EDUCATIEF BOEKJE
« Het is niet zomaar een job, het is bezig zijn met haar . Ze houdt er niet van als ik het een job noem. Ze wil dat ik deel uitmaak van de familie. » Meliza komt uit de Filipijnen, Noêmia uit Brazilië en Petrica uit Roemenië. Ze delen het leven van ouderen die niet langer op zichzelf kunnen blijven wonen. Ze helpen hen. Ze wassen en kleden ze aan. Ze koken en maken schoon. Ze begeleiden hen. Ze voeren de essentiële taken uit en zeggen de eenvoudige woorden die troost bieden aan diegenen wiens familie ver weg is en wiens eenzaamheid of ziekte hen dichter bij de dood brengt. « Soms vraagt ze me: wie ben jij ? » Meliza, Noêmia en Petrica zijn degenen die dag en nacht bij hen blijven.
Link naar de film : https://gsara.be/catalogue/projet/aupres-delle/37/
Auteurs :
Ana Correia Costa
Charline Mansart
Benjamin Durand en Chiara Giordano
Vertaling : Dirk Jacobs
Inhoudsopgave
Inleiding
«Auprès d’elle» (“Dicht bij haar”) is een documentaire die geproduceerd werd in het kader van een onderzoeksproject getiteld « Migrantenvrouwen in de Brusselse bejaardenzorg: sociale en politieke kwesties rond de onzichtbaarheid van twee bevolkingsgroepen », gefinancierd door het Innoviris-programma « Anticipate » (Brussels Hoofdstedelijk Gewest). De documentaire focust op zorgwerk en toont de realiteit van vrouwelijke werknemers, meestal migranten of van buitenlandse afkomst, die thuis voor ouderen zorgen.
Zorgwerk (“ care ” in het Engelse jargon) omvat een breed scala aan activiteiten die verband houden met de zorg voor en ondersteuning van personen, of het nu gaat om ouderen, kinderen of andere afhankelijke personen die zorg nodig hebben. Betaald of onbetaald, deze activiteiten worden meestal door vrouwen uitgevoerd. Deze taken zijn essentieel omdat ze bijdragen tot het welzijn van het individu en van de maatschappij in het algemeen.
« Auprès d’elle » gaat over ouderenzorg thuis. Dit zorgwerk is bovenal intiem, relationeel en emotioneel, maar het is ook uitermate onzichtbaar. De documentaire toont de relatie tussen twee onzichtbare bevolkingsgroepen: afhankelijke ouderen en werkneemsters.
In België, net als in andere Europese landen, speelt dit fenomeen zich af tegen de achtergrond van een vergrijzende bevolking, een toenemende participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt en een gebrek aan adequate investeringen in openbare diensten. Terwijl deze kwesties bijdragen tot de stijging van de vraag naar thuiszorg voor ouderen, behoren de werkomstandigheden van vrouwelijke zorgverleners tot de meest precaire en is hun status een van de laagste op de sociale ladder.
Om aan de groeiende vraag naar zorg te voldoen, werven westerse landen steeds meer vrouwelijke arbeidsmigranten aan.
Migratie met het oog op zorgarbeid neemt toe in een context van globalisering, waarbij we steeds verder verweven geraken met andere landen. Omdat ze migranten zijn, hebben deze werkneemsters vaak erg onzekere en ongunstige leef- en arbeidsomstandigheden.
Het doel van dit boekje is om de documentaire te begeleiden, door bepaalde thema’s in verband met zorgarbeid en migratie aan te snijden. We stellen een aantal vragen als leidraad tot reflectie voor en blikken terug op een aantal keuzes die de ma(a) k(st)ers deden en bespreken wat hun motivatie daarbij was.
