το Κάστρο της Μελίβοιας // the Castle of Melivoia by greenade // επικοινωνία + διαφήμιση

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Hellenic Ministry of Culture 7th Ephorate of Byzantine Antiquities

Εργο “Συντήρηση και ανάδειξη του Κάστρου Βελίκας Δ.Μελιβοίας Ν.Λάρισας” Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Θεσσαλίας - Στερεάς Ελλάδος - Ηπείρου 2007-2013” Προϋπολογισμός: 500.000 € Το έργο υλοποιήθηκε με αυτεπιστασία απο την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μελέτη ανάδειξης: Πασχάλης Ανδρούδης, αρχιτέκτων μηχανικός - αναστηλωτής. Φωτογραφίες: Θανάσης Ευθυμιόπουλος

Project “Conservation and presentation of the Castle of Melivoia, Velika Larissa” Operational Programme “Thessaly - Central Greece - Epirus 2007-2013” Budgeted cost: 500.000 € The project was carried out and supervised by the 7th Ephorate of Byzantine Antiquities Μελέτη ανάδειξης: Paschalis Androudis, architect - restorer. Photos: Thanasis Eythimiopoulos

ISBN 978-960-386-088-4

Σταυρούλα Σδρόλια Αρχαιολόγος

Stayroula Sdrolia Archaeologist

Λάρισα - Larissa 2013

Εισαγωγή Tο Κάστρο της Μελιβοίας είναι ένας οχυρωμένος οικισμός, έκτασης 2.1 εκταρίων, που βρίσκεται σε μικρό λόφο στα βόρεια της Βελίκας, 500μ. από την ακτή. Μέχρι πρόσφατα ήταν εντελώς καλυμμένος από τη βλάστηση αλλά σήμερα έχει μερικώς αποκαλυφθεί σε ανασκαφική έρευνα της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με την συνδρομή του Δήμου Αγιάς (πρώην Μελιβοίας). Κατά τα έτη 2011-2013, η ανατολική και νότια πλευρά του φρουρίου έχουν στερεωθεί και αναδειχθεί στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ (Περιφερειακό πρόγραμμα Θεσσαλίας - Στερεάς Ελλάδας - Ηπείρου).

Preface The Castle of Melivoia is a fortified settlement of 2.1 acres, situated at a small hill at the north of the existing resort, 500m. from the sea-side. It was totally covered by vegetation till recently but now it has been partly excavated by the archaeological service with the collaboration of Agia municipality. During the years 2011-2013, the eastern and southern wall have been restored with funds from European Union.

Το κάστρο αυτό χρονολογείται με This castle is dated in the period of ανασκαφικά ευρήματα στην περίοδο Justinian but is based on an ancient του Ιουστινιανού αλλά είναι κτισμέ- costruction, visible in many parts. νο στα ερείπια αρχαίας οχύρωσης, The site can be identified with the που διακρίνεται σε αρκετά σημεία. ancient city of Melivoia, the most faΗ θέση μπορεί να ταυτισθεί με την mous city of Magnesia at the coast αρχαία πόλη Μελίβοια, την πλέον of Kissavos, and a focal point in φημισμένη πόλη της Μαγνησίας the defensive system of the coastal στην ακτή του Κισσάβου και κεντρι- route of Thessaly, which has been κό σημείο στο αμυντικό σύστημα destructed by the Romans in 168 B.C. της παραλιακής διαδρομής της With the same city has been associΘεσσαλίας, η οποία καταστράφηκε ated the acropolis at Skiathas, at the από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ. Με port of Agiokampos, in 10 km. disτην ίδια πόλη συνδέθηκε επίσης tance to the south. These two fortiστο παρελθόν και η ακρόπολη στη fications command the same fertile θέση Σκιαθά Αγιοκάμπου, σε από- coastal plane, that is why they were σταση 10 χμ. προς τα νότια, όπου το closely connected. At the protobyzτείχος τοποθετείται στον 3ο αι. π.Χ. antine period only one of them was Το γεγονός ότι οι δύο ακροπόλεις habitated, the one at Velika, while ελέγχουν την ίδια εύφορη παραλια- similar occupations have been noκή ζώνη οδηγεί στη διαπίστωση ότι ticed at Kastri Loutro, Kokkino Nero υπήρξαν στενά συνδεδεμένες και and Skiti, situated at a distance of ίσως υπήρξαν διαδοχικές μετακινή- about 10 km. between each other. σεις του πληθυσμού από τη μία στην άλλη. Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο μόνον η ακρόπολη της Βελίκας ήταν κατοικημένη, ενώ αντίστοιχες εγκαταστάσεις έχουν εντοπισθεί στο Καστρί Λουτρό, το Κόκκινο Νερό και τη Σκήτη, που τοποθετούνται σε απόσταση περίπου 10 χμ. η μία από την άλλη. Η σειρά αυτή των φρουρίων δείχνει τη μέριμνα των βυζαντινών αυτοκρατόρων για την ασφάλιση της παραλιακής διαδρομής της Θεσσαλίας, που οδηγούσε από το κάστρο του Πλαταμώνα μέχρι τον Θεσσαλικό κάμπο, μέσω της λεκάνης της Αγιάς.

