1
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού - 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ministry of Culture and Sports - 7th Ephorate of Byzantine Antiquities
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ministry of Culture and Sports 7th Ephorate of Byzantine Antiquities
Σταυρούλα Σδρόλια Αρχαιολόγος
Stavroula Sdrolia Archaeologist
Λάρισα - Larissa 2013 ISBN 978-960-386-125-6
Εισαγωγή Introduction
Με την ονομασία Όρος των Κελλίων έγινε γνωστή η παραλιακή περιοχή του Κισσάβου στα βυζαντινά χρόνια, όταν αναπτύχθηκε εδώ ένα σύνολο μονών και ασκηταριών, που διέθετε «πλήθος μοναχών πολύ» και κεντρική διοίκηση με επικεφαλής τον «πρώτο», όπως συνέβαινε επίσης στο Άγιο Όρος. Οι ιστορικές πηγές για το Όρος των Κελλίων ξεκινούν από τον 11ο αιώνα, στην εποχή του βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού, ο οποίος πέρασε από εδώ στην
Since the byzantine period, the eastern coastal slopes of Kissavos mountain have been known under the name of the Mountain of Cells, because of the large number of monasteries and ascetaria that have been flourished here, having considerable monastic population. The earliest historic sources for Kellia date from the 11th century, during the era of the byzantine emperor Alexios Komnenos, who crossed the mountain in his
Σκήτη Αγίων Αναργύρων The St.Anargyri Skete
εκστρατεία του κατά των Νορμανδών, που πολιορκούσαν τη Λάρισα το 1083. Το πλήθος των μοναχών που συνάντησε ο Αλέξιος, και η επιθυμία του να αποκτήσουν κοινοβιακή οργάνωση, δείχνει ότι υπήρχε προγενέστερη ιστορία του μοναχισμού στην περιοχή. Το ίδιο απηχούν και τα αγιολογικά κείμενα, που την αναφέρουν ως τόπο στάσης των μοναχών που περιηγούνταν τον ελληνικό χώρο με προορισμό την Κωνσταντινούπολη και τον Πόντο.
campaign against the Normands, while they were sieging Larissa in 1083. The large number of monks that he met and his wish to organize them in cenobia is an indication of the former existence of the Cells. The same is concluded from the hagiographic sources, mentioning the region as a passing point in monks itineraries, travelling to Constantinople or Pontos. The area of Kellia extended from Tempi to Mavrovouni mountain,
5
Η έκταση της οργανωμένης μοναστικής κοινότητας υπολογίζεται από τα Τέμπη μέχρι το Μαυροβούνι, όπου έχουν εντοπισθεί περισσότερες από 50 μοναστηριακές θέσεις, αλλά η μεγαλύτερη πυκνότητα των ερειπίων παρατηρείται στην περιοχή από την Καρίτσα μέχρι τη Μελίβοια. Από την εποχή της ερήμωσή τους τον 14ο αιώνα, τα πυκνά δάση του Ανατολικού Κισσάβου καλύπτουν και προφυλάσσουν τα ερείπια, καθιστώντας δύσκολη κάθε απόπειρα προσέγγισής τους. Μόνον σε λίγες περιπτώσεις κατέστη δυνατή η ανασκαφική έρευνα από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (στις θέσεις Κόκκινο Νερό, Κουτσουπιά, Παλιουριά, ακρωτήριο Δερματάς) και υπάρχουν σήμερα σ΄αυτές επισκέψιμοι χώροι, ενώ λίγα ακόμη μνημεία διατηρήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων με διαδοχικές ανακαινίσεις (Μονή Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο, Θεολόγος Μελιβοίας, Παναγία Βελίκα, Μονή Παντελεήμονα Αγιάς, Σκήτη Αγίων Αναργύρων). Στη σύγχρονη εποχή, η ανάπτυξη των παραθεριστικών οικισμών του Κόκκινου Νερού, Κουτσουπιάς, Παλιουριάς, Βελίκας και Αγιόκαμπου που διαμορφώθηκαν ανάμεσα στους παραδοσιακούς οικισμούς της περιοχής, καθώς και η γεωργική εκμετάλλευση των εύφορων εδαφών τους αυξάνουν τις πιέσεις που ασκούνται στο δασικό και αρχαιολογικό πλούτο της περιοχής αλλά δημιουργούν και ευκαιρίες για την ανάδειξή τους.
where more than 50 monastic sites have been found, most of them gathered in the territory between the villages of Karitsa and Melivoia. Since the era of their desertation in 14th century, the thick forests of Eastern Kissavos cover and protect the ruins of the monasteries, posing diffuculties to every attempt of reaching them. Only in few cases the 7th Ephorate of Byzantine Antiquities managed to operate excavation research (in some sites of Kokkino Nero, Koutsoupia, Paliouria, cape Dermatas) and these sites are accessible to the public, while some others have been preserved till nowadays through continuing renovations (monastery of St.Demetrios in Stomion, St John Theologos in Melivoia, the church of the Virgin at Velika, the monastery of St.Panteleimon at Agia and the Skiti of St.Anargyri). In modern times, the evolution of summer resorts in Kokkino Nero, Koutsoupia, Paliouria, Velika and Agiokampos, which developed between the historic settlements of the area, and the exploitation of their fertile lands increased the pressure to the forest and archaeological areas, expanding, in the same time, the possibilities of new finds.