De ma(a)k(st)ers
De documentaire is samen gemaakt door Chiara Giordano, sociologe, onderzoekster bij GERME-ULB (Onderzoeksgroep Etnische Relaties, Migratie en Gelijkheid) en docente sociologie aan de Université libre de Bruxelles (ULB), en Benjamin Durand, directeur bij GSARA vzw, een vereniging die audiovisuele thema’s onderzoekt en de ontwikkeling van creatief werk ondersteunt. De twee ma(a)k(st)ers vertellen ons iets meer over het maken van « Auprès d’elle » :
Chiara Giordano : « De documentaire is gemaakt in het kader van een onderzoeksproject over zorg- en ondersteuningswerk voor ouderen in Brussel, meer bepaald thuiswerk dat voornamelijk wordt uitgevoerd door migrantenvrouwen of vrouwen van buitenlandse origine. In dit onderzoek bestudeer ik verschillende soorten thuishulpdiensten, de omstandigheden waarin dit werk wordt uitgevoerd, formeel en informeel werk en de manier waarop deze twee op elkaar inwerken. Ook kijk ik naar zaken die specifiek zijn voor deze sector, zoals de kwestie van onzichtbaarheid. Het doel van de documentaire is niet zozeer om de resultaten van het onderzoek te presenteren,
maar om het meest onzichtbare deel van dit beroep toch te laten zien. Dat onzichtbare is het werk van de 24-uurs thuishulp, vaak uitgevoerd door migrantenvrouwen, al dan niet met een vast contract. Onze bedoeling is om een gezicht te geven aan dit werk, om het publiek bewust te maken van het bestaan van dit fenomeen en van de problemen waarmee werkneemsters en gezinnen dagelijks te maken hebben ».
Benjamin Durand : « In de film nemen we het standpunt in van de werksters. Deze drie verzorgsters leven in precaire omstandigheden en hun werk wordt niet volledig erkend door de maatschappij. Door specifieke cinematografische keuzes te maken, wilden we het werk tonen dat ze elke dag doen en hen hun waardigheid als werksters teruggeven.
Dit soort werk is gebaseerd op een intieme relatie. Deze relatie moest op het scherm bestaan, maar we wilden niet dat ze zichtbaar was, vandaar de nadruk op geluid en wat er visueel buiten beeld blijft. Hoewel we de aanwezigheid van de ouderen kunnen voelen, zien we ze nooit direct. Omdat dit werk thuis plaatsvindt, in een private en onzichtbare ruimte, moesten we deze verborgen dimensie in beeld weerspiegelen. Niemand weet dat deze vrouwen in de huizen om ons heen werken. Het idee was om het cinematografische instrument te gebruiken om deze vrouwen, via de montagekeuzes, in de huizen ‘op te sluiten’ door afgesloten binnenruimtes te creëren ».
PETRICA
Petrica is 63 jaar en komt uit Roemenië. Ze gaat regelmatig terug naar Roemenië om haar dochter te zien, die daar nog steeds woont met haar man en twee kinderen van 10 en 14 jaar. Petrica woonde tot haar 45ste in Roemenië, waar ze werkte in een naaifabriek, in een kleuterschool en een opleiding volgde tot masseuse. Voordat ze naar België kwam, werkte ze met ouderen in Frankrijk, Duitsland en Zwitserland. Op het moment van de documentaire is ze al 5 jaar in België en sinds 2 jaar zorgt ze 24 uur per dag voor een 91-jarige vrouw, bij wie ze in dienst is via een privébedrijf voor ziekenzorg.
NOÊMIA
Noêmia is 52 jaar, komt uit Brazilië en heeft twee kinderen uit haar eerste huwelijk. Noêmia heeft een universitaire opleiding in sociaal werk, een master in overheidsbeleid en een postgraduaat opleiding in «levenskwaliteit voor ouderen». In Brazilië werkte Noêmia in een vereniging die kansarme kinderen helpt. In 2019 kwam ze naar België om haar tweede man te volgen, die haar vervolgens verliet. Toen haar visum van drie maanden afliep, begon ze te werken als schoonmaakster. Op het moment van de documentaire zorgt ze 24 uur per dag voor een 79-jarige Braziliaanse vrouw die aan de ziekte van Alzheimer lijdt.
MELIZA
Meliza is 33 jaar oud en komt uit de Filipijnen. Ze verliet haar land op 24-jarige leeftijd na het afronden van haar studie. Daarna werkte ze in een supermarkt en als medisch secretaresse. Sinds haar vertrek uit de Filippijnen is ze nog maar één keer terug geweest, in 2012. Voor ze naar België kwam, werkte ze als ‘aupair’ in Nederland, na een voorbereidende cursus in de Filippijnen. In België heeft ze altijd voor hetzelfde gezin gewerkt, eerst als schoonmaakster en daarna als verzorgster van haar bejaarde werkgevers. Toen de man stierf en de vrouw ziek werd, zorgde Meliza 24 uur per dag voor haar tot ze overleed.
