Onderzoek naar juridische en fiscale innovatie in Europa - 2019 - Larcier by Groupe Larcier

1. SAMENVATTING – HET BELUX-PERSPECTIEF IN EEN EUROPESE CONTEXT P11 1.1. Achtergrond P12 1.2. De Europese context P12 1.3. Algemene conclusies - BeLux P13 1.4. Aanbevelingen: opportuniteiten en uitdagingen voor de sector - BeLux P14

2. INLEIDING: ACHTERGROND VAN DE STUDIE P16 3. METHODOLOGIE P20 3.1. Kwalitatief onderzoek P22 3.2. Kwantitatief onderzoek P22 3.3. Leesinstructies P23

4. ONDERZOEKSRESULTATEN P24 4.1. Innovatiecontext P26 4.2. Transformatiedomeinen P28 4.3. Obstakels in de Europese context P30

5. HET BELUX-PERSPECTIEF OP INNOVATIE P32 5.1. Context P34 5.2. Bewustzijn en implementatie van innovatie P37 5.3. Organisatorische wijzigingen P50 5.4. Bedrijfsmodellen P54 5.5. Technologieën P66

INHOUD

6. TEVREDENHEID VAN DE JURIDISCHE EN FISCALE KANTOREN P84 7. OBSTAKELS VOOR INNOVATIE P88 7.1. Belangrijkste obstakels P90 7.2. Technologie als dreiging: angsten P91 7.3. Nieuwe beroepsprofielen P94

8. SUGGESTIES VOOR DE ORGANISATIE EN BEVORDERING VAN INNOVATIE P100 8.1. Cultuurverandering P102 8.2. Talentmanagement P102

9. EUROPESE VERGELIJKING P104 9.1. Context P106 9.2. Bewustzijn en implementatie van innovatie in Europa P106 9.3. Problemen rond innovatie P108 9.4. Tevredenheid over innovatie P120 9.5. Obstakels voor innovatie P120

10. POTENTIÃ&#x2039;LE ROL VAN DE JURIDISCHE UITGEVER P122 BIJLAGE P126 Bijlage I. Deelnemers aan de kwalitatieve fase P126 Bijlage II. Steekproef van de kwantitatieve fase P136 Bijlage III. Glossarium P162

INHOUD

Samen de toekomst voorbereiden

Beste partners, Ik stel u met veel genoegen de nieuwe Europese Innovatiestudie van onze Groep voor. Ze is gebaseerd op een diepgaande en stimulerende dialoog met onze klanten overal in Europa, verrijkt met ons inzicht en onze grondige kennis van de juridische en regelgevende beroepen. De inzet voor innovatie van de Groep Lefebvre Sarrut is niet nieuw, ze zit in ons DNA en komt voort uit langdurige relaties en een nauwe samenwerking met u, onze klanten en partners. Als Europese leider in de kenniseconomie kennen wij uw sector goed. Wij zijn de Europese specialisten die alle juridische, fiscale en regelgevende beroepen begeleiden, terwijl hun transformatie in een stroomversnelling komt. Onze visie is samenwerken om aan uw toekomstige behoeften te voldoen en erop vooruit te lopen, door u de juiste informatie te leveren en de vaardigheden die uw cliënten van u verwachten. Dat veronderstelt natuurlijk technologie – een belangrijke investeringsfocus van onze Groep – maar dan een technologie die de essentiële menselijke interactie waarvan het vertrouwen en de relaties met onze klanten afhangen niet vervangt maar faciliteert. Onze Groep bezit een unieke combinatie van onschatbare gegevens, intuïtieve technologie en opleidingsdiensten op maat van uw beroepen, om uw prestaties te verbeteren en u te helpen een service van topkwaliteit te leveren. Ik hoop dat u onze studie inzichtelijk en inspirerend zult vinden. Met Lefebvre Sarrut hebt u een partner met de kracht en de visie van een Europese groep, een centrale speler in de kenniseconomie met een duidelijk engagement voor innovatie. Die innovatie moet het professionele ecosysteem waarin wij allen werken veiliger en eenvoudiger maken en dichter bij onze klanten en hun zorgen brengen. Dat is wat ons onderscheidt: op maat gemaakte, intuïtieve, onschatbare kennis voor professionals. Lefebvre Sarrut. Olivier Campenon, President ELS Group

Reeds jaren zitten heel wat sectoren in een diepgaande transformatie door digitalisering en de nieuwe technologieën die zich daarop enten. We denken aan big data analyse, artificial intelligence, cloud computing, blockchain... Ook binnen de advocatuur, het notariaat, de magistratuur & bij accountants neemt de druk toe. Alhoewel traditioneel meer conservatief, zie je ook hier dat de evolutie (of moeten we eerder van revolutie spreken) aan snelheid wint. Al zo’n 500 legal tech startups aan beide zijden van de Atlantische oceaan lanceren nieuwe ideeën rond internal management, knowledge management, communication management, enz. Maar de sector vraagt meer dan ideeën. De uitdaging is om die ideeën om te zetten in praktische tools die professionals, kantoren en adviseurs beter en efficiënter laten werken. En daarvoor moet je de sector door en door kennen. Hier kan de expertise van onze groep - met de merken Larcier, Indicator, Intersentia - een rol spelen. Ook het feit dat we onderdeel zijn van de tweede grootste Europese legal & tax uitgever - Lefebvre Sarrut - heeft zijn belang. Lefebvre Sarrut heeft een Europese Innovation Survey opgezet om juist te begrijpen hoe de legal & tax kantoren en ondernemingen hun organisaties en business modellen aanpassen, om beter in te spelen op de mogelijkheden die de digitalisering biedt. Daartoe werd binnen 5 EU-landen een vergelijkend kwalitatief en kwantitatief onderzoek opgezet. Dit startte met een interview van 50 nationale en internationale opinion leaders en legal & tax vernieuwers om de belangrijkste trends en relevantste vernieuwingen binnen deze vijf Europese landen in kaart te brengen. Daarna volgde een kwantitatieve peiling van 1500 professionals binnen de verschillende legal & tax deelgebieden. Het opzet was uiteraard om zo nog beter de noden van u - onze klanten - te kennen zodat we u de oplossingen kunnen bieden die een echte toegevoegde waarde leveren bij de ontwikkeling van uw activiteiten. Ons doel is dan ook u zo goed mogelijk te helpen bij uw digitale transformatie. Peter Bosschem CEO ELS Belgium (Larcier, Indicator, Intersentia)

Paul-Etienne Pimont Managing Director Larcier Legal

SAMENVATTING: HET BELUX-PERSPECTIEF IN EEN EUROPESE CONTEXT

1. Samenvatting: het BeLux-perspectief in een Europese context

1.1. Achtergrond Als antwoord op de snel veranderende omgeving en de technologische vooruitgang heeft Lefebvre Sarrut Group het initiatief genomen om de mate van innovatie in de Europese juridische en fiscale sectoren te onderzoeken en voor het eerst een overzicht te maken van de verschillen in het bewustzijn en de implementatie van innovatie in verscheidene lidstaten van de Europese Unie. Met dit doel werd een Europese studie uitgevoerd over de huidige stand van de innovatie

in de juridische en fiscale sectoren van Spanje, Frankrijk, BelgiĂŤ, Luxemburg en Nederland.

1.2. De Europese context Op Europees niveau geeft de studie een duidelijke en goed gestaafde boodschap: de "grote verandering" van de innovatie heeft haar intrede gedaan in de juridische en de fiscale sector. Het komt er nu op aan om zich eraan aan te passen en het om te zetten in mooie kansen.

"De winnende advocatenkantoren, de organisaties waar wij gelijke tred mee moeten houden, zijn volgens mij de kantoren die vooruitgang boeken in de aanpassing van hun bedrijfsmodel, de opleiding van hun advocaten voor de 21ste in plaats van de 19de eeuw en de bereidheid om naar de cliĂŤnten te luisteren en hun beleving te verbeteren" Jordan Furlong, Directeur, Law21.

13 De BeLux is geen koploper in termen van innovatie. Met 8 op 10 kantoren die de noodzaak van innovatie beseffen, is het bewustzijn groot, maar de implementatie ligt veel lager. In Nederland is het bewustzijn het grootst en is er een relatief hoge inzet voor innovatie. De belangrijkste obstakels zijn de hoge investeringskosten voor de implementatie van nieuwe technologieën, maar er is ook een niet te verwaarlozen angst en een weerstand tegen verandering, vooral bij advocaten. "En zo gaan we beetje bij beetje vooruit in die richting, maar in het recht gaat het altijd trager... Het is een beetje archaïsch... Verandering is moeilijker door te drukken in een ongelooflijk behoudsgezind instituut." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

1.3. Algemene conclusies: BeLux Er voltrekken zich tal van veranderingen in de omringende wereld (digitalisatie, globalisatie, uberisatie, geëmancipeerde cliënten, transparantie, toenemend risico) die disruptief zijn voor de behoudsgezinde juridische sector. Hoewel de weerstand groot is, zetten deze trends de juridische sector zodanig onder druk dat hij geen andere keuze heeft dan meegaan en zich aanpassen. De juridische sector ondergaat momenteel een door verscheidene factoren uitgelokte transformatie die tot een paradigmawijziging leidt. De

innovaties houden niet alleen verband met de technologie, maar vereisen ook een verandering van mentaliteit, attitudes en gewoonten, met een impact op diverse domeinen van het werk. Nieuwe technologieën zoals big data (analytica), kunstmatige intelligentie, cloud computing en blockchain wekken, naast de aanhoudende automatisering/robotisering en de toenemende gebruiksvriendelijkheid, veel belangstelling. Ze openen nieuwe toepassingsmogelijkheden in de juridische sector in de nabije

of verdere toekomst en dit in uiteenlopende domeinen zoals het interne beheer, het kennismanagement en het communicatiebeheer. De toenemende automatisering van de interne managementsystemen en de evoluerende werkmodellen leiden tot een interne transformatie. Het belangrijkste is de opkomende cliëntgerichtheid als bron van meer commerciële, gedifferentieerde servicevoorstellen en een meer marketinggerichte benadering. De advocaten zullen efficiënter en competenter kunnen werken, met een betere service voor de cliënten en uiteindelijk meer succes. Anderzijds houden de nieuwe technologieën ook ernstige dreigingen in, zoals de technologische complexiteit, de kostenimplicaties, de illegaliteit, de problematiek van de gegevensbescherming en zelfs de angst voor banenverlies. Men moet dus grote obstakels overwinnen (complexe en dure technologie, conservatieve attitudes, juridische en beschermende maatregelen). Al deze veranderingen zullen een ernstige impact hebben op de menselijke middelen van de juridische sector en zijn rollen en taken. Ze scheppen een behoefte aan nieuwe beroepsprofielen (digitale advocaten, consultants, specialisten) met een open attitude en een collaboratieve manier van werken. Ook de behoefte aan nieuwe opleidingsmethoden wordt groter.

1.4. Aanbevelingen: opportuniteiten en uitdagingen voor de sector – BeLux Innovatie schept een aantal belangrijke opportuniteiten voor de juridische en de fiscale sector. Innovatie leidt tot cliëntgerichte en gedifferentieerde diensten die door het gebruik van nieuwe technologieën beter zijn aangepast aan de behoeften

van de cliënten. Ze creëert het potentieel voor legal design: van de automatisering van eenvoudige gecommoditiseerde diensten (snelle, goedkope en repetitieve routinetaken) tot premium diensten met toegevoegde waarde (maatwerk, consulting, volledige pakketten). De sector zal evolueren naar gespecialiseerde bedrijfsmodellen, multidisciplinaire teams en (zowel interne als externe) samenwerking.

Het gebruik van nieuwe technologieën kan aanleiding geven tot een hogere efficiëntie en competentie, een betere dienstverlening, cliënten die hogere eisen stellen en een betere naleving van de overheids- en wettelijke eisen/ compliance. De interne en externe procedures/processen zullen verder worden gerobotiseerd (fiscaal beheer, facturering). Geavanceerde technieken voor data mining (big data, kunstmatige intelligentie) kunnen het kennismanagement efficiënter en competenter maken. Op langere termijn bestaat er een potentieel voor blockchaintoepassingen (bv. intellectuele eigendom, smart contracts enz.)

"Mijn grootste zorg is dat geavanceerde data mining met kunstmatige intelligentie een uitdaging zal blijven. Je kunt nooit het monopolie van alle kennis hebben, je moet altijd multidisciplinair zijn. Maar je kan ook niet zeggen, de kost van de procedure wordt 3 keer zo hoog omdat we zo een groot volume hebben dat je het niet meer kan bevatten. Uit geheugen werken is levensgevaarlijk, en je moet zeker zijn, end2end. De kosten van de procedure zijn tot drie keer hoger omdat we zoveel gegevens hebben dat we er geen vat meer op krijgen. Op je geheugen vertrouwen kan fataal zijn, je moet 100% zeker zijn. Mijn droom is dat we dat in alle talen kunnen doen" Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

"Ik denk dat de blockchaintechnologie interessant zal zijn in het domein van het recht, waar ze diverse toepassingen zou kunnen vinden (bijvoorbeeld in het bewijsrecht, in de problematiek rond creatie, industrieel eigendom enzovoort), ook al roept ze veel vragen op over onder meer het ontbreken van een controlerende en regulerende centrale autoriteit. De technologieën die robotica en kunstmatige intelligentie ontwikkelen, zijn eveneens een reëel onderwerp en zullen de juristen in de toekomst bezighouden, vooral met vragen over de aansprakelijkheid en de toerekenbaarheid van een schadegeval dat wordt veroorzaakt door autonome machines die door kunstmatige intelligentie worden bestuurd." Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

Om deze mogelijkheden optimaal te benutten, moet eerst een aantal grote uitdagingen worden overwonnen. De behoeften van de cliënt moeten correct worden geïdentificeerd, samen met de risico's/gevolgen van de nieuwe technologieën en werkmodellen op het juridische vlak en op dat van de gegevens/privacybescherming. Men moet zich bewust zijn van de uitdagingen van hun (complexe, dure, internationale) ontwikkeling, implementatie en gebruik. Op dit ogenblik is er wat dat betreft een gebrek aan IT-vaardigheden.

De behoudsgezinde attitudes, weerstand en angsten in deze traditionele sector vormen een andere grote uitdating. De mentaliteit moet evolueren naar openheid voor nieuwe technologieën, werkmodellen en attitudes. Men moet samenwerken en multidisciplinair zijn – in plaats van generalistisch en competitief. In dit proces moet men bovendien de angst voor banenverlies overwinnen en nieuwe beroepsprofielen ontwikkelen: advocaten met digitale/ITvaardigheden, paralegale medewerkers voor de standaard procedures, een meer commercieel en marketinggericht denken.

"Ik denk dat de grootste uitdaging voor de juristen erin zal bestaan de boot niet te missen en zich zo goed mogelijk aan te passen aan de nieuwe technologieën en alle vragen die ze zullen oproepen. Het komt erop aan de groeikansen voor de juristen in deze nieuwe digitale economie te identificeren, want er bestaat een reëel potentieel. We moeten de nieuwe behoeften van nieuwe cliënten in kaart brengen en antwoorden vinden op de juridische problemen die de nieuwe technologieën scheppen" Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

"In de veranderende wereld moeten we elementaire vragen beantwoorden waarvoor we nog altijd advocaten nodig hebben. Daarom moeten we evolueren, onszelf opnieuw uitvinden" Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

INLEIDING: ACHTERGROND VAN DE STUDIE

2. Inleiding: achtergrond van de studie

De snel veranderende omgeving en de technologische vooruitgang in Europa en elders hebben een grote impact op onze samenleving. Procesautomatisering, online shopping en onmiddellijke toegang tot informatie scheppen nieuwe banen, terwijl andere banen verdwijnen. Deze ontwikkelingen hebben onvermijdelijk een impact op de juridische en fiscale sectoren. Deze sectoren zijn complex, heterogeen, traditioneel conservatief

en sociaal relevant. Advocaten, fiscale kantoren en de juridische en fiscale professionals die in de sector werken zullen het concept ‘innovatie’ dus ook moeten verwelkomen. Innovatie – in al haar verschillende aspecten – kan immers gewoon niet worden genegeerd. Innoveren, of ten minste niet achterblijven in termen van innovatie, is een onafwendbare noodzaak, want als

de sector niet innoveert, stelt hij zich aan evidente risico's bloot. Echt innoveren en een actieve speler worden in de heruitvinding van de juridische en de fiscale sectoren, vormt zowel een enorme opportuniteit als een grote uitdaging voor de bedrijven en hun cliënten en voor de juridische dienstverleners. Het vereist ontvankelijkheid en steun voor de menselijke creativiteit, om de waarde van

19 innovatie voor het juridische en fiscale beroep te maximaliseren. Deze opportuniteit beperkt zich niet tot de traditionele of grote kantoren en is niet alleen de zaak van het hogere management: ze staat open voor iedereen met een andere mentaliteit, die zich niet vastklampt aan het verleden, maar klaar is om proactief te zijn. Iedereen die het belang van verandering en innovatie inziet, bereid is om anders te werken en zin heeft om het beroep opnieuw te ontdekken.

"Ik hoor heel vaak dat advocatenkantoren ongeacht hun omvang middelen nodig hebben om te kunnen innoveren. En ik denk dat het er vooral op aankomt een lerende organisatie te scheppen en de mentaliteit en de cultuur van je mensen te veranderen." Daniel W. Linna. Medeoprichter van de Chicago Legal Innovation & Technology Group.

In deze context heeft Lefebvre Sarrut Group het initiatief genomen om de mate van innovatie in de Europese juridische en fiscale sectoren te bestuderen en voor het eerst een overzicht te maken van de verschillen in het bewustzijn en de implementatie van innovatie in verscheidene lidstaten van de Europese Unie. Met dit doel werd een Europese studie uitgevoerd over de huidige stand van innovatie in de juridische en fiscale sectoren van Spanje, Frankrijk, Luxemburg en Nederland.

METHODOLOGIE

3. Methodologie

De studie werd in twee opeenvolgende fasen uitgevoerd.

3.1. Kwalitatief onderzoek De eerste fase van de studie bestond uit kwalitatieve diepte-interviews van ongeveer een uur met erkende juridische of fiscale experts met een innovatief profiel. Zij kunnen als innovators of koplopers in de juridische en fiscale

sector worden beschouwd. Alle interviews vonden plaats op de werkplek van de respondenten. Het aantal interviews dat werd afgenomen per land: Frankrijk 21, Spanje 11, Nederland 8, BeLux 6. Het veldwerk werd tussen februari en mei 2018 uitgevoerd.

3.2. Kwantitatief onderzoek De tweede fase van het onderzoek bestond uit online interviews van ongeveer 30 minuten met professionals in de juridische en de fiscale sector. De interviews werden met behulp van een online Psyma-tool gehouden. Het aantal interviews dat werd afgenomen:

23 3.3. Leesinstructies

kwantitatieve studie gebruikt om die van de kwalitatieve studie te benadrukken en in evenwicht te brengen. In principe stellen de hoofdstukken eerst de kwalitatieve resultaten voor, gevolgd door hun kwantitatieve onderstreping.

Het rapport is gebaseerd op de resultaten van de kwalitatieve en kwantitatieve studies. Waar relevant en mogelijk, worden de resultaten van de

De kwalitatieve steekproef is te klein om een goed onderscheid te kunnen maken tussen de juridische en de fiscale sector. In de kwantitatieve analyse zal een onderscheid tussen de twee sectoren worden gemaakt wanneer dat relevant is.

AANTAL INTERVIEWS

350 310

300

248

250

231

200 150 100 50 0

135

119 113

100 55

Nederland

Spanje

BeLux

Fiscaal

Frankrijk

Juridisch

Frankrijk Notarissen HR

Frankrijk Corporate

ONDERZOEKSRESULTATEN

4. Onderzoeksresultaten

4.1. Innovatiecontext Als gevolg van druk van buitenaf en de behoeften van de cliënten, bevinden de juridische en de fiscale sector zich in een fase van radicale transformatie en vernieuwing. De verandering is al begonnen en vordert snel – maar toch is de weg nog lang. "Iedereen praat over digitale transformatie, maar 90% van de bevolking weet nog altijd niet wat er aan de hand is. Facebook en Netflix veranderen je niet zomaar in een digital native. De transformatie gaat veel dieper, in alle sectoren." Antonio Serrano, CEO, Spartanhack.

Globalisatie, digitalisatie en nieuwe technologieën worden als de belangrijkste drijfkrachten van innovatie beschouwd. Als gevolg hiervan veranderen de eisen van de cliënten

GLOBALISATIE, DIGITALISATIE EN NIEUWE TECHNOLOGIEËN

Globalisering

Nood aan transparantie

Digitalisering

Automatisatie

Standaardisatie

Nieuwe technologie

Transparantie

Overheidsdruk

Veranderend cliëntenprofiel

Nood aan verandering en innovatie

Nieuwe spelers

27 en is er nood aan transparantie en aansprakelijkheid. Schematisch kan dit als volgt worden weergegeven. Globalisatie voltrekt zich in de meeste sectoren, zodat impliciete juridische grenzen wegvallen. Dit dwingt de overheden om druk uit te oefenen op de sectoren, in het licht van de technologische veranderingen en de regelgevende ontwikkelingen.