Κάστρο Κόκκινου Νερού Kokino Nero Castle
Αρχαίες πόλεις και κάστρα Οι ανατολικές υπώρειες του Κισσάβου κατέρχονται μέχρι τη θάλασσα, δημιουργώντας μικρές αλλά εύφορες κοιλάδες και μικρούς ορμίσκους που ευνόησαν στο παρελθόν τη ναυσιπλοΐα. Μόνον στα νότια, μεταξύ Κισσάβου και Μαυροβουνίου, υπάρχει η μεγάλη παραλία της Βελίκας και ο κάμπος του Αγιόκαμπου. Εδώ αναπτύχθηκαν σημαντικές αρχαίες πόλεις της αρχαιότητας, με βορειότερο το Ομόλιο, που έλεγχε τη διάβαση του Πηνειού και τα σύνορα με τη Μακεδονία, στη συνέχεια οι Ευρυμενές και ο Ριζούς και στα νότια η γνωστή από τον ομηρικό βασιλιά Φιλοκτήτη Μελίβοια, που τοποθετείται στο Κάστρο Βελίκας. Οι αρχαίες και βυζαντινές ακροπόλεις, που σώζονται στην περιοχή, δείχνουν τη σημασία που είχε στο παρελθόν η ασφάλιση της παραλιακής οδού, που ένωνε τη Μακεδονία με τη Νότια Ελλάδα παρακάμπτοντας τα Τέμπη, γι΄ αυτό και χρησιμοποιούνταν συχνά από τα στρατεύματα της αρχαιότητας. Η θαλάσσια διαδρομή που περνούσε από εδώ, και ένωνε τη Δημητριάδα (σημ. Βόλος) με τη Θεσσαλονίκη, τη Χαλκιδική και τα άλλα λιμάνια του Αιγαίου, ήταν εξίσου σημαντική, κυρίως για τις εμπορικές δραστηριότητες των πόλεων, που συνεχίζονταν μέχρι τον 7ο αι. μ.Χ., όπως έδειξαν οι πρόσφατες ανασκαφές στο Κάστρο Βελίκας. Σώζεται η αρχαία ακρόπολη του Ομολίου, πάνω από το σημερινό οικισμό, το Παλιόκαστρο Στομίου, βυζαντινής εποχής, μέσα σε πυκνή βλάστηση, τα κάστρα του Κόκκινου Νερού και της Βελίκας, κτισμένα στη βυζαντινή περίοδο πάνω στα αρχαία λείψανα, η αρχαία ακρόπολη στον Αγιόκαμπο και το βυζαντινό κάστρο της Σκήτης. Από αυτά μόνον στο κάστρο Βελίκας διεξήχθησαν ανασκαφικές έρευνες, που αποκάλυψαν ένα
Ancient cities and castles The eastern slopes of Kissavos reach the coast, forming small but fertile valleys and little bays, which favoured navigation in the past. The only extended beach is in Velika, at the south, near the Agiokambos plain. In these areas, the existence of some ancient cities is ascertained, with Homolio at the north, regarding the Penios passage and the Macedonian frontier, Eurymenes and Rizous onwards and Melivoia in the south, known from the Homeric king Filoctetes, which is situated at the Velika castle. The existing ancient and byzantine castles show the importance that was given in previous times to the safety of the coastal road, leading from Macedonia to Thessaly, while avoiding Tempi passage, and this is the reason for its predilection from military troops. Of equal importance was the maritime route that passed around Kissavos, connecting Demetrias (Volos) with Thessaloniki, Chalkidike and other Aegean ports, thus facilitating the commercial activities of the cities, carried out until the 7th c.A.D., as shown by the recent excavations in the Velika castle. Among the existing citadels are the one of ancient Homolion, over the modern village, the byzantine Paliokastro at Stomion, which is covered by thick vegetation, the castles of Kokkino Nero and Velika, erected during the first byzantine period over the ancient
7
οργανωμένο οικισμό του 6ου αι. μ.Χ., κτισμένο πάνω σε άλλον του 4ου αι. π.Χ., με εκκλησία, οικίες, στρατιωτικές εγκαταστάσεις και αποθήκες για την οργάνωση της παραγωγής λαδιού και κρασιού, που είχε εμπορικές σχέσεις με πολλά κέντρα του Αιγαίου. Τα περισσότερα κάστρα της περιοχής ερημώνονται σταδιακά μετά τον 7ο αιώνα, λόγω της ανασφάλειας που παρατηρείται στους εμπορικούς δρόμους του Αιγαίου και της πειρατείας. Οι κάτοικοι δημιουργούν οικισμούς μακρυά από τη θάλασσα και καταλήγουν στα σημερινά χωριά του Ομολίου, Καρίτσας, Μελιβοίας, Σκήτης και Σκλήθρου. Στους επόμενους αιώνες, την περιοχή μεταξύ των αρχαίων οικισμών και των μεταγενέστερων καταλαμβάνουν σκήτες και μοναστήρια, κτισμένα σε απόσταση ασφαλείας από τη θάλασσα, ώστε να μπορούν να απολαμβάνουν τα αγαθά της και να είναι ωστόσο αθέατα από αυτή, προστατευμένα από το ανάγλυφο του εδάφους και την πυκνή βλάστηση. Διέθεταν, άλλωστε, για προφύλαξη, πύργους και ψηλό περίβολο.
remains, the ancient citadel at Agiokambos and the byzantine fortress at Skete. Only one of them, the one at Velika, has been explored by excavation, which revealed an organised settlement of the 6th century A.D., built over another of 4th c. B.C. As a result, a series of buildings have been found along the fortress wall, including a Christian church, houses, barracks and warehouses for storing the oil and wine production, while the ceramic finds testify for the commercial relations with many Aegean cities. Most of the castles of the area suffer from desertation gradually after the 7th c. A.D.,due to the lack of security along the commercial routes and the expansion of piracy in the Aegean. Their inhabitants move to other settlements isolated from the sea and from these emerge the nowdays villages of Homolion, Karitsa, Melivoia, Skete and Sklethron. In the following centuries, the territories between the ancient and the posterior settlements are used by hermits and monks. They lived in safety distance from the sea, which permitted exploitation of it, while remaining invisible. In addition to thick forest vegetation, they were protected by watching towers and tall enclosures.
