան՝ համէշայ: Բայց ո՞ւր են նրանք, հողի հաւասար Բայղուշն ա նստում նրանց գլխին անճար»:

պարսպով երկու տակ բռնած, մէկ ոտը Կոնդումը, մէկ ոտը Դամուրբուլաղի գլխին դրած, մէկ բերանը հիւսիս, մէկը հարաւ բաց արած, չորացած գլուխը երկինքը ցցած, լէն փէշերը երկրումը փռած, անամօթ երեսը կոկած, սվաղած, հազար բնով, հազար փանջարայ աչքերը դէս ու դէն չռած, ջուխտ չանգերով Զանգվի՝ քարոտ, զարհուրելի, սևադէմ ձորը խտտած, դօշին կպցրած, անմազ, անլեզու, մարդակեր Բերդը, ու դեղնած երեսը հեռու տեղից ծածկում, ագահ աչքերը գետնին քցում, որ միամիտ տեսնողին դհայ շուտով խաբի, դհայ հեշտ իր ծոցը քաշի ու բիրադի, անձէն, անսաս կուլ տայ, փչացնի: Պարսիկ նրան շինեց, խորամանկ, խաբեբայ,

նալ.

էր կակող ցորենի հասկը է՛ն կայծակին ու կարկտին համբերիլ, որ մեր ազգը իր թշնամուն համբերել էր, եա դիմացել: Հայո՛ց ազգ, Հայո՛ց ազգ, ձեր ջանին մեռնիմ. Հայո՛ց ազգ՝ քո հողին մատաղ՝ Հայո՛ց աշխար. էն ո՞ր կաթը դուք ծծեցիք, է՛ն ո՞ր մէջքը ձեզ բերեց, է՛ն ո՞ր ձեռը ձեզ գրկեց, է՛ն ո՞ր բերանը ձեզ օրհնեց, որ դուք է՛ս հոգին ունենաք, է՛ս սիրտը ձեր միջումն ըլի, է՛ս հրաշքը դուք աշխարքին ցոյց տաք: Է՛ն ի՞նչ աչք պէտք է ըլի, որ քօռանայ, ձեզ չտեսնի, ձեր ղադրը չիմանայ. է՛ն ի՞նչ բերան պէտք է ըլի, որ կապվի, ձեր փառքը չգովի, ձեր անունը չպաշտի. էն ի՞նչ քարացած սիրտ պէտք է ըլի, որ ձեզ չսիրի,

մադ-խանը՝ երկրի խալխը գլխին բերդումը թօփ արած, իր ջիլաւը թշնամու ձեռը չի՛ տվեց, որ Երևանու բերդի չորս կողմը կտրել, նստել էր, բայց կռիւ չէ՛ր տալիս, չունքի խանն ասում էր, երբ Թիֆլիզ կառնիք, ես ձերն եմ ու ձերը: Թիֆլիզ առան, էրեցին, եսրի տուտը Երևան հասաւ

թէ նրա ահու չե՛ն տալիս, իսկոյն բարկանում, հրամայում ա, որ գնայ, Հայերին ասի, թէ նա էկել ա, որ խալխին պահի, նրանց տիրութիւն անի, նրանց ցաւին հասնի, ու ո՛չ նրանց նեղացնի: Ու էս արժանայիշատակ խանն ա, որ խալխի խարջը, կոռը բաշխում, շատ ումուդ, շաֆաղաթ ա տալիս, բայց թուրը երկար չի՛ կտրում: Ախպօրը որ Ղարաբաղումը Սադղ-խանը չի՛ սպանում, Երևանու Հայ, Թուրք բերդը բռնում, սրան զօռով դուս են անում, որ ղաջարի անունը իրանց վրայ չըլի, էնպէս

ով

հետս

թէ

-

ճռնչայ, բացվի, տրաքի, ու ինչ կայ չի՛ կայ տակովն անի, լափի: Ամէն մէկ բուրջը, ամէն մէկ բադանը՝ ոսկոռով, ջամդաքով, եա անմեղ դութսաղներով լիքը, քած խոզի պէս՝ հէնց իմանաս՝ ծանրացել, փորըներն՝ էլ չէին կարում քաշիլ, էնպէս ուռել էին, որ բիրադի ճաքին, պատռին, կտոր կտոր ըլին: Մէչդների ոսկեվարաղ գլխըներին արեգակի շոխքը դիպչէլիս, պլպլալիս, հէնց իմանաս՝ էն իրանց միջի անսիրտ նամազ անողների անխղճմտանք հոգու շնչովը փքված, ու-

կտոր էլել, կամ տարաղաջի (կախաղանի) վրայ ա՝ գոռալով, երկինք, երկիր աղաչելով, իր միսն իր ատամներովը կռծելով, աչքերը դուս տրաքելով, ղովում, ղարդաշ, իրաւորի, ազգականի, իր որդոց, զաւակաց ձէնը լսելով, տրորվելով, փոթոթվելով, հոգին աւանդել, երկինքը գնացել, որ պրծնի էս դառն աշխարքիցը, էն կատաղի գազանների ձեռիցը: Քանի՞ քանի ջահել երիտասարդ՝ մէկ սաղ օջախի մէն մէնակ որդի, մէկ աղքատ, չքաւոր տան սին, մխիթարութիւն, մէկ տասը գլուխ քիւլֆաթի տէր ու ապաւէն, իր ծաղկած, դալար հասակին, իր ըմբրի ու արևի նոր

ռըներիս դողդողալով, խաղացնելով, ման գանք, քէֆ ու մարաքեայ անենք: Շինած արաղ կոնձիլը, Կախէթու գինին անոշ անոշ խմիլը, կառէթով, դրօշկով՝ փառաւոր, ուռած ուռած ման գալը, զառ, ղումաշ հաքնիլ, մաշիլը, նօքար բէքարի՝ ձեռին ջուր ածիլը, երեսի հով տալը, տաք եօրղանի տակին, փափուկ դոշակի միջում շնթռիլն ու թաւալ տալը, ոտ ու գլուխ զարդարիլը՝ մեզ թէ դժոխքը չտանին, դրախտը ըսկի չե՛ն տանիլ՝ հարկիզ: Էդ երեխէքն էլ գիտեն, կասես ինձ, բայց ի՞նչ

տվա՞ծ: Դու ուզում ես անհիմքը՝ տուն շինիլ, կրակ չի՛ վառած՝ հաց թխիլ. մմի ծէրը թողել ես, մատդ ես կրակին դէմ անում, առանց պատրուքի, ուզում ես, ճրաքուն ինքն իրան քեզ լիս տայ: Կացինը դնում ես ծառի քօքին, դու քնում, եա ձեռքերդ խաչում, ղրաղին կանգնում, ծառն

-

ֆռանցուզերէն խօսիլ, անգիր բերան անիլ, գլխիցը դուս տալ՝ չեմ ասում ու շարական, փոխ, եա շիլայփլաւ ուտիլ սովորցնիլ, որ մեզ էս տեղն ա քցել, տեսնիմ՝ թէ ջան կտայ քեզ, թէ չէ՛: Մինչև գարունքը չգայ, ծառը չի՛ ծաղկիլ, առանց ամառի, պտուղ չի՛ հասնիլ, դու ուզում ես՝ որ ձմեռվան էն սաստիկ ցուրտ, սառած ժամանակին վարդի հոտ առնիս քո բաղումը, հասած պտուղ քաղես քո բաղչումը, էդ էլա՞ծ բան ա, կամ կըլի ըսկի: Պինդ ոսկոռն էլ՝ որ շատ ծալած մնում ա, թմբրում ա,

խփելով, մէջքըներին ղամշելով, շատ անգամ փորըների վրայ պար գալով, քացի տալով, թրևելով, թուր քաշելով, տրորելով, թվանքի ոռքով, լաբչընի նալչով տալով, եա կխչորելով, ձեռըները կապած, ոտըները բխոված, շատ անգամ հարիր վերստ տեղից՝ հէրնըմէրն եդևներիցը ընկած, քիր, ախպէր՝ բոբիկ ոտով, եա գլխաբաց, քեռի, փեսայ, ազգական՝ դօշըները ծեծելով, մազըները պոկելով, հող ու քար գլխըներին տալով, ինչպէս մէկ սուրու գառն ու մէրը կորցրած ոչխար՝ տանում էին, բերդն ածում, որ իրանց արդար իմամներին փայ շինեն, հարսնացնեն, թուրքացնեն: Շատը հէնց տանն էր հոգին տալիս, շատը ճամփին հօրն ու մօր աչքի առաջին, էն կեանքը գնում, ուր ցաւ, ուր վիշտ էլ չկայ: Շատի սիրտն էլ որ մի քիչ պինդ էր ըլում, ընչանք ա, բերդն էր հասնում, հաջի, մոլլայ, քեալբալայի, սուխտայ, խան, բէկ, ախունդ, սէիդ վրայ էին թափում՝ որ եա խաբնով

Է՛ս սիրտը, է՛ս հաւատը, է՛ս հոգին, է՛ս սէրն ունէր Հայ ազգը, որ թշնամու, գազանի ձեռի՝ երկիր, աշխար, ազատութիւն, թագաւորութիւն, իշխանութիւն, մեծութիւն, բոլոր, բոլոր կորցրեց, իր հաւատին մատաղ տվեց, աղքատութիւն, նոքարութիւն, գերութիւն, ղարիբութիւն, տանջանք,

աչքով քօռացած՝ ա՜խ ո՜խ քաշելով մաշված ա իր հարսի, ողլուշաղի երեսին մտիկ տալիս, որը ո՛չ գդալով ա հաց կարում ուտիլ, ո՛չ ձեռով, ուրիշը պէտք է՝ երեխի պէս թիքէն բերանը դնի, չունքի ո՛չ պռօշներ ունի, ձեռներն էլ ուսաբերնիցն են կտրել. որը քօթրոմացել, անդամալոյծ ա դառել, սէլով են ման ածում, որը քիթ չունի, որը լեզու, սրտըներն ուզում ա, տրաքի, որ ուրիշը խօսում, խնդում ա, երեխէքը լալիս, եա ծիծաղում են, բալքի թէ մէկ ազար, մէկ մուրազ

են էսքան վարժատուն շինում, վարժապետ պահում, աստիճան, պատիւ տալիս: Ֆրանցուզ, Նեմեց, Ինգլիզ որ քո լեզուն սիրում, գովում են, քանի՞ պատիկ դու էլ պէտք է սիրես, ու գովես: Քեզանից չեմ նեղանում՝ ա՛չքի լոյս, մեր բախտիցը ժամանակն էնպէս ծռվել էր մինչև հիմայ, որ մարդ իր գլուխը չէ՛ր կարում պահիլ, ո՞ւր մնայ լեզվի դարդը քաշիլ: Էս ա պատճառը՝ որ մեր նոր լեզվի կէսը Թուրքի ու Պարսից բառ ա: Բայց սրա դեղն էլ հեշտ ա, քիչ քիչ կարելի ա իստակել,

խփում, որ ոտները մի քիչ եգին փոխի, թեզ տեղ հասնի: Բազինն էլ ձեռն անկաջի քօքին դրած՝ տխուր, բարակ ձէնով մէկ բայեաթի էր քօքել, քթի տակին, ձիու ջիլաւը գլխին քցած՝ ինքն իրան բզզում, գնում էր, որ տուն հասնի, ու իր բէզարած, ջարդված ջանը՝ կամ մէկ շվաքի տակի

միւս թափի ծէրին, եա չոբանի ոտի տակին՝ գլուխը դրել, նօթերը կիտել, մարաղ էր մտել, որ թէ գող, գէլ կամ գազան սիրտ անի, մօտանայ, բիրդանբիր վրայ թռչի, թիքայ թիքայ անի, իր տիրոնչ ոչխարները պահի: Մէկ կանաչ խոտ, մէկ դալար թուփ, կամ մէկ ծաղիկ, մէկ տեղ էլայ չէր երևում, որ մարդ հոտն առնի, կամ երեսին մտիկ տայ, սիրտը բացվի ու իր ճամփի երկարութիւնը մոռանայ, կամ շոքի ձեռիցն էրված, խորոված ջանին հովութիւն տայ, էնպէս էր սար ու ձոր, դաշտ ու հանդ

տն էին էլել, ուզում էին իրանց արևի ձէնն ածեն: Որն էլ իր բնի առաջին արևկող անելով, գլխըները հանել, մունջ մունջ անկաջ էին դրել, սուր սուր աչքըները ցցել, պէլացել, շլացել՝ էս կողմն, էն կողմն մտիկ էին տալիս, որ ոտքը խաղաղվէլիս դուս գան, մի քիչ շունչ քաշեն, իրանց քէֆն անեն, իրանց ռզղը ճանկեն, էլ եդ իրանց բունը մտնին, էլ եդ

վազի, մէկ լխպոր ճտի գլխի՝ որ իր մօր թևերի տակին, կամ մօր գլուխը քորելով, թևը քաշելով, ծվծվալով, կտկտալով, կամ կտուց կտցի տալով, մօր կրխալուն, ծվալուն անկաջ դնելով, սուս փուս նստում էին իրար հետ, կամ քուջուջ էին անում, կամ մէկ խեղճ, անճար լորի քամակի խփի ու ճվճվացնելով, ծղրտացնելով՝ վեր քաշի, քրքրի, թեբռի ու իր ագահ փորին մատաղ անի: Ահա՛ գեղեցիկ, անզոյգ օրինակ՝ անսիրտ, բարբարոս Պարսից՝ ժանդ բռնակալաց, մաշողաց ազգի, երկրի Հայկայ զաւակաց: Էսպէս մեռել, լռվել էր բնութիւնը ու մէկ շփլթու էլայ

ֆռֆռալով, ոտները կապ քցելով – գորդի բերանի նման սաղրի քոշերը՝ ծէրը նեղ, բերանը լէն, ճոթռած, կրունգը՝ սուր, բարձր, երկաթով նալչած՝ ոտի տակին քստքստացնելով, ծլփծլփացնելով – չալ, ճիտը կարճ, բրթէ հաստ գիւլբէքանց հետ, սև, բաց բաց գափերի հետ՝ հանաք անելով, խաղալով, կրնկին ծեծելով, թոզ, աւազ գետնիցը հաւաքելով, անոշ անոշ կուլ տալով, դուս ածելով, էլի հատիկ հատիկ բերանը քցելով, չարազ անելով, ոտների տակը ծակելով, բզելով: Որը մէկ փալան սիպտակ կտաւէ չալմայ (գլխի փաթաթան) գըլխին փաթաթած, որը մէկ