Ouderenzorg en migratie
ZORGWERK
De notie zorg omvat verschillende dimensies en wordt in het wetenschappelijke jargon vaak met de Engelse term care aangeduid. Het verwijst naar symbolische, relationele en emotionele dimensies, maar het verwijst ook naar zorg als een concrete handeling. In die zin is zorg ook werk, betaald of onbetaald, dat verschillende taken en verschillende soorten activiteiten omvat.
In brede zin omvat deze term kinderopvang en ondersteuning van ouderen of andere afhankelijke personen, evenals huishoudelijk werk zoals schoonmaken en koken. Hoewel dit werk essentieel is voor het functioneren van het sociale leven, is het vaak onzichtbaar en wordt het maatschappelijk ondergewaardeerd.
Dit gebrek aan erkenning heeft te maken met sociale voorstellingen van zorgarbeid en de verdeling van werk tussen mannen en vrouwen. Dit werk, dat traditioneel door vrouwen binnen het gezin wordt gedaan, weerspiegelt de tegenstelling tussen zogenaamd mannelijk en vrouwelijk, publiek en privaat, en productief en reproductief werk.
Productief werk verwijst naar betaalde activiteiten die economische waarde produceren, terwijl reproductief werk verwijst naar taken zoals zorg of huishoudelijk werk, die niet altijd betaald worden en die tot het domein van de sociale reproductie behoren. Het onderscheid tussen productief en reproductief werk is gendergeladen: het plaatst alles wat tot de privésfeer, intimiteit, familierelaties en huishoudelijke taken behoort (het stereotype vrouwelijke) tegenover alles wat met de publieke sfeer te maken heeft (het stereotype mannelijke).
Dit heeft gevolgen voor zorgverleners in termen van arbeidsomstandigheden en arbeidsstatus. Ondanks een trend naar professionalisering van de sector, blijft de status van zorgverstrekkers een van de meest onzekere op de arbeidsmarkt.
Onzichtbaarheid
Onzichtbaarheid manifesteert zich in zorgwerk op verschillende niveaus. Ten eerste heeft deze onzichtbaarheid te maken met de aard van het werk zelf, dat geassocieerd wordt met de privésfeer in tegenstelling tot de publieke sfeer. Zorgwerk wordt thuis uitgevoerd: het vindt thuis plaats, in de privésfeer, waardoor het vaak onzichtbaar is voor de maatschappij. Het gebrek aan controle en toezicht op de arbeidsomstandigheden in de privésfeer verhoogt bovendien het risico op misbruik en geweld voor vrouwelijke werknemers.
De onzichtbaarheid van werkneemsters wordt versterkt door een aantal factoren die elkaar kunnen overlappen: bijvoorbeeld inwonen, waarbij werkneemsters 24 uur per dag samenwonen met de persoon voor wie ze zorgen, zwartwerk en de onregelmatige administratieve status van sommige migrantenwerkneemsters. Deze factoren kunnen het opbouwen van een sociaal netwerk ernstig beperken en hun onzichtbaarheid vergroten.
De onzichtbare aard van thuiszorg betekent vaak ook dat het isolement gedeeld wordt tussen de ouderen en de werknemers die voor hen zorgen.
« Hoe kunt U zeggen dat U alleen bent als ik de hele tijd aan uw zijde ben ? »
— Petrica
Arbeidsomstandigheden
Zorgwerk wordt uitgevoerd onder moeilijke werkomstandigheden, zowel door de aard van het werk als door het gebrek aan erkenning van zorgberoepen. Aan de ene kant wordt het werk gekenmerkt door fysieke ontberingen en beperkingen in verband met werktijden. Het dragen van een persoon of zware lasten, het uitvoeren van hygiënische taken en de vele activiteiten die deel uitmaken van het werk kunnen vermoeiend zijn en moeten in een beperkte tijd worden uitgevoerd. De werktijden worden aangepast aan de behoeften van de begunstigden, wat soms betekent dat er ‘s nachts of in het weekend moet worden gewerkt.