“Globalisatie is erg belangrijk. Vanuit het oogpunt van de belastingen, maar ook in het algemeen zijn er geen grenzen meer. Niet voor ondernemingen en niet voor het individu. De grenzen vallen weg, maar er zijn nog altijd nationale wetten en regels. De vragen van cliënten zijn zelden zuiver Belgisch. Betreft het puur Belgische of Europese regelgeving, of komt de regel bijvoorbeeld vanuit de wereldhandelsorganisatie? Je moet kennis hebben van de oorsprong van de wetgeving. De vragen over de Belgische jurisprudentie zijn dezelfde als die over de rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie en van andere jurisdicties. Wat is de impact op de globale/lokale expansie van een onderneming? Welke obstakels moet men overwinnen?" Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

"Ik moet begrijpen wat er in het buitenland gebeurt en dat op Frankrijk toepassen. Vroeger moesten we dat nooit doen. Vanuit dit perspectief stimuleren de internationale zaken de innovatie, maar maken ze ons ook kwetsbaar. Technisch is het allemaal niet zo eenvoudig." Bertrand Savoure, Voorzitter van de interdepartementale Kamer van Notarissen van Parijs.

Digitalisatie leidt tot standaardisering en automatisering, naar een streven tot efficiëntie, tot een sterkere online aanwezigheid en een groeiende vraag, en ten slotte tot de analyse van big data. In combinatie met de nieuwe technologieën leidt dit tot een veranderend cliëntenprofiel of, eenvoudiger: tot de nieuwe cliënt. Hij is meer gericht op technologie, beter geïnformeerd, nieuwsgieriger, internationaler, actiever en in staat om het verschil te maken tussen efficiënte en onmiddellijke diensten. Hij wil informatie in een duidelijke en begrijpelijke taal, is erg gevoelig voor de prijs, eist een hoge kwaliteit en een dienstverlening op maat. "Kantoren die zich toeleggen op gemakkelijk te automatiseren taken die geleidelijk aan zullen verdwijnen, zullen het voortdurend moeilijker krijgen. De cliënten zullen diensten van hoge kwaliteit eisen." Antonio Serrano, CEO, Spartanhack.

Een andere factor is de verschijning van nieuwe spelers, die de concurrentieomgeving wijzigen en de sectoren doen verschuiven (Legal Tech, Google & IT-spelers, Rocket Lawyers (in Europa gedistribueerd door ELS Group), paralegale medewerkers). "Soms leer je meer uit een bedrijfsomgeving die niet met het recht te maken heeft. Hoe kunnen wij in ons kantoor innoveren? Bijvoorbeeld door te kijken hoe een reclamebureau innoveert. In die zin proberen wij alle beschikbare middelen – en niet noodzakelijk de meest evidente – te benutten en ons verschillende soorten spiegels voor te houden." Raúl Rubio, vennoot-zaakvoerder, domein technologisch recht, Baker Mckenzie.

Naast al die gemeenschappelijke factoren is de globale financiële crisis die in 2008 begon een katalysator gebleken. Er onstond de vraag naar efficiëntie, transparantie en aansprakelijkheid. En hoewel ze geen echte oorzakelijke factor van verandering is, heeft ze in alle domeinen – ook in het juridische en fiscale – een schaarste aan middelen veroorzaakt die het tempo van verandering en innovatie heeft versneld.

4.2. Transformatiedomeinen Los van specifieke rechtsgebieden waarin de juridische en fiscale sectoren een transformatie ondergaan, kan men vijf grote transformatiedomeinen onderscheiden.

4.2.1. Interne organisatie Automatisering van "alles wat geautomatiseerd kan worden", samen met een toenemend belang van de menselijke factor in complexe zaken.

"Het grootste voordeel is de automatisering van functies met een kleinere toegevoegde waarde, zodat wij ons op het essentiële kunnen concentreren: onze cliënten en hun ondersteuning."

4.2.2. Bedrijfsmodellen De relatie met de cliënt: de focus op de behoeften van de cliënt en levering van een kwaliteitsvolle dienstverlening zijn kernactiviteiten van de professional, die steeds meer een consultant of coach wordt.

Franse boekhouddeskundige.

"Wij zetten ons in voor een sterke ‘cliëntbeleving’ en ontwikkelen innovatieve strategieën om dat doel te bereiken. Wij ontwerpen en ontwikkelen businesslijnen, producten en diensten die de eisen van de klanten dekken en oplossen, met een visie op complexe zaken." Esther Carrasco, Directrice Human Resources en Innovatie, CE Consulting.

Het dienstenaanbod: in lijn met de vorige tendens, is er een evolutie van een op juridische diensten gebaseerd aanbod naar een focus op de individuele behoeften en vragen van de cliënt.

"Je kantoor moet focussen op de klant en op de service, meer op de ander dan op zichzelf." Jordan Furlong, Directeur, Law21.

29 4.2.3. Nieuwe technologieën Integratie van de technologie; evenwel niet als synoniem van innovatie, maar als hulpmiddel om aan de behoeften van de cliënt te voldoen en zijn tevredenheid te verbeteren. "Wij hebben mensen die nadenken over de vraag ‘Hoe implementeer ik kunstmatige intelligentie?’ of ‘Hoe implementeer ik blockchain?’. Op die manier vertrek je eigenlijk van de oplossing. We moeten beginnen met het identificeren van de problemen en daarna de focus leggen op het oplossen van deze problemen. De implementatie van technologie mag geen doel op zich." Daniel W. Linna. Medeoprichter van de Chicago Legal Innovation & Technology Group.

4.2.4. Talentmanagement Nieuwe organisatiemodellen die minder hiërarchisch zijn, nieuwe (technologische, sociale, taalkundige ...) vaardigheden, meer aandacht voor jonge professionals, hun bijdrage aan het kantoor en hun waarden (in termen van het evenwicht tussen werk en privéleven, het gevoel dat ze echt bijdragen aan verandering en de schepping van een betere wereld ...).

"Als je organisatie iemand niet straft voor een vergissing of een idee dat niet blijkt te werken, maar beloont voor zijn of haar creativiteit, dan heb je waarschijnlijk een innovatiecultuur.” Charley Moore, Oprichter en CEO van Rocket Lawyer.

4.2.5. Integratie van de marketingfilosofie Volledige integratie van de marketingfilosofie in de juridische en fiscale wereld: de grote uitdaging van het scheppen van een gedifferentieerde, goed gedefinieerde positie voor zichzelf in een markt die traditioneel wordt gekenmerkt door haar homogeniteit en gebrek aan onderscheid. "Als cliënten eraan gewend geraakt zijn om op Amazon op een knop te klikken en de volgende dag hun product te krijgen, zullen ze op de website van hun juridisch adviseur of advocaat hetzelfde verwachten: op een knop klikken en snel informatie en mogelijke oplossingen voor hun probleem ontvangen." Diego Alonso, vennoot en oprichter, Marketingnize.

Hierna zullen we de bovenstaande aspecten gedetailleerd analyseren voor de BeLux. We kunnen echter al een

eerste conclusie meegeven, namelijk het duidelijke en onweerlegbare gegeven dat de "grote verandering" haar intrede gedaan heeft in de juridische en de fiscale sector. Het komt er nu op aan om zich eraan aan te passen en het om te zetten in mooie kansen. "De advocatenkantoren die als winnaar uit de bus komen, zijn die kantoren die vooruitgang kunnen boeken in het aanpassen van hun bedrijfsmodel, die hun advocaten opleiden voor de 21ste in plaats van voor de 19de eeuw en die uitgaan van de beleving van hun cliënten. Dat zijn de juridische organisaties die we moeten volgen.” Jordan Furlong, Directeur, Law21.

4.3. Obstakels in de Europese context Naast de onvermijdelijke verandering en het verlangen om te innoveren, bestaan er nog altijd grote obstakels die verandering in de weg staan en waarmee men rekening moet houden. Die obstakels kunnen verband houden met attitudes (de moeilijkheid om gewoonten en mentaliteiten te veranderen), met economische/ financiële factoren (de druk op de kantoren of de juristen), of met technologisch-educatieve factoren (verandering en innovatie vereisen nieuwe vaardigheden). Men kan deze obstakels niet ontkennen. Ze tonen gewoon aan dat verandering ook moed en vastberadenheid vereist om de problemen, uitdagingen en obstakels te overwinnen die met innovatie gepaard gaan en per definitie in elk nieuw avontuur zullen ontstaan.

"Ik denk dat we alleen de angst zelf moeten vrezen. Geen risico's nemen en niet experimenteren is altijd een gevaar dat elke organisatie zal doen struikelen. Wie niet waagt, niet wint." Charley Moore, Founder and CEO, Rocket Lawyer.

"Ons beroep kent een fenomeen van isolationisme, protectionisme en verschansing in een erg angstwekkend verschijnsel, het zogenaamde DNA van de advocaat."

Franse advocaat.

De top drie van de in de verschillende landen aangehaalde obstakels is vrij consistent. De belangrijkste bekommernissen zijn de hoge kosten

en het gebrek aan bekwaam personeel. Ook de hogere prioriteit die aan andere doelstellingen dan innovatie wordt gegeven, wordt genoemd als hindernis. Alleen in Nederland is de top drie verschillend. Daar wordt een grotere focus gelegd op kortetermijndoelstellingen. "Ik denk dat we de rechtenstudies moeten aanpassen. Een van de vragen die ik mijn studenten stel is: ’Wie studeert rechten om juridische diensten te verkopen?’ Dat is een vraag die hen afschrikt en dat weet ik. Maar als je een loopbaan in een advocatenkantoor wilt opbouwen, zal het aantrekken van cliënten cruciaal zijn om succes te hebben en een partner te worden.” Eugenia Navarro, CEO van TAMA PROJECTS en professor Strategie en Marketing ESADE Law School.

TOP 3 OBSTAKELS VOOR INNOVATIE Juridisch

BELUX

Te veel druk om doelstellingen op korte termijn te bereiken

Hoge kosten

Andere doelstellingen hebben een hogere prioriteit

Gebrek aan bevoegd personeel

Gebrek aan tools of systemen om innovatie te promoten

Gebrek aan bevoegd personeel

Andere doelstellingen hebben een hogere prioriteit

TOP 3 OBSTAKELS VOOR INNOVATIE Fiscaal

BELUX

Gebrek aan bevoegd personeel

Hoge kosten

Gebrek aan bevoegd personeel

Hoge kosten

Andere doelstellingen hebben een hogere prioriteit

Weerstand tegen organisatorische verandering

Gebrek aan bevoegd personeel

Te veel druk om doelstellingen op korte termijn te bereiken

Gebrek aan tools of systemen om innovatie te promoten

Andere doelstellingen hebben een hogere prioriteit

HET BELUXPERSPECTIEF OP INNOVATIE

5. Het BeLux-perspectief op innovatie 5.1. Context De innovatiecontext die we op Europees niveau zien, wordt in de BeLux

grotendeels bevestigd: digitalisatie en globalisatie zijn cruciaal. De invloed van technologische innovaties leidt tegelijkertijd tot disrupties in de

conservatieve juridische sector, met de ontwikkeling van geïnformeerde en veeleisende cliënten, de ontwikkeling van een deeleconomie en de evolutie van het risicoconcept. Hoewel de weerstand groot is, zetten deze trends de juridische sector zodanig onder druk dat er geen andere optie is dan meegaan en zich aanpassen. Zowel de advocaten als de belastingadviseurs voelen (de impact van) deze veranderingen, in alle sectoren en bij hun cliënten.

"De wereld wordt digitaal, we krijgen meer en meer digitale reflexen zoals Google of Amazon, we willen alles meteen hebben. Dat heeft een impact op de meer traditionele beroepen, zoals de advocaten en de wereld van het recht." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

Digitalisatie. De ontwikkeling en toepassing van nieuwe, digitale technologieën is een belangrijke drijfkracht voor verandering in zowel het privéleven als het beroepsleven. We leven in een digitale wereld en kunnen niet meer zonder. Alles gebeurt online, met toegang tot onbeperkte

35 informatie, vlotte communicatie, e-commerce enzovoort. Ook juridische informatie is toegankelijk voor het grote publiek. Dit is het tijdperk van big data, data analytics en data mining. Automatisering en robotisering nemen toe en maken het leven en het werk tijden kostenefficiënter. Maar het leidt ook tot een informatieoverbelasting (infoxication) en tot complexiteit. Dit heeft duidelijk een impact op de werking en de problemen van cliënten en ook van de overheid. Globalisatie. Online informatie komt van overal, bedrijven werken over de grenzen heen en wetten worden internationaal. Dat alles staat tegenover nationale wetgeving en de toename van het nationalisme en lokalisme. Technologische innovaties leiden tot veranderingen in de bedrijfsomgeving. De economie en de bedrijfsmodellen veranderen. We verschuiven meer en meer naar een deeleconomie, met louter gebruik in plaats van eigendom en een grotere mate van samenwerking (denk aan Uber, Spotify, autodelen, crowdfunding en netwerking). Democratisering. De cliënt krijgt meer controle, is beter geïnformeerd en stelt hogere eisen, zodat de kwaliteit en de prijzen onder druk komen te staan. Het gevolg daarvan is dat diensten cliëntgerichter moeten worden.

"Er is connectiviteit, 24/7 service, je shopt met één klik, wilt advies met één klik, de tijdsdruk neemt toe. Dat mag niet ten koste van de grondigheid gaan, er bestaat een gevaar dat de snelheid die verloren doet gaan. Dat is een groot spanningsveld." Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal

In deze context veranderen ook de waarden en de attitudes. Er is een groeiende behoefte aan openheid en transparantie, aan het delen van informatie. Maar tegelijkertijd is er ook meer behoefte aan en zijn er wetten rond de bescherming van de privacy. "De invloed van de sociale media, als opiniemakers ook in ons vakgebied, is eveneens erg belangrijk: ze kunnen je maken of breken en je wordt al dan niet een influencer met volgers. Maar voor hoe lang?" Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

Evolutie van het risicoconcept. De (technologisch, economisch, ecologisch) snel veranderende omgeving leidt tot onzekerheid en een grotere behoefte aan voorspelling of bescherming. Deze sociaaleconomische veranderingen vormen een echte uitdaging voor de juridische sector en veroorzaken veel disruptie en spanningen. De juridische sector wordt in essentie als archaïsch, introvert, langzaam en formeel-hiërarchisch gezien, met een zeer conservatieve logica. Alle deelnemers aan de studie nemen dit waar:

• Een wereld van starre wetten en theorieën

• Met veel papier en moeilijk jargon • Die traag werkt, veel tijd nodig heeft om resultaat te leveren – en achterloopt op de digitalisatie

• Een wereld van autoriteit en hiërarchische relaties

• Vrij afgesloten van de buitenwereld, niet op mensen/cliënten gericht

• Competitief, elke advocaat werkt voor zichzelf en wantrouwt de anderen

• Vrij nationaal, nationale wetgeving • Mysterieus, niet transparant, moeilijk te benaderen

Nieuwe geavanceerde technologieën leiden eveneens tot wijzigingen in de organisatie en de manier van werken. In elke sector van de juridische wereld en bij alle cliënten en overheden waarmee de juridische beroepen samenwerken, wordt geëxperimenteerd

met kunstmatige intelligentie (machineleren/deep learing) en blockchain. Er is dus geen ontsnappen aan. Deze nieuwe technologieën zetten de wetten zelf onder druk, omdat ook daar de noodzaak ontstaat om de regelgeving voortdurend aan te passen aan nieuwe ontwikkelingen.

"De ontwikkeling van kunstmatige intelligentie, de komst van blockchain, de virtuele bankdiensten, al die nieuwe digitale technologieën zullen de werking van het recht en de manier waarop wij ons beroep van advocaat of jurist uitoefenen wijzigen of hebben dat al gedaan. De oplossingen die wij de cliënten kunnen aanbieden, veranderen of staan op het punt om te veranderen.” Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

37 5.2. Bewustzijn en implementatie van innovatie Zoals we al hebben gezien, worden innovatie en transformatie in de juridische sector rechtstreeks uitgelokt door verscheidene vooral aan de technologie gerelateerde factoren (opkomst van nieuwe technologieën, economische crisis, druk van de overheid en de media op de transparantie, geïnformeerde en meer veeleisende cliënten, een veranderende concurrentieomgeving). Innovaties leiden echter niet alleen tot het gebruik van technologie maar vereisen ook een verandering van de mentaliteit, de attitudes en gewoonten, met een impact op diverse domeinen van het werk. Men moet grote obstakels overwinnen, zoals complexe en dure technologie, conservatieve attitudes, juridische en beschermende maatregelen.

Onder druk van de veranderingen in de omringende wereld, ziet de juridische sector zichzelf "in transitie" en "in transformatie": de sector evolueert van een oud archaïsch beroep naar de nieuwe rechtswereld van morgen. Dit veroorzaakt een paradigmawijziging. Er is een verandering merkbaar in de houding tegenover nieuwe technologieën. Wanneer ze de mogelijke voordelen of toepassingen ervan zien, staan juridische professionals ervoor open. Praktisch gezien geeft technologie meer en betere toegang tot informatie, leidt ze tot een diepere analyse van de gegevens en spaart ze dus tijd en geld. Door de expertise te vergroten, verbetert ze het contact met de cliënt. Op een hoger niveau maakt ze de juridische professional competenter, competitiever en meer gedifferentieerd,

zodat hij of zij de cliënten beter kan dienen, de cliënten tevredener kan stellen en nieuwe cliënten kan aantrekken. De gegevens over de perceptie van advocaten van de situatie van hun kantoor, tonen aan dat het bewustzijn bij de meeste advocaten in de BeLux groot is. Acht op tien advocaten zegt dat hij of zij zich bewust is van de noodzaak van innovatie. Anderzijds verklaart slechts 35% dat zij zich inzetten voor innovatie. Dit betekent dat 45% de noodzaak kent, maar niet echt actief is; deze mensen weten dat ze moeten innoveren maar hebben hun gedrag niet veranderd. Bij de fiscale kantoren is het bewustzijn zelfs iets hoger. Bijna 50% van de fiscale kantoren zet zich al in voor innovatie, terwijl bijna 40% de noodzaak erkent, maar nog niet actief is.

INNOVATIEBEWUSTZIJN BIJ KANTOREN - BELUX 100%

80%

60%

8 12

8 7

38 45

40%

20%

47 35

Juridisch

Fiscaal

Wij zijn ons niet bewust van de noodzaak van innovatie en zijn er niet actief mee bezig Wij zijn ons niet bewust van de noodzaak van innovatie maar bestuderen al een benadering van de situatie Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie maar zetten ons er minder actief voor in dan zou moeten Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie, zetten ons ervoor in en bestuderen en/of implementeren innovaties

Het bewustzijn is in de BeLux lager dan in Nederland, maar komt op gelijke hoogte met Spanje en Frankrijk. Dit heeft wellicht ook te maken met de omvang van de kantoren. In Nederland zijn ze gemiddeld veel groter dan in de andere landen.

Een aantal indicatoren wijst duidelijk op de kloof tussen bewustzijn en implementatie. In slechts drie op tien advocatenkantoren en vier op tien fiscale kantoren in de

BeLux is iemand specifiek met de leiding van het innovatieproces belast. Dit is minder dan in alle andere landen.

INNOVATIEBEWUSTZIJN Juridisch %

Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie, zetten ons ervoor in en bestuderen en/of implementeren innovaties.

BeLux

Fiscaal %

Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie, zetten ons ervoor in en bestuderen en/of implementeren innovaties.

BeLux

In meer dan 40% van de kantoren in de juridische sector en de fiscale sector

houdt niemand zich specifiek met innovatie bezig. In ongeveer de helft

van de kantoren zijn één tot vijf mensen betrokken bij innovatie.

PERSOON DIE SPECIFIEK BELAST IS MET DE LEIDING VAN HET INNOVATIEPROCES - BELUX 100% 80% 60%

40% 20% 0%

Juridisch

Nee

Fiscaal

41 Zoals gezegd heeft dit waarschijnlijk ook met de omvang van de kantoren te maken. In de BeLux zijn ze veel kleiner dan in Nederland.

advocatenkantoren. De druk om te innoveren is in het domein van de fiscaliteit blijkbaar sterker dan in dat van de rechten.

Toch is het opmerkelijk dat de betrokkenheid bij de fiscale kantoren zoveel hoger is, aanzien fiscale kantoren gemiddeld kleiner zijn dan

AANTAL MEDEWERKERS VAN DE ORGANISATIE DIE ACTIEF BETROKKEN ZIJN BIJ INNOVATIE - BELUX 1

100% 80% 49

Juridisch

Fiscaal

60% 40% 20% 0%

Innovatie wordt uitbesteed

Tussen 1 en 5 mensen

Meer dan 10 mensen

Geen

Tussen 6 en 10 mensen

75-80% van de kantoren in de BeLux gebruikt geen specifieke documenten om het innovatieproces te sturen. In

kleinere kantoren, waar veel meer in het hoofd van de medewerkers gebeurt, is dit niet verrassend.

AANTAL MEDEWERKERS VAN HET KANTOOR

100% 80%

6 6

6 12

20 36

60% 40%

20% 27

Juridisch

Fiscaal

Meer dan 100 werknemers

Van 2 tot 9 werknemers

Van 20 tot 99 werknemers

1 persoon

Van 10 tot 19 werknemers

43 Eén op vijf advocaten en één op zes belastingadviseurs in de BeLux werken met een specifiek innovatiebudget. Dit is minder dan in de andere landen. De

vermelde budgetten zijn erg klein en de investeringsplannen voor de volgende jaren zijn eveneens bescheiden.