հանաք մասխարութիւն չի՛. էսքան հրաշք տեսնիլ, աչք ու բերան բռնիլ, ո՛չինչ չասիլ, կամ սուս ու փուս կշտովն անց կենալ: Հմիկ դու գիտես: Էսպէս ինչպէս տեսանք, մեր ուղղափառ, աստուածապաշտ, նամազասէր, այլ ո՛չ Քրիստոնասէր Մոլլէքը, Ախունդները, Հաջի, Թաջիր, Արախլու, Ղզլբաշ, Թարաքեամայ, Ղարափափախ, Մսկլլու, Չօբան, Քուրդ, Պարսիկ, Բէկ, Խան, սարից, ձորից, տանից, հանդից, գեղերից, եայլաղից, բազարից, առից, տրից, ինչ ունին, չունին, վեր ածած, գութանը հանդումը, ոչխարը սարումը,

տպռո՜ւ կանչելով. մէկը եզան պոչի տակին հօ՜ հօ՜ ձէն տալով, մէկը ղաթրի ուսին բզելով ը՜մ ե՜րի գոռալով, մէկը արաբում, մէկը քէջաւում՝ հազար տեսակ ձէնով իր ուլախին քշելով – որը քեահլան ձիու վրայ նստած, եարաղ, ասպաբը կապած, զարդարված, թվանքն ուսին դրած՝ ծվծվացնելով, օրզանգուն զնգզնգացնելով, որը ոչխարի, իծի սուրուն առաջին, որը մէկ գառն ուսին քցած. որը մէկ գիլի պարկ վզաքօքին կապած, եա թվանքը միջովն անց կացրած. որը մէկ առջի մորթի շուռ տված հաքած. մե՛ր տղայ՝ տե՛ս ու քէ՛ֆ արա – էս թամաշէն թանկ

առակը տեղն էկաւ, մեր ուխտաւորքն էլ վեր էկան, որ ոտ ու ձեռք լուանան, յետոյ մտնին Երևան, չունքի էս օր նրանց Մհառլամն էր: «Ալլա՜-հո՜ւ. բս՜-մլլա՜հ... ըլռա՜հ-մա՜ն-ըլ ռա՜-հի՜մ... չախսէ՛-վախսէ՛... Հասա՜ն, Հի՜ւ... սէն, Աղա՜մ... վա՜յ... Եա՛ Ալի՜... չախսէ՛, վախսէ՛...» «Հէրիք ա, հէրիք, նամազ հօ չի՛ պիտի անենք», ինձ ասող կըլի: Ո՞վ ա ասում, թէ նամազ անենք. միտքս էն էր, որ ցոյց տամ, թէ մեր դրացի Պարսիկքը ինչպէս են սկսում իրանց աղօթքը: Հմիկ գնանք Երևան, որ Մհառլամը տեսնինք, ի՞նչ կասես, էս ձէնըձորը էն տեղանց ա գալիս,

մեր Երևանցու խօսքին անկաջ անենք ու գնանք՝ որ էս հանդէսը տեսնինք, թէ չէ ժամանակն անց կկէնայ: Աչքդ սառչի ո՛չ. սրտիդ ու բերնիդ հուփ տո՛ւր՝ որ չծիծաղիս, թէ չէ գլուխդ կկտրեն, աղիքդ վեր կածեն: Քուչէք, փողոց, մէյդան, բազար, հայեաթ, կտուր՝ մարդի ձեռիցը ղլվլում են: Էս ո՛չինչ, կարելի ա, քէֆ են անում. դու ո՛չ մեռնիս. սև ըլի էնպէս քէֆը, իրանց սպանում են. մէկը դօշին ա խփում, մէկը գլխին վեր հատում. մինը բողազը դուս ճոթռում, միւսը՝ միրուքն ու մազերը պռճոկում, սուք անում.

մի՛

ձեռաց չի՛ թո-

տղիս տղայ. էս ի՛նչ բան ա. տօ մի մտիկ արա՛, տօ. է՜յ՝ քե՞զ չեմ ասում, շլնքիցդ հօ ջաղացքար չի՛ կապած: Էս մարդը գժվե՞լ ա. է՛ս ինչ մարաքեայ ա. կա՛ց, կա՛ց. մի մտիկ անենք. յետոյ բանի զօրութիւնն իմանանք. մեզ ո՞վ ա հետ ածում, կրակ չի՛ վառվել հօ ոտըներիս տակին. մի քիչ համբերենք: Մէկ հաստափոր Թուրք, մէկ ղաբայ միրուք. վրէն իծի քուրք.

տնքալով, հազալով, ճրրալով, մրրալով, անկաջները թափէթափ տալով, ուսերը քաշելով՝ չուլ ու փալասը հաւաքում, քափ ու քրտինք երեսը, փրփուրը բերանը կոխած, աբէն մէկ կողմը, չալմէն միւսը ցխակոլոլ ընկած, տլոտ քօշերը չխպչխպացնելով, ծլփծլփացնելով, ծլունգ ըլելով, իր կոտրած ձողին էլ եդ պաչում, սրբում ու էն հալին՝ էլ եդ ճամփայ ընկնում: Քո տունը չքանդվի. էս ի՞նչ անսիրտ

Հասան, Հուսէյն վա՜յ... վա՜յ... վա՜յ, վա՜յ, ա՜խ, ջան:

Աչքըս դուս գայ, վա՜յ... խանում ջան՝ վա՜յ...

Երեսիդ մեռնիմ՝ օ՜խ՝... ըմբրիդ ղուրբան՝ ա՜խ...

Երկի՛նք քանդվիք՝ վա՜յ... մեր գլուխը տարան՝ վա՜յ...

Գլխիդ ճարը տե՛ս՝ ա՜խ... իմամին տարա՛ն, Աստուած ջան... Վա՜յ՝ ես քօռանամ՝ վա՜յ... վա՜յ՝ ջանս դուս գայ՝ վա՜յ...

օրս խաւարի՝ վա՜յ... վա՜յ գետին պատռվի՛ր՝ վա՜յ...

ամա՜ն... մադա՜թ... հարա՜յ... ջան ղուրբան... Մէրն ու դստերքը Մէրը Ա՜խ՝ ի՜նչ էք ասում, էդ ի՜նչ էք պատմում, Կրակ էք բերել, որ օջաղս էրէք: Լռվի էդ լեզուն, չորանայ բերնումն: Տունըս քանդեցին՝ ջի՛ւան երեխէք: Հող ըլի գլխիս, ըմբրիս, արևիս.

Արդար պատկերիդ՝ ա՜խ ես մեռնիմ՝ ջան...

Ջանս քեզ ղուրբան, Աղա ջա՛ն...

Երեսս ոտիդ տակը փիանդազ՝ մադա՜թ...

Եթմներիդ գլխովն պտիտ կտամ, Ա՛ղա ջան...

Հասա՛ն, Հուսէյն՝ իմ սա՛ր, իմ գլուխ՝ ա՜խ...

Սրանց ի՞նչ ջուղաբ տամ՝ ջա՛նմ ջան, վա՜յ... Ախր էս ի՞նչ բերիր էս օր մեր գլխին՝

հրեշտակ՝ իմամի որդի.

Երկրի թագաւոր՝ Աստուծո՛յ սիրելի:

Մէկ թևդ երկնքումն, մէկ թևդ գետնում, Սարերն էին թրիդ առաջին դողում:

Արարած աշխար ոտի տակ տվիր. Բիւր ջամհաթ, օլքեայ ձեռիդ տակը բերիր: Ոտդ փոխէլիս՝ դող էին ընկնում,

Ամպերով տարաւ ու մեզ որբ թողեց: Էլ ո՞վ աշխարիս տէրութիւն կանի. Էլ ո՞ւմ շվաքի տակին կհովանան: Քիւլ աշխար, ջամհաթ քեզ կկարօտի. Քո ձեռն էր պահում. էդ ձեռիդ ղուրբան: Քեաբ ու Մեքէն մեր գլխները ծեծում.

Ծով, ցամաք, աշխար քո սուքն են անում.–

Հող տալիս գլխին, հիմիկ էրվում են, Անունդ յիշէլիս՝ մաշվում, տոչորվում. Քո եթմների պէտք է ձեռը բռնած՝ Գլուխս առնիմ, կորչիմ, ես խեղդվիմ. Անտէր մնացինք՝ սրտըներս մեռած.

Էս դառն աշխարքումն էլ ի՞նչ օր կտեսնիմ:

Իմ տէ՛ր, թագաւոր, լուսին, արեգակ,

Իմ գլխի դու թագ, իմ հոգւոյս ճրագ.

Ամէնն փչացան, բայղուշս մնացի, Որ իր սև օրը՝ ա՜խ՝ միշտ լաց ըլի:

Թէ թուր կոխեմ սիրտս, սրանց ո՞վ պահի.

ձեր հէրը՝ ո՞ւր էլ նրան ման գամ: Սիրտս եարալու՝ կրակ է ընկել: Ո՞ւր ա ձեր տէրը՝ քա՛ղցր բալէք ջան.

Թախտը փուլ էկաւ, ո՞ւր կտեսնիք էլ,

Որ քաղցր լեզվով ձեզ մէկ բարով տան: Հուսէյն Աղամ ջան՝ ջանս քեզ ղուրբան. Մեր տունը քանդեցիր, մեր սիրտն էրեցիր.

Մեզ տա՛ր, ջուրն ածի՛ր, մեզ եսիր տո՛ւր՝ վա՜յ... Րիգունը կգայ, օրը կբացվի, Մեր դուռն բաց անող ա՜խ էլ ո՞վ կըլի. Մեզ բարով տվող՝ ա՜խ էլ ո՞վ կըլի. Բաբա՛յ ջան՝ վա՜յ... աղա՛յ ջան՝ վա՜յ, վա՜յ...

բարով ա՜խ՝ սիրով էլ չի՜ տալ...

ա, ձեռք

երեսն, մեր տունը չի՜ տեսնիլ... Ախր ո՞ւր գնաց նա, մէկ բան էլ չասեց... Ախր ի՞նչ արինք՝ որ մեզ դէն քցեց:

Մեր աչքը հանէիր՝ ախր ի՞նչ կըլէր:

Մեզ սաղ մորթէիր՝ քեզ ո՞վ բան կասէր.

Ղրղի ու ագռաւ՝ թո՛ղ մեր միսն ուտէր.

Մեզ սուր քաշէին, մեզ կրակ քցէին.

Ախր ի՞նչ կըլէր, դու էն չար մարդին

Մեզ տայիր, որ ա՜խ տարաւ մեր աղին.

Բաս նա էլ չի՞ գալ, մեզ աչքից քցի՞լ.

Բաս նա մեր դարդը իմանալ չուզի՞լ.

Էլի որ վազինք, եդևիցը հասնինք.

Ոտի տակն ընկնինք, սուրութմիշ ըլինք.

Փէշը համբուրենք, ոտները լիզենք,

Ծնկներն խտտենք, լանք ու վեր ընկնինք,

Ասենք՝ կմեռնինք. թէ տուն չգաս, մեր շլինքն

Կտրի՛, դուս ճոթռի՛, էլ տուն մի՛ ղրկի.

Էստեղ սպանի՛, մեր հոգին հանի՛.

Քեզ մատաղ կըլինք, ոտիդ հող կդառնանք.

Մեզ մի՛ կորցնի, գլխովդ ման տանք:

Բաս նրա սիրտը ա՜խ գութ չի՛ ընկնիլ.

Բաս մեր սուքն ու լացն նրան քեա՞ր չանիլ:

Կասենք. հետդ տա՛ր, ուր որ գնում ես.

Մէրներս մեռաւ, բաս դու ցաւում չե՞ս:

Բաս եդ չի՞ դառնալ, սիրտը չի՛ ցաւիլ.

Բաս մեզ չի՞ խտտիլ, հողից վեր քաշիլ: Երեսներս սրբի՞լ. աչքներս պաչի՞լ.

Գոգին նստացնիլ, դօշին կպցնի՞լ.

Ղանդ ու շաքար տալ, գուրգուրիլ, ասի՞լ: «Գլխովդ ման տամ, երեսիդ մեռնիմ, Էլ մի՛ լաց ըլիլ՝ քո չարը տանիմ. Աղէն նոքարդ ա, քեզ ղուրբան ըլիմ: Սիրտը քեզ կուտայ,

Անումը տանք – տուն չի՛ գա՛լ – վա՜յ... Հետը վազինք – եդ չի՛ գալ – ա՜խ... Բաս մեր աղէն ո՞վ կըլի – ա՜խ...

մեր տունը ո՞վ կպահի – ա՜խ...

մեր դարդին դարման կըլի – ա՜խ...

հաւարին ո՞վ կհասնի – ա՜խ... Մեզ որ տանին, ո՞վ կփրկի – վա՜յ... Չէ՛. մեր աղէն բարի ա. Դուս ա գնացել, տուն կգայ...

Նրա ջիգեարն ազիզ ա.

Նրա սիրտը մեզ վրայ ա.

Նա մեզ աչքից աւելի, Ուզում, սիրում, պաշտում ա:

Նա մեզ անտէր չի՛ թողայ,

Մի՛ դարդ անիր՝ ջան Ա՛նա.

Քո ցաւը տանինք՝ ա՜խ ա՛նա, Մեզ մի՛ սպանիր՝ մատաղ գնամ.

Մեզ տա՛ր, թաղիր՝ քեզ ղուրբան.

Ա՜խ՝ անա ջան՝ ջանմ ջան.

Մենք ո՞ւր կորչինք՝ ա՛զիզ ջան.

