Ελληνιστικό & βυζαντινό συγκρότημα στη θέση “Χάνι της Kοκκώνας”

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Hellenic Ministry of Culture and Sports Ephorate of Antiquities of Larissa

Ελληνιστικό & βυζαντινό συγκρότημα στη θέση “Χάνι της Kοκκώνας”

Λατρείες και μύθοι

Hellenistic and byzantine complex at the site “Chani tis Kokkonas” Cults and myths

Ελληνιστικό & βυζαντινό συγκρότημα στη θέση “Χάνι της Kοκκώνας”

Λατρείες και μύθοι

Hellenistic and byzantine complex at the site “Chani tis Kokkonas” Cults and myths

Yπουργείο Υποδομών και Μεταφορών Επιχειρησιακό Πρόγραμμα « Ενίσχυση της Προσπελασιμότητας» ΕΣΠΑ 2007-2013 Έργο: «Σύμβαση Παραχώρησης Αυτοκινητόδρομου Μαλιακός - Κλειδί»

Ministry of Infrastructure and Transport Operational Programme “Improvement of Accessibility”, NSRF 2007-2013 Project: “Completion of contract of the assignment of the project Ηighway Malliakos - Kleidi”

Φορέας υλοποίησης ΕΥΔΕ/ΚΕΣΠ/ΠΕ&ΒΕ

Public Authority SSOP/CWCP/PE&NG

Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Co-funded by Greece and the European Union

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού α) Υποέργο Αρχαιολογίας: Αρχαιολογικές Εργασίες και Έρευνες από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας - ΙΕ΄ ΕΠΚΑ Προϋπολογισμός Υποέργου: 854.484,57€ β) Υποέργο Αρχαιολογίας: Αρχαιολογικές Εργασίες και Έρευνες από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας - 7η ΕΒΑ Προϋπολογισμός Υποέργου: 503.665,94€ Ανασκαφική έρευνα Σταυρούλα Σδρόλια, Aρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λάρισας Γιώργος Τουφεξής, Aρχαιολόγος, Προϊστάμενος Τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Χώρων, Μνημείων, Αρχαιογνωστικής Έρευνας και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λάρισας Μελέτη Ανάδειξης Δημήτρης Κουτσογιάννης, Aρχιτέκτων Εργασίες Ανάδειξης Ασημίνα Τσιάκα, Aρχαιολόγος, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Μαρία Δαφούλα, Aρχιτέκτων μηχανικός, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Επιμέλεια κειμένων οδηγού - πινακίδων Σταυρούλα Σδρόλια, Aρχαιολόγος, Αναπληρώτρια. Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Λάρισας Ασημίνα Τσιάκα, Aρχαιολόγος, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Συνεργάτιδα επιμέλειας κειμένων Ράνια Εξάρχου, Aρχαιολόγος Φωτογραφίες - Αεροφωτογραφίες Γ. Μποντικούλης, Θ. και Α. Ευθυμιόπουλος, Α. Τσιάκα Graphic Design & Printing Croma Print - Larissa, info@chromaprint.gr

Hellenic Ministry of Culture and Sports a) “Archaeological Works and Research by the Ephorate of Antiquities of Larissa - 15th EPCA” Budget of 854.484,57€ b)“Archaeological Works and Research by the Ephorate of Antiquities of Larissa - 7th EVA” Budget of 503.665,94€.

Excavation research Stavroula Sdrolia, Archaeologist, Director of Ephorate of Antiquities of Larissa Georgios Toufexis, Archaeologist, Head of the Department of Prehistoric and Classical Archaeological Sites, Monuments, Archaeognostic Research and Museums of Ephorate of Antiquities of Larissa Restoration Study Dimitrios Koutsogiannis, Architect Restoration and Preservation Works Asimina Tsiaka, Archaeologist, Ephorate of Antiquities of Larissa Maria Dafoula, Architect Ephorate of Antiquities of Larissa Texts (Guidebook and information plates) Stavroula Sdrolia, Archaeologist, Director of Ephorate of Antiquities of Larissa Asimina Tsiaka, Archaeologist, Ephorate of Antiquities of Larissa Collaborator in text correction Rania Exarchou, Archaeologist Photos - Air Photos G. Mpontikoulis, Th. & Al. Efthymiopoulos, A. Tsiaka

ISBN 978-960-386-343-4

© Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού- ΕΦΑ Λάρισας, 2017 Hellenic Ministry of Culture and Sports - Ephorate of Antiquities of Larissa

Η Κοιλάδα των Τεμπών είναι ένα από τα πιο επιβλητικά τοπία στον ελλαδικό χώρο, με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος και αποτελεί πασίγνωστο σημείο αναφοράς από μυθολογική, θρησκευτική και ιστορική άποψη, καθώς συνιστά το σημαντικότερο πέρασμα από τη Θεσσαλία στη Μακεδονία. Στη μια πλευρά δεσπόζει ο Όλυμπος, το εμβληματικό όρος, η κατοικία των θεών και ηρώων . στην άλλη ο Κίσσαβος ή Όσσα, που στα χρόνια της χριστιανοσύνης έγινε το «όρος των κελίων». και στη μέση κυλάει ο αργυροδίνης Πηνειός, διασχίζοντας το περίφημο πέρασμα και καταλήγοντας στο Αιγαίο, μερικά χιλιόμετρα πιο κάτω. Στο πλαίσιο της κατασκευής του νέου οδικού άξονα ΠΑΘΕ, η ΙΕ’ ΕΠΚΑ και η 7η ΕΒΑ, που σήμερα αποτελούν την ΕΦΑ Λάρισας, διεξήγαγαν ανασκαφική έρευνα στη δυτική είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών, στη θέση «Χάνι της Κοκκώνας», από το 2008 έως το 2013. Την επιστημονική ευθύνη των ανασκαφών είχαν οι αρχαιολόγοι κ. Γ. Τουφεξής και κ. Σ. Σδρόλια. 1 Κατά τη διάρκεια της έρευνας ήρθαν στο φως τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός ελληνιστικού συγκροτήματος λατρευτικού και εργαστηριακού χαρακτήρα, ενός βυζαντινού ναού και ενός βυζαντινού κτιρίου που χαρακτηρίστηκε ως πανδοχείο. Τα παραπάνω αναδείχθηκαν σε επισκέψιμο χώρο κατά τα έτη 2016 -2017. Με βάση τις διαθέσιμες αρχαιολογικές πληροφορίες στο ανατολικό άκρο της κοιλάδας βρισκόταν η αρχαία πόλη Ομόλιον, κοντά στο ομώνυμο σημερινό χωριό, όπου στο πλαίσιο του παραπάνω έργου ανασκάφηκε τμήμα νεκροταφείου καύσεων της αρχαϊκής περιόδου καθώς και κιβωτιόσχημοι τάφοι

The Valley of Tempi is one of the most impos-

ing landscapes in Greece, with particular natural beauty and constitutes a widely known reference point from a mythological, religious and historical aspect, being the most important passage from Thessaly to Macedonia.

On one side of the valley, Mount Olympus, the emblematic mountain, the home of gods and heroes, dominates the landscape; on the other side, mount Kissavos or Ossa stands out, which during the years of Christianity became the “monasteries mountain”; and in the middle flows the river Peneios (the one that has silver whirlpools), crossing the famous passage and ending up in the Aegean.

During the construction of the new Patras-AthensThessaloniki-Evzonoi roadway, the 15th Ephorate of Prehistoric and Classic Antiquities (15th EPCA) and the 7th Ephorate of Byzantine Antiquities (7th EVA) of Larissa conducted an excavation research on the western entrance of the Tempi Valley, on the site “Chani tis Kokkonas”, from 2008 to 2013. The archaeologists Mr. G. Toufexis and Mrs S. Sdrolia had the scientific responsibility of the excavation.1

The archaeological remains of a hellenistic complex of ritualistic and workshop character, of a byzantine temple and a byzantine building characterized as an inn came to light during the research. Preservation and enhancement work of the antiquities resulted in the formation of an archaeological site appropriate for visitors at 2016-2017.