1. Βορειοανατολικός πύργος - Northeast tower 2. Εκκλησία - Church 3. Βόρεια πύλη - North gateway 4. Ανατολικός πύργος - East tower 5. Αποθήκη των πίθων - Pithoi warehouse 6. Στρατιωτικά κτίρια - Military buildings 7. Κύρια είσοδος - Main entrance 8. Κατοικία - House 9. Νοτιος πύργος - South tower 10. Αρχαίο τείχος - Ancient wall

| Νότια όψη- South view |

| Ανατολική όψη- East view |

Αρχιτεκτονική περιγραφή Μέχρι σήμερα, το κάστρο της Βελίκας είναι το μόνο που έχει μερικώς ανασκαφεί και μπορεί να προσφέρει χρήσιμες πληροφορίες για την ιστορία και τη ζωή των κατοίκων της περιοχής στην πρωτοβυζαντινή περίοδο. Είναι φανερή η στρατηγική του θέση, αφού περιβάλλεται από απότομες πλαγιές και φαράγγια, ενώ προσφέρει εύκολη πρόσβαση στη θάλασσα. Η αρχαία οχύρωση μπορεί να χρονολογηθεί στον 4ο αι. πΧ., από τα κεραμικά και νομισματικά ευρήματα που προέκυψαν. Λείψανα αρχαιοτήτων υπάρχουν επίσης στις ανατολικές παρυφές του λόφου, προς τη θάλασσα και πιστοποιούν ότι ο οικισμός εκτεινόταν εκτός οχύρωσης. Εκεί ανασκάφηκε ένα αρχιτεκτονικό συγκρότημα, που περιέχει εκκλησία, εγκατάσταση επεξεργασίας λαδιού, καθώς και αποθήκες, που ανήκουν στην ίδια κατασκευαστική φάση με το φρούριο του 6ου αιώνα.

Architectural description Up to now, the castle of Velika is the only one that has been partly excavated and can give us useful information about history and life of the people of the area during the protobyzantine period. Its strategic position is apparent, surrounded by deep slopes and river gorges, while providing an easy access to the sea. The ancient fortification can be dated at the 4th c., due to the ceramic and coin finds. Part of the settlement remained unfortified, because architectural remains of the early byzantine period exist at the eastern slopes of the hill extending towards the sea. An ecclesiastic architectural complex was explored there, including a church, an oil pressing mill and warehouses, belonging to the same constructive phase as the fortress at the 6th century.