Յետոյ դու մեր կշտին, Մեզ վրայ լաց ըլի՛ր Անա՛ ջան վա՜յ. հրէս էկան – վա՜յ... Մեզ կտանին, կսպանե՜ն – վա՜յ... Տարէ՛ք, տարէ՛ք՝ անա՛ ջան.– բաբայ ջա՛ն. բա՛ջմ ջան, ղովում ջան... Ալա՜հ, Ալա՜հ... վա՜յ... ա՜խ – վա՜խ... մեռա՜յ... հասի՛ր, հասի՛ր... հարա՜յ... դա՜տ... բէդա՜տ... վա՜յ... վա՜յ... հը՜-հա՜. հը՜-հա՜. հը՜հը՜. հը՜. հը՜-հո՜... հը՜-հո՜ւ.–: Սասն քեա՛ս – վէ՛ր ջանն – իմա՛մ ուշաղի սանն. նա՞ հադդն վար, քի դհայ ուզըն բզդան դօնդարիսան, աղլիրսան. բաղրիրսան, դո՛ւրն, դո՛ւրն, գէդա՜խ: (Ձէնդ կտրի՛ր. ջանդ տո՛ւր, իմա՛մի որդի, քո ի՛նչ հադդն ա, որ էլի երեսդ մեզանից քաշում ես, լալիս ես, ձէն տալիս):

տանին: Ձին

որ գան Եր-

նստած` մեր փառահեղ հոգևորականքը, փոքրաւոր, տիրացու, թվանքչի՝ եդևներին քցած՝ մէկի ձեռին գաւազանը բարձր բռնած՝ միւսները՝ որը առաջ էր վազում, որ ճամփայ բաց անի, տեղ պատրաստի, որը աչքը իր մեծաւորի աչքին քցած՝ մտիկ էր անում, որ նա աչքը թերթէլիս՝ իսկոյն հրամանը կատարի: Կոնդի, Շհարի տէրտէրներն էլ՝ որ տիրացըվերով, խաչով, խաչվառով՝ դուս էին էկել ու սաղ օրը

կծախենք, թաք ըլի ձեր աչքը մեզ վրայ քաղցր ըլի»:–«Օրհնեալ լինիք, Աստուած ձեր հաւատն օրհնի, Աստուած Հայոց ազգը միշտ շէն ու պայծառ պահի», պատասխանեց եպիսկոպոսը, «դուք որ կաք, Լուսաւորիչ պապի գառներն էք, հալբաթ որ ձեր եղը պէտք է՝ ուտենք, ձեր կաթը կթենք, ձեր բուրդը խուզենք, շոր կարենք, թէ չէ հօ՝ մերն ա, էն սև քարը, ո՛չ թուր ունինք, որ չափմիշ անենք, ո՛չ իշխանութիւն, որ զօռով խլենք: Ինչ որ կտաք, մենք էլ պէտք է աչքըներս խփենք, ձեռըներս դէմ անենք, էն առնինք, ձեզ օրհնող ըլինք, ընդով եօլայ գնանք:

ա գալիս: Ինքն տէրն մեր էկաւ մեր մէջը, խոնարհեցաւ, մեր մարմինն ու արինը առաւ, մեր խաթեր խաչվեցաւ, մեռաւ, թաղվեցաւ, որ մեզ մեզ օրինակ ըլի, թէ ով կամէնում ա երկնային փառացը, Քրիստոսի սուրբ արքայութեանը արժանանայ, ընչանք չխաչվի, չչարչարվի, չտանջվի, իր գլուխը մահու չտայ, Աստուծոյ սուրբ

-

գէլ են մեր գլխին թօփ ըլում: Քչիցը, քչիցը, ամէն մէկ գալիս՝ չորս, հինգ հարիր մարդ եդևիցն ընկած՝ տուն են թափում, ո՞ւմ առաջը բռնես: Խան, բէկ, ծառայ, մէհտար, աշչի, ղուշչի, ղայլանչի, էրկու էնքան էլ ձի, ջորի, ուղտ, բարգ, բարխանայ՝ հետըները քցած՝ գալիս են, մտնում վանքը, դէ արի՛, նրանց կառավարի՛: Ինչ օր որ նրանց ոտքը մեզ մօտ պէտք է մտնի, հացըներս էլ ա հարամ ըլում, ժամըներս էլ: Սաղ օրը եա ժամի ծէրին, եա ճամփի մէջտեղը՝ շոքում, անձրևում, թոզում պտի կանգնինք, մտիկ տանք, որ նրանք գան: Իրեք, չորս եպիսկոպոս

զարդ, զինզինաթ, խաչ, աւետարան ունէր, դէս ու դէն դաղթմիշ արին, շուրջառ, բուրվառ, ինչ տեղ մէկ էրծաթի նշան էր երևում, բոլոր քանդում, ջախըփուրթ էին անում, վերցընում, ոտի տակ տալիս: Մէկ քանիսն էլ եկեղեցու դուռն ու շեմը բռնեցին, որ դուս գնացողին ձեռք քցեն, թալանեն: Էսպէս՝ ում վրայ մէկ նոր շոր էլ որ տեսան, հանեցին, զաւթեցին: Ինչ կնանոնց հալն էր, Աստուած ո՛չ շհանց տայ. երեսի ոսկի ասես, ձեռի մատանիք, դօշի շարք ու քորոց, զառ մինթանայ (լէհին), դիբայ արխալուխ, սամուր քուրք, ինչ կար չկար՝ բռնցկելով, ոտի տակ տալով

որը հալևոր էր ու աղքատ, օրվան հացի կարօտ՝ ծեծելով, ջարդելով տանից դուս արին, որ հէնց էն սհաթին տունը, տեղը թողան, երըմիշ ըլին, որ գնան գնան, միւս գեղցոնց հետ խառնվին, որ քոչեն, չունքի ղալաբանդլղ էր, Ռուսը գալիս էր: Երանի նրան՝ որ մէկ սէլ, ձի, կով, եզը կամ մէկ էշ էլայ ունէր: Էնքան կարացին՝ որ մէկ քանի կարպետ, խալիչայ, եօրղան, դօշակ, աման, մի քիչ ալիր, եա չալթուկ հետըները վերցրին, որ անձրևի ու արևի տակին՝ սովի ձեռիցը չմեռնին:

որի ոտիցը քաշում, ջուրը քցում, որին բանհոգի անում, որ մնացողները ձեռք վերցնեն, գնան: Անբան հայվան շները շատ էին ցաւում, կսկծում էս դառն, սոսկալի տեսարանի վրայ, քանց բանական մարդիկը: Ա՜խ՝ ո՞վ կարայ՝ էն ողբը, էն կսկիծը, էն սուքն ու արտասունքը պատմիլ, ինչ որ էս ողորմելի խալխը վեր էին ածում ու քաշում: Մարդի սիրտ պատռվում ա, բայց երկինք, գետինք մէկ փուլ էլ չէին գալիս՝ որ նրանց տակով անեն, մէկ չէին էլայ ճաքում, սիրտըները բաց անում՝ որ նրանց կուլ տան, պրծացնեն: Ինչ որ գեղցոնց հալն էր, Աստուած հեռու տանի: Շատի տաւարը հանդումը մնաց, մալը չօլումը, ոչխարը սարումը: Ում ձեռը հասաւ, էնքան արեց, որ արաբէն լծեց, երեխէքը մէջն ածեց, մէկ քանի փալաս փուլուս էլ վրէն քցեց ու լալով, աղի արտասնքով ճամփայ ընկաւ: Տուն,

չըլի: Դու էլ սրանց հետ գնացիր՝ սի՛րելի եղբայր իմ Մօսի, իմ գառնուկ աղպէր: Ա՜խ՝ հէնց մանուկ երեսիդ էի կարօտ, էն էլ չտեսայ: Մօրս ծոցին, իրեք տարեկան՝ սովը քեզ տարաւ՝ էդ լիս երեսիդ ղուրբան: Գերեզմանդ ի՞նչ տեղ ա, չգիտեմ. բայց երկնքումն էլայ երաբ մի քեզ կտեսնի՞մ, մի ճտովդ կընկնիմ, ա՜յ քո անմեղ ջանին մեռնիմ: Ա՜խ՝ սի՛րելի Հայ՝ էս բաները լսելիս, ինչ ունիս չունիս, տո՛ւր, որ քո ազգը քիչ քիչ մէկ լաւ օր քաշի: Սրանք են՝ որ դռնէդուռը ման

երկիրն առնեն, խալխն էլայ չի կորցնի. որ տանին Թէհրան, իրանց ծառայ շինեն, եա թուրքացնեն, եա հողի հետ հաւասար անեն: Ա՜խ՝ հոգիս դուս ա գալիս, ընչի՞ հին դարդերս էլի նորոգեցի, ընչի՞ էս

նոր ա էկել, աշխարհս քանդել: Ապարան դառել էր ղասաբխանայ: Օր չէ՛ր ըլում՝ որ սարից, չօլից մարդ չի՛ բռնեն ու Հասան-խանի առաջը չբերե՛ն: Ամէն գլուխ բերող՝ նրա աջու ձեռն էր դառնում, փէշքաշի տուտը Ղարս էր հասել:

հետ ու միջումը

դինջանայ, չունքի քո աչքը

մնաց, տեսնի քո ազգի փառքը: Նրանց սուրբ հողն էլայ՝ թո՛ղ երեսդ ծածկի. Նրանց կոխած թուփը քո գլխիդ ծաղկի: Թողէ՛ք, սրբազան նախնիք մեր հզօր՝ Ձեր սուրբ երեսին զոհ լինիմ մէկ օր. Ա՜խ՝ շունչս քաշէլիս՝ կրակ է դուս գալիս, Աչքս խփէլիս, բէրանս բանալիս,

ա՜խ, ո՛ւր ես գնում. Միթէ արեան ծովն՝ առաջիդ չտեսնում: Քո խեղճ ազգի ջանն առաջիդ ընկած,

Արինաշաղախ հողումը քցած:

Մանուկն մօր դօշին, աղչիկն մօր ծծին

Կաթը բերնումը, ձեռը նրա ծոցին

Արինն, արտասուք, մազ ու հող, երես Իրար շաղախված, հնձած ծաղկի պէս՝ Քուչայ, ճանապարհ բռնել են, փակել Քար

-

Ես իմ դասթովը ճամփի առաջը կկտրեմ, առաջի դուս էկողի ճակատը՝ ես գիւլլին

առծիւը երկնքիցը վեր կբերենք: Տէ՛րտէր ջան՝ պահպանիչդ ասա՛. աւետարանը կարդա՛. մէկ կարճ աղօթք անե՛նք. Աստուծոյ էս սուրբ երկնքի տակին, բալքի թէ դհայ շուտով մեր ձէնը առ Աստուած հասնի: Երեխէք՝ չօքեցէ՛ք. ծունր դրե՛ք. ձեր՝ էս սհաթի ամէն մի շունչը՝ Աբելեան պատարագի պէս երկինքը կվերանայ. հանեցէ՛ք թրըներդ, թո՛ղ տէր հայրն օրհնի»:–Տան կտրներին, հայաթի միջին, դաշտի երեսին, հողի բաց դօշին, երկնից առաջին, աստղերի տակին, նրանք չօքեցին, նրանք կանգնեցին: Էրեխանց ձէնը, տղայոց լացը, ծնողաց սուքը,

շե՞մ կարայ իմ աչքը կապել: Միթէ էս արինն՝ ինձ դո՞ւ չե՛ս տվել, մի՞թէ էս ջանը՝ ինձ դո՞ւ չե՛ս բաշխել. կարե՞ն դինջանալ, ինձ հանդարտ թողալ: Բանտումն էլ ըլիմ՝ ոտս բխովումն. մահն իմ առաջիս, սուրն իմ դօշումս, էլ քեզ կուզեմ, որ ես իմ հոգիս տամ, քո ոտիդ տակին մեռնիմ, հող դառնամ. որ ես քո կոխկումն ա՜խ՝ չըլիմ կանգնած. իմ կեանքը քեզ չտամ, հոգիս քեզ առաջ: Յետոյ քո ոտը երեսս կոխի, յետոյ բերանդ իմ հոգիս օրհնի: Ա՜խ՝ Հա՛յր իմ, հա՛յր իմ՝ քո ըմբրիդ մեռնիմ՝ առանց քեզ մէկ օր թո՛ղ ես լիս չտեսնիմ. մեռնիմ, ինձ թաղի՛ր, ապրիմ, ինձ պահի՛ր. ինձ տա՛ր քո հետը, ինձ մի՛ սպանիր: Տե՛ս՝ էս սուրը որ ձեռիս բռնած եմ, առանց թշնամու՝ իմ սիրտս կխրեմ. մինչև քո աչքի, քո

առան: Ինչպէս մէկ կաթիլ գարնան անձրևի՝ սաստիկ մրրկի, քամու ձեռ ընկնի, կամ մէկ անմեղ գառը հարիր գազանի ռաստ գայ ու մնայ կանգնած նրանց միջի. էնպէս մնացին չորս կողմը պատած, վերևն երկինքը, ներքևն հողը սառած: Բայց քաջ Հայկազունք սիրտ սրտի տվին, Վարդանն մէջ արած՝ իրար կանչեցին: «Մեռնինք թո՛ղ էս օր մենք էլ միասին, որ սուրբ Վարդանի հասնինք ա՜խ՝ փառքին: Ընկե՛րք՝ մի՛ վախիք, դուք ղօչաղ կացէ՛ք. քամակ քամակի տվէ՛ք, միացէ՛ք, թո՛ղ՝ մէկ հող, մէկ սուր փրթի, մեզ թաղի, մինչև եդին մարդն, մէկն էլայ չփախչի»:–

էրեն:

մէկ քա-

մտիկ անիլ»: «Աղայ ձեր ազգն ենք, Աղայ քոյ արևի սադաղին՝ ամէն մէկս տասը քսան գլուխ քիւլֆաթ տանը վեր ածած թողել՝ էկել ենք. թրով են բերել, մենք չէ՛ինք գալիս՝ Աղա՛յ գլխիդ ղուրբան՝ տեսնո՞ւմ ես, որ մեզ զօռով կրակն են ածում. եա՛ բաց արէք ձեր սանգարը, որ մենք էլ ձեր մէջը գանք, ձեզ հետ թուր տանք, մեր օղլուշաղի տէրն էլ Աստուած, եա՛ թող Հայի թրով մենք չմեռնինք: Մեզ մորթի՛ր` գլխիդ մեռնիմ. չէ՞ մենք էլ քոյ ազգն ենք. մէկ աւազանում ծնված, մէկ խաչի պաշտող. մեզ ջուրն ածի՛ր, խեղդի՛ր, մեզ մի՛ սպանիր, մեր դառն

երկինք գոռացէ՛ք. հողե՛ր, դաշտե՛ր, ձորեր, սարե՛ր, սուգ արէ՛ք, վկայ կացէ՛ք: Ով անց կէնայ էստեղ՝ ասեցէ՛ք՝ թէ մենք մեր ազգի համար մեզ մատաղ արինք, մեզ գերի տվինք, սուրը քաշվեցինք, սէլաւ ըլէր մեզ տանիլ չէ՛ր, դժոխք ըլէր, մեզ մօտանալ կարօղ չէ՛ր. երկիրը բացվէր, մեզ կուլ տալ կարօղ չէ՛ր. սաղ Պարսկաստան պոկ գար, մեր մէկ մազը թեքիլ չէ՛ր: Հասան խան՝ քոյ ամէն մէկ թիքէդ հազար սատանի ձեռք ընկնի՛: Քոյ ջիդէն սրտումդ ցցվի:– Որդիք, բալայ, օղուլ, ղօվում, ղարդաշ էլ սուգ մէ՛ք անիլ: Մեր տները թո՛ղ մեզ գերեզման