Based on the archaeological data of the area, the ancient town of Omolion was situated on the eastern end of the valley, close to the modern-day village with the same name, where in the framework of the above project, part of an archaic period cemetery was excavated, of the adjacent ancient Omolio with cremation graves in urns as well as box-shaped graves of the classical era with significant burial objects.A bit to the north, the macedonian town of Phila existed, in the modern-day Kato Aigani, while on the western end of the valley lies the ancient town of Gonnoi. On the NE exit of Tempi, the famous

1. Στην ανασκαφή εργάστηκαν οι συμβασιούχοι αρχαιολόγοι Θ. Παπαντώνης , Ρ. Εξάρχου, Γ. Βήτος, O. Σουλιώτη, Ε. Παπανικολάου , Α. Κριτσίλα, Γ. Τζίντζας, οι συντηρητές Ε. Ζήλου και Α. Ζουριδάκης, η σχεδιάστρια Μ. Γεωργιάδου και οι εργατοτεχνίτες Α. Γιάννας, Α. Βαλιώτης, Α. Ζήτρος Α. Ζούρκα, Ν. Δαγκλής, Η. Μαυρομύτης, Β. Κατσαβός, Δ. Κατσάκος, Θ. Λούπας, Χ. Νάστος, Δ. Πανούσης, Α. Παρισούλης, Σ. Χατζή , Β. Τουρσουνίδης, Κ. Ταμπόση, Β. Τσιλίκης, Γ. Χατζούλης.

1. The following archaeologists were employed in the excavations as contracted archaeologists: Th. Papantonis, R. Exarchou, G. Vitos, O. Soulioti, E. Papanikolaou, A. Kritsila, G. Tzitzas, the restorers E. Zilou and A. Zouridakis, the designer M. Georgiadou and the skilled workers A. Giannas, A. Valiotis, A. Zitros, A. Zourka, N. Daglis, H. Mavromytis, V. Katsavos, D. Katsakos, Th. Loupas, Ch. Nastos, D. Panousis, A. Parisoulis, S. Chatzi, V. Toursounidis, K. Tamposi, B. Tsilikis, G. Chatzoulis.

της κλασικής εποχής με πολύ αξιόλογα κτερίσματα και λίγο βορειότερα η μακεδονική πόλη Φίλα, στη σημερινή Κάτω Αιγάνη, ενώ στο δυτικό άκρο της κοιλάδας βρίσκεται η αρχαία πόλη των Γόννων. Στη Β.Α. έξοδο των Τεμπών, τοποθετείται το φημισμένο ιερό του Απόλλωνα (Πύθιος ή Τεμπείτης), ίχνη του οποίου εντοπίστηκαν κατά τις εργασίες εκσκαφής βάθρων της γέφυρας του Πηνειού. Λίγα χιλιόμετρα δυτικότερα βρίσκεται ο τεκές του Χασάν Μπαμπά, που ιδρύθηκε τον 15ο αιώνα από τους Οθωμανούς, και υπήρξε σημαντικό προσκύνημα και συγχρόνως τόπος φιλοξενίας των ταξιδιωτών. Στα νεώτερα χρόνια, της Κοκκώνας το Χάνι, κτίσμα του 19ου αιώνα, που βρισκόταν στην απέναντι πλευρά της παλιάς εθνικής οδού δίπλα στον Πηνειό ποταμό, χάρισε την ονομασία σε όλη την περιοχή αυτή. Η Κοιλάδα των Τεμπών αποτελεί διαχρονικό χώρο λατρείας. Η λατρευτική παράδοση συνεχίζεται ως σήμερα με την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, στο μέσον της κοιλάδας, 2 χλμ ανατολικά του αρχαιολογικού χώρου.

sanctuary of Apollo (Pythios or Tempeitis) is placed, traces of which were located during the excavation of the foundations of the Peneios bridge. The position “Chani tis Kokkonas”, which took its name from an inn located there and is mentioned by many travellers of the 19th century, lies on the foothills of Ossa and is very close to the right bank of the Peneios river, on the last plateau before the western entrance of the Valley. A rocky cliff rises to the north-east, the “Tsiriga Chorafia” as the area is called, in which extensive traces of an ancient and byzantine marble quarry were found.

To the south-west of the ancient quarry, remains of an early byzantine settlement were found, including a small part of the cemetery, parts of a rectangular cisterntrough, part of the rectangular ceramic oven and part of the circular lime-kiln.

Some kilometres to the west, lies the Teke of Hasan Baba, established on the 15th century by the Ottomans, which was an important pilgrimage and at the same time a hospitable place for travellers.

The Valley of Tempi constitutes a diachronic place of worship that continues to exist until today with the church of Agia Paraskevi, in the middle of the valley, 2km to the east from the excavated archaeological site.

Πηνειός Ποταμός Pineios River

Στόμιο

Stomion

Καρίτσα Karitsa

Κόκκινο Νερό

Ευαγγελισμός

Kokino Nero

Evagelismos

Κουτσουπιά

Ελάτεια

Κάναλος

Elatia

Kanalos

Σπηλιά Spilia

Πουρνάρι Pournari

Φαράγγι Καλυψώς Calypso Gorge

Koutsoupia

Αιγαίο Πέλαγος Aegean Sea

Παλιουριά Paliouria

Ακρ. ∆ερματά Cape Dermata

Ελληνιστικό συγκρότημα Το ελληνιστικό συγκρότημα διέθετε πολλά δωμάτια και υπαίθριους χώρους που καλύπτουν έκταση περίπου 1500τ.μ. και εκτός από την τέλεση των λατρευτικών εκδηλώσεων, εξυπηρετούσαν και τις ανάγκες των περαστικών για φαγητό, ξεκούραση και διαμονή. Οι εσωτερικοί χώροι αναπτύσσονται σε δύο πτέρυγες εκατέρωθεν ενός διαδρόμου, σωζόμενου μήκους 15μ. και πλάτους 1,30μ και είναι διατεταγμένοι στον άξονα βορρά-νότου.

Hellenistic building complex The archaeological remains of the building complex of the hellenistic period comprised many rooms and outdoor spaces covering an area of about 1500 s.m. and except the celebration of devotional events, they served the needs of the passersby for food, rest and stay. The interior spaces extend to two wings on either side of a preserved corridor 15m in length and 1.30m in width and are arranged on the north-south axis.

7

Στο νότιο τομέα το συγκρότημα οριοθετείται από ένα μεγάλο και ισχυρό αναλημματικό τοίχο με «οδοντωτή» πορεία και κατεύθυνση Α-Δ, σωζόμενου ύψους έως 1,30μ. και πάχους 0,50-0,55μ. κτισμένο με αργούς ασβεστόλιθους και σχιστόλιθους. Τα δωμάτια και οι χώροι της νότιας πλευράς είναι οργανωμένα στα βόρεια, ανατολικά και νότια μιας αυλής. Το ανασκαμμένο σύνολο αποτελεί σημαντικό σημείο αναφοράς για την περιοχή αυτή, καθώς διαπιστώθηκε σε χώρους του η λατρεία της Μητέρας των Θεών - Kυβέλης. Στον ανατολικό τομέα εντοπίζονται οι εργαστηριακοί χώροι του συγκροτήματος. Περιλαμβάνουν έναν κυκλικό κλίβανο, ο οποίος κατέστρεψε τμήματα δύο τοίχων και πρέπει να ανήκει σε νεότερη φάση του συγκροτήματος, από τον οποίο διασώζεται μεγάλο τμήμα του θαλάμου καύσεως και του κεντρικού υποστυλώματος στήριξης του δαπέδου

On the southern part, the complex borders with a big and strong retaining wall with “jagged” course and direction E-W, of remaining height up to 1.30m and thickness 0.500.55m, built with worked limestone and slate. The rooms and the spaces of the southern side are organized to the north, east and west of a yard. The excavated complex constitutes an important reference point for this area, as the worship of the Mother of the Gods - Cybele was discovered in its spaces.