GEBRUIK VAN STRATEGISCHE DOCUMENTEN ALS GIDS VOOR HET INNOVATIEPROCES

120% 8

90%

60%

30%

Juridisch

Fiscaal

Document met de innovatiestrategie die de firma in de komende jaren zal volgen Protocol / procedure / actiegids met het voor de innovatie van de firma ontworpen proces Document met een actieplan met doelstellingen en deadlines voor de implementatie van innovaties in de firma Geen

Grote kantoren zijn al verder gevorderd in het innovatieproces, aangezien ze meer middelen hebben, progressiever en competitiever zijn. Sommige voeren zelfs technologische experimenten uit en ontwikkelen zelf projecten. Voor kleine kantoren kan dit overweldigend zijn, maar toch hebben ook zij het gevoel dat ze moeten volgen om te kunnen overleven en zijn ze op zoek naar (toegankelijke) steun. Zowel de advocaten als de accountants ervaren deze nieuwe ontwikkelingen als een uitdaging. De advocaten hebben daarbij belangstelling in de verbetering van hun efficiëntie en succes in de verdediging van hun cliënten (bv. predictieve justitie), terwijl de belastingadviseurs/accountants geïnteresseerd zijn in de verbetering van hun prestaties en compliance in fiscale zaken. Het openbaar bestuur focust vooral op de hervorming van het kennismanagement.

5.2.1. Urgentie en implementatie van innovatie in de juridische en fiscale sector Zowel de advocaten als de belastingadviseurs erkennen de uitdagingen van deze veranderende wereld. Iedereen is ervan overtuigd dat het tijd is voor een structurele verandering in de juridische sector, die zich aan de moderne wereld moet aanpassen en klaar moet zijn voor de toekomstige evoluties. De privésector is gevoeliger voor de veranderingen en heeft de achterstand al beter ingehaald. De privésector wordt

meer met de globalisatieproblematiek (van de kantoren en de cliënten) en met nieuwe bedrijfsmodellen geconfronteerd. Vooral de advocaten lijken de rechtstreekse druk van cliënten meer dan vroeger te voelen. De openbare sector, waaronder de behoudsgezinde rechtbanken, evolueert trager en toont meer weerstand tegen verandering. Nochtans voelen veel belastingadviseurs druk vanuit de overheid, en dan vooral vanuit de fiscale administratie, die wel verandert en pleit voor meer transparantie. Dit toont aan dat ook de overheid sterk gedigitaliseerd kan zijn en klantgericht kan denken.

De weerstand tegen de veranderende wereld valt vooral op bij de oudere generatie en de traditionele instellingen. Toch kan men onmogelijk ontsnappen aan de technologie en de maatschappij. De jongere generatie, die overtuigd is van de noodzaak van innovatie, staat in de voorhoede van de verandering. Dit impliceert een demystificatie of "desacralisatie" en versnelling van de juridische sector: het is tijd om te digitaliseren en voor snelheid en openheid te kiezen. Ook al schept dat bepaalde spanningen.

"De juridische sector zal niet aan de digitale trend ontsnappen. Maar vanwege het specifieke karakter van de sector zijn er voorlopig nog niet veel gevolgen. Het recht blijft relatief regaal, het is de derde macht. De rechtbanken ‘zijn aan niemand rekenschap schuldig’, behalve aan de uitvoerende macht. Maar dat is aan het veranderen, want de uitvoerende macht staat onder druk, moet besparen en efficiënter worden." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"Ik denk dat de technologie ons zal helpen om meer samen te werken. Naarmate de kennis zich in de maatschappij verspreidt, zal de juridische sector zijn mystiek verliezen … De juristen zullen niet langer het monopolie van de kennis hebben maar veeleer ’juridische projectmanagers’ worden. Knowhow zal minder heilig worden, want ik denk dat de client beter geïnformeerd zal zijn." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

In de eerste plaats wordt innovatie geassociëerd met digitalisatie en wordt het in verband gebracht met concrete technologische verbeteringen van de processen (zoals gegevens- en kennismanagement en het interne

beheer). Innovatie houdt echter meer in, omdat het eveneens een mentaliteitswijziging impliceert. Het vereist een open attitude, een nieuwsgierigheid en een grote mate van flexibiliteit. Ook de werkmodellen en werkrelaties worden erdoor beïnvloed: de manier waarop we omgaan met cliënten, maar ook met onze werknemers. Het omarmen van innovatie wordt essentieel om te kunnen blijven concurreren.

"Ik heb een bijzondere affiniteit met dit onderwerp (digitalisatie, technologie) omdat ik heb leren programmeren. Daardoor begrijp ik de interacties beter. Innovatie en recht interesseren mij in het algemeen en ik vind het zelfs boeiende onderwerpen." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

De sector heeft het gevoel dat er verscheidene factoren of triggers zijn die samen de transformatie in de juridische sector beïnvloeden en versnellen.

5.2.1.1. Economische beroering De financiële en economische crisis van 2008 heeft de economie gedestabiliseerd. De druk op prijzen werd verhoogd en de crisis veroorzaakte heel wat financiële problemen en faillissementen. Als gevolg daarvan werd het vertrouwen in de ondernemingen en instellingen ondermijnd en werden er nieuwe wetten en reglementeringen uitgevaardigd.

5.2.1.2. Internationalisering Bedrijven, cliënten en overheden worden steeds internationaler, waardoor ook de diensten, wetten en gegevensuitwisseling steeds internationaler worden. Lekken, zoals bijvoorbeeld LuxLeaks en Paradise Papers, hebben ertoe geleid dat de media extra druk uitoefenen op internationale ondernemingen en de reputatie van rijke individuen.

"Er wordt druk uitgeoefend op Luxemburg en Zwitserland om een einde te maken aan het bankgeheim en hen te dwingen om – eventueel geautomatiseerde of gecomputeriseerde – informatie uit te wisselen. We kunnen vandaag zeggen dat het transparant is en dat men zich aan de regels houdt die elke banksector heeft ingevoerd. Wij zijn belastingadviseurs op twee niveaus en in termen van het belastingadvies is deze transparantie van de cliënten een opportuniteit." John Hames, belastingadviseur, EY.

"Na de financiële crisis, was de vraag: ‘Hoe doen deze landen dit, wat zijn deze stromen, hoe kan dit?’, en heel snel was er kritiek op de belastingstelsels die het mogelijk maakten. De internationale gemeenschap kwam samen in een organisatie(OICV) om na te denken over een betere bescherming van de beleggers door middel van een gecontroleerde, gestandaardiseerde en, transparantere belastingheffing. Dat heeft tot een bijbel geleid die een enorme impact heeft gehad. En dat is pas het begin. Tot ver buiten het bankwezen is er het BEPS-rapport (Base Erosion and Profit Shifting) dat door de OESO wordt gepubliceerd." John Hames, belastingadviseur, EY.

"Toen kwamen de LuxLeaks en ging alles sneller. Heel de wereld ontdekte een uitgebreide activiteit in Luxemburg, met meer bepaald multinationals die belastingakkoorden kregen voor ze hun structuren opbouwden. Omdat wij een internationaal en multinationaal netwerk hebben, konden we de bedrijven adviseren op internationaal niveau. Er bestond dus een goede praktijk die door de Luxemburgse administratie in het leven werd geroepen om ons en onze klanten door middel van een bevestiging van de administratie zekerheid te geven over de belastingregeling, nog voor de structuur er was, met een garantie voor de cliĂŤnt dat er achteraf geen aanpassingen zouden komen. Wij, van onze kant, waren transparant tegenover de administratie." John Hames, belastingadviseur, EY.

"Als gevolg van de LuxLeaks versnelde het activisme tegen belastingregelingen die wettelijk, maar niet noodzakelijk moreel waren; politiek, maar technisch toegelaten. Er was geen ruling op het internet die kritiek kreeg omdat ze niet toegelaten zou zijn, maar wel omdat ze niet erg ethisch was. Dat was een probleem voor multinationals, die heel vaak op de beurs genoteerd staan en belang hechten aan hun reputatie. Dat ging zo ver dat de consumenten in het VK opriepen tot een boycot van bijvoorbeeld Starbucks. Omdat een bedrijf als Starbucks kon zeggen dat het â&#x20AC;&#x2DC;goede belastingredenenâ&#x20AC;&#x2122; nodig had, dat het uit vrije wil betalingen aan de Engelse fiscus zou doen als het technisch goede redenen had om zijn belastingen in het VK te betalen, maar niet meer dan

dat. Dat veroorzaakte echter zoveel verontwaardiging bij de consumenten dat het gevaarlijk werd voor het bedrijf. Zo begon een gedragsverandering, zowel bij de overheid als bij de bedrijven zelf, die anders begonnen te denken over de manier waarop zij hun geld investeerden, communiceerden en zich aan het publiek voorstelden." John Hames, conseiller fiscal, EY.

5.2.1.3. De overheid De overheid oefent druk uit door middel van wijzigingen van de reglementen en de technologie. Voor de Grote Vier en in Luxemburg zijn vooral volgende factoren belangrijk:

• De aangifte/uitwisseling van

juridische en fiscale gegevens tussen landen, om fraude tegen te gaan en de transparantie van de multinationals en de internationale cliënten te bevorderen (bv. BEPS, FATCA, CRS enz.).

• De overheid (vooral de

ministeries van Financiën en de belastingdiensten) wordt zeer gedigitaliseerd, goed geïnformeerd en efficiënt (in de verstrekking van informatie, de uitoefening van controle en de bestrijding van fraude).

• Nieuwe wetten voor de gegevens- en pricacybescherming, AVG.

"De lekken die door de media aan het licht worden gebracht en de onderzoeken die door journalisten en ngo’s gedaan worden, krijgen allemaal hun neerslag. Er komen spanningen in de OESO, er zijn andere landen die ook wereldwijd invloed willen of ook een rol krijgen in de G20. In sneltempo worden papers opgesteld, rapporten gemaakt, die dan resulteren in een soort guideline. Die wordt op zijn beurt dan weer vertaald in een multilateraal verdrag met veel voorbehouden die verschillend kunnen zijn per land. Om dat alles efficiënt te laten verlopen is technologie nodig!” Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

5.2.1.4. De cliënt De cliënt is een buitengewoon belangrijke motor van verandering en innovatie. De cliënt (zowel particulier als professioneel) is digitaal en technologisch geavanceerd. Hij is beter opgeleid en beter geïnformeerd (via het internet), ook in juridische zaken. Hij is internationaal actief, heeft soms een andere herkomst, is geëmancipeerd en veeleisend. Hij staat onder tijdsdruk en eist efficiëntie, snelheid en instantdiensten. Wij wil informatie in een duidelijke, eenvoudige en begrijpelijke taal en wil als een gelijke worden behandeld. Hij is prijsbewust (vergelijkt prijzen op het internet) en wil niet te veel betalen. Tegelijkertijd eist hij een hogere servicekwaliteit en producten en diensten op maat van zijn behoeften. Zo ontstaat een toenemende druk om klantgerichter te worden: naar de cliënt luisteren, zich aan hem aanpassen, hem beter dienen. “Efficiënter zijn en je dus afstemmen op het grote publiek. Want dat publiek heeft minder en minder geduld. Dat zal volgens mij in de toekomst alleen maar erger worden, vooral wanneer de jongere generaties opklimmen tot functies waarin zij de besluitvorming beïnvloeden. We hebben niet langer het geduld om in de rij te staan. Dat ergert ons, want alles moet onmiddellijk gebeuren." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"We zien een ogenblikkelijkheid, een opvallende versnelling in de relatie tussen cliënt en advocaat. Vroeger had je een min of meer lange bedenktijd om te reageren en de vragen van je cliënten te behandelen, vandaag aanvaardt de cliënt dat niet meer. Het internet en de e-mails hebben het moeilijker gemaakt. De cliënten zijn het nu gewoon dat ze kunnen bestellen en bijna onmiddellijk ontvangen. Dat verlangen ze vaak ook van hun advocaat: ze zijn veeleisender, alles moet onmiddellijk gebeuren, de cliënten willen echt reactiviteit, dat is belangrijk. Terwijl dat ons verplicht om veel reactiever te zijn, heeft die ogenblikkelijkheid ook een nadeel: soms gaat ze ten koste van de dienstverlening en de diepgang, want omdat de advocaat minder tijd heeft om afstand te nemen om het probleem beter te beoordelen, dreigt zijn antwoord minder onderbouwd en minder doordacht te zijn.” Lionel Spet, avocat, Turk&Prum.

5.3. Organisatorische wijzigingen Als gevolg van de druk om te veranderen en te innoveren, zien we meer specialisatie en (informele) samenwerking tussen advocaten. Er zullen ook multidisciplinaire teams van verschillende beroepen ontstaan die samenwerken, bijvoorbeeld advocaten met accountants, notarissen en IT-specialisten. Bovendien zullen de grote internationale belasting/accountantskantoren en advocatenpraktijken blijven groeien. Zij hebben de kracht om echt te innoveren en om te investeren en worden daardoor een ernstige dreiging voor de kleinere professionals. Dat zal dan weer een samenwerking tussen individuele advocaten/accountants of kleinere firma's nodig maken. Er zijn dus twee tendensen: de ‘Grote Vier’ voor veeleer bedrijfsklanten

(internationaler, commerciëler en meer gestandaardiseerd), tegenover een netwerk van individuele professionals (voor een meer onafhankelijke, persoonlijke service). Ook nieuwe spelers uit de IT-sectoren zullen op de markt verschijnen. Mogelijk kunnen zij disruptie veroorzaken op de markt en de traditionele beroepen bedreigen:

• Legal Tech: specialisten in gegevensautomatisering worden als zeer succesvol beschouwd. Hun zwakte is echter een gebrek aan juridisch gezag en expertise. Het is mogelijk dat hun oplossingen niet stroken met de wet.

• Google & IT-spelers die op het toneel verschijnen.

• Rocket lawyers (in Europa gedistribueerd door ELS Group): ze verlenen goedkope geautomatiseerde eenvoudige juridische diensten en geven gratis informatie.

• Paralegale medewerkers: nieuw, minder hoog opgeleid personeel dat eenvoudige standaard routinetaken uitvoert. De innovatie beïnvloedt diverse domeinen in de juridische sector:

• De relatie met de cliënten. • De bedrijfs- en werkmodellen. • Het dienstenaanbod. • Nieuwe technologieën die in de sector verschijnen.

• Human resources en opleiding.

51 5.3.1. Kwantificering van de organisatiemodellen en veranderingen De meeste respondenten in de kwantitatieve studie zijn op de hoogte

modellen. De advocaten staan meer open voor multidisciplinaire teams en samenwerking dan voor technologie en outsourcing. Dat betekent dat zij zo lang mogelijk willen vasthouden aan hun eigen werkdomein en specialisatie.

van de nieuwe organisatiemodellen. Maar vooral de advocaten beschouwen het gebruik van de nieuwe modellen niet als bijzonder belangrijk. De belastingadviseurs zijn zich veel beter bewust van het belang van de nieuwe

BELANG VAN ORGANISATIEMODELLEN - BELUX (Bij respondenten die zich bewust zijn van het aspect. Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk)

7,0

Multidisciplinaire teams (mensen met verschillende werkervaring en achtergrond werken samen)

6,2 6,6

Samenwerking met andere professionals per project

6,3 7,3

Collaboratief werk (stabiel partnership met verschillende beroepsprofielen)

6,4 7,2

Advocaat met technische kennis (bv. met diploma's in rechten en computertechnologie)

5,0 5,9

Uitbesteding van activiteiten / eenvoudige taken zoals paralegale diensten

4,9

1 Fiscaal

3 Juridisch

Zowel de advocaten als de belastingadviseurs vinden

multidisciplinaire teams belangrijk, al valt het op dat de implementatie

ervan nog niet ver gevorderd is. De introductie van samenwerking is

IMPLEMENTATIE VAN ORGANISATIEMODELLEN BELUX - JURIDISCH 0%

50%

Samenwerking met andere professionals, alleen per project

55%

Collaboratief werk (stabiel partnership met verschillende beroepsprofielen)

45%

58%

42%

Uitbesteding van activiteiten / eenvoudige taken zoals paralegale diensten

39%

Multidisciplinaire teams (mensen met verschillende werkervaring en achtergrond werken samen)

Advocaat met technische kennis (bv. met diploma's rechten en computertechnologie)

100%

61%

30%

10%

GeĂŻmplementeerd

70%

90%

(Nog) niet geĂŻmplementeerd

53 blijkbaar gemakkelijker te organiseren en staat dichter bij de huidige manier

van werken. Dit toont dat innovatie een traag proces is en dat de aanpassing van

het gedrag en de organisatie tijd vraagt.

IMPLEMENTATIE VAN ORGANISATIEMODELLEN BELUX BELASTINGSECTOR 0%

50%

Collaboratief werk (stabiel partnership met verschillende beroepsprofielen)

42%

Samenwerking met andere professionals, alleen per project

Uitbesteding van activiteiten / eenvoudige taken zoals paralegale diensten

Multidisciplinaire teams (mensen met verschillende werkervaring en achtergrond werken samen)

Advocaat met technische kennis (bv. met diploma's rechten en computertechnologie)

GeĂŻmplementeerd

100% 58%

38%

33%

26%

22%

62%

67%

74%

78%

(Nog) niet geĂŻmplementeerd

5.4. Bedrijfsmodellen De eerste veranderingen die het bedrijfsmodel geleidelijk aan transformeren, zijn al merkbaar. De transformatie van de juridische sector verloopt intern, met een toenemende automatisering van de interne managementsystemen (bv. in de boekhouding, het documentbeheer, de factureringsmodellen, het kennismanagement) en met evoluerende werkmodellen. Maar het belangrijkste is de opkomende cliëntgerichtheid als bron van een meer gedifferentieerd dienstenaanbod (geautomatiseerde commoditeitsdiensten versus consulting met toegevoegde waarde) en een meer commerciële, marketinggerichte benadering.

5.4.1. De relatie met de cliënt De cliënt is veeleisender en dwingt de juridische professionals om diensten met toegevoegde waarde te leveren. Om cliëntgerichter te werken, moet de juridische sector op de behoeften en de tevredenheid van de cliënten mikken. Dat betekent dat hij zich meer als een dienstensector moet gedragen, naar het voorbeeld van de financiële diensten. De professionals moeten proactiever optreden in plaats van passief te wachten tot de cliënt naar hen toekomt. Ze moeten focussen op de levering van kwaliteit en snelheid. De sector moet toegevoegde waarde in de dienstverlening aanbieden, dus een gespecialiseerdere service, beter aangepast aan de situatie en de

behoeften van de cliënten. De cliënt verwacht echt deskundig advies, niet slechts een juridisch standpunt of een mening. In complexe zaken moet de advocaat bovendien de problemen van de cliënt echt oplossen en helpen bij de implementatie van voor de cliënt relevante oplossingen. Dit betekent dat de juridische professional analyses van situaties en processen moet leveren en ideeën moet zoeken in andere sectoren. Hij moet vindingrijk en inspirerend zijn. Daarom moet hij de nieuwste technologieën en oplossingen gebruiken en aanbieden. Alleen op die manier kan hij beter presteren dan de concurrenten. In deze nieuwe rol onderscheidt de juridische professional zich werkelijk van de anderen om cliënten aan te trekken of aan zich te binden en om de

standaard gecommoditiseerde diensten te compenseren.

"De cliënten zijn geïnteresseerd in de oplossing, niet in de wettekst. Dat betekent dat we meer risico's moeten nemen, dat we een standpunt moeten kiezen en advies moeten geven, niet alleen maar een opinie. Sommige mensen zijn daar nog altijd niet toe bereid, maar de cliënten eisen steeds vaker dat de advocaten zich engageren, dat ze risico’s nemen. Die houding verandert de manier van communiceren: minder memoranda van 10 bladzijden en meer bullet points in een e-mail." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"In termen van belastingadvies is deze transparantie van de cliënten een opportuniteit. Deze situatie heeft een nieuwe markt voor ons geopend, want opeens werden de buitenlandse privatebankingcliënten met een fortuin in Luxemburg transparant en hadden ze advies nodig over de verschillende types aandelen, dividenden, extra opbrengsten, interesten, de kapitalisatie van inkomsten, beleggingen in fondsen, erfenissen enz. Plotseling was er dus een behoefte aan advies die er vroeger niet bestond. Dat was voor ons een positief aspect. Aan de andere kant, doen we nog steeds audit voor de interne procedures in de banksector en certificeren we de naleving van de richtlijnen. Sommige van onze collega's in auditing hebben er dus ook van geprofiteerd, in die zin dat er meer reguleringen zijn die moeten worden nagekeken. De Grote Vier hebben daar als eerste baat bij gehad." John Hames, belastingadviseur, EY.