-

բալաբան, քաջ սալդաթների դաստէն, կապիտանն Արծվի պէս հասան՝ թշնամուն մէջ առան. թօփը մէկ կողմիցն թուրը միւսիցն. մինը առաջիցն՝ մինը եդևիցն հնձեցին թշուառ թշնամու զօրքը. ջարդեցին բերին էլ թօփի կողքը: Արինը ծովի պէս գնում էր, կանգնում, Հայերն լաշերի վրէն անց կէնում, նոր հոգի առած իրանց տունն ընկան. հէրումէր, որդի՝ դօշ դօշի կպան. հարսն ու փէսայի ջուր դառած աչքը, երկինքն վերացած հոգին ու կեանքը՝ էլ աշխարհ էկան, էլ իրար քթան, իրար գրկեցին, իրար մոռացան. իրար ձեռք տվին, բայց դեռ չիմացան՝

Գիւմրու

քեզ էն Հայերին տամ, որի որդիքը կոտորել, տները քանդել, աչքերը քոռացրել՝ որ միսդ ղիմայ ղիմայ, արինդ շանը տան՝ ու գլուխդ գեղէգեղ, աշխարքէ աշխարհ ման ածեն. առաջիդ մատաղ մորթեն Աստծու համար. չունքի մատաղի ու մարդի արնի էդքան ծարաւ էր քոյ հարամ սիրտը, որ բալքի թէ իմ խեղճ ազգի սիրտը հովանայ: Հազար հազար գլուխ ես կտրել, Ղարս ու Բայազիդ քանդել, աւերել. ափսո՞ս չի՛՝ էդ ղօչ գլուխդ քարի տակի

րկրի

ձէն չի՛ հանեց: Քուրդ ասէր, Օսմանցի ասէր նրան էս խօսքերը՝ ե՞րբ էնքան կցաւէր. Հայից էսպէս թուք և մուր ստանայ, որ մինչև էնօրը խոտ, աղբ էր համարում: Հայը նրա հաւատը ոտի տակ տա՞յ: Արինը կոխեց աչքերը, մեռած հոգին հէնց գիտես նոր շունչ առաւ. ատամները ղրճտացրեց, աչքերը կայծակին տալով տեղիցը վեր թռաւ, ու կատաղածի պէս ղամէն հանեց, վրայ պրծաւ. «Հայի շուն, դո՞ւ մնացիր, Հասան խանի վրայ ոտք բարձրացնես. դո՞ւ մնացիր՝ ձեր հոտած հաւատի լափն իմ գլխիս ածես. գեօռդ

ձախու

թշնամու

աջու ձեռը որ Հասան խանի գլխովը չի՛ պտտեց, քաքուլի կամ միրքի մազի տեղ՝ չանէն ընկաւ ձեռքը. մատները բերնումը, բիթը բօղազի տակին՝ չանէն որ հուպ չտվեց, էն թաք թաք հին ատամներն էլ, որ էստեղ, էնտեղ էրևում էին, ճռռացին, իրար կպան ու փշուր փշուր էլան – գլուխը հաւի գլխի պէս պտտելով՝ էնպէս սաստիկ ոլորեց՝ որ բոլոր տամարները ճռճռացին, ու Երևանու Աստուծոյ գլուխը Աղասու

խան հօ չկա՞յ աշխարքումս. հրէս ոտիս տակին ընկած, հոգին տալիս ա. դուք երազ էք պատմում, թէ գինովացել էք: Հասան խան, Հասան խան, տօ հրէս գլուխը ճտի պէս ձեռումս, դուք ինձ պառաւի հէքա՞թ էք ասում: Ամօ՛թ ձեր փափախներին, տօ մէկ մտիկ արէ՛ք, է՜»: Ո՞վ կհաւատար ապա թէ էն ահագին ասլանը մէկ գառի ոտի տակի ըլի. որ աչքները չի՛ առաւ նրա զարհուրելի կերպարանքին, արինն

ռում. «Երկնքի արեգակի պէս, երկրի հողի պէս՝ դու Աստուծոյ պատկեր, բարի կա՛ց. բարութիւն արա՛, քեզ պահի՛ր, լաւութիւն արա՛, Աստծուն նմանի՛ր, ընկերդ պահպանի՛ր, Աստուծոյ աշխարքը շինի՛ր, նրա ձեռագործը մի՛ քանդիր, որ դու էլ մնաս շէն, դու էլ չի՛ քանդվիս, հողին չի՛ հաւասարվիս»: Երկինք, երկիր, սար, ձոր, անկաջ, աչք խփել, լալիս սուգ էին անում, դօշներին ծեծում, գլխներին տալիս, երեսները պոկում, պռճոկում. ամպք ուզում

մէկ

թէ նրանց ճղած փորը դուք կենդանի մտաք, ու ձեր գլուխն էլ՝ նրանց սըրտումը՝ արինաթաթախ ցցվեց: Բարձի վրէն, եօրղան, դօշակի տակին նրանց խտտեցիք, խնդացիք, ու ո՛չ հողի միջումը, քարերի վրայ, նրանց արնումը թաւալ տալով, ձեր արինն էլ հետը խառնեցիք: Ա՜խ՝ մի՛ լաք, մի՛ նախատէք ինձ, որ ես ձեր առաջին

պլոկած, աչքերը կապած՝ իր ընկերների հետ քշում են, անկաջները փակ, որ նրանց ձէնն էլ ա, իմանան, բերանները կապած, որ իրար հետ խօսին. ձիու երըմիշ ըլելուցն են իմանում, որ շարժում են, բայց չգիտեն, ո՞ւր. դժո՞խքը, թէ դրախտը.– դժո՛խքը՝ սիրելի՝ դժոխքը. սրանց տանում են, որ թուրքացնեն, իրանց դնին մատաղ անեն: Եդ դառնա՛նք. պրծա՛նք. հազար ծեր ու պառաւ, հազար տղայ

մէյդանը. նրանք պէտք է էս գիշեր մարաքեայ անեն էստեղ. գնա՛նք, գնա՛նք. միսս սրսռում ա. օ՜հ՝ ո՞վ սիրտ կանի, մօտանայ. բաս էրէխէքանց ճարն ի՞նչ կըլի. նրանք կէրթան Հասան-խանի օրդուն, լաց կըլին, ջան ասօղ չի՛ ըլիլ. կէրվին, կմորմոքվին, մէկ ցաւող չի՛ ըլիլ: Ամէն

երեսները կալնին ու – սուք անելով, գոռալով, Նոյեան, Նախիջևանի, Մարանդի գերեզմանի, Նարեկայ վանքի, Սիւնեաց դաշտերի սրտըները հովացնելով՝ աչքըները սրբելով, գնան, Քուռն էլ մէջ անեն, իրանց արտասունքը նրանի հետ խառնեն ու տանին, Կասպից ծովի սիրտն ածեն, նրա աղի ջրումը կորչին, Պարսից նաւերը ջախըփուրթ անեն, Ռուսաց նաւերը՝ իրանց քամակի վրայ տանին ու բերեն՝ որ ճամփին չյուսահատվի, չբէզարի ու էն իր բարի ոտը մեր աշխարհիցը

«Նա՛նի ջան. ջա՛նի ջան... ախպէ՛ր ջան... Աստուած ջան... Բաբայ ջան, հո՛գի ջան... վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ մեր սև օրին, արևին, վա՜յ մեր ջրատար գլխին: Ա՜խ՝ ի՞նչ կըլէր, ձեր ձեռովը մեզ ջուրն ածէիք, ի՞նչ կըլէր, մեզ չէ՛իք ծնել. ընչի՞ չի՛ մեզ էլ ձեր սրտի վրայ մատաղ արին, ընչի՞ չի՛ մեզ էլ ղիմայ, ղիմայ տվին. էս ո՞ւր են հասցրել մեզ, էս ո՞ւր բերել. գետինը չի՛ պատռվում, մեզ ներս տանում, երկնքի աչքը քօռացել, մեզ չի՛ տեսնում: Ա՜խ՝ ո՞ւմ ծոցից զրկվեցինք, ո՞ւմ ձեռն ընկանք: Ա՜խ՝ տէր Աստուած՝ ընչի՞ մեզ էսպէս պատժեցիր. Քեզ ի՞նչ էինք արել, որ մեր աչքը էսպէս հանեցիր. ո՞ւմ մէկ վնաս տվինք, որ մեր

մեր ջանը էրվում, մեր բերնիցը կրակ դուս գալիս, մեզ խորովում. ի՞նչպէս ա մեր լեզուն խօսում, ու չի՛ քրքրվում. մեր աչքը տեսնում, ու չի՛ դուս տրաքում. մեր շունչը դուս գալիս, ու չի՛ կտրվում. մեր արինը եռում ու չի՛ ցամաքում. մեր անկաջը լսում, ու չի՛ քառանում. մեր ոտները փոխվում, ու չի մեր տակին փշրվում, խուրդուխաշ ըլում. էս ի՞նչ օր ա, որ մենք քաշում ենք»:–«Նանի՛ ջան, ա՛խպէր ջան, բա՛բի ջան, վա՜յ, վա՜յ... է՞ս օրվան համար մեզ օրօրոց դրիք. է՞ս օրվան համար մեզ սրից, ջրից ազատեցիք, մեր ցաւին դարման արիք, մեզ ջան ասելով, մեր աչքը սրբելով, գոգըներդ առնելով, դօշըներիդ կպցնելով, քրտինք թափելով, անքուն մնալով, սար ու ձոր ընկնելով, մեզ ապրուստ ճարեցիք, ձեր կեանքը խաւարացրիք, մեզ ծաղկացրիք, դուք թառամեցիք,

էսպէս քարին տվեց, ու մեր հոգին էլայ չի՛ առնում, որ պրծնինք, ա՜խ կորչինք էս անօրէն աշխարքիցը»: «Սրբութիւն էիք առնում, մեզ հետըներդ տալ տալիս. ժամ էիք գնում, մեր ձեռը մոմ տալիս, Զատիկ էր գալիս, Ջրօրհնէք ըլէլիս, կիրակու ժամին, սուրբ պատարագին մեզ խտիտ անում, կամ ձեռով տանում, քար, աւետարան, սեղանի, բեմի, խաչի, պատկերի առաջին, սրբերի ոտի տակին, գիրքը կարդալիս, սկին դուս գալիս՝ մեզ տէրտէրի ոտը քցում, խաչի

դնում, մեզ

-

տալիս, դուք էլ համբուրում, աղաչանք

մեզ պահի, կրակն ընկնինք, մեզ պրծացնի, մեզ զօրացնի, որ էսօր է՞ս կրակումը, է՞ս բոցումը էրվինք, տանջվինք, մեր ձէնը չիմա ՞ նաք. մաշվինք, փչանանք, մեր սուքը չանէ՞ք, թրով մեզ կտրատեն, մեզ դուք չազատէ՞ք: Ո՜վ արարիչ, մեր հոգու տվօղ Աստուած՝ ինչպէս մեզ ստեղծեցիր, էլ եդ մեզ սպանիր. ինչպէս կեանք տվիր, էլ եդ դու խլի՛ր. հող էինք քեզ մօտ, էլ եդ հող շինի՛ր. շունչ տվիր, ապրինք, էլի շունչդ եդ ուզի՛ր: Ի՞նչ ենք անում մենք էլ փառքն ու կեանքը. մեզ ի՞նչ հարկաւոր երկիր, աշխարքը. մէր չունենաս, լայ՝ դու լաց ըլէլիս, հէր չունենաս, գայ՝ դու կսկծալիս. քիրդ մօտիդ չըլի դու սուք անէլիս, ախպերդ ձէնդ չլսի, սիրտդ պատռվէլիս: Ո՛վ մեր Արարիչ, մեր տէ՛ր ու մեր հէ՛ր. հէրնըմէրըներս տարար, մեզ էլ տանէիր. քիր, ախպեր առար, մեզ էլ սպանէիր. էլ

ազգի արինը մինչև էսօր խմել ու խմում ա, էլ ի՞նչ ենք կանգնել սրանց միջին, ու սրանց գարշելի երեսին նայում: Ձեր ջանին մեռնիմ՝ երեխէ՛ք ջան՝ մենք ո՞ւմ որդիքն ենք, որ թրից վախենանք. ո՞ւմ զաւակներն ենք՝ որ կրակը մեզ թուլացնի:

էս կողմեն: Բարո՛վ մնաք՝ դուք լերի՛նք, հող, աշխարհ, բարո՛վ կացէք դուք՝ ծառք, ու ձորք, անտառ: Մենք չէինք արժան ձեր սուրբ երեսին, մեր ոտն անիրաւ դիպաւ ձեր դօշին: Քանի՞ցս ձեր պտուղն, ձեր համն ու հոտը, ձեր շվաքի տակին՝ ձեր ծաղիկն, խոտը մենք հարամ ձեռով քաղեցինք, առանք: Կոխեցինք ձեր սուրբ երեսն ու դօշը, ձեր ղադրն ու խաթրը մենք բնաւ չիմացանք: Ա՛ղբրի գլխին, առվի ղրաղին, սիրելեաց միջին, ծնողաց գոգին՝ սէր վայելեցինք, մեր օրն անց կացրինք: Աստղերն մեր գլխին քաղցր ծիծաղեցին, լուսին, արեգակ իրանց լիսը

մինչև ե՞րբ մեր ազգն, աշխարհն Հայկական՝ էսպէս կտանջվի, էսպէս կմաշվի, էսպէս կքանդվի, էսպէս կխաշվի: Խա՛չ՝ քեզ պաշտողին ընչի՞ չես պահում, խա՛չ՝ քեզ

աշխարքը դուք ազատ չանէք ու էսպէս թշուառ, տարաբախտ մնաք: Մնա՛ք դուք բարով՝ տարէ՛ք ձեր որդոցն մեր կարօտ սէրը, մեր ազիզ բարովն, պատմեցէ՛ք նրանց մեր խեղճ օրերը. թո՛ղ պահեն նրանք իրանց գլխըները. էս օրին չհասնին, էս ցաւը չտեսնին. տան իրանց կեանքը ու պահեն աշխարքը. մնա՛ք բարո՜վ, բարո՜վ... Վա՜յ... վա՜յ... ա՜խ... նա՛նի ջան... բա՛բի ջան... Աստուած՝

Սև ամպերն հեռացան, երկնային լիսն իջաւ, Նրանց մարմինն ամփոփեց, պտտեց, բարձրացաւ: Ու յանկարծ՝ սոսկալի վերևիցը ձէն էկաւ: «Հասան-խա՛ն՝ դու գազան, անօրէ՛ն, դիւակա՛ն.