On the eastern part the workshop areas are situated, which included a circular kiln ,which destroyed parts of two walls and must belong to a newer phase of the complex, from which a large part of the burning chamber still remains, along with the central supporting column of

9

του και εργαστήρια για την επεξεργασία λίθου, όπου βρέθηκαν σιδερένια καλέμια και βελόνια, ημίεργες λίθινες στήλες, και ένας ημίεργος βωμίσκος. Πιθανότατα το συγκρότημα εκτείνεται προς βορειοανατολικά, όπως μαρτυρούν τα ίχνη των τοίχων που διακρίνονται κάτω από τον κάθετο παράπλευρο αγροτικό δρόμο. Τα εργαστήρια αυτά ενδεχομένως συνδέονται και με τη λειτουργία ενός αρχαίου και βυζαντινού λατομείου μαρμάρου, εκτεταμένα ίχνη του οποίου εντοπίστηκαν σε ένα βραχώδη λόφο με το όνομα «Τσιριγά Χωράφια» βορειοανατολικά του ανασκαφικού χώρου. Στο εσωτερικό των κτισμάτων βρέθηκε πλήθος κινητών ευρημάτων όπως κεραμική, χάλκινα και αργυρά νομίσματα, μεταλλικά, οστέινα και γυάλινα αντικείμενα, πήλινες αγνύθες καθώς και λίθινες στήλες και βάσεις στηλών. Οι πήλινες αγνύθες (υφαντικά βάρη) οδηγούν στην ύπαρξη εργαστηρίων υφαντουργίας, η παρουσία των οποίων σχετίζεται με τις ανάγκες του ίδιου του ιερού και των πιστών του, στοιχείο που έχει επιβεβαιωθεί και από άλλα παρόμοια ιερά. Από τα υπόλοιπα ευρήματα ξεχωρίζει τμήμα επιγραφής όπου διαβάζεται το ρήμα ΟΝΕΘΕΙΚΕ και η κατάληξη ΔΙ που ανήκει πιθανότατα στη δοτική ΑΡΤΕΜΙΔΙ. Σε άλλο χώρο του συγκροτήματος βρέθηκε πήλινο πλακίδιο ύψους 0,30 μ. με προτομή της θεάς Αρτέμιδος, προορισμένο για ανάρτηση σε κάποιο τοίχο. Η θεά κρατά στο δεξί της χέρι μικρό ελάφι. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την εύρεση του αναγλύφου της Μητέρας των Θεών - Κυβέλης που βρέθηκε στο Δωμάτιο 3 - χώρο λατρείας της θεάς, για το οποίο θα γίνει λόγος στην αμέσως επόμενη ενότητα παραπέμπουν στη συλλατρεία των δύο θεοτήτων.

its floor and workshops for the treatment of stone, where iron chisels and awls, unfinished stone pillars and an unfinished small altar were found. Probably the complex spreads to the north-east, as it is distinguished by the traces of the walls that stand under a vertical side rural road. These workshops can also be connected with the operation of an ancient and Byzantine quarry, the extensive traces of which were located on a rocky hill called “Tsiriga Chorafia”, northeast of the excavation.

In the interior of the buildings, many movable findings came to light, such as ceramics, copper and silver coins, metallic, bone and glass objects, clay weaving weights, which indicate the existence of textile workshops, as well as stone pillars and pillar bases. Among the findings, part of an inscription stands out, where the verb ΟΝΕΘΕΙΚΕ and the ending ΔΙ can be read, possibly belonging to the dative ΑΡΤΕΜΙΔΙ.

In another area of the complex, a small clay plate was found, 0.30m in height with the bust of the goddess Artemis, destined for suspension on some wall. The goddess holds a small dear on her right hand.

The above in combination with the discovery of the relief of the Mother of the Gods - Gybele, found in Room 3 – a worship space of the goddess, for which we will talk about on the following module, refer to the common worship of the two deities.

The finding of a part of a tile is important, which constitutes an abacus of a board game and saves nine parallel, engraved lines and three engraved X on them. It is a variation of the game Pentai Grammai (Five Lines), which was played with counters and was particularly popular in the later years.

The numerous coins found are in their majority made of copper and are divided in three groups: those that originate from macedonian mints and from Thessaly mainly come from Larissa, Falanna and Gyrtoni. A silver coin stands out with a representation of bull hunt, from Trikki.

With the exception of the coin from Trikki dated from the 5th century BC, the whole of our findings refers to the period of the macedonian supremacy in Thessaly.

In the interior of the complex, but also on the wider excavated area, ten graves were discovered in total. The earlier ones are dated from the 4th century B.C. and were

11

Σημαντική είναι η εύρεση ενός τμήματος κεραμίδας, το οποίο αποτελεί άβακα επιτραπέζιου παιχνιδιού και σώζει εννιά παράλληλες, εγχάρακτες γραμμές και τρία εγχάρακτα Χ επάνω σε αυτές. Πρόκειται για μία παραλλαγή του παιχνιδιού Πέντε Γραμμαί, το οποίο παιζόταν με πεσσούς και ζάρια και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές και στα μεταγενέστερα χρόνια. Τα νομίσματα που βρέθηκαν στην πλειοψηφία τους είναι χάλκινα και διαχωρίζονται σε τρεις ομάδες: αυτά που προέρχονται από μακεδονικά νομισματοκοπεία, από θεσσαλικά νομισματοκοπεία, και όσα, λιγοστά, προέρχονται από άλλες περιοχές. Τα νομίσματα από τη Θεσσαλία προέρχονται κυρίως από τη Λάρισα, τη Φάλαννα και τη Γυρτώνη. Ξεχωρίζει ένα ασημένιο νόμισμα με παράσταση ταυροθηρίων, από την Τρίκκη του 5ου αι. π.Χ. Η πλειοψηφία των νομισμάτων χρονολογείται στην περίοδο της μακεδονικής κυριαρχίας στη Θεσσαλία. Στο εσωτερικό του συγκροτήματος, εντοπίστηκαν δέκα συνολικά τάφοι, που ανήκουν στην ύστερη κλασσική, στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή περίοδο. Σε έναν κιβωτιόσχημο τάφο του 2ου αι. π.Χ. βρέθηκε ένα χρυσό ενώτιο που πιθανόν απεικονίζει ταύρο. Το συγκρότημα με τους χώρους λατρείας ιδρύθηκε στα τέλη του 4ου αι. ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Η εγκατάλειψη του χώρου συμπίπτει χρονικά με τα ταραγμένα χρόνια των μακεδονικών πολέμων και πιθανόν με τη σύρραξη μεταξύ του Φίλιππου Ε΄ και των Ρωμαίων.

found to the southeastern side of the complex. In a boxshaped grave of the 2nd century B.C. a gold earring was found that possibly depicts a bull.

The complex with the worship spaces was founded at the end of the 4th century or the beginning of the 3rd century B.C. The abandonment of the area coincides with the troubled years of the macedonian wars and possibly the conflict between Philip E’ and the Romans. Since then until the early byzantine years, the area was used for occasional burials.

The settlement to which the above remains belong is not known from the sources, but it can be connected with the operation of the quarry mentioned above.