Η κύρια είσοδος του φρουρίου περικλείεται στον πύργο της νοτιοανατολικής γωνίας, που ελέγχει την κάτω πόλη και την εύφορη πεδιάδα. Μια μικρότερη είσοδος, που δεν είναι η αρχική, αποκαλύφθηκε στην ανατολική πλευρά, κοντά στην εκκλησία. Δύο πύργοι εξέχουν στο μέσον της νότιας και της ανατολικής πλευράς, μέσων διαστάσεων 5χ5μ., που επικοινωνούν με το εσωτερικό του φρουρίου και άλλος ένας στη βορειοανατολική γωνία, το σχήμα του οποίου παραμένει ακόμη άγνωστο, λόγω μερικής καταστροφής του. Το κάστρο της Μελιβοίας είναι ισχυρή κατασκευή, με τοίχους πλάτους 2μ., κτισμένους με ημιλαξευμένους λίθους σε ισχυρό ασβεστοκονίαμα. Σε αρκετά σημεία έχουν χρησιμοποιηθεί επεξεργασμένοι λίθοι από την αρχαία οχύρωση. Από νομισματικά ευρήματα μπορεί να τοποθετηθεί

The main entrance of the fortress is included in the tower of the southeastern corner, facing the lower town and the fertile plain. A smaller entrance but not an original one was found in the eastern part, near the church. Two protruding towers exist in the middle of the south and the eastern part, of average dimensions 5x5m., communicating with the interior from the inside, and another one at the northeastern corner, its shape yet unknown, due to destruction. From the area of the southern entrance there came an unexpected find, the iron revetments of the wooden door. It was constructed from wooden beams, which have not been preserved and connected to each other with the iron revetments.

| Kτίρια γύρω απο τη βόρεια πύλη, αεροφωτογραφία Buildings around the northern gate, aerial photo|

| Kατοικία στη νότια πλευρά - House on the south side |

| Τμήμα της νότιας όψης με το αρχαίο τοίχος πριν την επισκευή Part of the south side with the ancient wall before repair |

στον 6ο αιώνα, στα χρόνια του αυτο- The castle of Velika is a strong conκράτορα Ιουστινιανού, για τον οποίο struction, with walls of 2m. width, είναι γνωστό από τον Προκόπιο ότι built with rough masonry and ανακαίνισε το αμυντικό σύστημα της strong mortar. In some parts of it, Θεσσαλίας. Ανάμεσα στα κάστρα που stones from the earlier hellenistic απαριθμούνται από τον Προκόπιο, η construction are used. From nuΒελίκα μπορεί να σχετισθεί πιθανόν mismatic finds, it can be placed in με την Κενταυρόπολη, που αναφέ- the time of the byzantine emperor ρεται δίπλα στις Ευρυμενές (Κόκκι- Justinian, in 6th century, about νο Νερό), λόγω της κατασκευαστι- whom is known from Procopius κής ομοιότητας των δύο οχυρώσεων. that renovated the defense system Τα καλύτερα κτισμένα τμήματα του of Thessaly. Among the listed casκάστρου της Βελίκας μοιάζουν επί- tles by Procopius, Velika can only σης με οχυρώσεις γειτονικών πε- be connected with Kentavropolis, ριοχών που συνδέονται με το έργο mentioned near Eurymenes in Kokτου Ιουστινιανού, όπως οι πρώτες kino Nero. Kentavropolis is usuφάσεις των κάστρων του Πλαταμώ- ally connected with the fortification να, της Πύδνας και της Δημητριάδας. of Skiti in Mavrovouni area, where Σε εκείνο της Βελίκας διακρίνονται no Justinianic phase has been atακόμη ίχνη μεταγενέστερων επι- tested till now and could possibly σκευών, ενισχυτικές κατασκευές ή be of a later chronology. The best προσθήκες κλιμάκων, που έγιναν σε built parts of the fortress of Velika, σύντομο διάστημα μετά την αρχική resemble some fortress construcφάση. Ίχνη του περιδρόμου διατη- tions of voisinated areas connected ρούνται στo νότιο τμήμα της ανα- with Justinian, as the first phase of τολικής πλευράς, με βάση τα οποία Platamon, Pydna and Demetrias. In το συνολικό ύψος της κατασκευής Velika castle there are also traces of φθάνει τα 6μ. later repairs, reinforcing structures or adjunctions of stair constructions, which were made shortly after the original phase. Traces of bastions have been preserved in the