Ο Αλέξιος Κομνηνός & ο Όσιος Χριστόδουλος Μοναχοί και ασκητές θα πρέπει να εγκαταστάθηκαν στον Κίσσαβο ήδη από τον 9ο αιώνα, όπως μαρτυρούν τα αγιολογικά κείμενα των αγίων Συμεών και Θεοδώρου, κτητόρων της μονής Μεγάλου Σπηλαίου, καθώς και των αγίων Βαρνάβα και Σωφρονίου, κτητόρων της μονής Σουμελά. Το 1083 πέρασε από εδώ ο Αλέξιος Κομνηνός με τα στρατεύματά του και αφού διέσχισε το όρος των Κελλίων, άφησε τον Κίσσαβο στα δεξιά του και κατήλθε στην πεδιάδα της Αγιάς και την παρακάρλια διαδρομή για να φθάσει έξω από τη Λάρισα. Το γεγονός διασώζεται στη έργο της κόρης του Αλεξιάδα, καθώς και σε αγιολογικά κείμενα, όπου μαρτυρείται ότι ο Αλέξιος συνάντησε τα πλήθη των μοναχών, εντυπωσιάσθηκε από αυτούς και παρακάλεσε τον Όσιο Χριστόδουλο, γνωστός ήδη από το μοναστικό κέντρο στο Λάτρος της Μικράς Ασίας, να τεθεί επικεφαλής των Κελλίων και να τους οργανώσει κοινοβιακά. Όπως μαρτυρείται στο βίο του αγίου, οι μοναχοί των Κελλίων αρνήθηκαν και ο Όσιος Χριστόδουλος ανέλαβε από τον αυτοκράτορα την Πάτμο, όπου ίδρυσε την
Alexios Komnenos & Hosios Christodoulos Hermits and monks are supposed to be installed in Kissavos mountain about the 9th century, as attested by the hagiographical texts of St.Symeon and Theodore, founders of the monastery of Mega Spelaion in Peloponnese, as well as the one of St.Varnavas and Sofronios, founders of the monastery of Panagia Soumela, in Pontos. Emperor Alexios Komnenos passed from here with its army in 1083, and after crossing the mountain, left it to the right and came down to the plain of Agia, afterwards proceeded along the former lake Karla, in order to get to Larissa from the south. This event is reported by his daughter Anna in her book named Alexias, as well as in hagiographic sources, which mention that Alexios came through with a great number of monks, was impressed by them and invited monk Christodoulos, founder of the monastic centre of Latros, in Asia Minor, to be ahead of them and organize their community according to the cenobetic system. As written to his vita, the monks of Cells refused the law presented to them and then, the holy man received from the emperor the island of Patmos, where he founded the
9
περίφημη αργότερα μονή του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Η ταυτόχρονη ίδρυση ομώνυμης μονής στο Όρος των Κελλίων, στη θέση Παλιοθεολόγος Μελιβοίας, όπου βρέθηκε πριν μερικά χρόνια ο μεγαλύτερος θησαυρός χρυσών νομισμάτων των Κομνηνών στον Ελληνικό χώρο, δημιουργεί την υπόθεση ότι ίσως οι μοναχοί των Κελλίων αποδέχθηκαν αργότερα την κοινοβιακή οργάνωση και έλαβαν ως αντάλλαγμα αυτοκρατορική χορηγία. Την ανάπτυξη του μοναχισμού την εποχή αυτή μαρτυρεί και η μονή Στομίου, όπου σώθηκε μέχρι σήμερα ο προσδιορισμός της ως Κομνήνειος. Τον 11ο και 12ο αιώνα το μοναστικό κέντρο των Κελλίων βρίσκεται σε άνθηση και από την εποχή αυτή σώθηκαν αρκετά μνημεία. Μετά την κρίση των αρχών του 13ου αιώνα, επί Φραγκοκρατίας, η μοναστική ζωή τερματίσθηκε τον 14ο αιώνα, μετά τις επιδρομές Καταλανών και Τούρκων. Το 1362 οι πειρατικές επιδρομές είχαν ήδη ερημώσει το καστρομονάστηρο του Αγίου Νικολάου Λυκοστομίου, που βρισκόταν στις εκβολές του Πηνειού, πιθανότατα στη θέση Νησί, δίπλα στο Πετρογέφυρο. Ελάχιστα μοναστήρια ανακαινίζονται στη μεταβυζαντινή περίοδο, με κυριότερο τη μονή
monastery of St.John the Theologian. By the fact of the foundation, at about the same time, another monastery of St.John in Kissavos, at a site, called nowadays Paliotheologos, where was found the biggest treasure of gold coins throughout Greece, one can reach to the hypothesis that the monks of Cells finally accepted the proposal of the emperor and received as a gift an imperial donation. Τhe flourishment of the monastic life in Kissavos at the Komnenian era is also proved by the monastery of Stomion, which is called Komnenion. During the 11th and 12th c., the monasticism in Kellia reached its peak, as shown by the large number of monasteries. It survived the crisis of the Latin occupation during the 13th c. and finally it ceased to exist in the 14th c., as a consequence of the Catalan and Turkish raids. In 1362 the fortified monastery of St.Nikolaos of Lycostomion, situated at Tempi, was destroyed by pirates.It can be identified with the small island of Pinios, near the long stone bridge. Only a few monasteries are known to be rebuilt in the postbyzantine period and the most famous among them is the one of St.Demetrios in Stomion.
Στόμιο, Μονή Αγίου Δημητρίου Stomion, monastery of St. Demetrios
Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο. H μεγάλη έκταση, η πυκνότητα των ερειπίων και η τέχνη που αναπτύχθηκε στο Όρος των Κελλίων δείχνουν ότι επρόκειτο για σημαντικό μοναστικό κέντρο, το δεύτερο στη Θεσσαλία μετά τα Μετέωρα και με πολλές αναλογίες με το Άγιο Όρος.
The extended territory, the density of the remains and the artistic production known in the Mountain of Cells prove its importance, as it was the second monastic centre in Thessaly, after Meteora and one can trace many resemblances with Mount Athos.