13

15

Χώρος λατρείας της Μητέρας των Θεών - Κυβέλης

Στο νοτιότερο δωμάτιο του ελληνιστικού συγκροτήματος, στο Δωμάτιο 3, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια επιμήκης κατασκευή, που εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική γωνία του χώρου. Πρόκειται για τέσσερις θήκες, σχεδόν τετράγωνες, συνολικού μήκους 2μ. και ύψους 0,5μ., κατασκευασμένες από ασβεστολιθικές πλάκες για τα κάθετα τοιχώματα και την οριζόντια κάλυψή τους. Η πρόσθια πλευρά τους βλέπει ανατολικά, δηλαδή προς το εσωτερικό του χώρου. Στη νότια θήκη βρέθηκε τμήμα μαρμάρινης ναόσχημης στήλης με ανάγλυφη μορφή της Μητέρας των Θεών- Κυβέλης. Η θεά παριστάνεται ένθρονη με ένα μικρό λιοντάρι στα γόνατά της. Είναι ντυμένη με ζωσμένο χιτώνα και ιμάτιο απλωμένο στους ώμους και στα πόδια, ενώ στο κεφάλι της φορά πόλο (κάλυμμα κεφαλής των θεαινών). Λείπουν τα χέρια της, στα οποία μπορούμε να τοποθετήσουμε ένα τύμπανο στο αριστερό και μία φιάλη (τελετουργικό σκεύος) στο δεξί, με βάση τις γνωστές απεικονίσεις της θεάς κατά την ελληνιστική περίοδο. Το ανάγλυφο χρησιμοποιούνταν ως «λατρευτική εικόνα» της θεάς, ώστε να επιτευχθεί «η παρουσία της» στα λατρευτικά δρώμενα. Στη βόρεια θήκη βρέθηκε ένα πήλινο θυμιατήριο με έντονα ίχνη καύσης στο εσωτερικό του. Ο χώρος των θηκών ήταν στεγασμένος, όπως δείχνουν οι κεραμίδες στέγης, που αποκαλύφθηκαν στην

The place of worship of the Mother of the Gods - Cybele On the southern room of the Hellenistic building complex, Room 3, a longitudinal construction is of particular interest, discovered on the south-western corner of the space. It comprises four cases, almost square ones, 2m in length and 0.5m in height, made of limestone plates for the vertical walls and their horizontal coverage. The front side opens to the east, that is, to the interior of the space.

On the southern case, a part of a marble temple-shape column with the engraved form of the Mother of the Gods - Cybele was found. The goddess is depicted enthroned with a small lion on her knees. She is dressed with a chiton and himation spread on her shoulders and legs, while on her head she wears a polo (head cover of the goddesses). Her arms are missing, in which we can place a drum on the left and a phiale (ceremonial vessel) on the right, based on the known depictions of the goddess during the hellenistic period.

17

περιοχή μπροστά τους, προσδίδοντάς στο χώρο τα χαρακτηριστικά μικρού οικήματος. Βόρεια των θηκών και σε επαφή με αυτές αποκαλύφθηκε μία συμπαγής σχεδόν κατασκευή με διαστάσεις 1 x 1μ. και ύψος 0,70μ., η οποία είναι χτισμένη από αργούς λίθους και λίγες κεραμίδες, πιθανόν κάποιο βάθρο-βωμός. Στο κέντρο του δωματίου διακρίνεται τετράγωνη «εσχάρα» 1χ1μ. κατασκευασμένη από 4 ασβεστολιθικές πλάκες. Στο εσωτερικό της δεν εντοπίστηκαν ευρήματα, αλλά στα νοτιοδυτικά της βρέθηκαν αρκετά ίχνη καύσης. Η «εσχάρα» χρησιμοποιούνταν στην τέλεση θυσιών ή την εναπόθεση προσφορών στην θεά. Βόρεια του Δωματίου 3 εντοπίστηκε επιμελημένο δάπεδο, το οποίο αποτελείται από 4 πλάκες με

The relief was used as a “worship icon” of the goddess, in order to achieve her “presence” in the worshipping activities.

At the northern case, a clay censer was found with traces of burning in its interior. The space of the cases was indoors, as the roof tiles, found in the area in front of them, show.

To the north of the cases and in contact with them, an almost compact construction was discovered with dimensions 1 x 1m and height of 0.70m, which is built from worked stones and some tiles, possibly some kind of base-altar.

In the centre of the room there is a square “eschara” (hearth) 1x1m in dimensions, made of four limestone plates. In its interior no findings were discovered, but to the south-west many traces of burning were found.

The “eschara” was used for the execution of sacrifices or placement of offerings to the goddess.

χαμηλό περιχείλωμα, το οποίο σχετίζεται με την παρουσία και χρήση νερού, βασικού στοιχείου των τελετουργικών δρώμενων της λατρείας. Ένας μικρός λίθινος αγωγός, που επικοινωνεί με ένα μεγαλύτερο αγωγό απο τον κεντρικό υπαίθριο χώρο εξυπηρετούσε την απομάκρυνση των υδάτων.

19

Το Δωμάτιο 3, μπορεί να θεωρηθεί ως ο κεντρικός λατρευτικός χώρος του ελληνιστικού συγκροτήματος, ενώ οι υπόλοιποι έχουν ρόλο βοηθητικό, πιθανώς εργαστήρια, αποθήκες, χώροι προετοιμασίας και διαμονής.

«Κυβέλα, μάτερ θεών» Η φρυγική θεότητα Κυβέλη, της οποίας η λατρεία πέρασε στον ελλαδικό χώρο από τους Έλληνες αποίκους της Μικράς Ασίας, είναι η θεά της άγριας φύσης ,των δημιουργικών δυνάμεων της γης, της καρποφορίας και της γονιμότητας. Είναι η μητέρα των θεών, ιδιότητα που στον ελληνικό χώρο κατείχε η Ρέα. Ο Πίνδαρος την προσφωνεί «Κυβέλα, μάτερ θεών» . Η Μητέρα των Θεών- Κυβέλη είναι μια μεγαλόπρεπη μυστηριώδης θεότητα, που συνοδεύεται από λιοντάρια, όπως εδώ που κρατά λιονταράκι στα πόδια της και στο χέρι τύμπανο. Σύμφωνα με το μύθο, ο Άττις, ο νεαρός σύντροφός της, για να ξεφύγει από τη βασανιστική ζήλια της, έφθασε στο σημείο να αυτοευνουχισθεί και να πεθάνει. Η Κυβέλη μέσα σε θρήνους τον έθαψε αλλά αργότερα τον ανάστησε. Με αυτό τον τρόπο συμβολίζεται ο θάνατος και η περιοδική αναγέννηση της φύσης. Στη Θεσσαλία η λατρεία της Κυβέλης ήταν διαδεδομένη, όπως επιβεβαιώνεται από τις τοπικές επιγραφές. Προς τιμήν της γίνονταν πολλές υποβλητικές τελετουργίες κατά την άνοιξη, στις οποίες συμμετείχαν ιδιαίτερα οι γυναίκες φωνάζοντας, χορεύοντας και τραγουδώντας. Εδώ στα Τέμπη, ο χώρος λατρείας της θεάς, βρισκόταν σε δασώδη απομακρυσμένη περιοχή και ο πιστός την επισκέπτονταν στον φυσικό της χώρο. Λατρευόταν πιθανόν μαζί με την Άρτεμη, η οποία συνδέεται επίσης με τα βουνά, την άγρια πανίδα και την άγρια φύση, ένα περιβάλλον το οποίο αντιστοιχεί απόλυτα στην οργιώδη φύση και βλάστηση της Κοιλάδας των Τεμπών.

North of the Room 3, a treated floor was detected, which comprises 4 plates with low edging relating to the presence and use of water, a basic element of the worshipping events.

“Cybele, mother of gods” The phrygian goddess Cybele, whose worship passed to the hellenic region from the Greek colonists of Asia Minor, is the goddess of wild nature, of the creative forces of earth and its fruition and fertility. She is the mother of gods, a capacity which Rea had in the hellenic space.

Pindar addresses her “Cybele, mother of gods”.

The Mother of Gods - Cybele is a majestic mysterious deity, accompanied by lions, like here where she holds a lion cub on her legs and a drum on her hand. According to the legend, Attis, her young partner, in order to escape her pathological jealousy, reached the point of castrating himself and dying. Cybele mourning buried him but later on brought him back to life. In this way, death and the periodic rebirth of nature is symbolized.

In Thessaly, the worship of Cybele was widespread, as confirmed by the local inscriptions. In her honour, many emotive rituals took place in spring, in which mainly women participated, shouting, dancing and singing.