| Δεκαεξανούμιο του Ιουστινιανού Numismatic finds |

| Γενική άποψη του κάστρου General view of the castle |

| Βόρειο τμήμα της ανατολική πλευράς με την εκκλησία Northern part of the eastern side with the church |

Το εσωτερικό του φρουρίου μαρτυρεί πυκνή κατοίκηση, όπως φαίνεται από το ανασκαφέν τμήμα. Στο βορειοανατολικό τμήμα υπάρχει μια τρίκλιτη βασιλική, στην οποία η έρευνα γίνεται με την συνεργασία του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (με επικεφαλής τον καθηγητή αρχαιολογίας κ. Γιάννη Βαραλή). Η εκκλησία αυτή κτίσθηκε τον 6ο αιώνα και περιορίσθηκε αργότερα μόνο στο κεντρικό κλίτος. Έξω από το τείχος στην περιοχή αυτή αποκαλύφθηκε τμήμα νεκροταφείου, της ίδιας χρονολογίας με την εκκλησία, ενώ το οργανωμένο νεκροταφείο των κατοίκων βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο, στους πρόποδες του λόφου, ανάμεσα στην ακρόπολη και την κάτω πόλη.

| Άποψη εκκλησίας - Church view |

southern part of the eastern side, due to which the total height of the construction rises to 6m. at this area. The interior of the fortress was densely habitated, as shown by the excavated zone. In the northeastern corner there is a three- isled basilica, in which research has been made with the collaboration of the University of Thessaly (professor Jannis Varalis,). This church was built in 6th c. and transformed later, when only the central part was in use. In the external face of the castle, a part of a cemetery was revealed, of the same date as the church, while the organized cemetery of the inhabitants was placed

Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την εσωτερική οργάνωση του οικισμού, επειδή μόνο μικρό του τμήμα έχει ερευνηθεί, και συγκεκριμένα η ζώνη δίπλα στο ανατολικό και το νότιο τείχος. Από αυτά είναι φανερό ότι το ανατολικό τμήμα καλύπτεται από μεγάλα αποθηκευτικά κτίρια, που χωρίζονται από το τείχος με στενό διάδρομο. Ποικιλία κεραμικών ευρημάτων προήλθε από αυτούς τους χώρους, ανάμεσά τους μερικά πιθάρια διατηρημένα στη θέση τους. Κοντά στην νότια είσοδο υπάρχει μία σειρά ορθογώνιων οικοδομημάτων που μπορούν να συνδεθούν με στρατιωτικές χρήσεις, ενώ η νότια πλευρά του φρουρίου φαίνεται ότι καταλαμβάνεται από μεγάλα οικοδομήματα οικιστικού προορισμού. Έχει μερικώς ανασκαφεί μια οικία διακεκριμένου προσώπου, που φέρει έναν εσωτερικό χώρο με πολλά ανοίγματα.

at a lower level, at the foot of the hill, between the acropolis and the lower town. There is not much information about the spatial organization of the settlement, because only a small part of it has been searched, including the zone attaching the eastern and southern wall. From these it is apparent that the eastern zone is covered by long warehouses, separated from the wall with a narrow corridor. A variety of ceramic finds came from this area including some pithoi preserved in situ. Near the southern gate a series of rectangular buildings can be associated with military purposes, while the southern side of the castle seems to be occupied with large residential buildings. A house of a distiguished person has been excavated there, bearing a central hall with many openings. | Τα κτίρια της νότιας πύλης The buildings of the south gate. |