Θωράκιο εποχής του Αλεξίου Κομνηνού, από τη μονή Θεολόγου Closure slab of the time of Alexios Komnenos from the Theologos monastery
11
Πηνειό
Pineios
1
Ομόλιο
Homolio
Koιλάδα Τεμπών Tempi Valey
Αμπελάκια Αmbelakia
1. Ομόλιο Homolion 2. Στόμιο, μονή Παναγίας και Αγίου Δημητρίου Ευαγγελισμός Stomion, monastery of the Virgin Evagelismos and St. Demetrios 3. Κόκκινο Νερό, Τρίκογχος ναός Kokkino Nero, triple-apsed church 4. Κόκκινο Νερό, βυζαντινά μοναστήρια Kokkino Nero, byzantine monasteries Ελάτεια 5. Κουτσουπιά, Μονόπετρα Elatia Koutsoupia, monastery at Monopetra 6. Παλιουριά, Ληνός στον αγρό Γ. Πλάδα Paliouria, wine installation at the Pladas property 7. Μελίβοια (Αθανάτη), Μονή του Δερματά στη θέση Λουτρός Melivoia, Monastery at the cape Dermatas 8. Βελίκα, Μονή Θεολόγου Velika, Theologos monastery 9. Βελίκα, Ναός Παναγίας Velika, Church of the Virgin 10. Άνω Σωτηρίτσα (Κάπιστα), Ναός Σωτήρος Ano Sotiritsa (Kapista), Church of Christ the Saviour 11. Μελίβοια, Ασκηταριό Αγίου Παντελεήμονος Melivoia, St. Panteleimon’s hermitage 12. Αγιά, Μονή Αγίου Παντελεήμονα Agia, St. Panteleimon monastery 13. Αγιά, Σκήτη Αγίων Αναργύρων Νέσσων Agia, the St.Anargyri Skete Nesson 14. Πολυδένδρι, Μονές Παναγίας μέσα στο βασιλικό δάσος Καλοχώρι Polydendri, Monasteries of the Kalochori Virgin in the royal forest 15. Μεγαλόβρυσο, Μονή Παναγίας Megalovryso, Monastery of the Virgin 16. Θέση Παλιοθεολόγος Site Paliotheologos Βυζαντινά Κάστρα Byzantine Castles
Σπηλιά Spilia
Πουρνάρι Pournari
Συκούριο
Sikourio
Όσσα Ossa
Χειμάδιο Chimadio
Μαρμαρινή Marmarini
∆ήμητρα Dimitra
ός Ποταμός
s River
Στόμιο
Stomion 2
Καρίτσα Karitsa
3
Κόκκινο Νερό Kokino Nero 4
Φαράγγι Καλυψώς Calypso Gorge
Κάναλος
Αιγαίο Πέλαγος Aegean Sea Παλιουριά
Κουτσουπιά Koutsoupia 5
Paliouria
Kanalos
6 7
Kίσσαβος
Ακρ. ∆ερματά Cape Dermata
16
Κissavos
1978
8
Μελίβοια Μelivοia
Βελίκα
Ανατολή
Velika
Μεγαλόβρυσο
Anatoli
10
Megalovriso
15
Μεταξοχώρι Metaxochori
11
9
Σωτηρίτσα Sotiritsa
Αγιά Agia
Κάτω Σωτηρίτσα
12
Kato Sotiritsa
Νερόμυλοι Neromili
Αγιόκαμπος Αgiokambos
13
Γερακάρι Gerakari
Ανάβρα Anavra
Αετόλοφος Aetolofos
Σκήτη Skiti
Κάτω Πολυδέντρι Kato Polidendri 14
Τα σωζόμενα μοναστήρια The existing monasteries
Ομόλιο Σε σπήλαιο πάνω από τον οικισμό σώζεται κτιστό ναΰδριο, διαστάσεων 4.15χ8.50μ., με τρίπλευρη κόγχη ιερού. Το κτίσμα, όπου διατηρήθηκε κατά την παράδοση η λατρεία της Αγίας Παρασκευής, χρονολογείται στα χρόνια των Παλαιολόγων και αποτελούσε το κέντρο των ασκητών που ήταν εγκατεστημένοι στις διπλανές χαράδρες.
Στόμιο, μονή Παναγίας και Αγίου Δημητρίου Η παλαιότερη χρονολογία που σώζεται σήμερα στη μονή είναι του 1492 και βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του περιβόλου, πάνω από την είσοδο. Το σημερινό καθολικό είναι ένας εντυπωσιακός ναός αθωνίτικου τύπου (τρίκογχος με τρούλο), που χρονολογείται, σύμφωνα με την κυρίαρχη άποψη, στον 16ο αι, ενώ σύμφωνα με άλλους ερευνητές το κατώτερο τμήμα του ανήκει στην υστεροβυζαντινή περίοδο. Ο ναός αυτός είχε υποστεί σοβαρές ζημιές σε πυρκαγιά το 1868
Homolion
Inside the cave laying in the rocky slope over the village there exists a stone built chapel, measuring 4.15x8.50m., with a three - sided apse. This building, in which the worship of St.Paraskevi has survived, can be dated in the palaiologean period and served for the liturgic gatherings (kyriakon) of the monks of the nearby gorges.
Stomion, monastery of the Virgin and St. Demetrios.
The oldest existing date, that of 1492, is at the western part of the enclosure, over the gate. The modern catholicon is an impressive church of the athonite type (a domed triple - apsed building), which is dated, according to most scholars, at the 16th century, while some of them relate the basement of the building with the late - byzantine period. This church has been destroyed by fire in 1868 and was roofless till the years 2006-2009, when it was restored by the 7th Ephorate of
15
και παρέμεινε για χρόνια χωρίς στέγη αλλά αναστηλώθηκε τα έτη 2006-9 μέσω του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Κατά τις εργασίες, βρέθηκε κάτω από αυτόν το παλιό καθολικό της κομνήνειας περιόδου, ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός διαστ. 11χ18μ., ο μεγαλύτερος από όσους έχουν ανασκαφεί μέχρι σήμερα στο Όρος των Κελλίων, που επιβεβαιώνει την παράδοση που συνδέει τη μονή με τους Κομνηνούς. Στο ναό υπάρχουν εντοιχισμένα βυζαντινά γλυπτά, ενώ οι τοιχογραφίες που σώζονται στα τυπικαριά και τα πλευρικά παρεκκλήσια χρονολογούνται στα 1758 και αποτελούν αξιόλογα έργα του εργαστηρίου του ιερέα Θεοδώρου από την Αγιά Η μονή γνώρισε παλαιότερα μεγάλη άνθηση, με αποκορύφωμα τον 16ο αιώνα, οπότε διέθετε 300 μοναχούς και μεγάλη κτηματική περιουσία. Τον 18ο αιώνα ανακαινίσθηκε εκ νέου και πλουτίσθηκε με σπουδαία κειμήλια, από τα οποία σχεδόν τίποτε δεν έχει διασωθεί. Στο προαύλιο έχουν συγκεντρωθεί βυζαντινά γλυπτά διαφόρων περιόδων, πολλά από τα οποία ίσως σχετίζονται με προγενέστερες φάσεις της μονής, και σχεδιάζεται η έκθεσή τους.