Here at Tempi, the worship space of the goddess was located in a wooded isolated area and the worshipers visited her in her natural space. She was worshipped together with Artemis, who is connected with her with mountains, the wild fauna and wild nature, an environment absolutely corresponding to the lush vegetation of the Valley of Tempi.

Βυζαντινές αρχαιότητες Aνασκάφηκαν τρία βυζαντινά συγκροτήματα, διαταγμένα καθ΄ ύψος στην ομαλή κατωφέρεια. Στο ψηλότερο επίπεδο ερευνήθηκε τμήμα παλαιοχριστιανικού οικισμού και νεκροταφείου, στην είσοδο της μεγάλης σήραγγας του έργου, ενώ τα κτίρια στο χαμηλότερο επίπεδο και δίπλα στην παλαιά εθνική οδό ανήκουν στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Τα αρχαιολογικά λείψανα της παλαιοχριστιανικής

Byzantine antiquities On the foothills of a low cliff, next to the national road, three byzantine complexes were excavated, laid out according to their height on the smooth slope. On the highest level, part of the early byzantine settlement and cemetery was investigated, in the entrance of the long tunnel of the project, while the building on the lower level and next to the old national road belong to the

21

περιόδου παρουσιάζουν δύο χρονολογικές φάσεις, σύμφωνα με νομισματικές μαρτυρίες, που ανήκουν στον 4ο αι. μ.Χ. και τον 6ο, στην εποχή του Ιουστινιανού. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ορθογώνιος ληνός, κεραμικός κλίβανος, καθώς και μία μεγάλη κυκλική ασβεστοκάμινος διαμέτρου 3 μ., στην οποία διατηρήθηκε η εσχάρα της καύσης και η είσοδος, που έβλεπε προς τα δυτικά. Επειδή οι αρχαιότητες αυτές συνέπιπταν με την πορεία της νέας οδού, τμήματά τους αποκολλήθηκαν και μεταφέρθηκαν στον αύλειο χώρο του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας, ενώ ο χώρος παραδόθηκε για την κατασκευή του έργου. Το δεύτερο κτιριακό συγκρότημα εντοπίσθηκε περίπου 80 μ. δυτικότερα των παραπάνω λειψάνων, και χαμηλότερα, καθώς ακολουθείται το φυσικό πρανές του λόφου. Πρόκειται για ένα μακρόστενο κτίριο, μήκους 27 και πλάτους 6.70 μ., που έχει κατεύθυνση Α-Δ. και φέρει τριμερή διαίρεση. Ο κύριος χώρος είναι ο κεντρικός, μήκους (εσωτερικά) 14μ.,

middle byzantine period.

The archaeological remains of the early -christian period present two chronological phases, according to the coin testimonies, which belong to the 4th century A.D. and the 6th, during the Justinianean era. Among them, a rectangular trough, a ceramic kiln , as well as a large circular lime kiln, 3m in diameter, in which the burning hearth was preserved and the entrance faced west. Because these antiquities coincided with the course of the new road, parts of them were detached and transferred to the yard of the Diachronic Museum of Larissa, while the space was delivered for the construction of the project.

The second building complex was located about 80m to the west of the above remains, and lower, as it follows the natural gradient of the hill. It is a rectangular building, 27m in length and 6.70m in width, with a direction E-W, divided in three parts. The main area is the central one, 14m in length (to the interior), while the lateral spaces are of 5m in length each. The building is constructed on a smooth slope to the north, at a distance of 10m from the modern road and the river, from where the old road passed, and is exactly orientated to it.

The larger part remains on the foundation level, with the

ενώ οι πλάγιοι χώροι έχουν μήκος 5μ. ο καθένας. Το κτίριο είναι κτισμένο σε ομαλή κατωφέρεια, με κλίση προς τα βόρεια, σε απόσταση 10 μ. από το σημερινό δρόμο και το ποτάμι, από όπου διερχόταν και ο παλαιός, και είναι ακριβώς προσανατολισμένο προς αυτόν. Το μεγαλύτερο μέρος του διατηρείται στη στάθμη της θεμελίωσης, με εξαίρεση το νότιο τοίχο, που υψώνεται έως 0.5μ. πάνω από το δάπεδο. Ο τοίχος αυτός είναι ισχυρή κατασκευή, κυρίως στο ανατολικό του τμήμα, όπου διατηρείται τμήμα τοιχοδομίας με στρώσεις λίθων και μονή σειρά πλίνθων, καθώς και λίγα επάλληλα πλινθία στους κάθετους αρμούς. Το τμήμα αυτό αντιπροσωπεύει την κύρια φάση του κτιρίου και πλαισιώνει τα διατηρούμενα δάπεδα από ασβεστοκονίαμα και πλίνθους. Στη βόρεια όψη διατηρούνται έξι ορθογωνικές βάσεις πεσσών, που απέχουν 2.20μ. από το Β. τοίχο και οδηγούν στην υπόθεση ότι υπήρχε στοά στην πλευρά αυτή, που έβλεπε προς το δρόμο. Δύο

exception of the south wall, which rises up to 0.5m above the ground. This wall has a strong construction, mainly on its eastern part, where part of the masonry remains with layers of stones and a single row of bricks, as well as some superimposed tiles on the vertical joints. This part represents the main phase of the building and surrounds the preserved floors made of mortar and bricks.

On the northern side, six rectangular pillar bases are preserved, at a distance of 2.20m from the north wall and leading to the hypothesis that there was an archway on this side facing the road. Two side walls extended to the north and surrounded the yard of the complex, as indicated by the horse shoe found in the archway. In contact with the northern wall of the building, two rectangular constructions were found, with dimensions 5.5x5m, the

πλευρικοί τοίχοι επεκτείνονταν προς βορρά και περιέκλειαν τον αύλειο χώρο του συγκροτήματος, όπως υποδηλώνει και πέταλο αλόγου, που βρέθηκε στη στοά. Σε επαφή με τον βόρειο τοίχο του κτιρίου βρέθηκαν δύο ορθογώνιες κατασκευές, διαστ.

5.5χ1.5μ., ανάμεσα στις οποίες τοποθετείται η κύρια είσοδος του κτιρίου. Οι κατασκευές αυτές μπορούν να ερμηνευθούν ως βάσεις μνημειακής κλίμακας για την επικοινωνία με τον όροφο και ανήκουν σε διαφορετική φάση από εκείνη των πεσσών. Η έλλειψη ευρημάτων δυσκολεύει τη χρονολόγηση του κτιρίου. Με βάση δύο νομίσματα του Βασιλείου Α΄, που βρέθηκαν κάτω από το δάπεδο της κύριας φάσης, και μπορούν να θεωρηθούν ως terminus post quem για την κατασκευή του, μία χρονολόγηση στον 10ο αιώνα είναι πιθανή, κάτι που βρίσκεται σε συμφωνία με τα κατασκευαστικά του στοιχεία. Το μακρόστενο σχήμα του κτιρίου αυτού και η θέση του, στη δυτική έξοδο των Τεμπών, και δίπλα στον παλιό δρόμο, που ήταν η κυριότερη οδική αρτηρία του ελληνικού χώρου, ευνοούν την υπόθεση της ταύτισής του με πανδοχείο των βυζαντινών χρόνων, κτισμένο στη θέση ρωμαϊκού σταθμού. Στα ανατολικά του πανδοχείου και σε απόσταση 15 μ. περίπου από αυτό, αποκαλύφθηκαν τα ερείπια ενός βυζαντινού ναού, του τύπου του δρομικού ναού με περίστωο, διαστάσεων 12μ.(μήκος) x 11.60 μ.(πλάτος), που φέρει στα ανατολικά 3 ημικυκλικές κόγχες. Ο κεντρικός πυρήνας έχει διαστάσεις 7.5χ5μ., (χωρίς την κόγχη του ιερού). Η νότια στοά επικοινωνούσε με τον κεντρικό χώρο με δύο ανοίγματα, ενώ το κύριο άνοιγμα βρισκόταν στη δυτική πλευρά, αλλά σήμερα δεν μπορεί να οριοθετηθεί. Βρέθηκαν ίχνη από δύο κτιστές τράπεζες Ιερού Βήματος, τόσο στην κεντρική κόγχη όσο και στη νότια, δείγμα ότι υπήρχε στην τελευταία διαμορφωμένο παρεκκλήσι (δισυπόστατος ναός). Στο περίστωο και στον περιβάλλοντα χώρο ανασκάφηκαν 49 τάφοι, αρκετοί από τους οποίους είναι

main entrance of the building is located between them.