| Η αποθήκη των πίθων - Τhe plithoi place |

Ευρήματα Ανάμεσα στα ευρήματα υπάρχει μεγάλη ποσότητα κεραμικής, που δείχνει τις μορφές καθημερινής ζωής και οικονομίας του οικισμού. Μεγάλος αριθμός αγγείων ανήκει σε διάφορα είδη αμφορέων, στην πλειοψηφία τους του τύπου που καλείται υστερορωμαικός 2, και χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά ελαιολάδου. Υπάρχουν επίσης οι περισσότεροι από τους γνωστούς διεθνείς τύπους αμφορέων, στοιχείο που δείχνει ότι η Μελίβοια συμμετείχε στο εμπορικό δίκτυο του Αιγαίου. Οι ίδιοι αμφορείς απαντούν σε όλη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα στον 6ο αιώνα. Αυτή η εμπορική δραστηριότητα συνεχίζει την παράδοση της αρχαίας Μελίβοιας, που ήταν γνωστή για την εξαγωγή κρασιού, όπως δείχνουν τα ευρήματα τόσο στο Κάστρο Βελίκας όσο και στην άλλη αρχαία οχύρωση της περιοχής, στο λόφο Σκιαθά, δίπλα στο λιμάνι του Αγιοκάμπου. Εκτός από τους αμφορείς, μπορούν να αναφερθούν τα λυχνάρια μικρασιατικού τύπου και τμήματα εισαγόμενων λυχναριών από την Αφρική. Επίσης βρέθηκαν διάφοροι τύποι πινακίων, μερικοί εισαγόμενοι από την Αφρική ή τη Μικρά Ασία αλλά

The finds Among the finds, a large quantity of pottery was collected, showing forms of every day life and economy of the settlement. A great number of pots, more or less complete, belonged to various types of amphorae, mostly of the type called Late Roman 2, which was used for the transportation of olive oil. Most of the other types of commercial amphorae are also present, showing that Melivoia participated in the commercial network of the Aegean. The same amphorae were found throughout the Mediterranean and the Black Sea in the sixth century. This commercial activity continues with the tradition of the ancient city of Melivoia, as shown by finds in both the Velika castle and the other ancient fortification of the area, in Skiathas hill, near the port. Αpart from the amphorae, one can note two pieces

ο συχνότερος τύπος πινακίου ανήκει στη Γραπτή Κεραμική της Κεντρικής Ελλάδος, ένα χαρακτηριστικό τύπο ζωγραφιστής κεραμικής, που χρονολογείται κατά κύριο λόγο στον 6ο αιώνα. Ως τόπος προέλευσης αυτών των σκευών θεωρείται η μεγάλη πρωτοβυζαντινή πόλη της Νέας Αγχιάλου, όπου βρέθηκε μεγάλος αριθμός γραπτών πινακίων. Συχνό εύρημα είναι επίσης τα αποθηκευτικά πιθάρια. Τρία από αυτά βρέθηκαν άθικτα στις αποθήκες της ανατολικής ζώνης του κάστρου, με περιεκτικότητα πιθανότατα το λάδι, αλλά θραύσματα βρέθηκαν σχεδόν σε όλους τους χώρους της ανασκαφής. Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα είναι τα καπάκια πιθαριών, ιδίως ένας μεγάλος αριθμός πωμάτων για μικρούς πίθους ή αποθηκευτικά αγγεία, που φέρουν λαβή και

of imported lamps from Africa, dated in the 6th century and a small number of Asia Minor lamps- the Ephesian type. Various types of dishes are also present in Velika, some of them imported from Africa or Asia Minor but the most common fine dishes belong to the Central Greek Painted Ware, a characteristic type of painted pottery, dated mainly in the 6th century. The origin of these vessels seems to be the great protobyzantine city of Nea Anchialos, where a large amount of fine dishes and bowls where found. Common find is also the storage pithoi. Three of them were revealed intact in the warehouses of the eastern zone of the fortress, probably containing olive oil, but scraps were found in almost every part of