Byzantine Antiquities with funds from the 3rd Operational Plan of the European Union. During the renovation work, the ancient church of the 11th century was discovered underneath the building, a cross - inscribed type of church, measuring 11x18m., the biggest found till now in the area of Cells, which can confirm the tradition connecting the monastery with the Komnenian emperors. Byzantine sculpture has been enclosed in the facades of the church, while, in the lateral chapels there exists a painted decoration, a remarkable production of 1758, related to the workshop of Theodore, a priest from Agia. The monastery reached its highest development in 16th century, when it had 300 monks and a large property. In the 18th c. it was again renovated and enriched with valuable offerings, which have been lost. In the courtyard there is a collection of byzantine sculpture of various periods, many of which can be related with previous phases of the catholicon, which will be properly exhibited shortly.
Κόκκινο Νερό, Τρίκογχος ναός Βρίσκεται σε πλάτωμα στα αριστερά του δρόμου προς την Πλατιά Άμμο, για το οποίο σώθηκε το τοπωνύμιο Λουτρά. Είναι τρίκογχος ναός, ο οποίος αρχικά έφερε τρούλο και σήμερα σώζεται έως τη γένεση των καμαρών. Έχει ενδιαφέρουσα βυζαντινή τοιχοδομία με το αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα του 12ου αιώνα. Δίπλα του σώζονται τα λείψανα διόροφου καμαροσκέπαστου κτιρίου, που θα ανήκε στο μοναστικό συγκρότημα. Τα κινητά ευρήματα (γλυπτά, κεραμικά) φυλάσσονται στην Αρχαιολογική Συλλογή Αγιάς και τα περισσότερα χρονολογούνται στον 12ο αι..
Kokkino Nero, triple-apsed church It is situated at the left of the road leading to the beach of Platia Ammos, a site named Loutra (Baths). It is a small building with three apses, initially domed, which exists today till the point of the beginning of the vaults. In the facades the enclosed brique wall structure is applied, in the loose system seen in Thessaly. In the nearby area there exist the remains of a two - storeyed vaulted building, which could belong to the monastic complex. The finds of the excavation (sculpture, ceramics) are kept in the Archaeological Collection of Agia and most of them are dated at the 12th c..
17
Κόκκινο Νερό, βυζαντινά μοναστήρια Από το πλήθος των μοναστηριών που υπήρχαν εδώ και περιέβαλλαν το χώρο των Ιαματικών Πηγών, ανασκάφηκαν δύο, στα νότια του χειμάρρου της Καλυψώς, όπου οδηγεί μικρή γέφυρα στο δρόμο της παράκαμψης του οικισμού. Το σημαντικότερο είναι το Παλιομονάστηρο στον αγρό Θ. Ευσταθίου, όπου βρέθηκαν ερείπια σταυροειδούς εγγεγραμμένου σύνθετου ναού του 12ου αι., διαστάσεων 8χ12μ. Σώζεται σε ύψος 2.5 μ. και αποτελεί το σημαντικότερο μνημείο του Όρους των Κελλίων. Η τοιχοδομία του μαρτυρεί την επίδραση από την αρχιτεκτονική σχολή της Κωνσταντινούπολης, με τα χαρακτηριστικά αψιδώματα που διαρθρώνουν τις όψεις. Τμήμα του πολυγωνικού τρούλου διατηρήθηκε πεσμένο στο δάπεδο, καθώς και πλάκες της μαρμαρόστρωσης του Ιερού Βήματος. Εκτός από το καθολικό αποκαλύφθηκε επίσης η τράπεζα της μονής στα νότια, καθώς και τμήματα των κελλιών και του περιβόλου. Ο σημαντικός γλυπτός διάκοσμος της μονής βρίσκεται στην Αρχαιολογική Συλλογή Αγιάς, ενώ ένα κιονόκρανο με διακόσμηση αμπέλου στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας. Το άλλο μνημείο βρέθηκε στο οικόπεδο Τσανάκα, όπου αποκαλύφθηκε ένας επίσης
Kokkino Nero, byzantine monasteries.
Among the numerous monasteries, which were found surrounding the area of the Healing Baths, only two were excavated, situated at the south of the stream called Calypso, and can be reached through a little bridge at the road trespassing the settlement. The most important of these is the one called Paliomonastiro, in the property of N. Eustathiou, where exist the remains of a cross - inscribed church of the complicated type. Its dimensions are 8x12m., it reaches the height of 2.5m. and is considered as the most important among the existing churches of the Mountain of Cells. Its external appearance bears the influence of the architectural school of Constantinople, as seen by the arches, articulating the walls. Part of the polygonal dome was found on the floor, while on the Holy Bema there exist the original marble pavement. Besides the church, the refectory of the monastery has been excavated, as well as parts of the enclosure and the living quarters. The important sculptured decoration of the monastery is kept in the Archaeological Collection of Agia, while a capital decorated with vines will be exhibited in the Diachronic Museum of Larissa.
σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, από τον οποίο σώζεται σήμερα μόνον το ιερό. Εδώ βρέθηκαν σημαντικά λείψανα τοιχογραφιών του 12ου αι., από τα οποία συγκολήθηκαν ορισμένα τμήματα με μορφές ιεραρχών.
The second monument exists at the Tsanaka’s property, where another cross- in- square church has been excavated, from which only the apse stands today. Among the significant fragments of paintings that have been brought to light, two pieces have been restored, bearing heads of saints.