Բա՛ց չար սիրտդ, կա՛ց, կանգնի՛ր, որ ինձ տաս պատասխան: Ո՛չ գետինն քեզ կպահի, ո՛չ անդունդն քեզ կքաշի. Ո՛չ դժոխք թուլ կտան,

Ա՜խ՝ ի՛մ ազգի դուք հրեշտա՛կ սուրբ որդիք, Որ էդպէս կանուխ դուք թառամեցիք: Երբ երեսս հողին, ծնկներս չօքած, Աչքս ծով դառած, սիրտս արնով լցված, Ընկնիմ՝ ա՜խ՝ գլուխս բաց ձեր առաջի, Համբուրեմ ձեր հողն, մնամ վրայ գետնի: Քաղեմ ձեր ծաղիկն, յիշեմ ձեր հոգին. Ո՜վ սուրբ հոգիք ջան՝ երկնային բեմին, Աստուծոյ ատենին, Սրբոց խորանին Տարէ՛ք իմ խնդիրս, տարէ՛ք արտասունքս. Որ մեր խեղճ ազգը, մեր սուրբ աշխարքը, Որ ձեզ պէս մատաղ տվեց Աստծուն, Էլ չի՛ աւերվի, չմնանք գերի, Սրի մատաղ ու եսիր թշնամուն, Անտէր ու անճար, անտեղ ու անտուն: ՎԱԽՃԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍԻՆ

պոկ էր էկել, սաղ Կաւկազ դօնմիշ էլել: Էրակլի որդի Ալէքսանդրէն՝ որ Վրաստան առնէլուցը եդը՝ փախել, Պարսից դուռն էր ընկել ու հարիր անգամ գլուխը քարէքար տվել, որ իր աշխարքը էլ եդ ձեռք քցի, էլ սար չէր մնացել, որ անց չկէնայ, որ բալքի թէ իր սրտի մուրազը կատարի: Լազգի, Չաչան, Չէրքէզ, Ղազախ, Բօռչալու, Շամշադին, բոլոր Կասպից գաւառները՝ ձեռըները հինայ էին դրել, թև առել, որ թռչին ու Ռսի իշխանութիւնը ստանան: Հայ ազգին եա կրակ

ոսկի նրա գլուխը բերողին, երկու հազար՝ նրան սաղ սաղ բռնողին էր խոստացել: Շամշադնու սարերը, ձորերը գիշեր ցերեկ գող ու աւազակ ղլվլում էին, որ նրան բռնեն, իրանց պարգևն առնին, բայց շատին ինքը իր թրին պարգև արեց: Էսքան անուանի, է՛սքան քաջութեան տէր էր էս օջախը, բայց էլի ով Գրիգոր եպիսկոպոսին տեսնէր, հոգին հետը կէրթար. է՛ն զարմանալի սրտի տէրն էր, է՛ն քաղցր

մեր երկրի թասիբը քաշել, մեր աշխարհի սիրով մեռել: Էս մուռտառ արինն էլ ընչի՞ ա պէտքը, որ էսպէս օրը չենք թափիլ: Չօլումը մեռնիլը տղամարդութիւն է»:– Ճանանչ Թուրքեր ձէն են տալիս. «Սօ՛սի աղա՝ քո աղ ա հացը շատ ենք կերել,

Հէրը որդին

էր. ու աչքը ջուր կտրած, շլինքը ծուռը՝ մտիկ անում, թէ հրէս որտեղ որ ա, հարամին կգայ, նրան սուրը կքաշի: Մէկ դասթայ սալդաթ ու մէկ քանի Ղազախ՝ որ գնացել էին, ճամփէն բռնեն, էնպէս ջարդված, եարալու, փարալու եդ էկան, որ մարդի գլխին կրակ էր վառվում: Մէկ օր Նաղի-խանը էսպէս վրայ տվեց, Ղշլաղ ասած գեղն էրեց ու Ղարաքիլիսու վրայ էկաւ: Էլած չէլած ղօնշունը՝ թօփերն առած՝ քաղաքի

էս գլխիցը էն գլուխը՝ խալխ էր, որ իրար վրայ վեր էր թափել. շատը հողն էր ծակել, մէջը մտել. շատը փէտեր իրար վրայ տվել, տակին կուչ էկել, բայց հաց, շոր, ապրուստ ո՞րդիանց ստանային ողորմելիքը: Հացի կօտը դառաւ օխտը, ութ մանէթ, էն էլ չէր ճարվում: Սարերումն՝ էլ բանջար, խոտ չէր մնացել, քաղել, կերել էին: Ձուկը բռնելով, ֆորս անէլով ի՞նչպէս կարելի էր տուն պահիլ, քչիցը ամէն մէկ տան տասը ջան կըլէին: Էլ սատկած տաւար չմնաց, որ չմորթեն, չուտեն: Շատ հէր, շատ ախպէր իրանց օղլուշաղի, քօռփայ երեխէքանց ձէնին չդիմանալով, տասնով, քսանով հաւաքվում, գլխըները փէշըներն էին դնում, էլ եդ թաքուն Փամբակ գնում, որ հաց բերեն, բայց ա՜խ որը եսիր էր ընկնում,

բերել, սար ու ձոր չափելով՝ ման էր գալիս: Մէկ օր Անի էր ըլում, մէկ օր՝ Ղօշավանք ու էստեղ էնտեղ չափմիշ անելով, գլուխը պահում էր, որ եա իր ջիգրը հանի, եա մէկ հազար մարդ էլ ա սպանի, յետոյ հողը մտնի, որ սրտումը դարդ չըմնայ: Աւելի Անի էր նրա բնակութեան տեղը, որտեղ որ հարիրաւոր Ղզլբաշի գլուխ էր թրին մատաղ արել: Էստեղից էր, որ վրայ հասաւ, ու իր չար թշնամի

մարսի:

էին հասնում, իրար գլուխ լալիս, մինչև քամին բոլորի ձէնն էլ կըտրեց,– աշխարք դինջացաւ, դահիճքը կատաղեցին: Էս միջոցին խաբարը հասաւ Սահակ Աղին: Էս Երևանու Հայերի փրկիչը՝ որ ազգով, պապով էնքան հոգի, տուն ազատել էին բանդից, մահից, սրից, թրից, որ թիւ ու համար չկայ:– Ձին թամքած՝ տանը հազիր էր. թռաւ ձիու քամակը ու նօքար, բէքար առաջն արած՝ է՛ն սհաթին հասաւ բերդի դուռը, որ կնիկ, օղլուշաղ՝ քար, հող ուզում էին պոկեն, գլխըներին տան,

չի դիմանալ, ո՞ւր մնայ մարդը: Գնա՛նք, Մա՛լիք՝ գնա՛նք, կէս սհաթ որ եդի վրայ հասնինք, էն խեղճ բռնվածների տունը կքանդեն, եա աչքները կհանեն, եա գլխըները կկտրեն: Աֆա՛րիմ՝ Ա՛ղասի. էս սհաթին էս տեղ ըլի, աչքին պաչ կանեմ: Ռաշիդ տղէն էնպէս կըլի, ամա ի՞նչ անես, որ անօրէնի ձեռի ենք մնացել: Գնա՛նք՝ վախտ կորցնիլ պէտքը չի»:–Էսպէս խօսեց էս արժանայիշատ<ակ> Թուրքը, որ ամէն

ներին կանգնել էին:– «Սա՛րդար՝ մեր գլուխն էլ սրանցի հետ տո՛ւր, ասեցին, չօքեցին ու ուզում էին իրանց ձեռովն իրանց աչքը կապեն: «Տուն, մալ, դովլաթ, օղլուշաղ, ղովում, ղարդաշ՝ գլխիդ եսիր ըլին: Ձեռըներիցը բռնի՛ր, ջուրն ածի՛ր, մեր հոգին ա՛ռ, ու էս անմեղ խալխին սուրը մի՛ քաշիր: Սարը քո առաջին գլուխ չի բարձրացնիլ, ծովը՝ քեզ տեսնէլիս՝ բերանը կփակի. ոտդ թափ տաս, երկիրը թև կառնի, կթռչի. արարած աշխարքը

շինում: Սրանց ծեր հասակին, սրանց խեղճ եթըմներին խնայի՛ր: Սրանք ի՞նչ

որ մէկ

մէկ թուլի, հարամու գլխին եսիր ես անում»:

ա քոնը, ի՞նչ թէ երկիրս: Արարած աշխարքս քե՛զ ա գլուխ վեր բերում, մէկ աղչիկն ի՞նչ ա, որ նրա խաթեր քո խալխի տունն ուզում ես, քանդես: Աղչիկ ես ուզում, հազարը կայ: Ո՞ւմ աչքդ առնի, որ քեզ մատաղ չըլի: Մեր ջանն ուզի, որ քեզ տանք, աղչիկն ո՞ւմ շունն ա: Դո՞ւ չես, որ էդ հալալ բերնովդ ամէն օր ասում ես, Հայերը քո աջու թևն են. քո երկիրը շէնացնողը, խազինէդ լցնողը, քո թուրը կտրուկ, երեսդ պարզ անողը նրանք են: Ի՞նչ կըլի, որ էս սհաթին քո ցասումդ մեզ վրայ թափես, սրանց խեղճ գաս: Ասլանին ի՞նչ փառք, գառի գլուխը ջարդի:

ախր ընչի՞ համար չեն խելքի գալիս, մեր մասսաբին, օրէնքին հաւանում, մեր հաւատը ընդունում, պաշտում:– Բոլորը ջնջես, աշխարքը կքանդվի. չունքի երկիր շէնացնողը, հաց տվողը սրանք են: Արևի, անձրևի, կոռի, բէգեարի տակին չորացել, չօփ են դառել, էլի որ մէկի մազին դիպչում ես, ասլան ա դառնում, մարդի պատռում: Էսքան մեր ազգը սրանց կոտորեց, եսիր տարաւ, աշխարքը քանդեց, էլի խելքի չէկան: Շահութիւն էլ որ խոստանում ես, իրանց գլուխն են դէմ անում, էլ ի՞նչ ասես: Մէկ մարդ փլաւի, մսի տեղ՝ խոտ, բանջար ուտի, ամսներով

ո՛չ

աչքդ ի՞նչ սիրի, էն կե՛ր, էն հաքի՛ր, մաշի՛ր, մէկ չօռ ասողի աղիքը վե՛ր ածա, քեզ ծուռը մտիկ անողի՝ աչքը հանի՛ր, էլի որ մեռնիս, գնաս էն կեանքը, ի՞նչ դժոխք, ի՞նչ պատիժ. առաջիդ էլի հազար մօյդայ ու աղչիկ պար կգան, քեզ քէֆ շհանց կտան: Վարդի ջուրն երեսիդ կթափի, ոսկեջուրն տակովդ կէրթայ. սրանից աւելի փա՜ռք: Էստոնք թողած՝ հոգի ու հաւատ կորցրել են էս յիմարները, էս դինումը ջոկ են տանջվում, էն դինումը հօ՝ էլ ի՞նչ ասիլ կուզի, չունքի դրախտի բալանիքը

բերնին կապիլ, քցիլ կտամ. թէ խելք ունին, ձեզ խեղճ գան, եդ դառնան: Հազար ձիաւոր՝ նրանց եդևիցն ընկած՝ սար ու ձոր ոտի տակ են տալիս, ղազախ, ղարափափախ նրանց արինը խմում, թէ մէկ ձեռս են ընկել, մեծ թիքէն անկաջները կմնայ. ձիու պոչից կապիլ, քաշ տալ կտամ, թո՛ղ ձեզ խաթր անեն, եդ գան. թէ չէ՝ որ ես բերիլ տվի, ո՛չ դուք կպրծնիք, ո՛չ նրանք: Քեաբ ու ղուռանով, Շահի գլխովն օրթում եմ ուտում, ասածս ասած ա, դուք գիտէք: Գնացէ՛ք, էսօր կգան, ազատ էք, էքուց կգան, նմանապէս: Ձեր, ու ձեր խալխի կեանքը՝ նրանցիցն ա կախ. թէ եդ գան, բալքի թէ սիրտս ռահմ ըլի ընկած, բարկութիւնս անց կէնայ, նրանց չսպանեմ: Սար ու ձոր առաջիս դողում են, նրա՞նք պէտք է ինձ դէմ կէնան: Գնացէ՛ք,

էր մնում, ձիուցը վեր ընկնի, էլի ընկերքը հասնում, երեսին ջուր էին ածում, անկաջները տրորում, եդ բերում. էլի նրա սիրտը գնում, ձիու գլխովն էր ուզում ընկնի: Բազի վախտ՝ որ բիրդանբիր՝ «Թա՛գուհի, նա՛նի, Բա՛բի, Նա՛զլու» չէր ձէն տալիս, քար ու հող ուզում էին կրակվին:

էին մնացել տեղ տեղ ցից ցից կանգնած: Երկինքն՝ աչք ու ունք կիտած՝ իր չարխը պտտում էր հանդարտ, լուսինը՝ ամպերի տակիցն մէկ երեսն հանում, շհանց տալիս, մէկ էլ ծածկում, կորչում էր: Գերեզմանատունն էնքան սարսափելի չէր ըլիլ, ինչպէս էս եաբանի չօլը: Ամէն մէկ սարի արանքից, կամ քարի տակից՝ դժոխքի ձէն էր գալիս: Գէլ, չարխալ, արջ մէկ կողմից, դառնաշունչ բօրեազը, որ էս տեղ օրը ճաշին մարդի աչք ու բերան կալնում, խեղդում է, միւս կողմիցը՝ Սանդարամետը բաց էին արել, սար

մէկ քանի ծունր դրեց, երեսին խէչըհանեց, ժամի քարերը պաչելով՝ տեղիցը վեր կացաւ, ձիու աչքերը ճմբռեց, մէջքը սղալեց, որ անկաջները սրել, խլշացրել, էն կողմն էին մտիկ անում էնպէս խլշկոտալով, որդիանց որ ձէնը գալիս էր: Շունը ղրաղ քաշեցին, մատով, ձեռով արին, որ ձէն չհանի, ու իրանք թուր ու թվանք հազրած՝ ձիու ջիլաւը քցած՝ սկսեցին պատի արանքիցը անսաս անկաջ դնիլ, որ տեսնին՝ էկողներն ո՛վքեր են: Տամարները ուզում էր տրաքի, ոտըների

յետոյ կիմանայ իր ռաշդութիւնը»:– «Տօ բերանդ քեզ արա՛, Մա՛մմադ, մենք գիտենք, ինչ պտուղ որ ես, նրան ասլան ըլի, չի յաղթիլ, քանի մեզ նմանին առաջն է արել տասնով, քսանով ու ջանըները հանել: Բանն արա՛, յետոյ պարծեցի՛ր: Էդպէս քամի տալով ֆորս անիլ չի ըլիլ»:– Էս խօսքը մեր տղէրքանց սիրտը տասը թիզ բարձրացրեց:– «Թուր, թվանք հազիր պահեցէ՛ք», ասեց Թուրքի մէկն էլ եդ,