These constructions may be interpreted as the bases of a monument stair for the communication with the upper floor and belong to a different phase than the one of the pillars.

The absence of findings makes dating the building difficult. Based on two coins of Vasileios A’, found under the floor of the main phase, that can be considered as terminus post quem for its construction, a dating in the 10th century is possible, something accordant with its constructing elements.

The oblong shape of this building and its position, on the western exit of the Tempi, and next to the old road, which was the main arterial road of the Greek territory, favour the hypothesis of the identification with the inn of the byzantine times, build in the position of the roman station.

To the east of the “inn” and at a distance of about 15m from it, the remains of a byzantine temple, of an oblong type with an ambulatory, with dimensions 12m (length) x 11.60m (width), were discovered, having to the east 3 semicircular niches. The central nucleus has dimensions 7.5x5m, (without the niche of the sanctuary). The southern archway communicated with the central space with two openings, while the main opening was located on the western side, but today it cannot be delimited. Traces of two built altars of the Sanctuary, as much in the central niche as in the southern were found, an indication that there was a configured chapel (double temple) in the latter.

κιβωτιόσχημοι, επιμελημένης κατασκευής, γεγονός που μαρτυρεί ότι το κοιμητήριο είχε οργάνωση και διάρκεια. Δεν υπάρχουν ίχνη δαπέδου αλλά αυτό τοποθετείται περίπου στην άνω στάθμη των ταφών της δυτικής στοάς, που είχαν επιμελημένη κατασκευή από όρθιες πλίνθους, κάτω από τις οποίες είχαν τοποθετηθεί οι καλυπτήριες λίθινες πλάκες. Οι τάφοι του εξωτερικού χώρου έχουν λιγότερο επιμελημένη μορφή και πιο ελεύθερη διάταξη, ενώ οι πολλαπλές ταφές και η συχνή παρουσία μικρών παιδιών μπορούν να αποδοθούν σε επιδημία ή άλλη καταστροφή. Τα λιγοστά ευρήματα, κυρίως στις παιδικές ταφές, χρονολογούνται στον 11ο-12ο αιώνα. Η κύρια φάση του ναού μπορεί να χρονολογηθεί στον 10ο αιώνα, ενώ η καταστροφή του από φωτιά μπορεί να συνδυαστεί με κάποια περιπέτεια του 11ου αι., όπως οι επιδρομές των Νορμανδών. Στη συνέχεια χρησιμοποιείται ως νεκροταφείο, ενώ λειτουργεί το νότιο παρεκκλήσι και εγκαταλείπεται στα τέλη του 12ου ή στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα, σύμφωνα με χρυσό νόμισμα του Λατινικού βασιλείου της Ιερουσαλήμ, που βρέθηκε σε ελεύθερη ταφή πάνω από τις υπόλοιπες. Η ερήμωση του χώρου θα μπορούσε να σχετισθεί με την

In the ambulatory and the surrounding excavation area 49 graves were found, many of which are box-shaped, of thorough construction, a fact that denotes that the cemetery had organisation and duration. There are no traces of a floor but this is placed above the upper level of the graves of the western archway, which had thorough construction with erect bricks, under which the covering stone tiles had been placed. The graves of the external space have a less thorough form and a freer layout, while the multiple burials and the frequent presence of young children can be attributed to an epidemic or another destruction. The few findings, mainly in the children’s burials, are dated from the 11th-12th century.

The main phase of the temple can be dated from the 10th century, while its destruction from fire can be combined with some adventure of the 11th century, like raids by the Normans. Then it is used as a cemetery, while the southern chapel operates and is abandoned at the end of the 12th or the beginning of the 13th century, according to a gold coin of the Latin Kingdom of Jerusalem, found on a free burial over the other ones. The desertion of the place could be correlated with the occupation of the areas by the Latins on 1204.

The seat of the diocese of Lykostomio or Thetttalikon Tempon is placed there, mentioned in the byzantine sources from the 10th century, as subject to the Metropolis of Thessaloniki. Later on it was moved to Platamon, while during the meta-byzantine period, its seat was

25

κατάληψη της περιοχής από τους Λατίνους το 1204. Στην περιοχή των Τεμπών τοποθετείται η έδρα της επισκοπής Λυκοστομίου ή Θετταλικών Τεμπών, που αναφέρεται στις βυζαντινές πηγές από τον 10ο αι., ως υπαγόμενη στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Αργότερα μεταφέρθηκε στον Πλαταμώνα, ενώ τη μεταβυζαντινή περίοδο η έδρα της βρισκόταν στα Αμπελάκια, μέχρι την κατάργησή της και ενσωμάτωση της περιοχής στη Μητρόπολη Λαρίσης. Το συγκρότημα του βυζαντινού ναού και πανδοχείου δίπλα ακριβώς στο αρχαίο ιερό αποτελεί απόδειξη για τη συνέχιση του ιερού χαρακτήρα της κοιλάδας των Τεμπών από την αρχαιότητα, καθώς και της παράδοσης για τη φιλοξενία των προσκυνητών. Ο χαρακτήρας αυτός μεταφέρθηκε αργότερα στον Τεκέ του Χασάν Μπαμπά, καθώς και στο σημερινό προσκύνημα της Αγίας Παρασκευής.

situated at Ampelakia, before its suppression and the integration of the area in the Metropolis of Larissa.

The complex of the byzantine temple and the inn exactly next to the ancient sanctuary constitutes a proof for the continuation of the sacred character of the Valley of Tempi since antiquity, as well as the tradition of hospitality reserved for the pilgrims. This character was later moved to the Teke of Hasan Baba, as well as the modern pilgrimage of Agia Paraskevi.

Διαμόρφωση, αποκατάσταση και ανάδειξη Eλληνιστικού Iερού της Mητέρας Θεών-Κυβέλης, Βυζαντινού Ναού και Πανδοχείου στην κοιλάδα των Τεμπών στη θέση «Χάνι της Κοκκώνας»

Configuration, Restoration and Prominence of the Hellenistic Temple of the Mother of Gods - Cybele, Byzantine Temple and Inn in the valley of Tempi in the site “Chani tis Kokkonas”.

27

Οι μελέτες που εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Κουτσογιάννη το 2013, αφορούν στη διαμόρφωση, ανάδειξη, στερέωση, συντήρηση και αποκατάσταση των μνημείων που αποκαλύφθηκαν στην περιοχή των Τεμπών, εκτάσεως 4.000τμ. Οι εργασίες διενεργήθηκαν στο πλαίσιο των εργασιών κατασκευής των σηράγγων της νέας εθνικής οδού Τεμπών–Θεσσαλονίκης και μοιράστηκαν σε δύο υποέργα: α) «Αρχαιολογικές Εργασίες και Έρευνες από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας - ΙΕ΄ ΕΠΚΑ» της Πράξης «Ολοκλήρωση σύμβασης παραχώρησης του έργου Μελέτη-Κατασκευή-ΧρηματοδότησηΛειτουργία-Συντήρηση και Εκμετάλλευση του έργου Αυτοκινητόδρομος Μαλιακός – Κλειδί» του Επιχειρησιακού Προγράμματος « Ενίσχυση της Προσπελασιμότητας», του ΕΣΠΑ 2007-2013, απολογιστικά και με αυτεπιστασία με εγκεκριμένο προϋπολογισμό 854.484,57€ και β) «Αρχαιολογικές Εργασίες και Έρευνες από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας- 7η ΕΒΑ» της Πράξης «Ολοκλήρωση σύμβασης παραχώρησης του έργου Μελέτη-Κατασκευή-Χρηματοδότηση-Λειτουργία-Συντήρηση και Εκμετάλλευση του έργου Αυτοκινητόδρομος Μαλιακός – Κλειδί» του Επιχειρησιακού Προγράμματος « Ενίσχυση της Προσπελασιμότητας», του ΕΣΠΑ 2007-2013, απολογιστικά και με αυτεπιστασία με εγκεκριμένο προϋπολογισμό 503.665,94€. Την επιστημονική ευθύνη και επίβλεψη των εργασιών είχε η κ. Α. Τσιάκα, αρχαιολόγος της ΕΦΑ Λάρισας και η κ. Μ. Δαφούλα, αρχιτέκτων μηχανικός της ΕΦΑ Λάρισας, υπό το γενικό συντονισμό της προϊσταμένης της Εφορείας Αρχαιοτήτων κ. Σ. Σδρόλια. Στο έργο απασχολήθηκαν και συμβασιούχοι αρχαιολόγοι, συντηρητές και εργατοτεχνίτες.2 Την οικονομική- λογιστική διαχείριση, είχαν οι Ε. Σύρρου, Κ. Βουλγαράκη, Κ. Βουβουσιώτη, Μ. Καλογιάννη, Ε. Κορομηλά , Α. Αλεξανδρή και την εποπτεία των συντηρητών η κ. Β. Τούλη. Για τη στερέωση και την αποκατάσταση της τοιχοποιίας του ελληνιστικού συγκροτήματος