De rol van de juridische professional evolueert dus meer naar die van consultant en strategische zakenpartner van de cliënt. De juridische professional wordt als het ware een juridische projectmanager. Dat vereist een grotere specialisatie om de beste aangepaste oplossing te kunnen voorstellen. Of wanneer men een volledige dienstverlening wil aanbieden, zal er een multidisciplinaire samenwerking

met interne of externe specialisten nodig zijn (bv. met accountants, IT-specialisten enzovoort). Het zal ook leiden tot het gebruik van nieuwe technologie die de kennis en prestaties verbetert, de cliënten beter beschermt, de communicatie met de cliënten vlotter doet verlopen (bv. predictieve justitie, bescherming van de gegevensprivacy, cloud computing). "Men verwacht efficiëntie van een adviseur, duidelijke, snelle antwoorden, echt advies in plaats van alleen maar een opinie, een oplossing in een heldere taal op twee bladzijden, in plaats van 100 bladzijden theorie, en de implementatie in plaats van uitsluitend advies." Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

"Ik denk dat de technologie ons daarbij zal helpen. Naarmate de kennis zich in de maatschappij verspreidt, zal de juridische sector zijn mystiek verliezen. Er zullen minder juridische adviseurs zijn, net als minder dokters. Ze zullen niet langer het monopolie van de kennis hebben maar veeleer ’juridische projectmanagers’ worden, mensen die weten dat je door dit of dat te doen schot in de zaak kunt brengen, of mensen die problemen opsporen in plaats van de waarheid te verkondigen. Knowhow zal minder heilig worden, want de cliënt zal zelf geïnformeerd zijn." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

5.4.2. De interne transformatie De interne managementsystemen worden noodzakelijkerwijs gedigitaliseerd en geautomatiseerd, met het oog op de kosten- en de tijdsefficiëntie, alsook de juridische naleving – dat is zowel voor de juridische professionals als voor hun cliënten voordelig. Het betekent eveneens minder papierverbruik, zodat er milieuvriendelijker wordt gewerkt. Automatisering is er enerzijds voor de standaard taken van repetitieve aard en anderzijds omvat het het gebruik van nieuwe technologieën in de ontwikkeling van kennismanagementsystemen. Deze automatisering wordt vaak bemoeilijkt door technische problemen met de implementatie en de updates, maar eveneens door problemen rond culturele aanpassing, de complexiteit

van de verschillende nationale/regionale wetten en de talen. Dit is vooral belangrijk in meertalige en internationaal belangrijke landen als België en Luxemburg en nog meer in grotere kantoren met internationale en corporate cliënten. Bovendien is er het groeiende belang van het risicobeheer en van de bescherming van de gegevensprivacy (bijvoorbeeld in de archivering van documenten) volgens de nieuwe voorschriften van de AVG. Dat is een grote uitdaging. Al deze evoluties van de technologische automatisering en de manier van werken, gedreven door de noodzaak om efficiënter te zijn en de marktdynamiek te volgen, bereiden de juridische professionals voor op nieuwe technologieën en vormen de basis van nieuwe bedrijfsmodellen.

5.4.2.1. Digitalisatie van standaard taken De digitalisatie van standaard taken omvat onder meer:

• Geautomatiseerde boekhouding en

fiscaal beheer. De fiscale diensten zijn al ver gevorderd met de automatische verwerking en aangifte van gegevens en documenten, bv. automatische registratie, automatisch invullen van belastinggegevens, automatische rapportage, grensoverschrijdend enzovoort. Dat verbetert de efficiëntie en de juridische naleving. Het is het resultaat van softwareontwikkelingen door zowel de overheid, als door de diensten zelf of door externe bronnen.

• Automatisch efficiënte presentatie

van documenten en procedures in de rechtspleging, zoals het online indienen van conclusies bij de griffie.

"Neem het voorbeeld van de indiening van conclusies. Dat is een banale procedure die volledig online zou moeten kunnen gebeuren. Maar in België kan dat nog niet overal.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

• Systemen voor de authenticatie en

elektronische ondertekening van documenten, contracten enzovoort zijn al wijdverspreid (bv. voor belastingaangiften).

• Automatische facturering is in volle ontwikkeling.

57 • Elektronisch documentbeheer

wordt vaker gebruikt. Digitalisatie van de brievenpost, aangetekende zendingen. Elektronische archivering van documenten, aangiften, dossiers.

"Je hebt ook de elektronische archivering, de authenticatie, de elektronische bestellingen, dus al die normen, wat betekent dat de openbare diensten zullen evolueren. De FOD Financiën heeft een proefproject gestart om alle inkomende post te digitaliseren en digitaal aan de geadresseerden te bezorgen." Luc Joosten, adviseur kennismanagement, FOD Financiën.

5.4.2.2. Technologieën voor kennismanagement Juridische professionals gebruiken vandaag databases van juridische uitgevers (bv. Strada, Legal Tech) naast vakpublicaties en artikelen van experts. Dit geeft hen de mogelijkheid om juridische gegevens/documenten te zoeken, te analyseren en te classificeren, wat het kennismanagement vergemakkelijkt. Maar door het toenemende risico van informatie-/gegevensoverbelasting, volstaat het niet meer. Het is nog altijd te veel een digitaal kopiëren en plakken van juridische boeken. Men is bezig het proces van het zoeken en het analyseren te verbeteren. De technologieën worden verder besproken in 5.5.

5.4.3. Werkmodellen In deze context van transformatie staan de traditionele werklogica en het werkmodel onder druk. De geïsoleerde generalist (advocaat, accountant...) heeft afgedaan. De geïsoleerde professional is niet meer opgewassen tegen de complexiteit, de omvang en de specialisatie van de (altijd veranderende) wetten en gegevens. Men kan niet meer alles zelf bezitten, bv. de fysieke ruimte, de abonnementen. Het is duur en ouderwets en beantwoordt niet aan de vraag van de cliënten.

Daarom is er een transitie (nodig) naar een gedifferentieerde positionering op de markt. Nieuwe werkmodellen leiden tot een hogere mate van specialisatie, met verschillende advocaten die samenwerken, multidisciplinaire groepen van professionals uit verschillende sectoren (bv. advocaten, accountants, notarissen, deurwaarders), die elkaar aanvullen en taakgerichte teams vormen. Op kleinere schaal kan dat informeler gebeuren (individuen die samenwerken). Op grotere schaal is een formelere aanpak vereist (bv. met de Grote Vier). Dat leidt bovendien tot internationale specialisatie en technologische expertise.

"Ons kantoor is beperkt tot mezelf, mijn collega en een secretariaatsmedewerker. We worden omringd door een twintig à dertigtal specialisten, elk met hun eigen vakgebied. We bepalen eerst wat een cliënt nodig heeft en stellen op basis van die behoeften een team samen. Zij werken dan samen in een taskteam rond het dossier. Omdat iedereen zijn eigen specialisme heeft, krijgt de cliënt zo een optimale dienstverlening. Bovendien gebeurt dat allemaal vrij informeel.” Elfri De Neve, advocaat.

"Ik geloof wel dat men een aantal oude dogma’s gaat verlaten en dat men toch de samenwerking gaat toelaten tussen advocaten en andere beroepen... Samenwerkingsverbanden zullen op termijn ontstaan tussen advocaten, cijferberoepen, notarissen, gerechtsdeurwaarders en volmachtdragers. De problematiek van de partijdigheid van de advocaat botst hierbij nu nog met de onpartijdigheid of eigen verantwoordelijkheid van sommige andere beroepen. Dit bezwaar lijkt oplosbaar, zoals het kan in andere landen. Het weze benadrukt dat momenteel te weinig door de onpartijdige advocaat beroep gedaan wordt op onpartijdige adviezen en specialismen van andere beroepen en ook de andere beroepsgroepen te weinig beroep doen op de kennis en proceservaring van de advocaat, die perfect, ondanks zijn partijdigheid een onpartijdig advies of opinie kan geven, mits vervulling van bepaalde voorwaarden.” Elfri De Neve, advocaat.

Er is dus een tendens naar meer collaboratieve werkmodellen. Deze nieuwe manier van werken vereist samenwerking met andere professionele partners. Concurrentie maakt plaats voor wederzijdse steun en versterking, wat ook het delen van informatie en het maken van afspraken over de honoraria impliceert. Dit stuit op een

grote mate van weerstand van de huidige mentaliteiten en wetten. "De vrees van de advocaten is dat dit in de praktijk zal leiden tot een ondergeschikt verband van de advocaten aan sommige cijferberoepen die zich commerciëler opstellen zoals de Grote Vier. Dit duidt op angst als slechte raadgever. Inmiddels zijn advocaten reeds lange tijd ondernemers die zich evenzeer commercieel gedegen kunnen opstellen. Zo zijn er heel wat advocaten die maar al te graag hun intern kantoor versterkt willen zien door een cijferberoeper, zoals er niets mis moet zijn met advocaten die in een samenwerking of zelfs in een vennootschap gaan samenwerken met een andere beroepsgroep. Er zijn advocaten die op basis van naambekendheid worden gekozen, in heel wat andere zaken dan hun specialisme. Er zijn te veel uitstekende en zelfs zeer goede advocaten die bijzonder onderlegd zijn in deze of gene materie, van wie hun gedegen kennis niet in verhouding staat tot hun ondernemingstalent en/of bekendheid. Aldus is een grotere rol weggelegd voor de netwerken van advocaten. De toekomst is niet alleen het effectief samenwerken in concrete dossiers, maar ook het doorgeven van zaken van de ene advocaat aan de andere met verdeling van ereloon tussen de aanbrengende advocaat en de uitvoerende advocaat die het dossier nadien overneemt" Elfri De Neve, advocaat.

"Er is een evolutie naar meer samenwerking binnen de structuren. Tot op heden is het concept van het beroep van advocaat heel individualistisch, de advocaten houden hun kennis voor zich en binnen de kantoren wordt erg weinig knowhow gedeeld. Volgens mij zal dat met de nieuwe generatie veranderen, want de knowhow zal minder meespelen. Door informatie te delen zullen we uiteindelijk sterker staan. Maar het blijft behoorlijk vaag, ik weet niet echt hoe het zal werken." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

5.4.4. Dienstenaanbod Omdat cliënten hogere eisen stellen, is er een evolutie van juridisch gerichte naar meer cliëntgerichte diensten, zowel in de inhoud als in de presentatie. Traditioneel vertrok de dienstverlening vanuit de wet. De cliënt ervaarde dit als iets ontoegankelijks, dat bovendien traag ging en duur was. Het dienstenaanbod wordt vandaag vanuit een commerciëlere logica benaderd. De juridische professionals moeten hun cliënten een toegevoegde waarde aanbieden, met een groeiend belang van de kwaliteit en de aanpassing op maat van de diensten (zie hoger). De reactie/leveringstijd staat onder druk. In het verleden konden de juridische beroepen de cliënt laten wachten, nu wil de cliënt dat het allemaal sneller gaat.

De presentatie van de diensten wint eveneens aan belang. Diensten en adviezen moeten worden uitgedrukt in woorden/teksten die eenvoudig te begrijpen zijn. Ze moeten kort en beknopt zijn in plaats van complex en lang. Ook de prijzen en de toegepaste technologie staan onder druk. Dit leidt tot een behoefte aan een gedifferentieerd dienstenaanbod, waarin diensten niet langer op dezelfde manier worden behandeld. Enerzijds worden de standaard procedures en taken geautomatiseerd. Standaard documenten en procedures moeten goedkoop en snel online worden aangeboden/geleverd, bv. smart contracts, claims, revisies. Dit geldt echter niet voor dynamische problemen of complexe procedures. Zo hebben de concepten "Rocket lawyers" (in Europa gedistribueerd door ELS Group) en "Para-legals" hun intrede gedaan, die sommige advocaten als bedreigend ervaren.

“Er zijn opportuniteiten in termen van de efficiëntie, met de automatisering van een aantal taken die traditioneel door de advocaten werden uitgevoerd. Bijvoorbeeld alles wat met het opstellen van een standaard contract te maken heeft. Je vindt nu met één klik modellen op het internet. Er is software die vanzelf een contract aanmaakt nadat je een relatief eenvoudig formulier hebt ingevuld. Vroeger had je daar een advocaat voor nodig, maar vandaag hoeft die het alleen maar na te lezen. De cliënten zijn niet langer bereid om voor die routineklussen een half uur werk van een advocaat te betalen. Legal Tech levert dezelfde dienst met een vergelijkbare kwaliteit voor een fractie van de prijs.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"Een dienst zonder toegevoegde waarde zal in een package veranderen voor advocaten die op een andere manier toegevoegde waarde zullen bieden. De cliënten zullen bijvoorbeeld een arbeidsovereenkomst zoeken op een platform dat documenten genereert, en als er dan een probleem is, zullen ze een beroep doen op de advocaten. De advocaten zullen eerst alles aanbieden wat gestandaardiseerd is en daarna op de meer complexe zaken focussen.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"De veranderende structuur van de advocatenkantoren is een interessant onderwerp. Vandaag hebben de kantoren een piramidale structuur, met enkele partners aan de top en daaronder medewerkers en veel junior advocaten die het werk doen, met aan de ene kant de technologie en aan de andere een functionele outsourcing van het ondankbare werk aan ‘juridische assistenten’. Wel, we zullen eindigen met een eenvoudigere structuur. Er zullen misschien nog evenveel medewerkers zijn, maar ze zullen andere taken toegewezen krijgen. In feite zullen er minder advocaat-generalisten zijn die dossiers aankunnen. De advocaten zullen de ingewikkelde taken uitvoeren, maar al het gemakkelijke werk zal worden uitbesteed of worden geautomatiseerd. Dat is een uitdaging, vooral voor de opleiding. Traditioneel leren de advocaten het beroep eerst met routinewerk, doen ze op die manier ervaring op en mogen ze geleidelijk aan grotere zaken behandelen. Nu zal er een soort drempel komen, want de advocaten zullen meteen taken met hoge toegevoegde waarde moeten kunnen uitvoeren.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

Anderzijds worden diensten met toegevoegde waarde voor consulting en IT/software-implementaties ontwikkeld en zullen cliënten bereid zijn om er meer voor te betalen. Het betreft gespecialiseerde diensten, advies op maat of volledige pakketten: all-in diensten, one-stop-shop. Niet alleen theorie en advies, maar echte toepassingen en implementaties van de technologie. De advocaat zal ook boekhoudkundige en IT-taken op zich nemen, in het al vermelde multidisciplinaire team. Het juridische beroep zal cliënten adviseren en helpen met de (nationale en internationale) wettelijke naleving van hun diensten of investeringen. Dit bestrijkt het volledige adviesspectrum, van audit tot implementatie, processen, automatisering, tools, rapportage en verificatie. Bijvoorbeeld:

• banken adviseren bij

herstructureringen en maatregelen tot meer transparantie (CRS/ Facta-rapporten, landelijke bedrijfsrapporten);

• cliënten begeleiden bij hun digitale

dienstenplatformen, zoals online banking, de ontwikkeling van software voor contracten enzovoort, of platformen voor crowdfunding;

• privatebankingcliënten bijstaan bij hun belastingaangiften en investeringen.

"Op dit niveau zijn er kansen weggelegd voor advocaten die deze evolutie erkennen en ze ondersteunen met diensten met een hogere toegevoegde waarde. Met meer specialisatie en een sterkere focus op het advies." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"Het betekent dat wij veel werk verzetten in termen van analyses, rapportages, memoranda, de herlezing van rulings uit het verleden, de vraag of men moet vernieuwen of stoppen en andere dingen. Wij willen onze cliënten helpen met hun aanpassings- en herstructureringsinitiatieven. We steunen hen ook met de transparantie in het kader van een heel arsenaal aan wetten die voortgevloeid zijn uit het eerste BEPS-rapport en die sindsdien gedeeltelijk zijn opgenomen in een waaier aan Europese richtlijnen." John Hames, conseiller fiscal, EY.

Wij bevinden ons in een situatie waarin we ons voorbereiden op de uitwisseling van informatie, te beginnen met FATCA en CRS: een uitwisseling van informatie op het niveau van de lonen. Dat gebeurt bovendien niet alleen voor de

banksector, want alle bedrijven moeten informatie over hun lonen en pensioenen uitwisselen. Wij helpen ondernemingen met de invoering van IT-systemen voor de voorbereiding en levering van deze uitwisseling van informatie met de belastingdiensten. Daarnaast is er een uitwisseling van rulings, die sinds vorig jaar elektronisch gebeurt: de landrapportage, met een gestandaardiseerd formulier dat het bedrijf moet invullen. Het formulier telt 10 pagina's; je moet weten welke informatie je moet geven en je moet er zeker van zijn dat die informatie relevant en correct is. Wij adviseren bedrijven over de aanpak om deze relevante informatie in hun systeem te vinden en we helpen ze bij de interpretatie in twijfelgevallen. Wij zorgen ook voor de indiening: de rapportage is gebaseerd op het IT-platform My Guichet..." John Hames, conseiller fiscal, EY.

Juridische professionals zullen geautomatiseerd advies verstrekken over de problemen van de cliënten (advies met één klik). Eenvoudige vragen kunnen zo snel beantwoord worden, voor weinig geld. Deze diensten kunnen zelfs gratis worden verstrekt, om cliënten te werven voor complexere en dus duurdere consulting. Gespecialiseerdere juridische kennis kan worden aangeboden volgens een “Spotify-formule”.

"Binnen zes tot negen jaar zul je een vraag kunnen stellen op een website, om dan een antwoord te krijgen met vier tot vijf echt gespecialiseerde antwoorden.” Elfri De Neve, advocaat.

"Een andere trend is het ‘Spotifyeffect’. Mensen zijn bereid een vaste som per maand te betalen, die een stuk lager ligt dan wat juridische uitgevers vandaag vragen. Dat businessmodel zal volgens mij zijn ingang vinden in de advocatuur, omwille van de toegankelijkheid.” Elfri De Neve, advocaat.

Uiteindelijk zal er een omgekeerde detachering komen: advocaten worden naar de bedrijven van de cliënten uitgestuurd. "Het fenomeen bestaat al verscheidene jaren, maar het gebeurt steeds vaker dat advocaten naar ondernemingen worden gedetacheerd, dat ze worden uitgestuurd. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren om een zwangerschapsverlof op te vangen. Een advocaat wordt tegen een vaste dagvergoeding gedurende drie maanden gedetacheerd." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

Alles draait om legal design, het ontstaan van een nieuwe generatie van juridische producten en diensten die dichter bij de mensen staan.

5.4.5. Het concept marketing Stap voor stap doen de concepten marketing en communicatie hun intrede in de wereld van het recht. Voor de meer traditionele deelsectoren (zoals de rechtbanken) of de kleinere/oudere praktijken zijn dit nog vage en vreemde

concepten. Maar voor de geïnterviewde trendsetters wordt het een evidentie, een voorbeeld voor de anderen. Het kan activiteiten betreffen zoals:

• een aantrekkelijke website met

een duidelijke voorstelling van het dienstenaanbod;

• makkelijk te vinden website via

zoekmachines zoals Google of via advocaten.be (gebruik van SEO);

• een aanbod van gratis juridische

informatie op de site, zodat de inhoud wordt verstrekt;

• eenvoudig advies op de website als een manier om cliënten aan te trekken;

• de organisatie van persconferenties om de communicatie en reputatie van de cliënten te beheren;

• het gebruik van sociale media als LinkedIn en YouTube;

• artikelen in vakbladen. Toch moet de communicatie voldoende professioneel, formeel en juridisch blijven: niet op sociale media als Facebook en niet via conventionele media als de radio of televisie.

"De cliënten zoeken eerst op Google, op Advocaten.be enzovoort. Daarna informeren ze bij hun vrienden. Wie kent een goede advocaat? Maar in de toekomstige generaties zal niemand nog contact opnemen met een advocaat zonder eerst ten minste zijn of haar LinkedIn-profiel of webpagina te raadplegen. Volgens mij is dat een typisch gevolg van wat je in alle andere sectoren ziet: je moet een grotere online aanwezigheid hebben, meer communiceren, meer inhoud aanbieden. Vroeger volstond je cv en de plaats waar je gestudeerd hebt, vandaag moet je inhoud publiceren en tonen dat je een expert in een domein bent. Als je dat niet doet, ga je verloren in de massa. De advocaten moeten weten wat er bestaat en ze moeten de communicatiecodes kennen. Dat is een echte uitdaging, omdat advocaten gewoon zijn om in hun eigen vakjargon te communiceren. Dat jargon moet je in de taal van de leek kunnen omzetten. Dat is een grote uitdaging.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"We zijn gestart met de website elfri.be. Deze databank wordt gevoed door de dagelijkse studie van het recht waartoe we onszelf 3 uur per dag verbinden en die inmiddels geleid heeft tot 15.000 paginaâ&#x20AC;&#x2122;s en 6 miljoen unieke bezoekers per jaar. De toegang tot kennis van het recht delen in begrijpelijke taal is het nevenproduct van het voortdurende proces van onze eigen kennisverwerving. Deze kennis delen we deels gratis en deels tegen een bescheiden vergoeding. Voorname marketing vergt content. Zeggen dat je de beste, goedkoopste, verstandigste, snelste advocaat bent, wekt geen vertrouwen op en is hopeloos achterhaald. Inhoud van zelf verworven kennis van professionals delen sluit aan bij wat de burgers en ondernemingen verwachten en waarin ze vertrouwen kunnen stellen." Elfri De Neve, advocaat.