կախ անում»:– Ձէն տվեց աժդհայ Կարօն, «իրեքի գլուխը գնաց, սրանց փիրն անիծած»:– «Էրկուսինն էլ՝ ի՛մ թրիս մատաղ արի, ղօչաղ կացէ՛ք», էն դհիցը Վաթօն գոռաց:– «Էրկուսին սպանել, մնի գլուխն էլ հրէս ոտիս տակին է», ասեց Վանին: «Տղէ՛րք՝ փախան, ձիանը նի՛ էլէք, սրանց էկած ճամփէն քօռանայ, սովորել են գեղերումը հաւի գլուխ թրցնելով՝ ման գան, Հայերի արինը խմեն, սրանց տունը քանդվի: Տղէ՛րք՝ երըմիշ էլէ՛ք, սուրբ Սարքսի ջանին մեռնիմ, մէյդանը մերն

գտնէր, շունն էլ առաջներիցը վաղուց կորել էր: Ո՞ւր գնային, ո՞ւր կորչէին: Գետինն էլ՝

պատռվէր, ներս կէր-

որ նրան հանեն: Լիսնեակ գիշերը շատ որ դէս ու դէն ընկան, զատ չգտան, էլ եդ հաւաքվեցան մէկ տեղ ու միտք արին: Սուք ու շիւան անելու վախտը չէր: Նրանք լաւ իմանում էին, որ Աղասին՝ էն ձէնի վրայ՝ պէտք էր, որ զարթնած ըլի էլած, փորձանքի մէջ ընկած՝ որ շունը նրան թողել, էն հայվան տեղովը իրանց եդևիցը վազել, որ գան, նրան ազատեն: Էս էլ լաւ էին իմանում, որ Աղասու բռնողները առաջ չէին գնալ, պէտք էր, որ մէկ տեղ տափ կացած ըլէին, որ ոտը խաղաղվի ու էնպէս ճամփայ ընկնին: Ի՞նչ

գինի, մազայ

էկէք: Փա՛ռք

վրայ ծռէք: Բաղ, բա-

մեր եղին, կարաքին ու մեղ-

ցամաք

հազար ղուրդ ու ղշի չուտացնես՝ ի՞նչպէս կուլ կէրթայ, եա կմարսես: Էստուր համար ենք արևի, անձրևի տակին՝ սարում, չօլում ջանըհան ըլում, որ մեզ մի բարի լիս ասող, մեր դուռը բաց անող, մեր ննջեցելոց ողորմաթասը խմող չըլի՞: Ի՞նչ տուն, ի՞նչ օճաղ՝ որ օրը տասը աղքատ ու ճամփորդ չմտնին, չկշտանան: Էլ էն տանը բարաքեա՞թ կըլի: Էլ էն դաշտը պտո՞ւղ

էլ մէկ քանիսը՝ խալխի հետ խառնըվել, ներս էին մտել ու շատը Հայերէն էլ՝ հասկանում էին, ու էստեղ, էնտեղ՝ գողի պէս նստել, աչքըները ղօնաղների թուր ու թվանքին էին քցում, ատամները ղրճըտացնում, թէ ընչի՞ չէին մէկ չօլում նրանց ռաստ բերել ու բոլորը թալանել: Աղասու քափ ու քրտինքն էկել՝ ամպի պէս աչք ունքի վրայ կիտվել էին. երեսի ռանգը ամէն սհաթի փոխվում

աչքդ

կամ մէկ քարափի գլխի թինկը տված՝ աչքը ձորին, գետին քցած, գլուխը ձեռին, կամ մէկ աղբրի ղրաղի՝ կոխքի վրայ ընկած՝ թփերի, խոտի, ծաղկի, ջրի հետ խաղալիս, լաց ըլէլիս, էին նրան ռաստ բերում: Բազի վախտ որ Նազլու չէր ձէն տալիս, եա հօրնըմօր անունը յիշում ու ա՜խ քաշում, սար ու ձոր հետը ձէն էին տալիս, մղկտում: Ինքը որ տխուր ու մաշված էր, հէնց իմանում էր՝ մարդիք սիրտ չունին, որ ուրախանում, ծիծաղում էին: Էստուր համար իր ընկերքը սար ու ձորն էր շինել, էսպէս էր ծնողաց կարօտը, քիր ախպօր հասրաթը, դարդը նրա սիրտն

Քեզ մտիկ տալով՝ ա՜յ իմ քա՜ղցր Մասիս.

Աղի արտասընքով էրված, խորոված, Երեսիդ նայիմ, մնամ քարացած: Ծնօ՛ղ, ազգակա՛նք՝ հեռու ինձանից. Լուսնին նայելով, ձեր սէրն յիշելով, Երաբ ե՞րբ կըլի, որ ես ձեզանից Իմ կարօտս առնիմ, ձեզ ջան ասելով: Երաբ ձեր ճտովն մէկ օր էլ կընկնիմ, Երաբ ձեր երեսն մէկ էլ կտեսնիմ, Երաբ ծունկ ծնկի տված՝ ձեզ կասեմ: Ա՜յ իմ խեղճ ծնողք՝ ձեր ջանին մեռնիմ: Աչքս ծով դարձաւ՝ ճամփին նայելով՝

Մէկ ղուշ որ գլխիս պտիտ ա գալիս. Թէ ե՞րբ մէկ խաբար կհասնի ինձ բարով.

Էն սուրբ, անարատ կաթնին ես ղուրբան, Ձեր լիս ձեռներին, ձեր անոշ լեզվին. Մէկ բուռն հողի էլ ե՞րբ կըլիմ արժան. Որ գամ ձեր հողումն, քնիմ ձեր միջին: Էն ի՞նչ օր էր, որ ձեր քաղցր ծոցին Գլուխս ձեր դօշին, աչքս խուփ կամ բաց. Ձեր սուրբ ձեռի վրայ՝ երեսս բարձին Կամ խաղում էի, կամ մնում քնած:

ի՞նչ օր էր, որ մէկ ծառի տակի

ձեռներս ձեր ճտովն քցած. Ձեր սուրբ երեսին ես համբոյր տայի. Նանիկ ասելով՝ թողէիք քնած:

Ո՞ւր էն շվաքը, էն կանաչ՝ ջրի ափը, Էն խոտն ու ծաղիկն, էն դաշտն ու տափը.

քեզ տայ իր եդին բարով:

դօշին, ձորերի միջին Վա՛յ գլխին տալով քո խեղճ Աղասին. Երեսիցդ զրկված, քո սիրովն մաշված. Տատրակի նման փշի վրայ նստած.

Լիզեմ հող, գետին, այրիմ, մղկտամ.

Կամիմ օր առաջ ա՜խ՝ որ հոգիս տամ.

աչքիս, թէ անդունդը խոր Մօտ է ինձ գրկել, տանիլ իր լէն ձոր… Նազլո՛ւ իմ, Նազլո՛ւ՝ մէկ շու՛նչս ա մնացել, Ոսկերքս քրքրվել, աչքս խաւարել. Թո՛ղ մէկ շունչդ առնիմ, յետոյ հողը մտնիմ, Դժոխքն էլ տանին, ես հանգիստ կըլիմ: Քե՛զ եմ մնում, քե՛զ՝ քո ջանին մեռնիմ. Հող ու գերեզման ես վրէս ունիմ. Քանց իմ սառն մարմինը էլ ի՞նչ գերեզման

ընկած: Աղասին գէջդանգէջ որ խելքի չէկաւ, ու աչքը բաց արեց՝ Աստուա՛ծ՝ ո՞վ կարէր նրա արտասունքը բռնիլ, նրա սրտին մէկ ճար անիլ: «Ա՛մու ջան, Ա՛ւետիք ամու ջան, դո՞ւ ես», ասեց ու իրանից գնաց: Տեսնողներն էս դհից, էն դհից վրայ թափեցին, երկուսին էլ էնպէս մեռած` տուն տարան, ջրով, հոտով եդ բերին: Հէնց աչքըները բաց էին անում, իրար երես տեսնում, էլ եդ դուբարայ

որ աչքս՝ քո տեսած բաներն էլ չտեսնի, միտքս՝ քո ասած խօսքերն էլ չյիշի, ջանս քարանայ, որ էլ անունդ չտամ, սիրտս ջուր կտրի, որ էլ քո սէրը չզգամ, ումբրս փչանայ, օրս խաւարի, որ երկնքի տակին էլ չասեմ, թէ ես է՛լ եմ մէր, ես է՛լ որդի բերի, ինձ է՛լ մէկ օր աչքալիս տվին, ես էլ մէկ օր որդու, զաւակի արևի ձէնը պէտք է ածէի,– ես էլ որ աչքս խփէի, մէկ բուռը հող դո՛ւ պէտք է երեսիս քցէիր, դո՛ւ իմ նաշը խտտէիր, դո՛ւ իմ լաշը հողին տայիր, դու վրէս սուք անէիր, գլխիս վրայ կանգնէիր, ու էդ ազիզ, էդ սուրբ բերնովդ ասէիր: «– Հոգիդ լի՛ս դառնայ՝ ա՜յ իմ մէր, ա՜յ իմ մէր, ի՞նչ կըլէր, որ մէկ էլ աչքդ աչքիս, բերանդ

մեռնիմ»:–«Անումի՛դ մեռնիմ, արևի՛դ մեռնիմ՝ Ա՛ղասի ջան. մօր ազիզ պահած, հօր աչքի լիս՝ ո՛րդի ջան: Ալամ աշխարքի գոված, Աստծու սիրեկան, մարդի դիրեկան. ջա՛նս քեզ մատաղ, Աղասի ջան. փուշ էիր տնկում, վա՛րդ էր քեզ դառնում. քարին էիր ձեռը տալիս, քարը հոգի առնում: Մէկ հոգի ունէիր, հազար աղքատի սրտում. մէկ շունչ ունէիր, հազար հիւանդի բերնում: Մէկ անուն ունէիր, արարած աշխարքի միջում: Երկու ձեռք ունէիր, մէկը ողորմութիւն տալիս, միւսը աչք սրբում: Երաբ ո՞ւմ մէկ թթու խօսք ասեցիր, որ ինձ անիծեց. ո՞ւմ

լեզուս

էդ

Աղասի: Հրեշտակս ի՞նչպէս սիրտ անի, որ ինձ մօտանայ, էն ձեռը չի՞ չորանալ, որ ինձ լուանայ. էն լեզուն չի՞ փէդանալ, որ իմ սուքն անի. էն բեմը ի՞նչպէս տեղը կմնայ, որ իմ նաշը տեսնի, էն բաժակը կրա՞կ չի դառնալ, որ հոգուս համար պտի խմեն. էն խունկը բո՞ց չի դառնալ, որ ինձ վրայ պտի ծխեն: Որ որդին մօր գլխին կանգնած չըլի, էն մօրը ո՞նց պէտք է թաղեն. որ որդին ծնողի սուքը չանի, էն ծնողին ո՞նց պէտք է հողը դնեն. որ որդին մօր գերեզմանը օրհնիլ չտայ, էն քարը ո՞նց պէտք է քցեն»:–Ա՛ղասի ջան, Ա՛ղասի. երեսս ոտիդ տակն՝ Աղասի. ի՞նչ կըլի՝ մէկ շվաքդ էլայ տեսնիմ, յետոյ հոգիս տամ, մէկ ձէնդ էլայ լսեմ, յետոյ աչքս խփեմ, մէկ ձեռդ բերանս առնիմ, յետոյ շունչս կտրիմ: Էն ի՞նչ օր էր, որ գլուխդ գոգումս, ձեռներդ դօշիս՝ ջուրն էի գնում, քամակիս կապում. հանդն էի գնում, ուսիս քեզ դնում, մէկ ձեռս բերնումս, միւսովն քեզ խտտում.

մէրդ քա՛ր դառնայ. Նազլուն հետդ տա՛ր, սա էլայ ապրի, քեզ մխիթարի. գնա՛, արևի՛դ մեռնիմ՝ Ա՛ղասի. արևիդ ձէնն ածի. ինձ թաղի՛ր, բայց Նազլվիդ մի՛ թողար, մի՛ դէն քցիր. քեզանից աւելի սա էլ ո՞վ ունի. քեզ ապաւինեց. արի՛, սրան հասի, քանի շունչ ունի, տա՛ր, չտեսնիմ. հէնց քեզ տեսայ թէ չէ՝ հոգիս ձեզ կտամ. ես հողը կմտնիմ, ձեզ բարով կտամ. էկէ՛ք, թաղեցէ՛ք, փախէ՛ք, գնացէ՛ք, էս դառն աշխարքիցս, ոտըներդ քաշեցէ՛ք ու ձեր անբախտ մօր հոգին յիշեցէ՛ք»:

ինձ սպանի, կամ թէ չէ մահի ձեռիցը չխլի, ինձ սաղ սաղ էսպէս չէրի, չխորովի, ամա էլի որ նրա էն խաւարած աչքերը, էն չորացած, մազ դառած ջանը որ աչքովս էր ընկնում, որ իմանում էի, թէ նա էլ քո ցաւն ա քաշում, քո դարդովն ա էնպէս փոթոթվում, քո – քո ջանի՛ն մեռնիմ, միտք էի անում, որ թէ ես էլ մեռնիմ, էլ նրան աշխարքումը պահող չի՛ ըլիլ, որ ես կորչիմ, նա էլ կենդանի հետս պէտք է հողը մտնի, կամ ջուրն ընկնի, խեղդվի,– որ միտք էի անում, թէ նրա խորոված սիրտը ինձանով ա մի քիչ հովութիւն գտնում, քո կարօտը, քո հոտն ու համը՝

ո՛չ դեղ կարաց սրան եդ բերիլ, ո՛չ դեղապետ. ո՛չ տէրտէր, ո՛չ հսկումն, ո՛չ աղօթք, ո՛չ սրբութիւն: Մէկ առաւօտ էլ՝ ա՜խ՝ էն սհաթը գնայ, ո՛չ եդ գայ, աչքս բաց արի, որ վեր կենամ, կամ երեսը ծածկեմ, կամ տեղը փոխեմ, տունը գլխիս փուլ էկաւ. աչքերը երկինքն էր քցել, երեսն աղօթարանը, ձեռ ու դօշ բաց արել. հէնց իմանաս՝ էն եդին սհաթին էլ՝ իր

չխորովէր: Ա՜խ էլ որ քաշում էր, էն կրակված շունչն էր երեսիս դիպչում. լաց էլ որ ըլում էր, էն գետանման արտասունքն էի միայն տեսնում. մէկ աչքն էլայ չէր բանում, կամ գլուխը բարձրացնում, որ բալքի երեսն երեսիս առնէր, աչքը աչքիս, որ մէկ սիրտս հովանար, մէկ լացը դինջանար, աչքս իրան տայի, որ ինչ արտասունք ունէր, ինձ բաշխէր, գետնին վեր չածէր. սիրտս իրան հանէի, բաշխէի, որ բոլոր ցաւն ինձ տար. ես էլ անկորուստ էսօր քեզ ամանաթ տայի, որ քանի տեսնիս, իմանաս՝ թէ քո խեղճ, անճար Նազլուդ քո սիրովն մեռաւ, քո կարօտովն

նումդ ա, ոտդ վրէդ, արի՛, արի՛, էս սուրբ հողի վրայ կանգնի՛ր, ինձ էլ նրա հետ թաղիր ու յետոյ Աստուած քեզ հետ: Քանի որ կենդանի եմ, թուր կցցեմ սիրտս, աչքս կհանեմ, ուրիշի էլ հարս չեմ կարող ասիլ, ուրիշի էլ մէր չեմ դառնալ. ինձ էլ աչքալիս չի՛ հարկաւոր, չի՛ հարկաւոր, իմ աչքիս լիսն էլ էր սա, իմ օր ու ումբրս էլ, որ կորաւ, փչացաւ. սրա

կանգնել եմ, քե՛զ եմ կանչում, Ա՛ղասի ջան, ձեռս ու դօշս բաց եմ արել, քե՛զ եմ կարօտ՝ ջանի՛դ ղուրբան: Հողն իմ ձեռովս եմ առել, որ երեսիս քցեմ, քո մատաղ գնամ. պատանս ե՛ս եմ կարել, որ մէջը մտնիմ, Նազլո՛ւն չարդ տանի. խունկս ու մումս ու ժամոցս՝ ի՛մ ձեռովս եմ տվել՝ ա՛նումիդ մեռնիմ. էլ ժամ, կամ պատարագ, տէրտէր, կամ բաժակ՝ ինձ չի՛ հարկաւոր, ե՛րեսս ոտիդ տակը: Հազար անգամ հրեշտակիս ոտն եմ ընկել, եդ դարձրել, որ մէկ էլ ձէնդ լսեմ էս քառացած

Գարունքը բացվել ա, դաշտեր կանաչել, Ծառերը ծաղկել, սարեր զարդարել.