The study was compiled by architect Dimitrios Koutsogiannis on 2013, and refers to the configuration, prominence, stabilisation, maintenance and restoration of the monuments and construction remains of the archaeological excavation of an area of about 4.000 square meters, in the area of Tempi and is delimited by the old national road and the slope situated to the north of the new road network. The excavation works took place in the framework of the construction of the tunnels of the new national road Tempi - Thessaloniki and were divided in two subprojects: a) “Archaeological Works and Research by the Ephorate of Antiquities of Larissa – 15th EPCA” of the Project “Completion of contract of the assignment of the project Study-Construction-FundingOperation-Maintenance and Exploitation of the project Roadway Malliakos - Kleidi” of the Operational Program “Improvement of Accessibility”, of NSRF 2007-2013, on an ex-post basis and under supervision with approved budget of 854.484,57€ and b) “Archaeological Works and Research by the Ephorate of Antiquities of Larissa - 7th EVA” of the Project “Completion of the contract of the assignment of the project Study-Construction-FundingOperation-Maintenance and Exploitation of the project Roadway Maliakos - Kleidi” of the Operational Program “Improvement of Accessibility”, of the NSRF 2007-2013, on an ex-post basis and under supervision with approved budget of 503.665,94€.

The scientific responsibility and supervision of the works belonged to Mrs. A. Tsiaka, archaeologist of the Ephorate of Antiquities of Larissa and Mrs. M. Dafoula architect engineer of the Ephorate of Antiquities of Larissa, under the general coordination of the Head of the Ephorate of Antiquities Mrs. S. Sdrolia. Contracted archaeologists, restorers and skilled workers were employed in the project .

E. Syrrou, K. Voulgaraki, K. Vouvousioti, M. Kalogianni, E. Koromila and A Alexandri had the financial-accounting management. The supervision of the the antiquities preservation belonged to V. Touli For the stabilization and restoration of the masonry of the hellenistic complex, a deep cleaning of the ancient seams took place and then preparation and placement of new mortar compatible with the existing one and with greater resistance to damage bearing factors.

The clay walls of the kiln were restored and stabilized with the use of special stabilizing materials, compatible and reversible, according to the international standards of restoration and reconstruction of monuments.

2. Στο έργο της ανάδειξης εργάστηκαν οι αρχαιολόγοι Ρ. Εξάρχου, Κ Τσεργά και Θ. Παπαντώνης, οι συντηρητές Ε.Βλαχοδήμου και Σ.Καρανικόλα, και οι εργατοτεχνίτες Θ. Αγγέλου, Ν. Δαγκλής, Α. Ζούρκα, Δ. Κατσάκος, Ό. Λάιου, Η. Μαυρομύτης, Γ. Μπέης, Δ. Πανούσης, Α. Παρισούλης, Σ. Χατζή.

2. In the restoration works were employed the archaeologists P. Exarchou, K. Tserga and Th. Papantonis, the restorers E. Vachodimou and S. Karanikola and the skilled workers Th. Aggelou, N. Daglis, A. Zourka, D. katsakos, O. Laiou, I. Mavromitis, G. Beis, D. Panousis, A. Parisoulis, S. Chatzi.

πραγματοποιήθηκε αρχικά βαθύς καθαρισμός των αρχαίων αρμών και στη συνέχεια παρασκευή και τοποθέτηση νέων κονιαμάτων συμβατών με τα υφιστάμενα και με μεγαλύτερες αντοχές σε φθορογόνους παράγοντες. Τα πήλινα τοιχώματα του κλιβάνου συντηρήθηκαν και στερεώθηκαν με τη χρήση ειδικών στερεωτικών υλικών, συμβατών και αντιστρεπτών, σύμφωνα με τα διεθνή δεδομένα συντήρησης και αποκατάστασης μνημείων. Το ιερό της Μητέρας των Θεών-Κυβέλης και τα κατάλοιπα του κλιβάνου σκεπάστηκαν με χαμηλά στέγαστρα από μεταλλικό σκελετό και γυάλινη στέγαση για την περαιτέρω προστασία τους από τα φυσικά φαινόμενα.

The sanctuary of the Mother of Gods - Cybele and the remains of the kiln were covered with low covers from a metallic frame and glass roof for their additional protection from nature’s elements.

An effort was made in the byzantine monuments (temple and inn) to preserve the old archaeological findings since they were in a very good condition while wherever there were gaps in the stonework, they were closed with local recoveries that clearly had salvage character and were separated from the existing stonework with lead sheets.

The stones used were of similar size, carving and colouration with the old ones.

Στα βυζαντινά μνημεία (ναός και πανδοχείο) έγινε προσπάθεια να διατηρηθούν τα παλαιά αρμολογήματα εφόσον βρίσκονταν σε καλή κατάσταση, ενώ όπου υπήρχαν κενά στη λιθοδομή συμπληρώθηκαν με τοπικές ανακτήσεις που είχαν καθαρά σωστικό χαρακτήρα και διαχωρίστηκαν από την υπάρχουσα τοιχοποιία με φύλλο μολύβδου. Οι λίθοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν παρόμοιου μεγέθους, λάξευσης και απόχρωσης με τους παλαιούς.

29

Σε όσα σημεία χρειάστηκαν επιχωματώσεις οι επιφάνειες καλύφθηκαν με γεωύφασμα και αμμοχάλικο σπαστήρα 3Α ασβεστολιθικής προέλευσης. Οι επιπάσεις κάλυψαν τα ισχνά κονιάματα στήριξης και προσέφεραν μικρής κλίμακας στερέωση και αντιστήριξη. Ο αρχαιολογικός χώρος οριοθετήθηκε με μεταλλική περίφραξη στην βόρεια πλευρά κατά μήκος της παλαιάς εθνικής οδού, όπου και δημιουργήθηκε χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων.

The construction materials used in the monuments were similar to the old ones and in particular, stones of similar size, carving and colouration. The sides of the walls, mainly of foundations were covered with geotextile secured on the masonry sides and the filling material used was crusher gravel 3 A of limestone origin and proper colouration. The necessary dusting, that is, the thin layers of mortar 3-5cm in thickness on the external surface of which a “skin-texture” is created with the ejection of clay material by hand, covered the thin supporting mortar and offer a small scale stabilisation and retaining.

The archaeological area was delimited with metallic enclosure on the northern side along the old national road and a parking space was created.