5.4.6. Status van de implementatie van innovatie Overal in Europa wordt de focus op kwaliteit en cliĂŤntgerichtheid als cruciaal gezien. Terwijl de innovators in de kwalitatieve interviews de noodzaak van verandering en innovatie erkenden, zijn de advocaten in de kwantitatieve studie veel voorzichtiger en minder bereid tot verandering. Zij focussen vooral op de kwaliteit, gevolgd door een duidelijk gedefinieerde positionering. Samenwerking is van cruciaal belang en

technologie is een belangrijk maar niet het enige aspect. De advocaten zijn niet erg overtuigd van de mogelijkheden van de technologie. De belastingadviseurs hechten eveneens belang aan de kwaliteit, maar zijn zich ook bewust van het belang van een investering in innovatie, zelfs als de klant er nog niet om vraagt. De belastingadviseurs lijken in alle opzichten meer open te staan voor innovatie en technologie dan de advocaten.

BELANG VAN PROBLEMEN ROND INNOVATIE IN BEDRIJFSMODELLEN (Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk) Kwaliteit is meer dan het product, ook een uitstekende klantendienst is noodzakelijk om differentiatie en klantentrouw te verzekeren

Een duidelijke positionering als expert in uw domein of als multi-specialist in verschillende domeinen/taken is zeer belangrijk Collaboratief werk, dus samen of als partners met verschillende profielen werken, is essentieel om een gespecialiseerde service met toegevoegde waarde aan te bieden

Technologie is cruciaal voor innovatie maar innovatie mag niet uitsluitend technologisch zijn

Een juridisch adviseur moet vandaag een zakenpartner zijn die het bedrijf van de cliĂŤnt strategische waarde kan leveren

Technologie schept nieuwe zakelijke opportuniteiten

Veel innovatie is het gevolg van een veranderende vraag, maar ook als de cliĂŤnt er nog niet om vraagt, moeten kantoren in innovatie investeren De volledige integratie van technologie in de manier van werken impliceert niet alleen een verbetering van de processen maar veronderstelt ook nieuwe manieren denken en relaties opbouwen en nieuwe gewoonten

Fiscaal

Juridisch

65 De factureringsopties die in de sector worden gebruikt, kunnen als een andere indicator van innovatie en verandering worden beschouwd. In de juridische sector gebruikt bijna 80%

van de kantoren een facturering per uur. In alle andere landen is dat een stuk minder dan 50%. Dit kan dus worden gezien als een indicatie dat de innovatie nog niet erg ver gevorderd is

in de juridische sector van de BeLux. In het fiscale domein factureert 47% van de kantoren per uur, wat meer in lijn ligt met Europa en vooral met Frankrijk.

BELANGRIJKSTE FACTURERINGSOPTIES 2

100%

80%

6 5

4 13

9 18 4

60%

40%

20%

0% Juridisch

Fiscaal

Overige

Gemengd: vast honorarium per project en bonus volgens prestatie

Gemengd: vast honorarium per periode en bonus volgens prestatie

Op projectbasis (vast honorarium)

Vast honorarium per periode

Per uur

5.5. De nieuwe technologieën 5.5.1. Technologie schept opportuniteiten maar ook hindernissen Nieuwe technologieën zoals big data, kunstmatige intelligentie, cloud computing en blockchain wekken veel belangstelling en openen tal van opportuniteiten voor toepassingen in de juridische sector. In de nabije of verdere toekomst zullen o.a. geavanceerde data mining, predictieve justitie en smart contract mee een rol spelen in diverse domeinen als kennismanagement, intern beheer en communicatiebeheer. Dat kan de sector helpen om de efficiëntie en de competentie te verbeteren, de cliënten beter te servicen en uiteindelijk meer succes te hebben. Anderzijds ziet men ook hindernissen, zoals de technologische complexiteit, kostenimplicaties, illegaliteit, de problematiek van de gegevensbescherming en zelfs de angst voor banenverlies. Verscheidene nieuwe technologieën wekken interesse bij de juridische professionals en hebben ook een impact op de juridische sector. Het niveau van de belangstelling en de implementatie verschilt volgens de complexiteit (technologische evolutie, haalbaarheid en kosten) en de relevantie (dringendheid en efficiëntie). Naast de meer standaard en evolutionaire technologieën voor de verdere automatisering van procedures en taken (bv. een eenvoudigere en betere compliance in het fiscale beheer, alsook alle soorten technologische toepassingen die de technologie

67 gebruikersvriendelijker maken, zowel voor de professionals als voor hun cliënten) verschijnen meer revolutionaire technologieën op het toneel. Kunstmatige intelligentie wordt in het bijzonder gebruikt voor de verwerking van belastinggegevens. Vooral accountants merken deze evolutie in het sterk geautomatiseerde belastingen fiscaal beheer. Kunstmatige intelligentie is belangrijk voor de internationale gegevensuitwisseling en de juridische naleving en wordt als bijzonder belangrijk beschouwd door de Grote Vier en in Luxemburg. Er bestaat belangstelling voor bijkomende evoluties naar meer efficiëntie, zoals systemen met automatische btwbetaling of kunstmatige intelligentie voor transferprijzen.

"De belastingoverheden hebben een elektronische tool geïntroduceerd die VIES heet. Hij is gebaseerd op een Europese richtlijn die alle belastingoverheden verplicht om een elektronische tool in te voeren die de uitwisseling van btw-informatie mogelijk maakt. Zo kan elke klant verifiëren of er wel degelijk sprake is van import of export van een dienst en of de verschillende btw-tarieven correct worden toegepast." John Hames, belastingadviseur, EY.

"Wij gaan nog verder en stellen ook de vragen: Welke taken kunnen we automatiseren? Kunnen wij voor deze gegevens een interface maken die in de belastingaangifte eindigt, zoals het systeem ‘belastingaangifte regenereren’? De belastingexperts onderzoeken dat, want vandaag worden de cijfers in een leeg formulier ingevoerd. Wij zoeken antwoorden op deze vragen in onze projecten, we proberen dergelijke taken te automatiseren en werken verder aan de implementatie van bepaalde geïdentificeerde taken. Wanneer we die geautomatiseerde systemen hebben ontwikkeld, moeten we ze onderhouden, bijsturen, updaten, verifiëren en certificeren. Ze moeten ook jaarlijks aangepast worden aan de veranderingen in de wet. Daarom hebben we programmeurs nodig die van automatiseringssystemen hun expertise hebben gemaakt." John Hames, belastingadviseur, EY.

"Iemand die al actief is in gegevensbeheer heeft ons een tool geleverd voor onze collega's van de transferprijzen. Stel, je moet de prijs vinden van een dienst van een moedermaatschappij aan een filiaal. Zij hebben een database die zegt: ‘In deze sector zul je voor deze dienst een vergelijking vinden die je een idee geeft van de prijs’. Dat is markt- en beursinformatie. Onze collega’s hebben zich afgevraagd: ‘Hoe kunnen we, rekening houdende met de behoeften van de sector, deze informatiemarkt valoriseren in de context van de transferprijzen?’ Je koopt dus een licentie om toegang te krijgen en je prijsresearch te doen. Daarna komt het redactionele gedeelte. Nadat je de prijs hebt gevonden, kun je rapporten samenstellen. Je kunt tabellen, sjablonen en documenten op basis van ‘best practices’ aanmaken, met rubrieken die marktinformatie uit de database leveren. Wij ontwikkelen dergelijke tools ook intern, maar we zien dat de markt zich organiseert om dit type voor ons erg nuttige producten aan te bieden." John Hames, belastingadviseur, EY.

"Zo wordt in bepaalde landen onmiddellijk na een elektronische transactie de btw automatisch in een fonds gestort. Je moet dus op het eind van het kwartaal geen btw-aangifte meer opstellen. Alles gebeurt automatisch. Je zou bijvoorbeeld een accountantskantoor kunnen hebben dat een SaaS-systeem gebruikt voor 50 cliënten. Zou het dan niet interessant zijn dat de FOD Financiën dat centrale SaaS-systeem certificeert, in plaats van 50 boekhoudingen te moeten controleren? Maar dat overschrijdt onze rol, wij worden meer een certificerend gezag in het proces dan een toezichthoudend gezag. Dat zijn dingen waar wij over nadenken." Luc Joosten, adviseur kennismanagement, FOD Financiën.

Een verdere automatisering van de facturering kan als een werk in uitvoering worden beschouwd.

"Volgende dinsdag stopt cliënt X met facturen op papier en schakelt hij volledig over op elektronische facturering. Dat is een interne procedure die ons intern verplicht om veel vragen te stellen, m.b.t. elektronische handtekeningen, naar wie wij ze verzenden, naar wie wij aanmaningen sturen, wie de e-mail verzendt en of dat automatisch kan gebeuren. Er is een volledig onderliggend procesdesign dat voltooid is. Ik maak een belastingaangifte voor een cliënt en stuur ze naar een persoon, via een elektronische tool die de naam van die persoon in een databasetool zal opzoeken. Als die persoon mijn elektronische factuur van mijn collega's van Finance ontvangt, dan moet de naam van die persoon uit dezelfde database komen en niet uit een andere." John Hames, belastingadviseur, EY.

Als gevolg van de toenemende klantgerichtheid zien we ook een grotere belangstelling voor communicatietechnologieën. De communicatie verloopt vandaag steeds meer via e-mail. Er zijn ook meer websites met voor de cliënt relevante informatie. Er bestaan enkele websites met gratis eenvoudige juridische gegevens voor het grote publiek, voor potentiële cliënten maar ook voor studenten en beginnende advocaten, als gratis service en marketingtools, of zelfs een gratis openbare belastingdatabank, zoals Fisconetplus voor belastingprofessionals.

"Wij beheren de fiscale en juridische database. Wij behandelen alle documenten die in de officiële bronnen worden gepubliceerd of die de interne diensten van het departement produceren. Een deel van dat werk is screening. Wij updaten alle belastingregels volgens de officiële documenten en actualiseren ook de parlementaire teksten en nog veel andere documenten, bijvoorbeeld geselecteerde rechtspraak. We publiceren niet alle rechtspraak van de FOD Financiën, dat heeft geen zin, maar wel de interessante zaken. Alle publicaties op Fisconetplus zijn gratis. We leveren verschillende diensten aan onze interne collega’s maar ook aan externe lezers, zoals accountants, fiscalisten, fiscale kantoren, gespecialiseerde en andere advocaten. Intern zijn dat alle publicaties waarvoor we elektronische abonnementen bij privébedrijven hebben (bijvoorbeeld Kluwer, De Boeck en Larcier). Op My Fisconet vind je je bibliotheek en je persoonlijke waarschuwingen. De mensen kunnen dus de publicaties organiseren. We staan trouwens op het punt om deze service verder uit te breiden. Ten eerste door mensen in de gelegenheid te stellen om de commentaren met betrekking tot bepaalde publicaties te organiseren. Wanneer mensen een ruling lezen en er zelf notities aan willen toevoegen, zullen die in

hun persoonlijke ruimte worden bewaard. Als ze dat document later opnieuw willen lezen, krijgen ze ook hun notities te zien. We zullen bovendien een systeem invoeren om links naar interne en externe sociale media toe te voegen. Stel dat iemand zes maanden aan een circulaire heeft gewerkt. De circulaire wordt gepubliceerd en de mensen die er tevreden over zijn, kunnen hem ‘liken’ en de bijdrage op LinkedIn publiceren.” Luc Joosten, adviseur kennismanagement, FOD Financiën.

Dat betekent dat er vraag is naar verbeteringen en meer toepassingen. Vernieuwingen en verfijningen van de gratis databases kunnen een enorm kennisvoordeel voor de cliënt betekenen, denk aan eenvoudigere zoeken analysetechnieken met extra diensten, zoals toegang tot meer gespecialiseerde informatie (van juridische uitgevers of experts), met betaling volgens het gebruik. En er is meer: ook chatten, chatbots, gesprekken via skype, online gidsen en tutorials behoren tot de mogelijkheden.

"Cliënten zijn veeleisender en mondiger geworden, ze willen méér dan een antwoord met ja of nee. Terecht willen burgers en ondernemingen in een eerste lijn advocaten zoveel mogelijk vermijden. Zij zijn wel bereid een beperkte som te betalen voor een advies dat hen op weg kan helpen om zélf het probleem op te lossen. Waar ze tot 2 jaar geleden tevreden waren met een kort en krachtig advies, vragen ze vandaag meer” Wie zegt dat, waar staat dat, welke wet zegt dat, heb je daar rechtspraak over? Op heel wat gratis websites worden wel antwoorden gegeven maar niet die referenties en bronnen waarop de antwoorden gesteund zijn. Op onze site elfri.be geven we voor een deel gratis informatie, met mogelijkheid op aanvullende informatie met weergave van de bronnen mits betaling van een bescheiden som. Juridische uitgevers kunnen nog een stap verder gaan door rond hun dure toepassingen zoals rechtsleer, commentaren en cursusmateriaal, een gratis of goedkope schil te leggen met basisinformatie, naast wetgeving

en rechtspraak waarop links staan naar de voormelde duurdere data, die middels aanvullende betaling kan worden weergegeven. Sommige uitgevers werken met credits per raadpleegbaar document. Kwaliteitsvolle juridische opzoekingen vergen echter consultatie van vrij talrijke informatie, waarbij pas na grondige studie van meerdere tientallen afdrukbare of vele volledig raadpleegbare informatiebronnen, de relevante informatie van de overtollige informatie kan worden gescheiden, waardoor werken met credits te duur wordt. Sommige uitgevers zijn daarom overgestapt van tarificatie per weergegeven resultaat naar tarificatie per uur. Verder zullen de huidige databanken slechts kunnen overleven wanneer ze hun prijs fundamenteel verlagen, met goedkopere en betere informatiegaring voor de megadata en met veel betere zoekfuncties." Elfri De Neve, advocaat.

"Er komen presentatievideo's en tutorials op Fisconetplus. We zullen presentaties geven van het type ‘hoe optimaliseer je een opzoeking?’ of ‘hoe optimaliseer je documenten?’ Wij doen dat hier intern. We hebben een afdeling human resources en een team dat e-learnings organiseert en daar vertrouwd mee is. De FOD Financiën heeft een kanaal op YouTube en daar zullen we dus ook video’s op publiceren. We hebben daarnaast handleidingen op papier ontwikkeld, pdf's, algemene presentatiehandleidingen enzovoot." Luc Joosten, adviseur kennismanagement, FOD Financiën.

Er is een behoefte aan tools voor de tijden budgetregistratie, zodat de cliënten de kosten kunnen volgen en controleren.

“Wij krijgen veel vragen van cliënten over onze honoraria. Wat mij irriteert is niet dat zij het vragen, maar dat wij niet antwoorden. Sommige advocaten publiceren hun honoraria op hun website, sommigen geven zelfs de mogelijkheid aan hun cliënten om in ‘realtime’ de voortgang van het dossier (en zo ook hun budget) op te volgen. Ik begrijp niet waarom dit niet systematisch gebeurt. Want het is een dom tijdverlies om het allemaal manueel te doen en uiteindelijk hebben wij niets te verbergen. Zodra iemand in het vak het doet, zullen de cliënten het overal vragen. Op dit moment functioneren we met Excel-bestanden en e-mails en het kan voor de cliënt niet snel genoeg gaan. Niet zo vreemd als je er bij stilstaat dat we in elk bedrijf willen weten hoe het staat met het budget, of het budget geresepcteerd wordt enzovoort.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

5.5.2. Big data en kunstmatige intelligentie Big data, geavanceerde gegevensanalyse/data mining, zijn een eerste stap in de geavanceerde technologieën. Vanuit het oogpunt van een beter kennismanagement zijn dit de meest interessante technologiën. In het licht van de

gegevensoverbelasting die we ervaren, is het een erg dringende technologie. Kennistechnologieën kunnen een belangrijke rol spelen. Met de toenemende automatisering en de verbetering van de opzoeking van documenten/gegevens, zijn de analyse en de classificatie van gegevens hoogst belangrijk, vooral voor advocaten. Daarom is deze gegevensanalyse intussen het verst ontwikkeld, toch er zijn nog altijd veel uitdagingen die de juridische professionals opgelost willen zien en ze denken dat big data analytics en kunstmatige intelligentie daar een rol in kunnen spelen. Een geavanceerde gegevensanalyse wordt ook als de meest toegankelijke en haalbare technologie beschouwd. De meeste kantoren vragen in deze context om hulp of zijn al aan het experimenteren, met hun eigen of met externe bronnen. De technologieën zijn zeer relevant om de informatieoverbelasting op te vangen. Er zijn zoveel gegevens (in de wetten, in zaken, altijd veranderende regels, nationaal en internationaal, soms onbetrouwbaar) dat het erg moeilijk te beheren is en de analyse te complex en tijdrovend wordt. Om efficiënter en deskundiger te worden, is er behoefte aan meer efficiënte technieken voor het zoeken, analyseren en selecteren van data/ info die aangepast is aan en relevant is voor de juridische professional. Op dit ogenblik gebruiken juridische professionals databases van juridische

71 uitgevers zoals Strada en Jura, of moeten ze zelfs hun eigen database ontwikkelen. Digitale platformen voor de juridische naleving zijn het overwegen waard. In dit proces bestaat er behoefte aan meer integratie van de databases en de software en aan hun exploitatie. Men moet toegang krijgen tot grensoverschrijdende juridische documenten, gegevens, zaken en inzichten. Dat vereist een koppeling tussen nationale, Europese en zelfs mondiale databases, zodat men in gegevens van andere landen kan zoeken. Het betekent ook dat men vertalingen nodig heeft. In de rechtspraak kan het een inspiratie voor de verweerder/eiser zijn, met meer efficiĂŤntie, specialisatie en prestaties op een internationaal niveau.

"Je moet weten of een uitspraak louter Belgisch is, of Europees, of dat ze bijvoorbeeld van de Wereldhandelsorganisatie komt. Je moet de bron van de wetgeving kennen. Daarom is betrokkenheid bij het fiscale beleid zo waardevol. Omdat je dan de onderliggende redenering van bepaalde wetten kunt begrijpen. Maar je moet ook kunnen uitzoeken waar ze vandaan komen." Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

"Je moet de gegevens kunnen gebruiken om heel snel te kunnen zeggen wat er in de wet staat, wat de oorsprong is, wat op jouw zaak van toepassing is, of er al Belgische of Europese literatuur/jurisprudentie bestaat, bij voorkeur ook uit een ander land. En dan komt de vraag: hoe doe je dat efficiënt? Doe je het zoals wij het altijd hebben kunnen doen, door een heel leger van jonge mensen in te zetten? Ze zijn minder duur, maar het is niet langer te rechtvaardigen, gelet op het volume en op het feit dat je je moet voorbereiden als je een claim ontvangt. Je zult onmiddellijk vastlopen – tenzij je het efficiënt kunt doen. Het gaat om het verenigen van kennis. Je wilt je jonge mensen laten werken zodat zij erover kunnen nadenken en we hebben materiaal dat ze kunnen analyseren. Dat materiaal willen we liefst kwalitatief gecentraliseerd zodat je ook weet wat ze hebben bekeken. Op die manier kun je ook achteraf een evaluatie maken." Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

"De autoriteiten staan veel sterker in al die zaken, zodat wij ook data mining-technieken moeten gebruiken. Alleen zo kunnen we zeggen dat we alle gegevens in kaart brengen. Wij hebben daar teams voor. De vraag is wat andere organisaties hebben. Als wij een cliënt hebben en er een groot btw-onderzoek komt, kunnen wij op elk ogenblik zeggen dat PwC een uitgebreid forensisch team heeft en een wereldwijd netwerk dat we onmiddellijk kunnen inschakelen. We hebben ook al die gegevens nodig, uit mailboxes, de boekhouding enzovoort, zodat we een wereldkaart kunnen uittekenen die een beeld geeft van het probleem." Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

De systemen voor kennismanagement moeten over een database beschikken die verder verrijkt is met samenvattingen, commentaren, artikels (zaken...) en links naar bijkomende, meer gedetailleerde informatie. Je moet de voorgeschiedenis

kunnen zien, de herkomst en evolutie van juridische documenten kennen om meer begrip te krijgen en een zaak op te bouwen. Deze kennistools zouden bovendien gebruiksvriendelijker moeten zijn. Ze moeten verschillende interfaces hebben (ook op iPad, mobile), als een app werken of in e-books met de mogelijkheid van offline gebruik, een bibliotheekfunctie hebben en updatewaarschuwingen geven. Gelet op de globalisatie moet de tool in verschillende talen beschikbaar zijn en kunnen vertalen, zelfs als de vertaling niet perfect is. Er moeten tutorials zijn. Cliënten zouden ook graag de mogelijkheid hebben om met de gegevens te werken, bijvoorbeeld door commentaren te schrijven, informatie te downloaden, te kopiëren, te knippen en plakken, af te drukken (al dan niet tegen betaling) of ze aan (interne of externe) sociale media te linken. Ten slotte zou er een spraakgestuurde zoekfunctie moeten zijn.

73 "De mensen willen meer en meer digitale technologie, we moeten in die richting evolueren. De reis is al begonnen. Maar een e-book is niet zomaar een elektronische kopie van de papieren versie. Om de diensten te krijgen die je wilt, heb je meer dynamische elementen nodig. In een publicatie verschillenden bronnen met elkaar verbinden, dat maakt de publicatie waardevoller!” John Hames, belastingadviseur, EY.

“Informatie beter presenteren en verzekeren dat de juiste info eenvoudig wordt gevonden, dat is mijn stokpaardje. Dat in combinatie met een hedendaagse en kwalitatieve service. Ik denk aan chatbots, niet als digitaal gadget zoals bij sommige mensen, maar als hulpmiddel voor het zoeken. Tegen een zoekmachine praten in plaats van typen verandert veel. Als je schrijft, haal je maximaal 70 woorden per minuut. Als je spreekt, worden dat er 200, dat gaat dus een stuk sneller. Je formuleert de dingen anders, je geeft meer informatie en een goede zoekmachine zal ook beter antwoorden.” Luc Joosten, adviseur kennismanagement, FOD Financiën.