« Het is best een moeilijke week geweest, maar...
Beetje bij beetje kalmeren we haar, herstellen we haar evenwicht, allemaal met veel koelbloedigheid.
Ze is gedesoriënteerd. Je moet kalm zijn om voor haar te kunnen zorgen. Het was een zware week.
Het was vermoeiend, niet fysiek maar mentaal ».
— Noêmia
Aan de andere kant wordt zorgwerk gekenmerkt door een gebrek aan erkenning, wat te maken heeft met de slechte reputatie ervan. Ten eerste wordt het geassocieerd met vuiligheid (sterker nog, het gaat om de vuiligheid van iemand anders) en wordt het daarom vaak voorgesteld als «vuil werk». Ten tweede wordt het beschouwd als zogenaamd vrouwenwerk: in de collectieve verbeelding worden zorg en huishoudelijk werk van nature door vrouwen gedaan binnen het gezin, zonder dat ze ervoor betaald worden en zonder dat er speciale vaardigheden voor nodig zijn. Als zodanig wordt het niet gezien als « echt werk ». Uiteraard is er hier niets natuurlijks aan.
Dit gebrek aan erkenning heeft een directe impact op de arbeidsomstandigheden. De contractuele voorwaarden zijn vaak erg slecht en de lonen erg laag, wat nog erger wordt als werkneemsters geen vast contract hebben en dus geen sociale bescherming genieten.
Een van de bijzonderheden van zorgwerk is dat het een aanzienlijke mentale werkbelasting met zich meebrengt, aangezien het voortdurend relationeel en emotioneel werk inhoudt. Deze mentale belasting neemt toe in het geval van inwonend personeel, d.w.z. personeel dat 24 uur per dag bij de oudere woont, omdat ze altijd beschikbaar moeten zijn.
Het concept van emotioneel werk verwijst naar de emotionele en relationele betrokkenheid, empathie en beschikbaarheid die in bepaalde beroepen verwacht worden. Zo moeten sociale of gezondheidswerkers, met inbegrip van thuiszorgmedewerkers, bijvoorbeeld hun eigen emoties beheersen in situaties die moeilijk of vermoeiend kunnen zijn, terwijl ze tegelijkertijd nauwe banden moeten smeden met de begunstigden. De verwachtingen en eisen van begunstigden kunnen leiden tot een aanzienlijke mentale werkbelasting.
Klassenverhoudingen
Bij zorgwerk spelen machtsverhoudingen die geworteld zijn in een structurele asymmetrie. Dit is gebaseerd op een onevenwichtige relatie die historisch gezien doet denken aan het idee van dienstbaarheid, waarbij de relatie tussen degenen die « dienen » (de werknemer of werkneemster) en degenen die «gediend» worden (de werkgever of werkgeefster) er een van macht wordt.
De kern van deze dynamiek is een machtsrelatie, die traditioneel draait om klassenverhoudingen. De klassenverschillen helpen om een afstand te bewaren tussen de werkgever, die over het algemeen een welgestelde achtergrond heeft, en de werknemer, die over het algemeen uit de arbeidersklasse komt. Deze afstand helpt om de hiërarchie binnen de arbeidsrelatie te rechtvaardigen en te bestendigen, waardoor de dominante positie van de werkgever wordt versterkt.
« Ze kocht parfum en make-up voor me. En ze kocht dure dingen! Ik koop eigenlijk nooit dure dingen voor mezelf ».
— Meliza
Vandaag de dag is de sociale klassendimensie, hoewel nog steeds relevant, op zichzelf niet langer voldoende om de machtsverhoudingen die bestaan in zorgwerk helemaal te verklaren of begrijpen. In het licht van toenemende globalisering speelt op de arbeidsmarkt in deze sector de komst van arbeidsmigranten een steeds grotere rol. Die zorgmigranten hebben vaak een goed opleidingsniveau, wat de klassieke scheidingslijn tussen sociale klassen ter discussie stelt. Als gevolg hiervan wordt de herkomst van de werknemer een steeds belangrijker criterium voor het creëren en behouden van de afstand die nodig is om dominantie te bestendigen.