Բլբիւլն իր վարդի սիրովն կշտացել. Հէնց ե՛ս՝ ա՜խ՝ սիրոյդ կարօտ մնացել: Ա՜խ՝ կարօտ...

Ինչ քար տեսնում եմ, դո՛ւ ես առաջիս.

էլ` ա

լալով փչացաւ. Ա՜խ ո՜խ քաշելով լերդս չորացաւ. Ո՞ւմ սիրտս բանամ, ո՞ւմ ասեմ իմ ցաւ. Ասեմ էլ երաբ, ո՞ւմ սրտին կտայ ցաւ: Ա՜խ՝ կտայ... Չե՛մ ուզում աչքս երկինքը քցեմ, Լիսնեակն, արեգակն ինձ հաւար կանչեմ.

Սի՞րտ ունին նրանք, որ իմ դարդս ասեմ.

բերեն, բայց խելօք մարդիկ խորհուրդ չտեսան, չունքի խեղճ ծերունի հօրը բանտումը թիքայ, թիքայ կանէին: Շատ անգամ վարավուրդ էին անում, որ Աղասին միտը ծռել, ուզում ա գնայ հօրն ու մօր հաւարին, բուսուն բռնում, եդ էին դարձնում: Էսպէս տանջվելով էս ձմեռ էլ անց կացրեց, մինչև գարունքն էլի բացվեց, ու Թուրք ու Հայ եայլաղ դուս էկան: Աղասին էլ հետըները գնաց: Աղբըրների գլխին, ծաղիկների վրայ օբէքը իրանց չադրները տվին ու մալն արին էն անմահա

սիրտը դէմ անի: Քթի տեղը՝ հոգումը դնի նրա տված ծաղիկը: Ով մէկ անոշ թիքայ ունէր, նրա համար էր պահում. մէկը սե՛ր էր նրա առաջին դնում, մէկը ձուածեղ, մէկր գառան միս, մէկը պախրի խորոված: Շատը նրան ղօնաղ կանչէլիս, գառն ու ոչխար էին մորթում, որ նրա սիրտն առնին: Նրա տխուր բայեաթու ձէնը, նրա աղիողորմ սուգը կամ արտասունքը՝ որ չէին տեսնում, մեծ, պստիկ ուզում

միտքը չէ՛ր բերում, գլուխն առնում կորչում, սար ու ձոր պէտք էր ոտնատակ տված՝ որ նրան մէկ տեղ քնած քթել էին: Մէկ օր էլ՝ էսպէս Մուսին ման էին գալիս, որ մէկ քարափի տակից էնպէս մէկ ձէն էկաւ, որ մարդ լսէլիս՝ ջանը վրէն սրսռում էր: Քամին ձէնը ձորն էր քցել, ու քարերն

եդ սիրտս ածում, էլ եդ ինձ էրում: Ա՜խ՝ ինձ էրում: Քանդեցիր անմեղ իմ հանդարտ հոգին.

Կրակ քցեցիր իմ ջանն ու մարմին.

Թէ հրեշտակ էիր, ո՞ւր էն սուրն, էն կրակն.

Խրի՛ր իմ սիրտս, թափի՛ր իմ գլխին: Ա՜խ՝ թափիր:–

Կգա՛մ՝ հո՛գի ջան, կգամ քոյ ոտքը. Քեզ մօտ ա սիրտս, քեզ հետ իմ միտքը. Բայց ի՞նչ տեղ ես քոյ

դիպել, բայց ընչի՞ չես պարզ ասում, որ գլուխս եդ դնեմ, սիրածդ գետնի տակին էլ որ ըլի, հանեմ, ձեզ ձեր մուրազին հասցնեմ, ու ես էլ ձեր ոտի տակին հոգիս տամ: Մէր ու նշանած գլխիս կրակ են ածում, սար ու ձոր ինձ քիչ ա մնում, ուտեն, մէկ քար չունինք, որ գլխըներս վրէն դնենք, էլի դու՝ ո՜վ սէր, ո՜վ բնութիւն, ուզում ես ցոյց տալ քոյ զօրութիւնը: Ա՜խ՝ ո՞ւր կորչի մարդ, որ քոյ ձեռիցը պրծնի, քոյ ցաւը չտեսնի: Առաջ վառում, բորբոքում ես մեր սիրտը, յետոյ էրում, խորովում, առաջ վարդի հոտով գալիս, մեր սիրտը մտնում, յետոյ փուշ ու սուր դառ-

լեզուն

բերանը

որ ձէն տայ: «Աղասի ջան՝ եա մորթի՛ր ինձ, եա սպանի՛ր էստեղ. եա ասած օրս իմ մուրազին հասցրո՛ւ: Հռիփսիմէն որ չըլի, էլ ինձ ո՛չ կեանք ա հարկաւոր, ո՛չ օր. նրա շունչը որ չառնիմ, ես ինքնս իմ շունչս բերնիցս կհանեմ, կկտրեմ. նրա աչքը՝ որ աչքիս չառնի, աչքս կփորեմ, դէն կքցեմ: Դո՛ւ ես իմ տէրը, իմ Աստուածը. իմ ձեռս քոյ փէշն եմ քցել, եա ձեռս կտրի՛ր, եա գլուխս. եա իմ

թափին, նրանց օրն ու ումբրը կսևանայ: Ամէն էսպէս խօսք լսէլիս՝ ինչ Աղասու բէրնիցն էր դուս գալիս, լեզու պէտք է ըլի, որ պատմի, սիրտ պէտք է ըլի, որ իմանայ: Տեսաւ՝ որ անմեղ սարըցիք հէնց նրա բերնին են կարօտ, ուզում են՝ որ սաղ գիշերը նրա կշտիցը չհեռանան, նրա մօտին նստին: Հա՛՝ շատն էլ էկել՝ գլուխը նրա գոգին էին դրել, ու երեսին մտիկ անում, ասածն իմանում, աղչիկ ու հարս էլ չադրի դուռն ու ղրաղն էին կտրել ու ա՜խ քաշում. տղէրքանցն իշարաթ արեց՝ որ ձիանները հազրեն. առաւօտը ֆորս պէտք էր գնար, գան, մի քիչ

ձեր կշտովն չանցնի.

ձէնը չլսի, ձեզ կարօտ մեռնի:

Հալալ արէ՛ք նրան ձեր աղ ու հացը.

Քանի նա ձեզ մօտ կանգնած՝ իր լացը

Ծոցն ա հաւաքում, քանի աչքը բաց՝

Ձեզ միտքը բերի, օ՛րհնի ձեր արածը: Ա՜խ՝ ի՞նչ կըլէր, ոտս կոտրէր, էստեղ չգար, Ձեր ազիզ երեսն

թո՛ղ ձեզ տայ, ինչ որ ես կուզեմ. Մնաք բարո՛վ՝ սարե՛ր, էլ ձեզ տեսնիլ չե՛մ:–Մէկ տափարակ, դուզ տեղ բաց ա ըլում յանկարծ տեսնողի առաջին՝ մէկ մեծ դաշտ, չորս կողմը սարերով պատած, աջ ու ձախ սևին տալիս, ու քանի գնում ա մարդ, ամպ ու դուման քաշվում, պարզում են, ու հէնց իմանում ես՝ թէ առաջիդ մէկ էնպէս քաղաք ա բաց ըլում, որ հազար հազար կէնող միջումն ունի, ու ցրտի,

Բայց սուրբն Յովհան Երզնկացի հանաք չվերցնելով՝ մէկ օր օրհնած բերանը բաց արեց, երկիրը տրաքեցաւ, տակըվեր էլաւ, խալխը ցրվեցին, փախան, որը Ղրիմ, որը Պօլշայ: Էս անշունչ քարերը մնացին ցից ցից, հազար եկեղեցուցը հինգը մնացին շէն: Տաճարք, ապարանք, գանձ, հարստութիւն

ղաքի անունը: Նա քանդվեց, պրծաւ. ամա սուրբը քեզ միշտ օգնական ու բարեխօս կըլի: Ղրաղին կանգնել ես, ձեռդ ծոցդ դրել, խելքդ ցնորվել, լեզուդ պապանձվել. ո՞վ էսքան հրաշք տեսաւ, վայելեց, «երա՞զ եմ տեսնում, քնա՞ծ եմ, աչքս ինձ խա՞բեց», ասում ես մտքումդ, ուշագնաց

որ գոռաց ո՛չ – «Տղէ՛րք՝ ձեր արևին ղուրբան, Աստուած մեր կողմն ա, դուռը կտրէցէ՛ք, որ սրանց մատաղն էս գիշեր անե՛նք»: Հայի լեզուն որ բաց չէլաւ, հէնց բռնես՝ պատերը լեզու առան: «Աման, ձեր էկած հողին ղուրբան, ճար ունիք, տեսէ՛ք, մեզ ազատեցէ՛ք. տնով տեղով ձեզ եսիր կդառնանք»: Տասը տասնը հինգ քրդստանցի Հայ էլ՝ որ էս կողմից, էն կողմից գլուխ չի բարձրացրին, ու քրդերի մնացած

քանց

մենք

հանդը, դաշտը

մէկի

-

զարմանալի եկեղեցիք. քարի տակիցը ռզղ կհանեմ, ձեզ կպահեմ»: Բայց թէ քարին ասած, թէ մեր քրդստանցի Հայերին: Կռվում ղորդ ա, ամէն մէկը մէկ աժդհայ, բայց ինչ գրումը գրած ա, նրա շլինքը տո՛ւր, նրան ուրիշ բան մի՛ ասիլ: Մեռնիս էլ նա իր ասածը կանի, էնքան կոխքը հաստ ա:– «Իմա՞լ կէղնի անիծած խողում վո՞վ կմնայ: Յայսմաւուրքն սուտ իմա՞լ կխօսի: Մեր վիզը զարկես, մեր ջանը խանես, վալլախայ էս չօլում կէցօղ հմլայ մէկն էլ ա չեղնի, չեղնի: Խազար տարի խա ասա՛, խա գլուխդ ՚ի քարին զարկի: Մենք չընք կենայ, չընք գինայ, ինչ կասես՝

աւիրվել, մնացել ես անջան: Ե՞րբ միտք կանէի թէ էս հողերը, Էս դաշտն ու

Ուզում ա ձեզ հետ պարզի իր ոտքը: Ընչի՞ ձեր վախտը աչքս բաց չարի, Մարմինս հողին ջանս ձեզ չտվի, Որ հմիկ էսպէս չթռչէի, չգայի, Ձեր հողը չտեսնէի, ձեր վրայ չլայի: Հող ունինք խլած, կեանք ունինք մեռած.