“Het is voor ons essentieel om meteen te kunnen nagaan of er een gelijkaardig proces geweest is in Italië. Het maakt niet uit in welke taal het geschreven is; we zouden meteen de procedure of de beslissing moeten kunnen verifiëren, de gebruikte argumenten moeten kunnen raadplegen en ook moeten kunnen onderzoeken waarom een proces gewonnen of verloren is. De vertaling van deze documenten is ontzettend belangrijk, ook al is ze misschien niet perfect. Nu gebruik ik een eigen toepassing voor de vertaling, maar zoiets zou vanuit een internationale groep georganiseerd kunnen worden.” Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

Respondenten stippen aan dat een scheiding tussen interne en externe gegevenstoegang en diensten een goede zaak zou zijn. Een intern deel voor de collega's, met toegang tot meer gegevens, commentaar, diensten en abonnementen, en een extern deel voor cliënten of zelfs concurrenten, met alleen de elementaire informatie en met de mogelijkheid om meer gedetailleerde informatie te krijgen tegen betaling volgens het gebruik. Er bestaat behoefte aan verschillende soorten verbeteringen, met als ultieme uitdaging de verdere optimalisatie van het zoeken, analyseren en classificeren van nog meer gegevens. In plaats van een klassieke zoekfunctie (met een boomstructuur) zou het een efficiëntere

transversale zoekmachine zoals Google moeten zijn die antwoord geeft op meer vragen/problemen dan traditionele thema’s en slimme oplossingen vindt. Kunstmatige intelligentie, waar reeds tot op zekere hoogte mee wordt geëxperimenteerd, zal hierin zonder twijfel een groot aandeel hebben, gezien de talrijke mogelijkheden om kennismanagement naar een hoger niveau te tillen. "We geloven nu meer in artificiële intelligentie. De klassieke opzoeksystemen zijn voltooid verleden tijd. Het opdelen van informatie in mappen die in boomstructuur staan levert geen concrete antwoorden op basis van gecombineerde elementen. Een vraag kan slechts sluitend beantwoord worden met informatie van overlappende bronnen en door combinaties van verschillende zoektermen die tot verschillende categorieën kunnen behoren. De technologische vooruitgang maakt het veel gemakkelijker om informatie die integraal in een grote container is verzameld verticaal te doorzoeken. Wat je nodig hebt, is een doordachte en efficiënte zoekmachine." Elfri De Neve, advocaat.

Predictieve justitie zou een ander toepassingsgebied voor kunstmatige intelligentie kunnen zijn: op basis van geavanceerde data mining en het

75 leren uit zaken zou het resultaat of het succes van een zaak/proces voorspeld kunnen worden. Sommige advocaten werken al mee aan experimenten. De belangrijkste vermelde voordelen zijn: meer neutraliteit, meer efficiëntie in de voorbereiding en in een betere positie verkeren om met meer succes te verdedigen of te vervolgen. Dit zou dus niet alleen voor particuliere maar ook voor openbare juridische professionals kunnen werken. Toch zijn er nog altijd veel vragen en discussies. Zo vraagt het debat over algoritmen veel aandacht. Kunnen alle gegevens open zijn? Hoe regelt men de bescherming van de gegevensprivacy? Alle zaken zouden immers anoniem moeten worden gemaakt. Zullen er voldoende gegevens/zaken beschikbaar zijn en wat is de kwaliteit? Welke zaken worden geselecteerd, hoe, door wie, en wat is hun waarde? Hoe kunnen we internationale grenzen overstijgen en met vertalingen werken? "Er bestaat software die algoritmen gebruikt om het resultaat van een proces te voorspellen. Predictis lijkt iets in die zin te doen. Ik veronderstel dat het programma de bestaande jurisprudentie bevat en in een heel specifieke context op basis van goed gekozen trefwoorden een voorspelling geeft van de slaagkans van je zaak, in de vorm van een percentage. Dat zou interessant kunnen zijn op voorwaarde dat je over een goede database

met informatie beschikt en dat de trefwoorden logisch en efficiënt worden gebruikt. De kwaliteit van de database is dus cruciaal opdat de tool een echte toegevoegde waarde zou leveren. Jammer genoeg hebben wij in Luxemburg geen vrije toegang tot de database van de rechtspraak. Als je een specifiek verzoek over een bepaalde zaak hebt, moet je trefwoorden opgeven aan de centrale informatiedienst van het parket die de sortering uitvoert en je vervolgens toegang geeft tot het resultaat van de opzoeking. Als alternatief moeten wij zelf opzoekingen doen op basis van wat wij bezitten, onze abonnementen op gespecialiseerde tijdschriften zoals Pasicrisie Luxembourgoise. Het zou ook interessant zijn om over een volledig, gecentraliseerd systeem te beschikken waarin de advocaten zelf informatie zouden kunnen invoeren, met trefwoorden voor opzoekingen in de complete rechtspraak. Die tool moet natuurlijk goed geconfigureerd zijn, met een logische boomstructuur en de mogelijkheid om op meerdere trefwoorden te zoeken. En zijn efficiëntie zou in grote mate afhangen van de rechtspraak die erin beschikbaar is." Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

“Big data heeft niet alleen invloed op de werking van bedrijven, ook de overheden maken er steeds meer gebruik van. Als advocaat kun je niet aan de zijlijn van deze evolutie blijven staan. We hebben krachtige en analytische tools nodig die aangeven wat relevant is, die kunnen classificeren, onthouden en bijsturen. De grote hoeveelheden, taal en landsgrenzen mogen geen belemmering zijn. Dergelijke tools moeten eveneens de mogelijkheid bieden om statistieken te trekken en een accurate filtering toe te passen. Het is uiteraard nog steeds aan de advocaat om de gevonden informatie correct te bundelen en de relevantie voor de case te distilleren. Door het grote volume aan informatie worden cases moeilijker en krijgen ze sneller verschillende facetten. Om te winnen moet je soms heel innovatief zijn én moet je efficiënt en doordacht de juiste info kunnen ontsluiten. Wij werken zelf aan zo’n (ontwikkelings-)project en zijn in bespreking met uitgevers.” Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

Nog verder in de toekomst zullen rechterlijke beslissingen deels gemaakt worden door kunstmatige intelligentie. Dat wordt als een uitdagend maar nog ver verwijderd concept gezien.

"En dan in een volgende fase, vermoedelijk binnen de 15 jaar, zullen we een 80/20 regeling krijgen waarbij ik schat dat 80% van de uitspraken door een computer gemaakt zullen worden. Maar toch zullen er nog altijd (menselijke) rechters zijn ter nazicht van het resultaat of voor die gevallen waarin het systeem geen antwoord kan vinden. Er zijn zaken die ethisch moeilijk liggen. Dit aan een datasysteem overlaten lijkt op het eerste zicht onmogelijk. Toch, elk ethisch model is verschillend, met ethische dilemma’s waarover je uren kan discussiëren en waardoor je tot totaal verschillende oplossingen kan komen. De mens die geen vooroordelen en afwijkende eigen normen en waarden heeft die niet door elke weldenkende medemens worden gedragen

en die geen fouten maakt, dient nog uitgevonden te worden. De mogelijkheden en kundigheid van de rechter in waarheidsvinding en rationeel oordeel, blijven beperkt tot die van de feilbare mensensoort waarvan hij deel uitmaakt. Het belang van het eigen vooroordeel, de captatio benevolentiae en de emotie blijven bestaan en beïnvloeden elk mens (en dus ook de rechter) in zijn oordeel. Hieruit kan dan weer geoordeeld worden dat in een nog verdere toekomst de falende mens van wie de beslissing afhankelijk is van emotie, stemming en vooroordeel kan vervangen worden door algoritmes en neutrale, neurale systemen die werken met algemeen aanvaarde criteria die kunnen teruggevonden worden door het systeem in andere megadata." Elfri De Neve, advocaat.

In alle discussies komt de relevantie van de bescherming van de gegevensprivacy ter sprake. De gebruikte gegevens moeten anoniem worden gemaakt.

5.5.3. De cloud De cloud is interessant voor de bewaring en de uitwisseling van informatie en documenten. De meeste respondenten willen experimenteren en ervaring opdoen met een interne, gesloten en beschermde cloud, om pas daarna ook hun cliënten te betrekken in het gebruik ervan. Men maakt zich behoorlijk veel zorgen over de gegevensveiligheid.

5.5.4. Blockchain Blockchain is de meest futuristische technologie. Het is een fascinerende maar uiterst complexe technologie. Voor veel respondenten blijven de mogelijke toepassingen vaag en zijn er heel wat vragen en twijfels. Blockchain is ongetwijfeld een bijzonder geavanceerde technologie, meer een

77 revolutie die met het toekomstige potentieel ruime aandacht verdient. Een van de mogelijke relevante toepassingen die worden vermeld is het gebruik als bewijs van auteursrecht en eigendom van ideeĂŤn, dus voor de bescherming van het intellectuele eigendom (van het begin tot het einde van het proces). Men zou blockchain ook kunnen gebruiken voor intelligente contracten, met de automatisering van bijvoorbeeld verzekeringspolissen of contracten voor financiĂŤle transacties, of om cliĂŤnten advies te geven over hun toepassingen van kunstmatige intelligentie. Maar er zijn nog veel obstakels. Blockchain, de verschillende toepassingen ervan en de juiste werkwijze zijn relatief onbekend. Het is de vraag of de rechtbank dit soort bewijzen zal aanvaarden. Er is dus authenticatie nodig.

"Het is nog te veel toekomstmuziek. Als advocaten zien wij niet echt hoe blockchain ons van nut kan zijn; ik kan de impact op ons beroep niet inschatten. Wij bekijken het vanop afstand met interesse, maar het is nog te vaag." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"Een ander interessant onderwerp is volgens mij de veelbesproken blockchain, die de manier van werken in bepaalde sectoren totaal dreigt te veranderen. In dat domein zijn de Fransen verder gevorderd dan de rest. Volgens de ingewijden is een blockchain een soort ITregister voor de bewaring van bepaalde verrichtingen, gegevens en transacties. Die beveiligde, uitsluitend door de leden van de blockchain gebruikte omgeving zou inderdaad toepassingen kunnen vinden in het domein van het recht. Ze zou nuttig zijn voor alles wat verband houdt met het bewijsrecht: geschillen over uitvindingen, auteursrecht, intellectueel eigendom, tekeningen, modellen, artistieke creaties enzovoort. In die problematiek is het altijd de anterioriteit die telt. Sommige scheppers en auteurs beslissen op een bepaald ogenblik om over te gaan tot een registratie bij het INPI in Frankrijk, of om op Europees niveau een octrooi aan te vragen. Vaak wordt een brevet, een merk of een tekening pas geregistreerd om het auteurschap te bevestigen wanneer het product al klaar is. Met blockchain is een digitale, onveranderlijke registratie denkbaar in elke stap van het creatieve proces, van de schets of het idee tot het voltooide product. Alle voorafgaande stappen van de studie, de creatie en de ontwikkeling van het product zouden dan correct en met een vaste datum in een onveranderlijk

register gedocumenteerd zijn. De auteur beschikt dus over het bewijs van de anterioriteit. Hij kan aantonen dat hij op een gegeven ogenblik een gegeven idee had, dat hij al een schets of een ontwerp had gemaakt om tot het afgewerkte product te komen. Op die manier zou de technologie het aantal geschillen beperken, door te bewijzen dat het idee van bij het begin bij deze of gene auteur ontstaan is. Alle stappen van de creatie zouden zorgvuldig elektronisch gedocumenteerd zijn. De vraag of de rechtspraak die documentatie kracht van bewijs zal geven, is cruciaal. Ik ben er vrij zeker van dat we op min of meer lange termijn zo ver zullen komen. Maar de wereld van het recht is traditionalistisch en zeer gehecht aan de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek over het bewijsrecht. Ze heeft veel tijd nodig om nieuwe technologieĂŤn te aanvaarden. Ik denk dat de juristen en de rechtspraak zich nog niet bewust zijn van de impact van al deze technologieĂŤn op het dagelijkse leven van de mensen. Zodra dat bewustzijn er komt, zal blockchain zich ontwikkelen. De wetgever zal het onderwerp hoe dan ook moeten onderzoeken en zich moeten uitspreken over de geldigheid van blockchain als bewijsmiddel, en meer bepaald over de garantie van de authenticiteit en de onschendbaarheid van de opgeslagen gegevens. Er kunnen wetten komen die de technologie

omkaderen en richtlijnen geven, met eisen die men moet respecteren in termen van de beroepseer van de scheppers en de ontwikkelaars van blockchain en in termen van de informatieveiligheid. En er is vooral een regulator nodig die het allemaal kan controleren." Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

79 Blockchain heeft een groot potentieel om ondersteuning bieden bij intelligente contracten. "Intelligente contracten, de zogenaamde smart contracts, worden vrijwel automatisch aangemaakt, met een min of meer klassieke uitvoeringsmodaliteit. Je zou in een blockchain een modelcontract kunnen afsluiten dat elektronisch wordt ingevoerd (de computer zou de juridische clausules automatisch vertalen). Wanneer alle voorwaarden van dat contract voldaan zijn, zal het automatisch worden uitgevoerd. Een verzekeringscontract voor bijvoorbeeld een wijnboer zou een voorbeeld van een smart contract kunnen zijn. De boeren verzekeren zich in principe tegen onweer, natuurrampen, een uitzonderlijke hagelbui of een droogte die hun wijngaard treft. Veronderstel nu dat er zich een ernstige klimaatgebeurtenis voordoet (hagel of droogte). In de klassieke situatie moet de wijnboer dan kunnen aantonen dat de verzekeraar de dekking moet uitkeren, dus dat er een schadegeval bestaat. Hij moet dat kunnen documenteren. Met een smart contract wordt dat veel gemakkelijker. Men zou namelijk vooraf in de blockchain een koppeling kunnen configureren tussen de wijngaard en de gegevens van het nationaal meteorologisch instituut. Als dat instituut een hagelbui of een uitzonderlijke droogte gedurende 60 dagen, met

5.5.5. Cyberveiligheid temperaturen van meer dan 40°C, op de wijngaard registreert en de wijnboer schade vaststelt, kan die laatste onweerlegbaar bewijzen dat hij door een klimaatgebeurtenis getroffen is. Er is dan geen discussie mogelijk, het contract wordt automatisch uitgevoerd en de verzekeraar moet betalen. Dat is een concreet voorbeeld van een smart contract in de blockchain. Het stelt echter wel problemen in het geval van een programmeerfout. In principe kan een programmeerfout in een smart contract in een blockchain niet worden gecorrigeerd omdat het contract onveranderlijk is. Omgekeerd kunnen klassiek opgestelde contracten altijd worden gewijzigd. Achter deze nieuwe technologie schuilt een intellectueel mechanisme dat niet noodzakelijk eenvoudig is. Het illustreert de essentiële rol van de programmeur die de ‘juridische clausules’ in computercode moet omzetten. Het verband tussen het juridische aspect en de informatica is volgens mij bijzonder belangrijk.” Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

Zoals reeds vermeld, is cyberveiligheid een grote bezorgdheid voor alle spelers. Dat wordt duidelijk aangegeven door de respondenten (in alle landen). Cyberveiligheid wordt gezien als de voornaamste uitdaging van de innovatie in nieuwe technologieën. Dat geldt zowel voor de juridische als voor de fiscale sector. In de resultaten nemen we ook waar dat de verschillende bemerkingen en afvragingen in verband met de innovatietechnologieën als veel belangrijker worden beschouwd in de fiscale dan in de juridische sector, waarbij opnieuw blijkt dat bij juristen nog altijd een sterke weerstand tegen innovatie bestaat. De hoge score voor de uitspraak dat nieuwe technologieën tot meer druk en behoefte aan openheid en transparantie zullen leiden, wijst erop dat de juridische professionals innovatie meer als een dreiging dan als een opportuniteit zien. Blockchain vindt men momenteel geen belangrijke technologie, wat aantoont dat beide sectoren het gevoel hebben dat dit veeleer een technologie voor de verre toekomst is.

UITDAGINGEN ROND INNOVATIE IN NIEUWE TECHNOLOGIEËN (Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk)

Cyberbeveiliging is cruciaal, gelet op de digitalisatie van alle werkprocessen en de in de juridische sector noodzakelijke vertrouwelijkheid

8,6 8,1

7,7

Nieuwe technologieën leiden tot een toenemende druk en een grotere behoefte aan openheid en transparantie in de juridische sector

7,2

7,8

Goede technieken voor data mining zullen de bedrijven in staat stellen om sneller en efficiënter te zijn en hun prestaties te verbeteren

6,9

7,3

De voorspellende kracht zal cruciaal zijn voor de differentiatie (bv. een algoritme dat succes helpt voorspellen)

6,4

7,0

Blockchain zal een dramatische impact hebben op de organisatie van domeinen zoals registers, kadasters en notariële diensten, en kan potentieel het intellectuele eigendom beïnvloeden

5,9

6,9

De blockchaintechnologie zal een revolutie in de sector teweegbrengen

Fiscaal

5,4

Juridisch

81 5.5.6. Kennis van de nieuwe technologieën en intentie om ze te implementeren De meerderheid van de respondenten verklaart de verschillende nieuwe

chatbots, smart contracts en softwareintegratie.

technologieën te kennen. De kennis is minder bij de advocaten dan bij de belastingprofessionals (in lijn met hun mindere betrokkenheid bij innovatie). De advocaten zijn vooral minder goed op de hoogte van eDiscovery,

NIVEAU VAN DE KENNIS VAN NIEUWE TECHNOLOGIEËN (% dat de technologie niet kent) 30

Tools voor het vinden van talent Chatbottechnologie

eDiscovery Blockchain

Voorspellende algoritmen

Big data Software-integratie (nl. ERP, CRM, DBMS ...)

Telematica / geautomatiseerd fiscaal beheer Cloud Richtlijnen en tutorials (virtuele assistenten, audiovisuele communicatie) Geautomatiseerde opzoeking van juridische documenten/ gegevens, software voor analyse en classificatie Systemen en apps die de gebruikers rechtstreeks toegang geven tot de bestanden en projecten in uitvoering

43 33

Smart contract

Kunstmatige intelligentie (nl. machineleren, deep learning) Cyberbeveiliging van de processen (nl. versleutelde informatie)

16 15

5 4

11 11

Fiscaal

27 27

24 23

Juridisch

41 38

Wanneer we bekijken hoe de verschillende technologieën in de juridische en de fiscale sector (bij degenen die de technologie kennen) worden geïmplementeerd, zien we dat de implementatie van de meeste technologieën nog altijd beperkt is. De

implementatieniveaus zijn gemiddeld lager in de juridische sector dan in de fiscale sector. De in de juridische sector meest geïmplementeerde technologieën

zijn de cloud, systemen en applicaties die de gebruikers rechtstreeks toegang geven tot bestanden, geautomatiseerde juridische documenten en chatbots.

MATE VAN IMPLEMENTATIE VAN NIEUWE TECHNOLOGIEËN - JURIDISCH (basis: respondenten die de technologie kennen)

50%

100% 44

Cloud Resultaatgericht: op prestaties en het zoeken van oplossingen gefocust management Geautomatiseerde opzoeking van juridische documenten/gegevens, software voor analyse en classificatie

Chatbot-technologie

Cyberbeveiliging van de processen (nl. versleutelde informatie)

Richtlijnen en tutorials (virtuele assistenten, audiovisuele communicatie)

Telematica / geautomatiseerd fiscaal beheer

Big data

Software-integraties (bijvoorbeeld: PGI, CRM, SGBD…) eDiscovery

Kunstmatige intelligentie (nl. machineleren, deep learning)

89 92

Smart contract

Voorspellende algoritmen

Blockchain

Tools voor talent management

Geïmplementeerd

Nog geen intentie om het te implementeren

83 Het hoge implementatieniveau van de chatbots is verrassend, gezien de beperkte kennis van de chatbottechnologie bij de advocaten. Dit suggereert dat sommige advocaten er in hoge mate gebruik van maken.

In de fiscale sector zien we hetzelfde: werken in de cloud is de meest geïmplementeerde technologie. Ook in de andere Europese landen is dit op grote schaal geïmplementeerd. In de belastingsector wordt eveneens

veel gebruikgemaakt van systemen en applicaties die de gebruikers rechtstreeks toegang geven tot bestanden, richtlijnen en tutorials.