| Πόρπες & τμήματα γυάλινων ποτηριών - Buckles & parts of glasses |

| Τμήμα πινακίου Part of plate|

έκτυπη διακόσμηση με σταυρούς και γράμματα. Τμήματα από χρηστική κεραμική και χύτρες βρέθηκαν επίσης, καθώς και γυάλινα αγγεία, χάλκινες πόρπες και μεγάλος αριθμός χάλκινων νομισμάτων, που δείχνουν τη σημασία του οικισμού στην παραπάνω περίοδο. Πάνω απ΄όλα, η μεγάλη ποσότητα εμπορικών αμφορέων, που χρησιμοποιήθηκε για τη συγκέντρωση και τη διανομή του ελαιόλαδου και του κρασιού, συνεχίζοντας την παράδοση της αρχαίας Μελίβοιας, συνδέει το κάστρο με άλλα μικρά εμπορικά κέντρα του Αιγαίου, που ειδικεύονταν στη συγκέντρωση και διανομή γεωργικών προϊόντων, ειδικά του ελαιόλαδου, απαραίτητου για τα στρατεύματα των βόρειων συνόρων της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η πρόοδος της έρευνας θα

the excavation. One of the most distinguished finds is the lids for pithoi, especially a large number of lids for small pithoi or storage pots, with a handle and impressed decoration with cross pattern and letters. Sherds of common pottery and kitchenware are also recorded, as well as glass vessels, copper belts and a large number of copper coins, which shows the importance of the settlement in the above period Most of all, the large quantity of commercial amphorae, used for the collection and distribution of olive oil and wine, continuing with the tradition of ancient Melivoia. connects the castle with other small trade centers of the Aegean, specializing in transportation of agrarian prod-

| Κεραμική καθημερινής χρήσης - Ceramics for daily use |

επιτρέψει να σχηματισθεί η υπόθεση για την επιβίωση της ζωής στο κάστρο τους μεταβατικούς αιώνες (7ος-8ος αι.) αλλά είναι βέβαιο ότι έπαψε να υπάρχει στην επόμενη περίοδο. Κατά τη διάρκεια της μεσοβυζαντινής περιόδου, οι πληθυσμοί της περιοχής ζούσαν σε μικρούς οικισμούς στους γύρω λόφους, προστατευμένοι από τη δασική βλάστηση, μαζί με μεγάλο αριθμό μοναστηριών, τα οποία έδωσαν στον Κίσσαβο την

ucts, especially the olive oil necessary for the troops in the northern limes of the byzantine state. The progress of research will permit to form an hypothesis about the survival of life in the castle in the time of transition (7th-8th c.), but it is certain that it ceased to exist in the later period. As in all nearby sites, population moved from the sea-side towards the highlands, in order to be protected from pirates and other invaders.

ονομασία Όρος των Κελλίων. Έχουν εντοπισθεί περισσότερες από σαράντα μοναστηριακές κατασκευές αλλά έχουν ερευνηθεί ανασκαφικά μόνον τρείς από αυτές. Η πλέον φημισμένη μονή θα πρέπει να ήταν εκείνη του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, στη θέση Παλιοθεολόγος στο λόφο Κούτζιμπος, όπου βρέθηκε ένας μεγάλος θησαυρός χρυσών νομισμάτων των Κομνηνών αυτοκρατόρων. Το μοναστήρι αυτό τον 19ο αιώνα μετακινήθηκε από την πρώτη του θέση στην σημερινή, στο λόφο πάνω από το Κάστρο Βελίκας και οι μοναχοί καλλιέργησαν τους γειτονικούς λόφους με ελαιόδενδρα. Η φήμη αυτού του μοναστηριού μέχρι σήμερα αναζωογόνησε όλη την περιοχή γύρω από το εγκαταλειμένο κάστρο και διευκόλυνε την σύγχρονη κατοίκηση στην παραλιακή ζώνη.