Dubbelzinnige relatie
De relatie tussen werkgever/werkgeefster en werkne(e)m(st)er in de zorgsector wordt op een aantal punten gekenmerkt door ambiguïteit. Zorgwerk wordt namelijk uitgevoerd in de privéruimte van de werkgever of werkgeefster, waar de grenzen tussen het professionele en het persoonlijke gemakkelijk vervagen, wat resulteert in een complexe relatie.
Enerzijds zorgt de dagelijkse nabijheid ervoor dat er geen duidelijke scheiding is tussen werktijd en vrije tijd. De werkneemster, ondergedompeld in de intimiteit van de verzorgde persoon, kan vaak niet onderscheiden wanneer ze geen dienst meer heeft. Deze situatie komt des te meer voor bij inwonende jobs, waar de werkneemster op de werkplek woont, waardoor het bijna onmogelijk is om werk en privé te scheiden.
Aan de andere kant versterkt de verwachting van een emotionele investering van de werkneemster, vergelijkbaar met die van een familielid, deze ambiguïteit.
« Toen ze ziek werd en ik besloot om hier te gaan slapen, veranderde mijn leven echt. Ik moest me echt aanpassen, ik stopte met alles voor haar. Ik leefde alleen nog voor haar ».
— Meliza
Terwijl ze aan de ene kant beschouwd wordt als deel van het gezin, kan ze aan de andere kant niet ontsnappen aan de realiteit van haar situatie als werkneemster. Deze dubbele verwachting creëert een paradoxale situatie, waarin liefde en toewijding worden gevraagd zoals in een familierelatie, terwijl ondergeschiktheid en jobonzekerheid aanwezig blijven. Deze dualiteit wordt volledig duidelijk wanneer de werkrelatie eindigt, vaak na het overlijden van de oudere, een brutale herinnering aan de professionele en tijdelijke aard van het engagement van de werkneemster.
Deze complexe relatie is des te duidelijker in het geval van zwartwerk. In deze situatie accentueren het gebrek aan een wettelijk kader en de afhankelijkheid van de werkgever voor huisvesting
en basisbehoeften de dubbelzinnigheid van de relatie. De werkneemster bevindt zich in een positie die schommelt tussen genegenheid en verplichting, intimiteit en professionaliteit.
MIGRATIE
In een context van globalisering wordt het verband tussen zorg en migratie steeds zichtbaarder. Steeds meer vrouwen uit zogenaamde zuidelijke landen komen in zogenaamde noordelijke landen werken, als antwoord op de groeiende vraag naar huishoudelijke en zorgdiensten in westerse landen. Dit genereert migratiebewegingen, voornamelijk van vrouwen, in transnationale ruimten.
Het concept « wereldwijde zorgketens » beschrijft deze transnationale zorgbewegingen die ontstaan door de verplaatsing van huishoudelijk en verzorgend personeel van het ene land naar het andere. Deze migrerende werknemers laten hun eigen familie achter om voor leden van andere families in gastlanden te zorgen, waardoor een keten van ‘zorgoverdrachten’ ontstaat. Vaak moeten anderen immers nog voor de achterblijvers zorgen.
Deze wereldwijde zorgketen belicht de dynamiek van internationale migratie en de groeiende afhankelijkheid van rijkere landen van zorgwerk dat wordt geleverd door migranten, vaak vrouwen, uit landen met lagere inkomens. Deze wereldwijde keten onderstreept niet alleen het belang van zorgwerk voor het behoud van het sociale en economische weefsel van de ontvangende samenleving, maar belicht ook systemische ongelijkheden en machtsverhoudingen op internationaal niveau.