19
Κουτσουπιά, Ανώνυμη Μονή γνωστή ως Μονόπετρα
Koutsoupia, monastery at Monopetra
Στα βόρεια του αλιευτικού καταφυγίου, μικρός χωματόδρομος οδηγεί σε πυκνόφυτο πλάτωμα, με πορεία 10 λεπτών από την ακτή. Εδώ διερευνήθηκε μοναστηριακό συγκρότημα με ναό και περιμετρικό περίβολο με κελλιά. Το καθολικό αποτελείται από τον κυρίως ναό και ένα μεταγενέστερο νάρθηκα. Ο κυρίως ναός, εξωτερικών διαστάσεων, χωρίς την ημικυκλική κόγχη του ιερού, 5.55 Χ 8.20 μ., είναι μονόχωρος δρομικός. Είχε πιθανότατα καμαροσκεπή κάλυψη, που
At the north of the small port, a 10’ minutes walk on an earth road leads to a forest terrace where another monastic complex has been revealed., with naos and enclosing wings of buildings. The catholicon consists of the main church and the narthex, added later. The main church, with dimensions 5.55x8.20m. is a single-isled space, covered with a barrel vault, standing on two arches. The external faces of the walls bear blind archways. The narthex, measured 5.25 x 5.55 m.,
στηριζόταν εσωτερικά σε δύο σφενδόνια, ενώ οι εξωτερικές όψεις έφεραν αψιδώματα. Ο νάρθηκας έχει διαστάσεις 5.25 x 5.55 μ. και καλυπτόταν επίσης με θολοδομία. Στους πλάγιους τοίχους ήταν διαμορφωμένα αρκοσόλια, στο βόρειο από τα οποία ανασκάφηκε τάφος μοναχού και βρέθηκε μικρή οινοχόη. Ο ναός ήταν τοιχογραφημένος και τo δάπεδό του έφερε πολύχρωμο μαρμαροθέτημα, από το οποίο σώθηκε το συμβολικό θέμα των πέντε άρτων. Στα κρημνίσματα βρέθηκαν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, μεταξύ των οποίων τεμάχια ενός επιστυλίου τέμπλου, και τμήματα ζεύξεων ορθομαρμαρώσεως, με διάκοσμο μορφής σχοινίου ή αστραγάλου, τα
was also a vaulted construction. At the inner faces two arcosolia exist, the north of which covered a grave of a monk, where a little wine jar was found. The church had a painted decoration, while the pavement consisted of polychrome marble slabs, forming the symbolic sign of the five breads in the middle of the narthex. During the excavation a lot of marble fragments were revealed, comprising parts of an epistyle, as well as marble pieces in a form of rope, used to connect the wall revetments, now kept at the Archaeological Collection of Melivoia. The church is dated
21
οποία φυλάσσονται στην Αρχαιολογική συλλογή Μελιβοίας. Η χρονολόγηση του ναού τοποθετείται με επιφύλαξη στον 11ο αιώνα. Το νοτιοανατολικό κτήριο έχει σε κάτοψη σχήμα ορθογωνίου παραλληλογράμμου με διαστάσεις 5.45 Χ 6.40 μ. Η δυτική όψη του διασώζει επιμελημένη τοιχοδομία κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Το δάπεδο του κτηρίου από σχιστόπλακες παρουσιάζει έντονη κλίση προς τα βόρεια και οδηγεί σε μικρή τετράγωνη δεξαμενή, από την οποία συνάγεται ότι επρόκειτο για ληνό, για το πάτημα των σταφυλιών.
approximately at the 11th century. The building standing at the southeastern corner has a rectangular shape, measuring 5.45x6.40m. Its western façade has a well cared construction with the enclosed brique technique. From its stone floor, leading to the north, into a little basin, one concludes that it formed a wine installation.
Παλιουριά, Ληνός στον αγρό Γ. Πλάδα Πρόκειται για μεγάλο κτίριο, προσεγμένης κατασκευής, με τοίχους κτισμένους από αργούς λίθους και πλίνθους, που διέθετε ανοικτή δεξαμενή για το πάτημα των σταφυλιών και κτιστό υπολήνιο. Στα ανατολικά βρέθηκε και δεύτερος ληνός, όμοιου τύπου, ενώ κατά μαρτυρίες υπήρχαν και άλλοι σε σειρά. Αποτελεί σπάνιο δείγμα κτηρίου που σχετίζεται με μια παραγωγική δραστηριότητα στην περιοχή των Κελλίων. Στην ευρύτερη περιοχή σώζονται αρκετά ερείπια μοναστηριών, από τα οποία έχουν ανασυρθεί γλυπτά, όπως τα κιονόκρανα με πουλιά από τον Οστροβό αλλά δεν έχουν γίνει ανασκαφικές έρευνες.
Paliouria, wine installation at the Pladas property
This is a long building, carefully constructed with briques and stones, bearing an open-air basin in the upper part for the pressing of graves and a smaller one in the front. At the east another building of the same type was uncovered, belonging to a series of similar constructions, according to tradition. These belong to an unique type of construction concerning the production activities of the area. Numerous remains of monastic buildings exist in the surrounding slopes, from which some sculpture finds have been gathered, among which the capitals from Ostrovos, depicting birds.
23
Μελίβοια (Αθανάτη), Μονή του Δερματά στη θέση Λουτρός Εδώ ανασκάφηκε εκτεταμένο συγκρότημα σε τραπεζιόσχημο περίβολο, μέσων διαστάσεων 35χ37μ., ενώ υπάρχουν και άλλα ερείπια στην ευρύτερη περιοχή. Η θέση είναι πολύ σημαντική, για τον έλεγχο κυρίως των θαλάσσιων διαδρομών, αφού βρίσκεται δίπλα στο ακρωτήριο Δερματάς. Το καθολικό της μονής είναι μονόχωρος ναός, συνολικού μήκους 14μ., με νάρθηκα στα δυτικά, ελαφρά πλατύτερο του κυρίως ναού. Καλυπτόταν πιθανόν με καμάρα. Το ιερό δεν σώθηκε, λόγω της απότομης κλίσης του εδάφους αλλά διατηρούνται δύο υπόγειοι χώροι, που ήταν καμαροσκέπαστοι. Οι όψεις τoυ κτιρίου ήταν διαρθρωμένες με αβαθή τυφλά αψιδώματα και η τοιχοδομία του επιμελημένη, με λίθους και πλίνθους σε οριζόντιες στρώσεις. Από τον σημαντικό ζωγραφικό διάκοσμο διατηρείται μόνο μία αποτειχισμένη κεφαλή αγίου (Μουσείο Λάρισας).