During the middle byzantine period, people lived in the nearby hills, protected by forest vegetation, along with a great number of monasteries, which gave Kissavos mountain its name as he Mountain of Cells. About forty monastic structures have been found but only three of them were excavated. The most famous among them must have been Theologos monastery, in the site Paliotheologos at the hill of Koutsimpos, where a large hoard of gold coins of the Comnenian emperors was found. This monastery in 19th c. moved from its previous position to the hill above the castle of Velika and cultivated the surrounding slopes with olive trees. The fame of this monastery till today revived the whole area around the deserted castle and facilitated the modern sea-side habitation.

| Σκάλα που οδηγεί στον περίδρομο του τείχους Staircase leading to the transepts of the wall |

Το έργο της συντήρησης Κατά τα έτη 2011-2013 εκτελέσθηκε το έργο της συντήρησης και ανάδειξης του κάστρου, ενταγμένο στο ΕΣΠΑ - Περιφερειακό Πρόγραμμα Θεσσαλίας με 500.000 ευρώ. Αρχικά κατασκευάσθηκε νέα πρόσβαση στην ανατολική πλευρά, για την ασφαλέστερη προσέγγιση των επισκεπτών. Στην πρώτη φάση του έργου πραγματοποιήθηκε ο καθαρισμός της ανατολικής και της νότιας πλευράς του κάστρου, συνολικού μήκους 250μ., από τις επιχώσεις και την πυκνή βλάστηση που τις κάλυπταν, σε έκταση πλάτους 5μ. εσωτερικά των τειχών. Χρειάσθηκε να κοπούν πολλά δένδρα, στην πλειοψηφία τους ελαιόδενδρα, που είχαν φυτρώσει επάνω στο τείχος. Κατά την εργασία αυτή αποκαλύφθηκαν αρκετά κτίρια στο εσωτερικό του κάστρου, που ερευνήθηκαν μόνο κατά ένα μέρος, εκείνο που εφάπτεται με τα τείχη. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε η στερέωση του τείχους, με συμπλήρωση των λίθων που είχαν αποκολληθεί στο μεγαλύτερο μέρος της εξωτερικής πλευράς και περιορισμένες ανακτίσεις στα κατεστραμμένα τμήματα, ώστε να δεθεί η λιθοδομή, σύμφωνα με τη μελέτη του αρχιτέκτονα - αναστηλωτή Πασχάλη

The conservation work In the years 2011-2013 the conservation work was carried out, funded by the Regional Program of Thessaly with a budjet of 500.000 euro. First, a new approach to the eastern side of the monument was constructed, in order to increase the safety of the visitors. During the first phase of the project, the removement of the vegetation that covered the eastern and southern side of the fortress has taken place, within a zone of 5 m. beneath the wall. It was necessary to cut many trees, mostly olive trees, which were growing on the walls. During this work, a lot of buildings were revealed in the interior of the fortress, but were only partly excavated. During the next stage, the consolidation of the wall was carried out, by replacing the missing stones from the external surface and rebuilding parts of the destructed upper sections, according to the study of the architect - restorer Paschalis Androudis. The mortar of the new masonry was based on the suggestions

| Τμήμα της νότιας πλευράς μετα την αναδειξη Part of the south side after nomination |

Ανδρούδη. Το κονίαμα της λιθοδομής βασίσθηκε στη σύνθεση που υποδείχθηκε από το πιστοποιημένο εργαστήριο του Αθανάσιου Τζαμαλή, που έδειξε ότι χρησιμοποιήθηκε παντού ο ίδιος τύπος κονιάματος. Τέλος, αντικαταστάθηκαν τα φθαρμένα αρμολογήματα στις σωζόμενες λιθοδομές και στερεώθηκαν τα εξωτερικά επιχρίσματα κατά τόπους. Στην εξωτερική πλευρά του κάστρου κατασκευάσθηκε λιθόστρωτος διάδρομος, πλάτους 1.20μ., που φέρει βαθμίδες στην απότομη ανατολική πλευρά για την διευκόλυνση των επισκεπτών, καθώς και πέτρινα καθιστικά και ενημερωτικές πινακίδες.