Migratiegeschiedenis en administratieve status
De keten van zorg verwijst naar een transnationale overdracht van arbeidskrachten en impliceert een toename van de participatie van migrantenvrouwen op de arbeidsmarkt, met name in de huishoudelijke sfeer en zorgsector. Het migratiebeleid en de herkomst van de betrokken vrouwen kunnen obstakels opwerpen voor hun integratie op de arbeidsmarkt van de rijkere landen. Die obstakels hebben gevolgen voor hun arbeidsomstandigheden en hun professionele en persoonlijke loopbaan. Afhankelijk van hun land van herkomst kunnen ze zich bijvoorbeeld in een onregelmatige administratieve situatie bevinden («mensen zonder papieren») en daardoor niet legaal werken. Dit kan werknemers de toegang tot sociale bescherming ontzeggen en maakt een terugkeer of bezoek aan hun land van herkomst riskant, zo niet onmogelijk, als ze hun job willen behouden.
« Als ik hier wegga, kan ik niet meer terugkomen, snap je ? »
— Noêmia
De aard van het werk in de ouderenzorg, dat hen onzichtbaar maakt in de privésfeer en obstakels opwerpt voor het opbouwen van sociale netwerken, kan bijdragen tot het isolement en de onzekerheid van migrantenvrouwen. Weg van hun familie en geliefden op wie ze kunnen rekenen, dreigen ze zonder vangnet te zitten. Inwonend zorgwerk vormt een bijkomend gevaar voor arbeidsmigranten met een onregelmatige administratieve status: hoewel het inwonen hen toelaat zich te beschermen (of zelfs te verbergen) voor controles, is het uiterst precair omdat ze, in geval van overlijden van de oudere, zowel hun job als hun woning verliezen.
Zorg op afstand
In Europese landen, waar de zorgsector steeds meer wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van migrantenvrouwen of vrouwen van buitenlandse afkomst, zijn de dynamiek van migratie en zorg onlosmakelijk met elkaar verbonden. Wanneer vrouwen migreren om te werken, herconfigureren ze de manier waarop zorg wordt verleend, en dit heeft een directe impact op de gezinsdynamiek, zowel in hun land van herkomst als in het gastland. Terwijl ze zorgtaken op zich nemen in het buitenland, onderhouden ze vaak nog steeds nauwe banden met familieleden in het herkomstland: kinderen, echtgenoten, bejaarde ouders, broers en zussen, enzovoort. Dankzij steeds efficiëntere communicatiemiddelen kunnen ze een deel van hun zorgtaken vervullen door middel van « zorg op afstand »-praktijken.
Virtuele communicatie speelt een cruciale rol en stelt migrantenvrouwen in staat om een band met hun land van herkomst te onderhouden en contact te houden met hun familie en gemeenschap. Deze virtuele relaties met het land van herkomst stellen hen – althans eventjes - in staat om geografische afstanden te overbruggen en vormen een bron van motivatie en emotionele steun die hun migratie- en werkervaring beïnvloedt.
Interacties op lange afstand kunnen een nieuwe gezinsdynamiek vormen en de manier veranderen waarop zorgtaken worden gezien en verdeeld binnen transnationale gezinnen. De figuur van de vrouw die voor haar werk migreert, kan in sommige gevallen de traditionele genderrollen omkeren en de verdeling van zorgtaken binnen het gezin veranderen. Dit kan nieuwe vormen van transnationaal ouderschap in de context van migratie creëren.
Analyse van de documentaire
LINK NACH DIE SEQUENTIE :
https://gsara.be/aupres-delle
SEQUENTIE 1 :
1. Welk gezichtspunt hebben de ma(a)k(st)ers gekozen? Met wie identificeert de kijker zich ?
Deze sequentie toont Petrica aan het werk, in de slaapkamer van de oudere persoon die ze verzorgt. Ze geeft haar te eten. We zien nooit het gezicht van de oudere vrouw, maar we kunnen haar aanwezigheid buiten beeld inbeelden.
Deze inleidende scène bestaat uit twee sequentieshots. Het gebruik van sequentieshots maakt het mogelijk om deze werkrelatie en de werkelijke duur van de actie vast te leggen. De camera is gepositioneerd vanuit het gezichtspunt van Petrica. Door deze keuze kan de kijker zich identificeren met de werkster en tegelijkertijd laten zien dat haar werk gebaseerd is op een intieme relatie die plaatsvindt in een privéruimte. De film is opgenomen vanuit het gezichtspunt van de werksters.