MATE VAN IMPLEMENTATIE VAN TECHNOLOGIEËN - FISCAAL (basis: respondenten die de technologie kennen)

50% 62

Cloud Resultaatgericht: op prestaties en het zoeken van oplossingen gefocust management Geautomatiseerde opzoeking van juridische documenten/gegevens, software voor analyse en classificatie

Cyberbeveiliging van de processen (nl. versleutelde informatie)

66 43

Tools voor talent management

Geïmplementeerd

90 38

62 90

Kunstmatige intelligentie (nl. machineleren, deep learning)

Blockchain

Software-integraties (bijvoorbeeld: PGI, CRM, SGBD…)

Voorspellende algoritmen

Telematica / geautomatiseerd fiscaal beheer

Smart contract

Richtlijnen en tutorials (virtuele assistenten, audiovisuele communicatie)

eDiscovery

Chatbot-technologie

Big data

100%

Nog geen intentie om het te implementeren

TEVREDENHEID VAN DE JURIDISCHE EN FISCALE KANTOREN

6. Tevredenheid van de juridische en fiscale kantoren Tevredenheid over de implementatie Zoals we reeds aanhaalden, zijn de respondenten in beide sectoren ervan overtuigd dat innovatie noodzakelijk en in aantocht is. Maar in beide sectoren en vooral bij de advocaten is de tevredenheid over het niveau van de innovatie in de sector erg laag. Meer dan zes op tien advocaten geven de implementatie van innovatie in hun organisatie een onvoldoende. Bij de belastingadviseurs is dat vier op tien. Men zou voorzichtig kunnen zeggen dat het tevredenheidsniveau het laagst is bij de kleinere kantoren en hoger bij de grotere kantoren. Deze lage tevredenheidsniveaus geven een indicatie van de uitdagingen die innovatie met zich meebrengt. (Zie het volgende hoofdstuk). De tevredenheidsscores zijn in de BeLux lager dan in Nederland, maar voor de juridische sector even hoog als in de andere landen en voor de fiscale sector hoger dan in de andere landen.

TEVREDENHEID OVER HET NIVEAU VAN INNOVATIE IN DE ORGANISATIE (Schaal 1-10, 1=zeer ontevreden en 10=zeer tevreden)

Score

BeLux (%) Juridisch N=104

Fiscaal N=109

8-10

13%

18%

6-7

26%

41%

1-5

62%

40%

Gemiddelde

4,8

5,9

TEVREDENHEIDSNIVEAU OVER DE MATE VAN IMPLEMENTATIE VAN INNOVATIE IN DE JURIDISCHE EN FISCALE SECTOR (Schaal 1-10, 1=zeer ontevreden en 10=zeer tevreden) Juridisch

Gemiddelde

BeLux

6.4

4.8

4.7

4.9

Fiscaal

Gemiddelde

BeLux

6.0

5.9

5.6

5.3

OBSTAKELS VOOR DE IMPLEMENATIE VAN INNOVATIE

7. Obstakels voor de implemenatie van innovatie

7.1. Belangrijkste obstakels De behoudsgezinde juridische sector kent ernstige obstakels voor innovatie. De in de kwalitatieve interviews aangehaalde obstakels kunnen in vier categorieën worden onderverdeeld: economisch-financieel, technisch en educatief, juridische en privacyproblemen en culturele/gedragsobstakels.

• Bij de economisch-financiële

obstakels vinden we de kostenargumenten en de onduidelijkheid over het rendement van de investering. Innovaties en aanpassingen impliceren extra kosten voor technologie en opleiding.

De toekomstige resultaten zijn onduidelijk of, anders bekeken, de momenteel waargenomen financiële resultaten zijn nog goed genoeg om zich geen zorgen te maken over de toekomstige resultaten.

• De technologische en educatieve

obstakels voor innovatie zijn onder meer de moeilijkheid om de nieuwe technologieën in de sector/ het bedrijf toe te passen en de complexiteit van de implementatie van de nieuwe technologieën. Respondenten vrezen een intern gebrek aan technische vaardigheden en gebrek aan IT-kennis en opleiding. Daarnaast zijn advocaten traditioneel

alleen in juridische materies opgeleid, zodat innovatie culturele en taalverschillen met zich kan meebrengen.

• Juridische en privacyproblemen. Innovaties hebben een impact op de wet, zodat ook de wetten moeten veranderen. Men vreest in een grijze zone te werken, met het risico illegaal bezig te zijn. Er bestaan verschillen tussen de nationale wetten en dat leidt tot complexiteit wanneer men in een internationale omgeving werkt. De problematiek van de privacy en de gegevensbescherming maakt het nog complexer.

91 • Culturele en gedragsobstakels "Je hebt bijvoorbeeld als professional in de financiële sector, als bankier, de plicht om je klant te kennen, hem zo goed mogelijk te identificeren en vooral te verifiëren of de persoon die je als klant van je bank aanvaardt geen voorwerp is van een onderzoek naar witwaspraktijken of andere zeer ernstige strafrechtelijke onderzoeken. Het is dus de vraag hoe je de klanten optimaal kunt identificeren, hoe je de KYC- en AML-plichten kunt nakomen. Hoe identificeer je de klanten als je een internetplatform bent en er geen fysieke ontmoeting meer is? Hoe kun je de financiële stromen identificeren (herkomst en traceerbaarheid van de fondsen)? Welke diensten mag je een klant die je aanvaard hebt aanbieden, en vooral in welke omstandigheden? Veronderstel dat je beleggingsdiensten aanbiedt en de klant een lijst voorlegt met vragen als ‘bent u gehuwd, hebt u kinderen, bezit u een kapitaal, in welk domein wilt u beleggen, wat is uw risicobereidheid, wilt u op de eerste plaats uw kapitaal beschermen? Ja, nee enz.’ Hoe kun je als virtueel platform het beleggersprofiel van je klanten correct kennen? Ben je verplicht om informatie te verschaffen, advies te geven? Zo ja, hoe doe je dat als je de klant nooit ontmoet, als er geen enkele uitwisseling is? In Frankrijk en ook in Luxemburg worden al die vragen al gesteld." Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

komen vooral voor bij de oudere, conservatievere generatie. Men krijgt de indruk dat het moeilijk is om gewoonten en mentaliteiten te veranderen, om te evolueren van een introverte, defensieve houding naar een meer open en progressieve houding. De overgang van competitief wantrouwen tussen juristen naar delen en samenwerken met elkaar is niet eenvoudig, net als de verandering van de gezagspositie naar klantgerichtheid.

"En zo gaan we beetje bij beetje vooruit, maar in het recht gaat het altijd iets trager. Het is wat archaïsch. Verandering is moeilijker tot stand te brengen in een ongelooflijk behoudsgezind instituut.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

De belangrijkste obstakels voor innovatie in zowel de juridische sector als de belastingsector zijn de hoge kosten en de doelstellingen op korte termijn. Dat suggereert een tegenzin voor investeringen (op lange termijn) en een interne weerstand tegen veranderingen. Het wijst er ook op dat innovatie vaak niet als prioritair wordt beschouwd (tegenover andere absolute prioriteiten) of dat men de winst op korte termijn belangrijker vindt. Het zou ook kunnen suggereren dat de opbrengsten in de juridische sector nog hoog genoeg zijn.

De situatie bij de belastingadviseurs lijkt sterk op die van de juristen, maar zij hechten nog meer belang aan de economische omstandigheden. Zij vinden de hoge kosten doorslaggevender en vermelden vaker dan advocaten dat innovatie een “verslinder van honoraria” is. De advocaten zullen eerder het gebrek aan bevoegd personeel als struikelblok aangeven.

7.2. Technologie als dreiging De nieuwe technologieën zijn een bron van ernstige ongerustheden in het juridische beroep, met een verzet tegen innovatie als gevolg, vooral in de oudere en de meer traditionele deelsectoren. Een eerste ongerustheid is de vrees om overweldigd te worden en zich hulpeloos te voelen. De juridische professionals vrezen dat zij al deze technische evoluties niet zullen kunnen volgen, omdat ze constant veranderen, duur zijn om te ontwikkelen en te implementeren en misschien complex om te gebruiken. De evoluties vereisen internationale compatibiliteit en aanpassing (verschillen, talen) en er is een gebrek aan IT-opleiding en personeel met ITvaardigheden.

BELANGRIJKSTE OBSTAKELS VOOR INNOVATIE - BELUX Schaal 1=helemaal geen obstakel, 10=reëel obstakel)

7,2 7,2

Hoge kosten

6,9 7,0

Andere doelstellingen hebben een hogere prioriteit Gebrek aan bevoegd personeel

6,5 6,7

Te veel druk om doelstellingen op korte termijn te bereiken

6,8 6,5 6,6 6,5

Verslinders van honoraria (gebruik van financiële middelen dat niet aan de bedrijfsresultaten bijdraagt)

6,2 6,4

Gebrek aan tools of systemen om innovatie te promoten

6,0 6,3

Weerstand tegen organisatorische verandering Onzekerheid van de vraag / gebrek aan marktgegevens / gebrek aan gegevens van klanten / partners / interne cliëntgegevens

5,9 5,9

Rendement van de investering blijft te lang uit

5,6

Er is geen effectieve manier om de bijdrage aan het bedrijf te meten

5,6 5,4

Angst om vergissingen te begaan of verkeerd te zijn

5,2

Gemakkelijk te kopiëren ontwikkelingen

4,8

Fiscaal

Juridisch

5,3

6,3

6,0

"Het is erg ingewikkeld, zeker voor een onderneming als de onze. Wij moeten immers procedures volgen, wij moeten machtigingen krijgen en altijd onthouden dat wij een revisor zijn en niet aan de gegevens van de cliënt mogen raken. Wij kunnen dus geen informaticasysteem voor een cliënt beheren. Is een informaticasysteem interessant op internationaal, op Europees niveau? Ja, voor sommige activiteiten zoals gestandaardiseerde rapportage (bv. de landrapportage of de btw) is het dat zeker. Wij proberen het ook met de transferprijzen: ze gebruiken een universele methodologie met bepaalde lokale eigenheden. Het is dus loigsch om in gedeelde tools te investeren.” John Hames, belastingadviseur, EY.

Een tweede ongerustheid is de vrees om zich verouderd en nutteloos te voelen. Geautomatiseerde procedures, geautomatiseerd kennismanagement, de komst van goedkopere paralegale medewerkers en beter geïnformeerde cliënten leiden ertoe dat de advocaat minder nodig is.

"Vroeger had je een uur nodig om een contract op te stellen, nu heb je genoeg aan vijf minuten. De advocaat ‘verliest’ dus 55 minuten werk. Als er minder werk is voor de advocaten, zijn er ook minder advocaten nodig." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

"Zullen de cliënten nog advocaatgeneralisten nodig hebben? Minder dan vroeger, want de concurrentie op de markt neemt voortdurend toe. Alles kan nu online en de ‘rocket lawyers’ (bedrijven die goedkope juridische diensten leveren) zullen weldra ook naar België komen, alles op het internet zetten en de kennis delen. Alles zal met één klik bereikbaar zijn. Consumenten hebben nog steeds graag persoonlijk contact met de advocaat, maar zijn ze bereid om 150 euro per uur te betalen voor wat ze ook op het internet kunnen vinden?” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

Een derde dreiging is het gevaar voor de privacy en de cyberveiligheid. Ook zij vereisen nieuwe technologieën en automatisering en de cliënten zullen hierin ondersteuning nodig hebben. Privacy en gegevensbescherming houden verband met zaken waarin gegevens meespelen, de noodzaak om de nieuwe voorschriften van de AVG (Algemene Verordening Gegevensbescherming) toe te passen en het feit dat gegevens kunnen worden gehackt.

"Het correcte beheer van persoonsgegevens heeft een impact op wat wij wel of niet kunnen doen en hoe wij de dossiers beheren. De wettelijke evolutie rond digitale archivering, digitale gegevensinvoer en de bescherming van netwerken is volop gaande. De FOD Justitie werkt aan een project en wij monitoren wat onze collega's doen om een database van de jurisprudentie aan te leggen. Er bestaat al een platform waarop de verschillende delen van de sector conclusies kunnen uitwisselen en publiceren. Eventueel zou men daar ook vonnissen kunnen publiceren, maar dan anoniem. Dat zou een taak voor u zijn, het zou ons werk gemakkelijker maken." John Hames, belastingadviseur, EY.

7.3. Nieuwe beroepsprofielen Al deze veranderingen zullen een ernstige impact hebben op de human resources van de juridische sector, met een verandering van de rollen en taken. Ze zullen een behoefte scheppen aan nieuwe beroepsprofielen (bv. digitale advocaten) met een meer open attitude en een meer collaboratieve manier van werken. Er zullen ook nieuwe opleidingsmethoden nodig zijn. Hoewel de technologie veel traditionele taken zal overnemen (eenvoudige procedures, complex gegevensbeheer), zal de menselijke factor belangrijk blijven en moet hij op een andere manier worden ontwikkeld. De mens zal belangrijk blijven voor het complexe en het relationele dat

niet door de technologie kan worden ingevuld. Het toekomstige juridische beroep zal meer op consulting en strategie gericht zijn en aan meer gespecialiseerde diensten op maat werken. De nieuwe profielen moeten zich kunnen aanpassen (aan veranderende, complexe omgevingen), moeten flexibel zijn en creatief, open, collaboratief, meertalig, digitaal en technisch georiënteerd, communicatievaardig en klantgericht. "Veel mensen voorspellen het einde van de advocaat-generalist, de advocaat die een beetje van alles doet. De advocaten zijn immers verplicht om zich te specialiseren, want in de generalistische domeinen zullen de geautomatiseerde diensten goedkoper zijn. Je kunt je dus beter specialiseren in een domein waar je de cliënt toegevoegde waarde kunt leveren. Een domein waarin de mensen een beroep zullen blijven doen op advocaten, omdat zij de oplossing kennen.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

De menselijke factor zal dus belangrijk blijven voor moeilijke taken die veel deskundigheid vereisen of voor gevoelige taken waar menselijke creativiteit of morele ethiek relevant zijn. De technologie zal daar misschien niet geschikt voor zijn, of de cliënten zullen die taken niet aan robots willen toevertrouwen. Het betreft advies van hoog niveau en delicate jurisdictie.

"Binnen de tijdspanne die we kunnen overzien zullen we mensen nodig hebben om die databanken te voeden, bijvoorbeeld om artikelen te schrijven van een hoger niveau. Naast het belang van abstracte rechtsgeleerdheid is er nood aan rechtsgeleerden die in concreto kunnen handelen en adviezen kunnen geven aan alle juridische beroepen en actoren in de rechtsbedeling. De kwaliteit van de rechtsgeleerdheid wordt te vaak beperkt door het gebrek aan tijd en de tekortkomingen van het verdienmodel. Rechters worden vandaag te vaak beoordeeld op de snelheid waarmee ze vonnissen en waarbij ze gehouden zijn in een strak keurslijf van de termijn voor de uitspraak. Snelheid, routine en beperkte tijd waarin een opdracht wordt uitgevoerd wordt vandaag veel beter vergoed dan intelligentie en diepgang. Rechtsgeleerden zijn dienaren van het recht dat aan alle burgers toebehoort. Rechtsgeleerden moeten verder en dieper kunnen gaan dan het verdienmodel waarin ze moeten werken. Justitie zou efficiënter, vlugger en zelfs goedkoper kunnen werken indien ze een deel van haar beter personeel de rechtsgeleerdheid laat bedrijven, waarop rechters en ook andere actoren van het recht beroep kunnen doen en die op termijn ook de AI en de megadata voeden samen met de uitspraken van de rechters." Elfri De Neve, advocaat.

"Omdat we minder personeel hebben en de automatisering toeneemt, kunnen we de gewonnen tijd benutten om de kwaliteit van onze publicaties te verbeteren. We zullen meer links leggen, meer links tussen (externe) documenten en ook rechtstreeks naar artikels in andere publicaties. Het zal verder gaan dan alleen maar documenten lezen, we zullen over een echte kennisbank beschikken.” Luc Joosten, adviseur kennismanagement, FOD Financiën.

De jongere generatie Millennials denkt meer technisch, heeft een andere mentaliteit en vindt andere waarden belangrijk dan de oudere generatie die meer egocentrisch focust op concurrentie, rijk worden en status verwerven. Dat betekent dat men meer belang zal hechten aan het evenwicht tussen werk en leven, de levenskwaliteit, de persoonlijke ontwikkeling, het welzijn van de cliënt, het delen en het leveren van een bijdrage om de wereld te veranderen.

"Het is niet ons doel om aan de top van de piramide van een kantoor te geraken (de jonge advocaten hebben die ambitie veel minder). Wat ons aanspreekt, is interessante dingen doen, een evenwicht vinden tussen het privéleven en het werk, geëngageerd zijn, geloven in wat we doen, een einddoel hebben, ons voorhouden dat wij een impact willen hebben. Ik denk dat de technologie het ons over 10-15 jaar gemakkelijker zal maken. Ik denk dat wij veel meer vertrouwen zullen hebben in bepaalde aspecten van de technologie en dat we er meer vrede mee zullen hebben. Dat hoop ik. En ik denk dat we een mentaliteit zullen krijgen waarin we aanvaarden dat we minder verdienen, als dat betekent dat ons leven bevredigender is. Want het is niet leuk of aantrekkelijk om in een advocatenkantoor als een gek te werken in de hoop dat je ooit veel geld zult verdienen. Ik denk dat we meer zen zullen worden." Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

Bijgevolg zal men meer belang hechten aan talent en speciale vaardigheden die de toegevoegde waarde voor de cliënt kunnen verhogen, bv. op het vlak van IT, techniek, strategie en communicatie. Voor het talentmanagement zal het aantrekken, behouden en opleiden van die talenten van groot belang zijn. De kwantitatieve resultaten tonen dat zowel de advocaten als de fiscalisten het grootste belang hechten aan de aanwerving van mensen met aanpassingsvermogen en flexibiliteit als intrinsieke talenten. Ze lijken minder waarde te hechten aan de nieuwe cognitieve eigenschappen die nodig zijn en lijken de eisen van de Millennials minder goed te begrijpen. Dat geldt vooral voor de advocaten.

BELANG VAN PROBLEMEN ROND INNOVATIE IN TALENT MANAGEMENT (Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk)

8,0

Het is cruciaal dat men mensen rekruteert die zich aan nieuwe complexe omgevingen kunnen aanpassen

7,6

8,0

Om echt innovatief te zijn, heeft men nieuwe vaardigheden nodig: creativiteit, flexibiliteit, open mentaliteit, kritisch denken, sociale vaardigheden enz

7,5

7,9

De nieuwe modellen die door innovatie en technologie mogelijk worden gemaakt, moeten al in het basisonderwijs worden opgenomen

6,8

7,3

De professionele teams van het kantoor zullen multidisciplinair zijn, zodat mensen met verschillende ervaring en achtergrond als een team samenwerken

6,4

6,5

Millennials en de generaties Z/Y introduceren een nieuwe manier van denken met een nieuwe benadering van promotie, opleiding, competenties enz

6,0

Fiscaal

Juridisch

“Ze moeten heel analytisch zijn, moeten goed kunnen zoeken en vertalen. Ze moeten intelligent zijn en creatief met hun intelligentie kunnen werken, in plaats van vast te roesten in denkpatronen. Ze kunnen bijvoorbeeld toch iets maken van een zaak die op het eerste zicht hopeloos lijkt.” Ine Lejeune, Partner- Advocaat PwC Legal.

Zoals we al hebben gezien, zal het intern werkmodel veranderen en zullen er nieuwe samenwerkingen op poten worden gezet. De advocatenkantoren zullen meer multidisciplinaire en diverse teams hebben, afhankelijk van de cliënten of de projecten. Naast advocaten en accountants zullen er juridische medewerkers komen voor de meer standaard taken, naast technische en marketingprofielen. De relaties zullen horizontaler zijn, met oudere mensen die samenwerken met jongere om een zekere teamspirit te creëren. Tot slot zal het 'gebruiken' en 'delen' van voorzieningen relevanter worden dan hun bezit en zal netwerken en het delen van middelen en kosten aan populariteit winnen, zoals dat ook in andere sectoren steeds meer gebeurt. Delen wordt de norm: gedeelde kantoren, kantoorcentra, gedeelde platformen, informatie/databases, gedeelde informatie in een beschermde

juridische omgeving (een interne cloud, interne sociale media, chat enz.).

"Ik geloof dat een aantal advocaten heel graag zouden werken in een grote pool waar je elke ochtend kan inchecken, waar plaats, middelen en collega’s zijn met verschillende maar ook gelijke specialismen, waar een ontvangstruimte is, waar uitvoerend personeel ondersteunt, waar jongeren met ouderen samenwerken, waar tweede opinies kunnen geleverd worden, waar alle mogelijke informatie en data, naast de fysieke bibliotheek worden gedeeld, en waarbij per uur, per dag, per week of voor een langere periode kan gewerkt worden aan een relatief goedkoop tarief. Een degelijke pool kan ook deels virtueel of in de cloud werken. De nieuwe generatie studeert, leeft en werkt graag en efficiënt in groeps- of teamverband. In de fysieke pool kunnen ze werken, opzoeken, cliënten ontvangen, vergaderingen organiseren, beroep doen op secretariaatsdiensten of boekhouding en overleggen op de momenten waarop dit aangewezen is, met de mogelijkheid om op andere momenten vanuit hun woonplaats te werken." Elfri De Neve, advocaat.

"Hier zit iets in voor de private sector. Als de fysieke of virtuele ruimte ter beschikking wordt gesteld door een advocaat bestaat de kans dat dit misloopt omdat de organiserende advocaat als leidinggevend advocaat zal aanzien worden, tenzij dit door de overige deelnemers juist wordt verkozen, wanneer ze bv. willen verder bouwen op diens naambekendheid. Terbeschikkingstelling van een gezamenlijke fysieke of virtuele ruimte heeft wellicht meer kans op slagen wanneer dit gedaan wordt door een onafhankelijke investeringsvennootschap of middelenvennootschap, die conflicten tussen samenwerkende of onder een dak werkende advocaten kan overleven." Elfri De Neve, advocaat.