ջրի կրակի մենք եսիր դառած. Ո՛չ երկինքն տեսնի մեր սուգն ու լացն, Ո՛չ երկիրն պատռվի մեզ տանի ցած: Ի՞նչ կըլի մէկ էլ գլուխ բարձրացնէք. Ձեր մարդիքը տեսնէք, նրանց ցաւը քաշէք. Ձեր արինախառն աշխարհն ազատէք, Եա մեզ էլ ձեզ հետ հողը տանիք պահէք: Աչքս բաց արի՝ խարաբայ տեսայ. Ա՜խ

ես էդպէս գլուխդ ամպին խփած Ա՜յ խեղճ հալևոր, երեսդ փակած. Ի՞նչ կըլէր՝

որ մէր մտնի. մութն՝ էն ա՝ գետինը առաւ: Էսպէս նստած սուգ էր անում մեր տարագիր Աղասին ու իր ու մեր սև օրը լաց ըլում. որ յանկարծ աչքը ձորին ընկաւ, աչքը սևացաւ: Հինգ հարիր ձիաւորից աւելի՝ թարաքեամայ, Քուրդ Ղարսայ դզիցը հազարից աւելի քիւլֆաթ, մալ, իլխի, ոչխար առաջ էին արել ու վեր հատելով սարիցը ձորն արին՝ որ տանեն Երևան, եա սպանեն, եա ծախեն, եա թուրքացնեն: Շատին էնքան թակել, հետ էին ածել, որ ջանումն էլ թաղաթ չէ՛ր մնացել:

ու կրակը չաղ կըլէր, սար

առաւ, մեր քաջ Հայերը թուր ու թվանք հազիր արին, չօքեցին, աղի արտասնքով իրանց աղօթքն արին, վեր կացան իրար ճտով ընկան, իրար եդին բարովն ասացին, ձիանները թամքած մէկին պահ տվին, ու իրանք Աստծու անունը տվին, ճամփու ընկան, ամա էնպէս ճամփով, էնպէս տեղով՝ որ ղուշը չէր իմանալ: Հինգը մէկ կողմից գնաց, հինգը միւսից, էն մնացած տասը հոգին էլ էնպէս պէտք է գային՝ որ բոլոր մէջ անէին, թրի առաջը ընկածը կոտորէին, սաղ բռնածը եսիր անէին ու, որքան կարելին ա, Հայերին արձակէին,

բերում

որ թվանքի ձէն չէկաւ, իմացան որ գէլը ինքն իրան ա ականաթի մէջն ընկել, էրերը թողին ու քարափէ քարափ էկան քաղաքին մօտացան: Շատը Ղզլբաշի նոքարների աչքներովն էլ ընկան, ամա ի՞նչ կարծիք կտանէին, իրանց մարդիքն էին կարծում, որ էնպէս վախտին ֆորսի են ման գալիս, որ բերեն, խաներին, բէկերին փէշկաշ անեն, խալաթ առնեն: Նրանց շարժմունքը բերդըցիքն էլ էին տեսել

ճամփին վրայ են տվել, ու Ղարս ցաւ էր ընկել: Աչալուրջն Աղասի, երբ բոլոր խալխը էկան, հաւաքվեցան, ամէն բանը թողաց, հրամայեց գնացին եկեղեցին, րիգնաժամն ասեցին, Աստծուն իրանց շնորհակալութիւնն արին, ու ժամը որ դուս եկաւ, մարդ քցեց ամէն տեղ՝ որ ղարավուլ քաշեն, տեսնին թէ հարամու ոտքը կտրվե՞լ ա, թէ էլ ահ կայ: Գոհութիւն Աստուծոյ ոչինչ չտեսան, եդ դառան: Մեռած մարմինները որը քարափնըվեր ձորը շպռտեցին, որը հորերը. մնացած ձի, հարստութիւն ճոթ արին, շորին, ձիու, ասպաբի մտիկ անօղ չկար: Մութը գետինը չառած՝ ամէն տեղ պահապան դրեց ու մնացած խալխը բերդը հաւաքեց: Րիգնահացը որ

վա՜յ էն ազգին՝ որ բնական օրէնքը կթողայ, անբնականին կհետևի, որ էնպէս խրատ տուող չի՛ ունէնալ, որ նրան հոգի տայ, և ո՛չ հոգին էլ հանի: Երաբ որ լաւ կարդացող էր էլել, երեխեքանց ջոկ, ժողովրդին ջոկ՝ գիշեր ցերեկ խրատ էր տուել, կարդացրել, լուսաւորել էր, հիմիկ մեր ազգը է՞ս հալին կըլէր, է՞ստեղ կընգնէր: Սարի հայվանն էլ մեզանից լաւ ապրում, հարամուց, ֆորսկանից

քանի ձեռքս գլուխս, Կրակ էլ` որ թափես, խորովես իմ սիրտս, Էլի իմ հոգիս ուրախ քեզ կտամ, Թէ Անու միջումն իմ մարմինս թողամ: Աչքեր քօռացէ՛ք, բալքի թէ էլ

էրեն, իմ հոգիս տանջվի:

ա՛յ սուրբ քար հողեր,

ապարանք, պարիսպք, տապաններ, Թէ մուրազս սրտումս պէտք է մեռնի, մնայ, Էս չոքած տեղս թո՛ղ ջանս քարանայ: Քարացած տեղիցս կանգնիմ ու ասեմ, Ամէն անցնողին եդևից կանչեմ, Քարացած լեզուով վա՜յ տամ, աղաչեմ՝ Ո՞ւր էք գնում, թողում, ձեր նախնեաց տեղն եմ»: Առաւօտը էն ա

սար ու ձոր ոտի տակ եմ տվել, միտքս էն էր որ Անի քաղաքը շինէի. Հայերը, Հայերը, Աստուած նրանց խէր տայ, ո՛չ ինձ մտիկ արին, ո՛չ փաշի հրամանին. էնքան էսօր էքուց քցէցին, մահանայ արին, որ ղալաբանթլըղը ընկաւ: Ճարս որ կտրեց, էլ ո՛չ փաշի մտիկ արի, ո՛չ քաջութեան, եդ էկայ էլի, Անուն ապաւինեցի. լաւ Աստուած Հասան խանին ձեռս քցեց, ես ջահելութիւն արի, հոգին չհանեցի. ուզում էի նրան թաքուն չսպանեմ. Ղզլբաշը որ եդ դառաւ Փամբակից, ես էս սարի, էն սարի ծէրին էնքան գլուխս պահեցի, որ էլի նրան մի ձեռք քցեմ, չէլաւ. Աստուած

ծունր դրեց,

դառած՝ գլխին վայ տվեց, Բէկէնդօրֆն սարդարին ջախըփուրթ արեց, Ասլանի գլուխն արծվին Ռուսն մատաղ արեց. Անիրա՛ւ՝ Հայերի արինն մի՛ խմի, Միտք արա՝ էս բաղին բաղմանչի ունի. անիրա՛ւ և այլն: Սրբազան Ներսէսի խաչին ղուրբան գնամ

չէին թողում, որ մարդի բերան բաց ըլի: Բայց ով սիրտ ունէր, լաւ էր տեսնում, որ է՛ն ձեռներն, է՛ն աչքերը՝ որ քարացել, սառել, երկնքին էին մտիկ տալիս, առանց խօսքի էլ` ասում էին, որ դժոխքի քանդվիլը մեղաւորների համար` էս

ու էս ազնիւ Հայկազանց գլուխը դօշին կպցնելով, «ախր մի ասեցէք, որ դինջանամ. ձեր կարօտն

որ հինգ տարի սար ու ձորի, գազան, հարամու գլուխը չի՛ տվեց, պահեց, էն բաներն արեց, որ աշխարքումը քիչ ադամաորդի արած կըլի, վերջը Գրասովսկի գեներալի հետ թռաւ իր ցանկալի

վրայ հասաւ: Աջու ձեռը որ չէր տարել, որ հօր գլուխը, էն ձնի պէս սպիտակ մազերը մէկ խտտի, մէկ դօշին կպցնի, որ էնքան տարվան էրված սրտի մուրազն մի առնի, հովանայ, հէնց տեղն ու տեղը ուսըվեր էին բերել ու կտրած ձեռը մնացել էր հօր գլխատակին, երեսը երեսին, ու ձախու ձեռն էնպէս փէտացած, դօշի վրայ ընկած: «Վա՜յ՝ աչքս դուս գայ՝ ա՜յ իմ ազգի ազիզ որդի. վա՜յ մեր ճամփէն փուշ դառնար՝

սիրտն

շունչն էր

խաւարած

քառացած անկաջ-

քո՛ անունովն

դու էիր իմ կենաց ընկերը, դու իմ սրտիս սիրեկանը, ես քո ազիզ բարեկամը: Մկամ հէրնը մէր՝ որ քեզ լաց չըլին, ազգական սիրելի վրէդ չկանգնին, բաս քո ջրատար Մօսին, քո պահած որդին՝ քեզ կուղարկի՞, ինքը կմխիթարվի՞. քեզ հողին կտայ, որ հետդ չի՛ գա՞յ. չէ՛, չէ՛՝ էդ սուրբ երեսիդ մեռնիմ, որ էլ չեմ տեսնիլ, դու գնայ արքայութիւնը, ինձ տա՛ր դժոխքը, տա՛ր. էս աշխարքն էլ չի՛ կարող ինձ պահիլ. մարմնիս աչքը քեզ չի՛ տեսնում, հոգուս աչքը հօ բա՞ց կըլի, քո ջանին մեռնիմ. թէ երկնքումն էլ քեզ չկարէնամ խտտիլ, գրկիլ, հետդ խօսալ, մօտդ նստիլ, հրեշտակ տեսնէլիս, գլխովդ շրջէլիս, դրախտումը նայէլիս, լիսն վրէդ գալիս, որ քեզ տեսնիմ՝ քե՛զ՝ Աղասի ջան, սուր խրեն սիրտս, էլի կխնդամ,

րը պէտք է քեզ թաղե՞ն. ընչանք ես գետինը չմտնիմ, քեզ երկնքումը տե՞ղ կանեն: Գնա՛ք բարով՝ ազիզ ո՛րդիք ջան՝ գնա՛ք բարով. սիրով ինձ էրեցիք, ես էլ էս սրով՝ հոգիս ձեզ կտամ, մարմինս հողին, որ ձեր առաջին, Աստուծոյ բեմին, իրար հետ խնդանք, իրար հետ ցնծանք, իրար հետ տանջվինք, իրար հետ մաշվինք. գնա՛ք բարով՝ հէրնըմէրով», ասաց ողորմելին. թուրը պսպղաց, արինը շռռաց, ամպը գոռաց, օրը խաւարեց, թվանքները ճռռացին, դագաղները բարձրացրին, շարական ու երգ վերջացրին, ու Քանաքռու Վերի

Գերեզմանն կորած, հողումը թաղված, Աչքից հեռացած, մտքից մոռացած, Իրանք անլեզու, աշխարհն անիրաւ, Որ Հայոց ազգիցն անթիւ ու անբաւ

Էսպէս քաջ որդիք խլեց, չկշտացաւ: Ո՛չ մատուռ նրանց գլխին կանգնեցաւ, Ո՛չ արձան նրանց անունը թողեց, Ո՛չ ազգի միջումն յիշատակն լսվեց: Դու քնքուշ Մուսա՛յ,

տապալելով, քափ ու քրտինքը բերանը կոխած, գզզված՝ մազերը քեալլին ցցած, կապը կըտրած, գժված, ռեխն աւազով, քարով, զիբիլով լիքը, էս կողմն, էն կողմն փնչացնելով, ճոթռելով, ջարդելով, տակ ու ղրաղ ծամելով, բրդելով.– մէկ թևն իր ծոցի, էն սև՛, մութն ու չանգը կոխած, խէւանդ խէւանդ կտրատած փորն ու դօշը բաց արած, ծառով, թփով զարդարած՝ ձորի գլխովը քցած, մէկ թևն՝ էն նե՛ղ, չոր, տխուր Կաքաւասարի տակիցը որ ական թօթափել դուս չի՛ պրծնում, վազում,– ու հրո՛վ, սրո՛վ, բոցով, բրով, փռնչալով, մռնչալով, խռնչալով, քարի, քարափի գլուխ վեր հատելով, իր փորը խցկելով, վէմ, ապառաժ իրար ծեծելով, կայծակին տալով, ճչալով, ճռնչալով, թնդալով, դղրդալով,– ցած ափները, սասանահար գետինը պոկելով, պռճոկելով, քրքրելով, քրքրվելով, կենդանի, անկենդան,

շան

իրանց բանը տեսնին, մաքրազարդեն:– Սրանց սոսկալի ձէնի հետ էլ՝ որ ձորերի միջիցը, քարափների արանքիցը, ապառաժների գլխներիցը, բաշերիցը, թփերի, քօլերի տակերիցը, դզերիցը, չօլերիցը, բներիցը՝ մէկ կատաղած արջ, կամ խորամանկ աղուէս, կամ վախլուկ չախկալ, կամ մէկ ամեհի քաֆթառ, կամ գլխիցը ձեռք վերցրած ալապստրակ իրանց սոսկալի, զարզանդելի ձէներն իրար չեն խառնում, գոռում, մռռում, բռռամ, մնկմնկում, ճնկճնկում, ճչում, խառանչում, բառանչում, բղղում, ճղղում – կամ անքուն աքլորները՝ իրանց տիրոչը

սասանում, քար կտրած մնում ու

կանգնում –

աներևոյթ թշնամիդ՝ էլ եդ ձին չափ քցած, էլ եդ հրեղէն բոցով որ չի՛ սարերի, ձորերի ջանին ղաստ անում, հասնում, թագում, մէյդանը բաց անում, ու թնդում, դղրդում, շաչում, շառաչում, ճայթում, կատաղում, փրփրում, խռնչում, դռնչում, գլուխը թափէթափ տալիս, նայում, ձէնը կտրում –Որ աչքդ կիրացած՝ ջանդ սասանահար՝ խելքդ

ձորերի դրնգդրնգոցը, ծառերի խշխշոցը, էրերի խռնչոցը, դնգերի, ջաղացների թրխկթրխկոցը, գետնի զրզնդալը, տների թնդալը, պատերի տրաքտրաքոցը, շների, գիլանոնց, արջերի, ղարաւուլների, աքլորների՝ ծղրտալը, ճչալը, ծվալը, բառանչիլը, խառանչիլը, վնգվնգոցը, կոնձկոնձալը, ճնկճնկալը – իր ահագին ձէնի հետ չի՛ խառնում, ոլորում, փորը քաշում, էլ եդ՝ մէկ րոպէից յետոյ հազար կողմերով՝ դուս փչում, ցանում ու սարերի, ձորերի, քարափների բերանը էլ եդ լեզու դնում, էլ եդ շունչ տալիս, որ իր քաղցր ձէնը քաշեն, դամ անեն, իրանց դժոխային քէֆն արամիշ անեն, պար գան, ծափ, ծիկայ տան, ծղրտան, ղիժինայ

վեր թափեցին,

դժոխք, արքայութիւն, տարտարոս, հրեշտակք,

հեկեկում էր: «Նա՛նի ջան՝ Նա՛նի. ա՛խր մի աչքդ էլայ բա՛ց, ա՜յ քո չարը տանիմ: Մեզ ո՞ւր բերիր էստեղ. էս մեռելները հօ մեզ կուտեն. մեր ճարն ո՞վ կըլի, որ դու էլ քնում ես, աչքդ չե՛ս բաց անում: Վե՛ր կաց գնա՛նք տուն, քանի՛ լաց ըլիս, քանի՛, մեր ափուն հօ կորել չի՛. էլ եդ կգայ, ի՞նչ ես էդքան սուք անում: Մեզ թաղի՛ր՝ նա՛նի ջան, մեզ մորթի՛ր, ջուրն ածի՛ր. մեզ հարամին կգայ, կտանի, մեզ ի՞նչ կանես էս չօլումը: Նանի ջան՝ Նանի՝ էդ սի՛րուն էրեսիդ

աղեղամբք վառեալք, զրահիւք զարդարեալք՝ զԲէլայն գունդ ահեղ սրոյ մատնեալ ՚ի զոհ. ելին յասպարէզ, թշնամեաց ետուն գրոհ. ոսկեթել վարսիւք, դաբնեայ պսակօք, պսակեալ զիւրեանց գլուխ անվախճան փառօք, ճեմեալ յերկնից խումբս, զվերինն վայելեն զկեանս անտրտում, յերկրի կանգնելով զանմահից անուն, ’ի դարըս անանց, անհոլով ամաց: Զանգի՛, Զանգի՛, հրաշագե՛ղդ Զանգի: Դու զքոյդ սուրբ նախանձ տակաւին տածես, դու ահեղ թնդմամբ տակաւին հերքես, դղրդաս յարձակմամբ, մեծաձայն