Het veld is het enige zichtbare deel op het scherm van een bredere ruimte die eromheen bestaat. Dit betekent dat er een andere onzichtbare ruimte is, die altijd aanwezig is wanneer we naar een film kijken, die het zichtbare uitbreidt en die we de off-screen ruimte noemen. Deze ruimte kan worden gedefinieerd als alle elementen (personages, decors, enz.) die, zelfs als ze niet in het veld zijn opgenomen, toch worden verbeeld door de kijker.
Een sequentieshot is een serie opnamen die continu, zonder onderbreking, wordt gefilmd en een narratieve eenheid vormt die wordt gedefinieerd door eenheid van plaats of actie. Het sequentieshot zorgt voor continuïteit in ruimte en tijd.
SEQUENTIE 2 :
1. Wat kun je op basis van de geluiden die we horen, zeggen over het werk van Petrica ?
In deze sequentie horen we Petrica de persoon dragen, masseren en tegen haar praten. Deze geluiden geven ons een idee van de fysieke inspanning die deel uitmaakt van haar werk, maar ook van de psychologische dimensie ervan, gekoppeld aan de relatie die zich ontwikkelt als onderdeel van dit emotionele werk. Deze scène laat de veelheid aan taken zien. We zien het dagelijkse beheer van het leven van de oudere en de veelzijdigheid die daarbij van de werkster verwacht wordt.
2. Hoe kunnen we de stilstaande opname van het huis en de geluiden die we horen interpreteren ?
Het beeld toont de buitenkant van het huis, dat eruitziet als een kasteel, terwijl de geluiden van binnenuit komen. Deze relatie tussen beeld en geluid suggereert twee dingen: ten eerste roept het de intieme ruimte op waarin het werk plaatsvindt, onzichtbaar voor de buitenwereld. Ten tweede benadrukt het de sociaal-economische ongelijkheid tussen de werkgeefster en de werkster. Het beeld toont een welvarende omgeving die de sociale klasse van de werkgevers weerspiegelt, terwijl de geluiden verwijzen naar de moeilijke werkomstandigheden van de zorgmedewerkers, die een lager sociaaleconomisch niveau hebben.
3. Hoe laat deze sequentie toe de zorgberoepen in beeld te brengen ?
De geluiden die je hoort, doen je denken aan een fysiek en mentaal veeleisende job. Het gaat om taken die veel inspanning vergen. Maar je ziet ook hoe men in zijn algemeenheid voor de ouderen moet zorgen, van het organiseren van hun dagelijks leven tot op het vlak van hygiëne verzekeren. Deze taken, die typerend zijn voor alle jobs in het huishouden, hebben over het algemeen een slechte reputatie en worden geassocieerd met een beeld van dienstbaarheid. Het feit dat dit werk wordt uitgevoerd in de intieme ruimte en ten dienste van een andere persoon versterkt de onzichtbaarheid van de werksters, die soms niet eens als echte werkenden worden herkend.
SEQUENTIE 3 :
1. In Meliza›s woorden, hoe zou je haar relatie met de oudere persoon voor wie ze zorgde typeren ?
Uit Meliza’s woorden begrijpen we dat de relatie tussen haar en de oudere vrouw gekenmerkt werd door fysieke en emotionele nabijheid. Meliza benadrukt het belang dat deze vrouw in haar leven had en de gevoelens die deze relatie oproept: haar liefde voor haar en haar verdriet om haar dood. Haar emotionele investering leidt ertoe dat Meliza voor de vrouw zorgt alsof ze een lid van haar eigen familie is, en dit wordt versterkt door het feit dat haar familie ver weg op de Filippijnen woont. Zoals vaak het geval is wanneer werknemers samenwonen met de persoon voor wie ze zorgen, vervagen de grenzen tussen werk en privé.
2. Wat vertellen de verschillende shots in deze reeks ons over de relatie tussen de werkster en de bejaarde ?
De sequentie toont stilstaande beelden van het interieur van het huis, dat zowel Meliza’s werkruimte als haar thuis is. Meliza en de oudere vrouw leven en delen hun bestaan in dezelfde ruimte. De woonkamer is de plek waar de grenzen van de werknemer-werkgeverrelatie samenkomen. Het is in deze ruimte dat de werkrelatie wordt opgebouwd en waar de grenzen tussen professionele en persoonlijke banden vervagen.