Melivoia, Monastery at the cape Dermatas A whole complex has been explored here, enclosed in a yard of 35 x 37 m. being part of a wider installation. This site was very important because it controlled the maritime communications passing by the Dermatas cave. The catholicon is a single-isled church, of the vaulted type and of total length of 14m., having a narthex at the west, being wider than the main church. The holy bema has been destroyed but two vaulted spaces laying underneath it were preserved. The faces of the building are articulated with blind apses in a wellcared masonry of alternating raws of stones and briques. From the significant painted decoration, only a fragment with a saint has survived (Larissa Museum)
Βελίκα, Μονή Θεολόγου Βρίσκεται σε κατάφυτο ύψωμα, που προσφέρει εποπτεία όλης της παραλιακής περιοχή, απέναντι από το Κάστρο. Σώζεται το καθολικό της μονής, που ανήκει στον σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο με τρούλο, ο οποίος, σύμφωνα με επιγραφή, κτίσθηκε το 1851 και τοιχογραφήθηκε το 1860. Σώζει ενδιαφέροντα διάκοσμο στο ιερό, που έγινε από τον Σαμαριναίο ζωγράφο Γεώργιο και περιλαμβάνει θέματα σχετικά με τη Θεία Ευχαριστία και την Παλαιά Διαθήκη. Η αρχική φάση της μονής βρισκόταν στο ύψωμα Κούτζιμπος, στη θέση Παλιοθεολόγος, όπου και άλλα ερείπια μοναστηριών. Κατά την ισοπέδωση της βυζαντινής μονής το 1994 βρέθηκαν βυζαντινά γλυπτά, καθώς και θησαυρός χρυσών νομισμάτων της εποχής των Κομνηνών, τμήματα του οποίου φυλάσσονται στο Νομισματικό Μουσείο και το Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε η κτητορική επιγραφή του 1571, από τη δεύτερη φάση της μονής, που βρίσκεται σήμερα στην Αρχαιολογική Συλλογή Μελιβοίας.
Velika, Theologos monastery
It is situated on a hill, which controlled the whole costal area opposite to the site of the Velika castle. Only the catholicon has been preserved, belonging to the cross-in square domed type, which, according to the inscription was built in 1851 and decorated in 1860. It preserves an interesting series of paintings in the Holy Bema, signed by the painter Georgios from Samarina, consisting of Eucharistic and Old Tastement scenes. The former position of the monastery was on the hill of Koutzimbos, at the site called Paliotheologos, where there also exist some other remains of monastic buildings. During the cultivation of the field in the 1990’s, some byzantine marbles were revealed as well as a treasure of gold coins of the Komnenian era, considered as the biggest one known from the Hellenic territory. Part of it is kept in the Numismatic Museum in Athens and another in the one of Larissa. At the same site the inscription of the second phase of the monastery, dated in 1571, was discovered and transported to the Archaeological Collection of Melivoia.
25
Βελίκα, Ναός Παναγίας Είναι μονόχωρος δρομικός ναός, κοντά στο ομώνυμο ρέμα, με εξωτερικές διαστάσεις 4.90 Χ 7.50. Καλύπτεται με θολοδομία και έχει τρίπλευρη κόγχη ιερού. Οι εξωτερικοί τοίχοι φέρουν τα γνωστά και από άλλα μνημεία της περιοχής τυφλά αψιδώματα, τα οποία περιβάλλουν τα δίλοβα παράθυρα. Η τοιχοδομία ακολουθεί το αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Ορισμένα τμήματα πλινθοδομής παρουσιάζουν το χαρακτηριστικό σύστημα της κρυμμένης πλίνθου, ενώ η ανατολική όψη κοσμείται με αξιόλογα κεραμικά σχέδια (βαθμιδωτό κόσμημα, σειρά στυλίσκων, πλίνθινος σταυρός). Η μορφολογία και η διακόσμηση του ναού τον καθιστούν το πιο αξιόλογο μνημείο του Όρους των Κελλίων και το μόνο που διατηρήθηκε από τον 12ο αιώνα σε όλο του το ύψος. Η τοιχογράφηση του ιερού ανήκει στον 16ο αιώνα.
Velika, Church of the Virgin
This is a single nave church, near the stream with the same name. Its external dimensions are 4.90x7.50. It is covered with a barrel vault and has a three-sided apse. It bears the blind arches on the external faces, common to other monuments of the area, which encircle the double arched windows. The masonry is well cared, in the enclosed brique system, while some tile courses bear the recessed brique technique. The eastern façade is decorated by remarkable brique patterns, as a zig-zag design, a raw af small pillars and a brique cross. Its morphology and decoration make this church the most remarkable one in the Mountain of Cells, and the only one preserved in full height from the 12th century. The painted decoration of the bema belongs to the 16th century.
Άνω Σωτηρίτσα (Κάπιστα), Ναός Σωτήρος Εδώ υπήρχε βυζαντινή μονή που ισοπεδώθηκε παλαιότερα και τα αξιόλογα βυζαντινά γλυπτά της εντοιχίσθηκαν στο νεώτερο ναό. Αυτά δείχνουν τη σημασία του βυζαντινού μνημείου που υπήρχε εδώ και έδωσε το όνομά του στον οικισμό (παλιά Κάπιστα = εκκλησία).
Ano Sotiritsa (Kapista). Church of Christ the Saviour
From the byzantine monastery that existed in this site, some architectonic sculptures have been preserved and built in the construction of the modern church. These recall the importance of the byzantine monument of which the village bears the name (kapista = church)
27
Μελίβοια, Ασκηταριό Αγίου Παντελεήμονος Βρίσκεται σε λόφο στα δυτικά της Μελιβοίας και είναι κτισμένο σε φυσικό σπήλαιο με θέα προς την Αγιά. Φέρει ζωγραφικό διάκοσμο του 16ου αιώνα.
Αγιά, Μονή Αγίου Παντελεήμονα Σώζεται το παλιό καθολικό του 16ου αιώνα, που είναι ένας μεγαλοπρεπής ναός αθωνίτικου τύπου με κεντρικό τρούλο και δύο μικρότερους πάνω από το ιερό. Διασώζει το αρχικό ζωγραφιστό τέμπλο του 1580, ενώ είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες του 1724, που έγιναν από τον Πελοποννήσιο ζωγράφο Γαβριήλ. Στην αρχική φάση του 16ου αιώνα ανήκουν επίσης η τράπεζα και ο πύργος της εισόδου. Γύρω από το ναό βρέθηκαν παλαιότερα λείψανα, που πιστοποιούν την ύπαρξη βυζαντινής μονής, που αναφέρεται σε πηγές.