The entrance to the archaeological space takes place by the north and is in direct contact with the old AthensThessaloniki national road. In the interior of the space, a tour lane was constructed running through the monuments for the access of the visitors to the archaeological site. The limitation of access to the remains site was done by cordoning. It will consist of metallic stakes, while on selected points five information signs were placed for informing the visitors as well as wooden stands and sitting benches. Furthermore, the placement of sitting benches, lighting fixtures and garbage bins is provided. Also of a system for the drainage of rain water.

Στο εσωτερικό του χώρου κατασκευάστηκε διάδρομος περιήγησης με περισχοίνιση, ενώ σε επιλεγμένες θέσεις τοποθετήθηκαν ξύλινα κιόσκια και πέντε ενημερωτικές πινακίδες για την πληροφόρηση των επισκεπτών. Επιπλέον τοποθετήθηκαν καθιστικοί πάγκοι, φωτιστικά σώματα και κάδοι απορριμμάτων. Για την απορρόφηση των υδάτων κατασκευάστηκε σύστημα αποστράγγισης ομβρίων υδάτων. Ο στόχος της συντήρησης και ανάδειξης του μοναδικού αυτού αρχαιολογικού χώρου που αποκαλύφθηκε στη δυτική είσοδο της Κοιλάδας των Τεμπών, είναι εκτός από την προστασία των ίδιων των μνημείων, η πολιτιστική αναβάθμιση της ευρύτερης περιοχής της Κοιλάδας ώστε να αποτελέσει τόπο επίσκεψης και ανάπτυξης δραστηριοτήτων.

The aim of the restoration and promotion of this unique archaeological site discovered on the western entrance of the Valley of Tempi, is, except the protection of the monuments themselves, the cultural upgrade of the wider area of the Valley in order to provide a site for visiting and developing activities.

31

33

Βιβλιογραφία Γουλούλης Σ.- Ξυνογαλά Γ., 2012 Λυκοστόμιο των Τεμπών: Τοπογραφική ένταξη και ιστορική ταυτότητα ενός βυζαντινού οικισμού (9ος-14ος αι.), 4ο ΑΕΘΣΕ, Βόλος (υπο έκδοση) Γρηγορίου Α., 2013. Από τη Λάρισα στο Παπαπούλι: Χάνια και πανδοχεία μέσω της κοιλάδας των Τεμπών (16ος-20ός αιώνας), ΘεσΗμ63, 97-128 Δρούγου Σ., 1996. Βεργίνα 1990-1997. Το Ιερό της Μητέρας των Θεών, ΑΕΜΘ 10Α, 41-54. Κατακούτα Σ., 2013. Πήλινα πλακίδιατης Μητέρας των Θεών-Κυβέλης από ιερό της Φαρσάλου, στο Α. Γιαννικουρή (επιμ.) Κοροπλαστική και μικροτεχνία στον αιγαιακό χώρο από τους γεωμετρικούς χρόνους έως και τη ρωμαϊκή περίοδο. Διεθνές Συνέδριο στη Μνήμη της Ηούς Ζερβουδάκη, Ρόδος 2009, τ. Ι, 435-448 Κουγιουμτζόγλου Σ., 2004. Αποκάλυψη αγροικίας υστερορρωμαικών χρόνων στον Ευαγγελισμό της Λάρισας, ΘεσΗμ 46, 51-64 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., 2000. Το Ιερό της Μητέρας των Θεών και της Αφροδίτης στην Πέλλα, Θεσσαλονίκη.

F. Mottas - J.C. Decourt, 2000. Δρόμοι και οδικοί οδοδείκτες στη Θεσσαλία, ΘεσΗμ 38, 74-88 Μαζαράκης-Αινιάν Α., 2006. Ανασκαφή Ιερού των αρχαϊκών-κλασσικών χρόνων στη θέση “Σωρός” (2004-2005), [Παράρτημα: Σελήνη Ψ., Ο μικρός «θησαυρός»], ΑΕΘΣΕ 2, 269-294. Μπάτζιου-Ευσταθίου Α., Τουφεξή Γ., Εξάρχου Ρ.,Η λατρεία της Μητέρας των Θεών στην Κοιλάδα των Τεμπών, Πρακτικά Συνεδρίου Βρετανικής Σχολής για τα Ιερά και Λατρείες της Θεσσαλίας. 30 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 2012( υπό δημοσίευση) με περαιτέρω αναλυτική βιβλιογραφία Νεράτζη-Βαρμάζη Β, 2010. Το βυζαντινό Λυκοστόμιον και η περιοχή του, Αγ. Δημήτριος Στομίου, Ιστορία-τέχνη –ιστορική γεωγραφία του μοναστηριού και της περιοχής των εκβολών του Πηνειού, Λάρισα 2010, 349-353. Ρούσκας Γ.-Στεφανίδου Σ., 2006, Η Λάρισα και ο Πηνειός σε ξένα περιηγητικά κείμενα (16ος-19ος αι.), ΘεσΗμ 49(2006), 209-240 και ΘεσΗμ 50(2006) 240-272 Σδρόλια Σ., 2009. Παλαιοχριστιανικά ευρήματα στην περιοχή του Κισσάβου, ΑΕΘΣΕ 3, 585-590 Σδρόλια Σ., 2012. Ανασκαφή βυζαντινού ναού με νεκροταφείο στα Τέμπη, ΑΕΘΣΕ 4, 2012 (υπό έκδοση) Σδρόλια Σ., Ανδρούδης Π., Αρχαιολογικές έρευνες στο συγκρότημα ναού και πανδοχείου στη θέση «Χάνι της Κοκόνας» Τεμπών, ΑΕΜΘ 25, 2011 (εκδ.2015), 113-122

Bibliography Gougoulis s. - Xynogala G., 2012 Lykostomio of Tempi: Topographical integration and historical identity of a byzantine settlement (9th-14th c.), 4th AETHSE, Volos (under publication) Grigoriou A., 2013. From Larissa to Papapouli: Inns in the valley of Tempi (16th-20th century), ThesIm 63, 97-128 Drougou S., 1996 Vergina 1900-1997. The Sanctuary of the Mother of the Gods, AEMTH 10A, 41-54.

Katakouta S., 2013. Clay tiles of the Mother of the Gods-Cybele from the sanctuary of Farsala, on A. Giannikouri (edit.) Clay figurine making and miniature art in the Aegean region from the geometrical times up until the roman period. International congress in the Memory of Io Zervoudaki, Rhodes, 2009, v. Ι, 435-448 Kougioumtzoglou S., 2004. Excavation of a country house of the post-roman times in Evaggelismos Larissa, ThesIm 46, 51-64 Lilimpaki-Akamati M., 2000 The Sanctuary of the Mother of the Gods and Aphrodite in Pella, Thessaloniki.

F. Mottas- J.C. Decourt, 2000. Roads and road signposts in Thessaly, ThesIm 38, 74-88 Mazarakis-Ainian A., 2006. Excavation of the Sanctuary of archaic-classical times in the position “Soros” (2004-2005), [Annex: Selini Ps., The small “treasure”], AETHSE 2, 269-294.

Batziou-Efstathiou A., Toufexi G., Exarchou P., The worship of the Mother of the Gods in the Valley of Tempi, Proceedings of the Congress of the British School for the Sanctuaries and Worships of Thessaly. November 30 - December 1 2012 (under publication) with additional analytical bibliography.

Neratzi-Varmazi B., 2010. The byzantine Lykostomion and the area of Ag. Dimitrios Stomio, History-art - historical geography of the monastery and the area of the estuary of Peneios, Larissa 2010, 349-353.

Rouskas G. - Stefanidou S., 2006, Larissa and Peneios in foreign travelling texts (16th-19th c.)

ThesIm 49 (2006), 209-240 and ThesIm 50 (2006) 240-272.

Sdrolia S., 2009. Early-christian findings in the area of Kissavos, AETHSE 3, 585-590.

Sdrolia S., 2012. Excavation of the byzantine temple in Tempi, AETHSE 4, 2012 (under publication) Sdrolia S., Androudis P., Archaeological research on the temple and inn complex in the site “Chani tis Kokonas” Tempi, AEMTH 25, 2011 (publ. 2015), 113-122