of the qualified laboratory of Athanasios Tzamalis, who has shown that the same type of mortar was used throughout the whole construction. At the end, the worn out joint fillings of the masonry were replaced and the existing coatings consolidated. In the external side of the castle a stone-paved pathway, 1.20m.wide was constructed, in order to facilitate the access of visitors, as well as stone-built sitting places and information panels.

| Τμήμα της ανατολικής πλευράς μετα την αναδειξη Part of the east side after nomination |

Βιβλιογραφία Bibliography

Αβραμέα Α., Η βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι του 1204, Αθήνα 1973 Βαραλής Ι., Η ναοδομία της Θεσσαλίας κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 1, Βόλος 2003, 345369 Δρακούλης Δ., Η περιφερειακή οργάνωση της Βορειοανατολικής Θεσσαλικής ακτής κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, στο: Γουλούλης - Σδρόλια (επιμέλεια) Άγιος Δημήτριος Στομίου, Ιστορία - Τέχνη - Ιστορική Γεωγραφία του μοναστηριού και της περιοχής των εκβολών του Πηνειού, Λάρισα 2010, 375390 Δρόσος Ν, αρχιμανδρίτης (επιμέλεια), Η ιστορική Μελίβοια, έκδ.Δήμος Μελιβοίας, Μελίβοια 2006 Helly B., Από τις Ευρυμενές στη Μελίβοια, παραλιακές πόλεις της Θεσσαλίας. Προτάσεις επί αναλύσεως αρχαιολογικών δεδομένων και αρχαίων πηγών, στο: Γουλούλης-Σδρόλια (επιμέλεια), ΄Αγιος Δημήτριος Στομίου, ό.π., 2010, 391-418 | Η νότια πλευρά πριν την έναρξη του έργου The south side before starting the project |

Ιντζεσίλογλου Μ., Η αρχαία πόλη στη θέση Κάτω Πολυδένδρι Σκήτης, της επαρχίας Αγιάς, στο Νομό Λάρισας, στο: Αναζητώντας την Αρχαία Μελίβοια, εκδ. Δήμου Μελιβοίας, 2010, 27-63 Karagiorgou O., LR2: a Container for the Military annona on the Danubian Border? στο :S.Kingsley and M. Decker ed., Economy and Exchange in the East Mediterranean during Late Antiquity, Proceedings of a Conference at Somerville College, Oxford, 1999, 130-166 Koder J. – Hild F., Hellas und Thessalia, Tabula Imperii Byzantini 1, Wien 1976 (εδώ σε μετάφραση από τον Γ. Παρασκευά, Η Βυζαντινή Θεσσαλία, Οικισμοί -Τοπωνύμια - Μοναστήρια - Ναοί, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 12, 1987, 32-33, (λήμμα Δ.Αγραφιώτης) Leake W.M.,Travels in Northern Greece, London 1835, 414 Meineke Α. (επιμέλεια), Stephan von Byzanz Ethnika, Graz 1958, 442.7 Παπαθανασίου Ε., Το Καστρί στην τοποθεσία «Καστρί-Λουτρό» βορείως Μεσαγκάλων και η περιοχή του: Μερικές σκέψεις και παρατηρήσεις, στο: Γουλούλης-Σδρόλια 2010, ό.π.,273-314 Σδρόλια Σ., Ευρήματα παλαιοχριστιανικής περιόδου στη Βελίκα, στο: Αναζητώντας την Αρχαία Μελίβοια, εκδ.Δήμου Μελιβοίας, 2010, 65-86 Τζιαφάλιας Α., Το μυστήριο της αρχαίας Μελιβοίας, στο: Αναζητώντας την Αρχαία Μελίβοια, 2010, 9-26

ISBN 978-960-386-088-4