Melivoia, St. Panteleimon’s hermitage
It is situated on a hill, at the west of Melivoia and consists of a built construction in a natural cave regarding Agia. Its painted decoration belongs to the 16th century.
Agia, St. Panteleimon monastery
Here the catholicon belongs to the 16th century, constructed over the one of the 13th and it is a marvelous church of the athonite (domed triple- apsed) type, bearing two small domes over the sacristy. The painted templon of 1580 has been preserved, while the mural decoration was executed in 1724 by the painter Gabriel from Peloponnese. In the initial phase also belong the refectory and the gate tower of the monastery. Around the church some finds were uncovered which attest for the byzantine phase of the monastery, known from older sources.
Φωτογραφία: Νίκος Γουργιώτης
29
Αγιά, Σκήτη Αγίων Αναργύρων Βρίσκεται σε στροφή του δρόμου ΑγιάςΑγιοκάμπου, δίπλα στον ομώνυμο χείμαρρο. Εδώ σώζονται ασκηταριά, κτισμένα σε φυσικά σπήλαια, που φέρουν ενδιαφέρουσα ζωγραφική διακόσμηση του 13ου αιώνα. Τον 16ο αιώνα ιδρύθηκε δίπλα στο ρέμα η μονή των Αγίων Αναργύρων, από την οποία υπάρχουν το καθολικό και ο πύργος.
Agia, The St.Anargyri Skete.
It is situated at a turn of the road from Agia to Agiokambos, near the stream with the same name. The asketaria are built in natural caves of the rock slope and bear interesting paintings from the 13th century. Three centuries later, the monastery of St. Anargyri was erected near the stream, from which the catholicon and the tower have been preserved.
Πολυδένδρι, Μονές Παναγίας μέσα στο βασιλικό δάσος Δύο μοναστήρια του 16ου σώζονται στο δάσος του Πολυδενδρίου, που έχει διαμορφωθεί σε χώρο αναψυχής. Η πιο εύκολα προσβάσιμη είναι η μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου, το καθολικό της οποίας κτίσθηκε το 1568. Η δεύτερη μονή τιμάται στο Γενέσιο της Θεοτόκου και έχει εξαιρετικές τοιχογραφίες του 1590. Μερικές από αυτές αποκολλήθηκαν και θα εκτεθούν στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας, όπως και το τέμπλο, σπάνιας τεχνικής. Τα παλαιότερα ερείπια που βρέθηκαν στον περιβάλλοντα χώρο των μονών, δείχνουν ότι και αυτές είχαν βυζαντινή φάση.
Polydendri, Monasteries of the Virgin in the royal forest.
There exist two monasteries of the Virgin, inside the former royal forest, which has been transformed to a recreation place. The easier accessible is the one of the Dormition of the Virgin, which was erected in 1568. The second one is named after the Birth of the Virgin and is decorated with excellent paintings from 1590. Some of them have been detached for conservation and are going to be exhibited in the Diachronic Museum of Larissa, as well as the chancel barrier, which is constructed in a rare painted technique.The older ruins that exist in the outside prove that these monasteries also had a byzantine phase
31
Βιβλιογραφία Βibliography
Αγραφιώτης Δ. Η επαρχία της Αγιάς κατά τη βυζαντινή εποχή, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Θεσσαλία. Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990, Αποτελέσματα και προοπτικές», Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, Αθήνα 1994, 423-430 Γουλούλης Σ. «Όρος των Κελλίων». Συμβολή τοπογραφική και ιστορική, Διεθνές Συνέδριο για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Πρακτικά, Αθήνα 1992, 473-498 Γουλούλης Σ. - Σδρόλια Σ. (επιμέλεια) Άγιος Δημήτριος Στομίου. Ιστορία - τέχνη - Ιστορική Γεωγραφία του μοναστηριού και της περιοχής των εκβολών του Πηνειού, Λάρισα, έκδ. Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λάρισας 2010 (όπου πολλές ανακοινώσεις για την περιοχή) Δρόσος Ν. (επιμέλεια) Η ιστορική Μελίβοια, έκδοση Δήμου Μελιβοίας, Μελίβοια, 2006 Kiel M. - Αγραφιώτης Δ. - Γουλούλης Σ. Επίσημες τουρκικές πηγές για τη μοναστηριακή ζωή και τα μοναστήρια της Ανατολικής Θεσσαλίας κατά τον 16ο αιώνα. Το κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο, Βυζαντινός Δόμος 13 (2002-2003), 69-101 (το ίδιο στο: Αγραφιώτης Δ.,επιμέλεια, Αγιά, Ιστορικά - Αρχαιολογικά, Πρακτικά του Α΄Ιστορικού - Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την περιοχή της, Αγιά 2002, 225-276)
Επιστύλιο τέμπλου, από τη μονή της Κουτσουπιάς Epistyle of a templon from the Koutsoupia monastery
Koder J.- Hild F. Hellas und Thessalia. Tabula Imperii Byzantini 1, Wien 1976 (μετάφραση από τον Γ. Παρασκευά, Η Βυζαντινή Θεσσαλία, Οικισμοί - Τοπωνύμια - Μοναστήρια - Ναοί, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 12, 1987, 11-112, προσθήκες Κ. Σπανός - Δ. Αγραφιώτης) Μαμαλούκος Σ. - Σδρόλια Σ. Αρχαιολογικά κατάλοιπα στο Όρος των Κελλίων, Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Βόλος 2009, 2, 585-601 (το ίδιο επαυξημένο στον τόμο «Άγιος Δημήτριος Στομίου») Νικονάνος Ν. Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας από το 10ο αιώνα ως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393. Συμβολή στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήναι 1979 Σδρόλια Σ. Αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή του Κόκκινου Νερού, Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και νεωτέρων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ. στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της, 1990-1998, 1η Επιστημονική Συνάντηση, Βόλος 2000, 197-204 Σδρόλια Σ. Η πορεία του Αλεξίου Κομνηνού το 1083 στη Θεσσαλία. Τα νέα ευρήματα στον Κίσσαβο και το Μαυροβούνι, Αρχαιολογικό ΄Εργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 1, Βόλος 2006, 403 - 419
33
35