Naast de veranderende profielen, met meer gespecialiseerde professionals, verwachten sommige respondenten de komst van de digitale advocaat. Dat zou iemand zijn met sterke IT-vaardigheden, maar dan in het domein van het recht/ de fiscaliteit, die een brug kan slaan tussen juridische kennis en technische vaardigheden – om geen beroep te moeten doen op (dure) externe ITbronnen die niet vertrouwd zijn met het juridische domein. Deze digitale advocaat zal zowel van nut zijn voor de interne IT-zaken als voor die van de cliënten.

"Vandaag worden wij zowel op bedrijfsniveau als intern opeens met elektronische rapportage geconfronteerd en ontstaat er een technologische behoefte. Wij denken nu aan de aanwerving van meer op IT gefocuste mensen, want wij zijn fiscalisten, wij kennen de wet, wij begrijpen de concepten, maar we hebben de technologische expertise niet. We moeten samenwerken met mensen die accountingsoftware begrijpen, voor de configuraties, de gegevensextractie, de formattering in de tools die de belastingdiensten eisen, voor gegevensanalyses en meer specifiek ook om fouten op te sporen en de gegevens te verifiëren. Misschien moeten we profielen aantrekken die een specifieke expertise hebben in gegevensanalyse. Ik leid de belastingexperts op die met de huidige tools moeten werken. Er gaat veel tijd naar toe, maar

het is het niet langer genoeg. We hebben behoefte aan mensen die tenminste SAP kennen en wie weten wat wij bedoelen als we over de conversie van gegevens in XML of HTML praten. Voor fiscalisten is dat allemaal wartaal, maar het is de realiteit die ons tot de volgende vraag dwingt: 'Welk profiel moeten wij aanwerven en waar zullen we die profielen opleiden als we het niet gemakkelijk intern kunnen doen?’ Deze evolutie is overal ter wereld bezig. Wij volgen de technologische ontwikkeling van ons beroep in andere landen en zien dat iedereen in zijn eigen land bepaalde aanpassingen uitvoert zodat we niet gemakkelijk een voor de rapportage ontwikkelde tool in België kunnen repliceren. We kunnen erover leren en ons laten inspireren maar we zullen zelf ook de juiste mensen moeten aantrekken." John Hames, conseiller fiscal, EY.

SUGGESTIES VOOR DE ORGANISATIE EN BEVORDERING VAN INNOVATIE

8. Suggesties voor de organisatie en bevordering van innovatie betekent dat we een bewustzijn van en een gevoel van dringendheid voor verandering moeten scheppen, vooral in de kleinere kantoren en in het bijzonder met betrekking tot de mogelijkheden van nieuwe technologieën als big data, kunstmatige intelligentie en blockchain, door middel van publicaties, artikels, conferenties en debatten. "Het zou zeker erg interessant zijn om te publiceren over deze onderwerpen. Niet noodzakelijk om een kennisbijbel samen te stellen maar om te leren, om antwoorden op vragen hierover te krijgen. Want ik ben lang niet zeker dat wij ons echt bewust zijn van het belang van deze onderwerpen, hun gevolgen en de vragen die de nieuwe technologieën oproepen.”

8.1. Cultuurverandering

8.2. Opleiding

De cultuur en de hiërarchische structuur van de sector zijn significante obstakels. Een sterke suggestie voor de aanpak van de implementatie zou zijn dat de sector met een open blik kijkt naar de veranderingen in de samenleving en de voorbeelden in andere domeinen volgt.

Innovatie schept nieuwe opleidingsbehoeften in nieuwe ontwikkelingen, alsook nieuwe competenties, zowel voor de professionals als voor de academici. Nieuw talent moet worden geïnformeerd over de wijzigingen/transformaties die zich in de sector voltrekken. Dat

Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

Er is een behoefte aan opleiding in twee domeinen: enerzijds technologische ITopleiding om de nieuwe technologieën te begrijpen en toe te passen, ze te programmeren, te gebruiken en te analyseren, anderzijds opleiding in andere

103 vaardigheden en attitudes, vooral voor de medewerkers van kleinere kantoren en voor de oudere medewerkers. Zij moeten worden opgeleid in de zachte vaardigheden, in andere en nieuwe attitudes, in de relaties met de cliënten en het team, in marketing en communicatie. Het gaat hier zeker ook over doorlopend leren en opleiden.

"Ik denk dat de advocaten er duidelijk belang bij hebben zich rekenschap te geven van de ontwikkeling van de nieuwe technologieën en de digitale wereld. Ze moeten er aandacht aan schenken en ze mogen de boot niet missen. Want volgens mij ligt daar een echt gevaar en moeten we ons aanpassen … Je moet belangstelling opbrengen, begrijpen wat er gaande is en beseffen dat er een echte economie bestaat die van al deze nieuwe technologieën leeft en zich errond ontwikkelt. Je moet de juridische problemen identificeren die de technologieën oproepen en nog zullen oproepen. De nieuwe technologieën zullen ons beroep niet doen verdwijnen maar het ongetwijfeld anders maken. … Het belangrijkste is de vorming: leren en je informeren. Colloquia bijwonen, lezen. Uitwisselingen met professionals uit andere domeinen lijken mij verrijkend … Dat kan door deel te nemen aan colloquia, niet noodzakelijk meteen in het juridische domein maar met meer wetenschappelijke sprekers, in conferenties over kunstmatige intelligentie, over robotica … en blijk geven van openheid van geest … Het is een kwestie van attitude …” Lionel Spet, advocaat, Turk&Prum.

Last but not least worden de universitaire opleiding en de stages ter discussie gesteld. Een respondent suggereert dat het volledige concept van de academische opleiding in de juridische beroepen aan een herziening toe is. Er is behoefte aan

de opleiding van digitale advocaten, met stages voor jonge advocaten waarin het verwerven van ervaring centraal staat, door het uitvoeren van gestandaardiseerde taken tot de observatie van het specialistenwerk. Particuliere opleidingscentra lijken soms beter te presteren dan conservatieve universiteiten. De universiteiten zouden met die centra moeten samenwerken. “Ik denk dat de universiteiten echt werk moeten maken van deze uitdaging. Ze kunnen conferenties organiseren of cursussen over de toepassing van de nieuwe technologieën in het recht. Maar onze universiteiten zijn vaak vrij conservatief, terwijl de mensen die dergelijke opleidingen kunnen geven schaars zijn en vaak door particuliere instellingen worden aangetrokken.” Lionel Spet, avocat, Turk&Prum.

"Als de universiteiten niet evolueren, zal de kloof tussen wat zij doceren en de realiteit van de wereld van de advocaten alleen maar groter worden. De universiteiten moeten, zeker in de volgende jaren, proberen om dichter bij de realiteit van het beroep en dichter bij samenwerking te staan. De studenen moeten al op de banken van de universiteit leren om projecten te beheren en in team te werken.” Adrien van den Branden, advocaat, CMS.

EUROPESE VERGELIJKING

9. Europese vergelijking

9.1. Context Hoofdstukken 5-8 focusten op de specifieke resultaten voor de BeLux. Dit hoofdstuk geeft inzicht in de positie van de juridische en fiscale sectoren in de BeLux in een Europese context.

9.2. Bewustzijn en implementatie van innovatie in Europa Het bewustzijn van de noodzaak van innovatie is in Nederland het grootst. In de BeLux is 80% van de juridische sector zich bewust van de noodzaak van

innovatie maar implementeert slechts 35% ze echt. Dat is ongeveer evenveel als in Spanje en meer dan in Frankrijk, dat duidelijk het minst ver gevorderd is. In de belastingsector komen het bewustzijn en de implementatie van

107 innovatie op gelijke hoogte met Spanje en Frankrijk. Ook hier is Nederland zich het sterkst bewust van de noodzaak van innovatie en haar implementatie, maar het verschil is kleiner dan in de juridische sector. Het feit dat Nederland in sommige aspecten een voorsprong op de andere Europese landen heeft, wordt ook weerspiegeld door het meer formele leiderschap in innovatie van de Nederlandse kantoren. In de BeLux is het formele leiderschap in innovatie het laagst van alle landen. Slechts drie op tien van de advocatenkantoren in de BeLux hebben een formele leider van het innovatieproces. Dat is de helft minder dan in Nederland. In de belastingsector heeft de BeLux opnieuw het laagste percentage kantoren met een formele leider van het innovatieproces. Het verschil is evenwel minder uitgesproken dan in de juridische sector. Toch hebben slechts vier op tien bedrijven een formele leider voor het innovatieproces. Daarnaast is het aantal mensen dat in de BeLux actief aan innovatie werkt heel klein. In de juridische sector is dat aantal het kleinste na Frankrijk, in de belastingsector het kleinste van alle landen. In de juridische sector heeft slechts 7% van de kantoren meer dan vijf mensen die aan innovatie werken. In de belastingsector is het zelfs slechts 3%.

INNOVATIEBEWUSTZIJN %

Juridisch NL

BeLux

Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie, zetten ons ervoor in en bestuderen en/of implementeren innovaties

Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie maar zetten ons er minder actief voor in dan zou moeten

Wij zijn ons niet erg bewust van de noodzaak van innovatie maar bestuderen al een benadering van de situatie

Wij zijn ons niet erg bewust van de noodzaak van innovatie en zijn er niet actief mee bezig

BeLux

Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie, zetten ons ervoor in en bestuderen en/of implementeren innovaties

Wij zijn ons bewust van de noodzaak van innovatie maar zetten ons er minder actief voor in dan zou moeten

Wij zijn ons niet bewust van de noodzaak van innovatie maar bestuderen al een benadering van de situatie

Wij zijn ons niet erg bewust van de noodzaak van innovatie en zijn er niet actief mee bezig

Fiscaal

PERSONEEL DAT BETROKKEN IS BIJ ASPECTEN IN VERBAND MET INNOVATIE %

Juridisch NL

BeLux

Nee

BeLux

Nee

Fiscal

9.3. Problemen rond innovatie In termen van organisatiemodellen kan men uit de studie de conclusie trekken

belangrijke organisatorische veranderingen worden beschouwd. Het belang dat aan deze organisatorische veranderingen wordt gehecht is echter kleiner dan in de

dat in de juridische sector van de BeLux multidisciplinaire teams en de samenwerking met andere professionals, zoals accountants of consultants, als de

BELANG VAN ORGANISATIEMODELLEN - JURIDISCH (Bij respondenten die zich bewust zijn van het aspect. Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk) 6,6 Multidisciplinaire teams (mensen met verschillende werkervaring en achtergrond werken samen)

7,6

6,2

7,1 7,0

Samenwerking met andere professionals per project

6,4

Collaboratief werk (stabiel partnership met verschillende beroepsprofielen)

6,3

Nieuwe manieren van factureren (mogelijk gemaakt door automatisering en AI) voor meer transparantie in plaats van facturering per uur

5,6 4,9

NL Juridisch

7,2

6,5 5,9

4,5

Frankrijk Juridisch

7,0 7,0

6,8

Advocaat met technische kennis (bv. met diploma's in rechten en computertechnologie)

Uitbesteding van activiteiten / eenvoudige taken zoals paralegale diensten

7,2

5,0

BeLux Juridisch

6,4 6,4

Spanje Juridisch

109 juridische sector van de andere Europese landen, we zien dan ook dat er minder aandacht is voor outsourcing en het werken met multidisciplinaire teams.

In de belastingsector ligt het belang dat in de BeLux aan de verschillende aspecten wordt gehecht veel meer in lijn met de andere Europese landen. De

score voor advocaten die technologie gebruiken en samenwerken is zelfs de hoogste van Europa.

BELANG VAN ORGANISATIEMODELLEN - FISCAAL (Bij respondenten die zich bewust zijn van het aspect. Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk)

Multidisciplinaire teams (mensen met verschillende werkervaring en achtergrond werken samen)

7,0

6,3

Samenwerking met andere professionals per project

Collaboratief werk (stabiel partnership met verschillende beroepsprofielen)

6,2

Nieuwe manieren van factureren (mogelijk gemaakt door automatisering en AI) voor meer transparantie in plaats van facturering per uur

Advocaat met technische kennis (bv. met diploma's in rechten en computertechnologie)

Uitbesteding van activiteiten / eenvoudige taken zoals paralegale diensten

Frankrijk Juridisch

NL Juridisch

7,6 7,8 7,6

7,3 7,3 8,0 6,6

7,1

6,1 6,2

6,0 5,9 6,1 6,0 6,6

BeLux Juridisch

7,2

Spanje Juridisch

De implementatie van de organisatiemodellen in Europa toont vergelijkbare patronen voor de juridische sector, waarbij de BeLux meestal in de middenmoot zit. In de belastingsector loop de BeLux duidelijk achter op de andere landen

in het werken met multidisciplinaire teams.

"Ik geloof wel dat men een aantal oude dogmaâ&#x20AC;&#x2122;s gaat verlaten, dat men toch de samenwerking gaat toelaten tussen advocaten en andere beroepen. Samenwerkingsverbanden tussen onder meer advocaten,

Het is duidelijk dat samenwerking en multidisciplinaire teams overal in Europa als cruciaal worden beschouwd, maar dat de BeLux iets achterloopt.

IMPLEMENTATIE VAN ORGANISATIEMODELLEN - JURIDISCH (basis: respondenten die de technologie kennen)

Technologisch advocaat (advocaat met twee diploma's, bijvoorbeeld rechten en computerwetenschappen of een andere technische richting).

19 15 33

Multidisciplinaire teams (mensen met verschillende werkervaring en achtergrond werken samen)

37 36

Collaboratief werk (stabiel partnership met verschillende beroepsprofielen)

42 53 38

Uitbesteding / eenvoudige taken zoals paralegale diensten

39 40

Samenwerking met andere professionals, alleen per project

Frankrijk Juridisch

NL Juridisch

BeLux Juridisch

Spanje Juridisch

111

gerechtsdeurwaarders, notarissen en cijferberoepers met onder meer accountancy. Cliënten zoeken vaak net zoals in bouwprojecten, één pakket, waarbij hij niet telkens zelf de contacten moet gaan leggen en

belastingsector volledig open voor innovatie die een impact op de werking heeft. Het is echter zeer opmerkelijk dat er in Frankrijk een duidelijk verschil bestaat tussen de juridische sector en de belastingsector. Daarnaast lijkt de belastingsector in Nederland achterop te lopen.

zelf de coördinatie verzorgen van zijn multidisciplinaire probleemstelling." Elfri De Neve, advocaat.

Volgens de studie staan in Spanje zowel de juridische sector als de

IMPLEMENTATIE VAN ORGANISATIEMODELLEN - FISCAAL (basis: respondenten die de technologie kennen) Nieuwe manieren van factureren (mogelijk gemaakt door automatisering en AI) voor meer transparantie van het factureringsproces

10 9

Technologisch advocaat (advocaat met twee diploma's, bijvoorbeeld rechten en computerwetenschappen of een andere technische richting).

Multidisciplinaire teams (mensen met verschillende werkervaring en achtergrond werken samen)

Samenwerking met andere professionals, alleen per project

NL Juridisch

42 35 30 33

Uitbesteding / eenvoudige taken zoals paralegale diensten

Frankrijk Juridisch

Collaboratief werk (stabiel partnership met verschillende beroepsprofielen)

BeLux Juridisch

43 70 38

Spanje Juridisch

BELANG VAN PROBLEMEN ROND INNOVATIE VOOR DE FIRMA - FISCAAL (Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk)

8,4 8,2 8,1

Kwaliteit is meer dan het product, ook een uitstekende klantendienst is noodzakelijk om differentiatie en klantentrouw te verzekeren

7,2

Technologie is cruciaal voor innovatie maar innovatie mag niet uitsluitend technologisch zijn Collaboratief werk, dus samen of als partners met verschillende profielen werken, is essentieel om een gespecialiseerde service met toegevoegde waarde aan te bieden

7,4

Een duidelijke positionering als expert in uw domein of als multi-specialist in verschillende domeinen/taken is zeer belangrijk Veel innovatie is het gevolg van een veranderende vraag, maar ook als de cliĂŤnt er nog niet om vraagt, moeten kantoren in innovatie investeren De volledige integratie van technologie in de manier van werken impliceert niet alleen een verbetering van de processen maar veronderstelt ook nieuwe manieren van denken, relaties opbouwen en nieuwe gewoonten

6,6 7,0 6,8

7,1

Een juridisch adviseur moet vandaag een zakenpartner zijn die het bedrijf van de cliĂŤnt strategische waarde kan leveren

7,0

BeLux Juridisch

7,6 7,4 7,6 7,8

6,8 6,7

NL Juridisch

7,7 7,7

7,6 7,5 7,8

Technologie schept nieuwe zakelijke opportuniteiten

Frankrijk Juridisch

7,9 8,0

7,4 6,6

8,7

7,4 7,7 7,4 7,3

Spanje Juridisch

113

BELANG VAN PROBLEMEN ROND INNOVATIE VOOR DE FIRMA - JURIDISCH (Schaal 1=onbelangrijk, 10=zeer belangrijk)

Kwaliteit is meer dan het product, ook een uitstekende klantendienst is noodzakelijk om differentiatie en klantentrouw te verzekeren

7,9

7,7 7,6

Veel innovatie is het gevolg van een veranderende vraag, maar ook als de cliĂŤnt er nog niet om vraagt, moeten kantoren in innovatie investeren

Frankrijk Juridisch

NL Juridisch

8,1

8,0 8,2

7,7

8,4

7,5 7,5 7,3

Technologie schept nieuwe zakelijke opportuniteiten

Een juridisch adviseur moet vandaag een zakenpartner zijn die het bedrijf van de cliĂŤnt strategische waarde kan leveren

8,0

7,8 7,9

7,5

De volledige integratie van technologie in de manier van werken impliceert niet alleen een verbetering van de processen maar veronderstelt ook nieuwe manieren van denken, relaties opbouwen en nieuwe gewoonten

6,7 7,2

8,7 8,4

7,8 7,4

8,1

8,0

7,5

Een duidelijke positionering als expert in uw domein of als multi-specialist in verschillende domeinen/taken is zeer belangrijk

8,7

8,0 8,2

7,5

7,6

7,4

BeLux Juridisch

Spanje Juridisch

In alle landen staan voor beide sectoren ‘Kwaliteit is meer dan het product, er is ook een uitmuntende klantendienst vereist om differentiatie en klantentrouw te verzekeren’ en ‘Technologie is cruciaal voor innovatie maar innovatie mag niet uitsluitend technologisch zijn’ in de top 3 van de thema's die belangrijk

zijn voor de innovatie van de bedrijfsmodellen, hoewel de BeLux hier een kleine achterstand heeft.

"Een ander interessant idee is dat we een cultuur van vergelijkbaarheid

en scoring scheppen. We zijn daar niet allemaal aan gewend, zeker niet als de professionals die wij zijn. We vinden het volkomen normaal dat we op Booking kijken voor we een hotel kiezen. Maar grote ondernemingen of gereguleerde beroepen hebben

TOP 3 BELANGRIJKE THEMA'S ROND INNOVATIE IN NIEUWE TECHNOLOGIEËN - JURIDISCH NL

BeLux

Cyberbeveiliging is cruciaal, gelet op de digitalisatie van alle werkprocessen en de in de juridische sector noodzakelijke vertrouwelijkheid

Goede technieken voor data mining zullen de bedrijven in staat stellen om sneller en efficiënter te zijn en hun prestaties te verbeteren

Cyberbeveiliging is cruciaal, gelet op de digitalisatie van alle werkprocessen en de in de juridische sector noodzakelijke vertrouwelijkheid

Een goed gestuurd innovatieproces begint met de juiste distributie van alle processen in de organisatie*

Nieuwe technologieën leiden tot een toenemende druk en een grotere behoefte aan openheid en transparantie in de juridische sector

De digitale technologie evolueert en zal de cultuur en structuur van de kantoren veranderen (werkmethoden, organisatie van de businessdomeinen, communicatievormen)*

Nieuwe technologieën leiden tot een toenemende druk en een grotere behoefte aan openheid en transparantie in de juridische sector

Goede technieken voor data mining zullen de bedrijven in staat stellen om sneller en efficiënter te zijn en hun prestaties te verbeteren

Cyberbeveiliging is cruciaal, gelet op de digitalisatie van alle werkprocessen en de in de juridische sector noodzakelijke vertrouwelijkheid

De voorspellende kracht zal cruciaal zijn voor de differentiatie (bv. een algoritme dat succes helpt voorspellen)

* Alleen in dit land gemeten

115 alle Europese landen in beide sectoren belangrijk.

die ontwikkelingen nog niet in hun klantenrelaties geïntegreerd." Franse boekhouddeskundige.

In het domein van de technologie is de problematiek van de cyberveiligheid in

In de juridische sector wordt de verklaring ‘Nieuwe technologieën leiden tot een toenemende druk en een grotere behoefte aan openheid en transparantie in de juridische sector’

als belangrijk beschouwd. Bovendien hecht men in beide sectoren en vooral in de belastingsector belang aan het aspect data mining: ‘Goede technologieën voor data mining zullen de bedrijven in staat stellen om sneller en efficiënter te zijn en hun prestaties te verbeteren.’

TOP 3 BELANGRIJKE THEMA'S ROND INNOVATIE IN NIEUWE TECHNOLOGIEËN - FISCAAL NL