Aan het einde van de sequentie verschijnt Meliza in beeld, in close-up. De kijker identificeert zich met haar en deelt haar emotie. We begrijpen dat de emotionele toewijding die vereist is in dit werk psychologische gevolgen heeft voor de werkneemster, zoals in Meliza’s geval na de dood van de vrouw voor wie ze zorgt.
3. Welke invloed denk je dat de dood van “Madame” zal hebben op Meliza’s carrière ?
De dood van Madame (“Mevrouw”) had zowel emotionele als materiële gevolgen voor Meliza. De emotionele sporen zijn zowel zichtbaar in haar woorden, wanneer ze het verdriet beschrijft dat volgde op de dood van Madame , als op haar gezicht, waar de emotie vandaag de dag nog steeds aanwezig is. Op professioneel vlak confronteert de dood van Madame haar met de onzekerheid van het werk, waar de werkneemster van de ene dag op de andere werkloos kan zijn. In het geval van inwonend werk verliest de werkneemster ook haar huis. Voor Meliza, die voorlopig nog steeds in het huis van de overleden oudere vrouw woont, blijft de situatie onzeker en afhankelijk van de beslissingen en wensen van de familie van Madame .
SEQUENTIE 4 :
1. Wat begrijpen we uit Noêmia’s gesprek met haar zoon over haar relatie met haar familie ?
We merken dat Noêmia geïnteresseerd is in het leven van haar zoon in Brazilië en dat ze zich zorgen om hem maakt. Ze bespreken zijn financiële situatie en ze staat erop dat ze hem kan helpen als hij dat nodig heeft. Ondanks de afstand kunnen we zien dat ze er voor hem is en ze de zorgrelatie over de grenzen heen onderhoudt. Dit is wat we « zorg op afstand » noemen: de band die migrantenvrouwen onderhouden met hun kinderen en familie, vaak via virtuele communicatie, is een vorm van emotionele steun die op transnationaal niveau wordt onderhouden.
2. Wat vertellen de beelden ons over het leven van Noêmia ?
De beelden geven informatie over Noêmia’s huidige situatie in België en over haar leven in Brazilië. De camera toont Noêmia zittend op haar bed in haar kleine studio, haar enige privéruimte buiten haar werkplek. Het contrast tussen het beeld van Noêmia, alleen op haar bed in een krappe ruimte, en het geluid van haar gesprek met haar familie accentueert haar afstand en eenzaamheid. Terwijl haar foto’s getuigen van een actief sociaal leven in Brazilië, worden haar belangrijkste relaties buiten het werk tegenwoordig onderhouden via de telefoon. De telefoon is een cruciaal communicatiemiddel voor het onderhouden van banden met haar thuisland en met haar familie en vrienden.
3. « Als ik hier wegga, kan ik nooit meer terugkomen ». Hoe interpreteer je deze zin ?
Deze zin laat uitschijnen dat Noêmia zich in België in een onregelmatige administratieve situatie bevindt. Het feit dat ze geen reguliere werk- en/of verblijfsvergunning heeft, maakt elke terugkeer of elk bezoek aan haar land van herkomst riskant of onmogelijk als ze haar job wil behouden of gewoon naar België wil terugkeren. Noêmia’s onregelmatige administratieve status doet vermoeden dat ze in het zwart werkt, d.w.z. zonder contract. Deze twee factoren verhinderen dat de werknemers toegang hebben tot sociale bescherming, wat hun werkonzekerheid versterkt. Zich in een onregelmatige situatie bevinden, betekent permanente onzekerheid en het risico om op elk moment gedeporteerd te worden.
Bepaalde elementen in de documentaire suggereren de aanwezigheid van de filmmakers . Aan het begin van de film belt Petrica met haar dochter en laat haar de microfoon zien die ze draagt. Dit korte moment vertelt het publiek dat Petrica weet dat ze gefilmd wordt en ermee instemt om deel te nemen aan de documentaire. Op een ander moment rookt ze een sigaret en praat ze over haar familie in Roemenië. Het feit dat alleen zij zichtbaar is in beeld suggereert dat ze praat met de filmploeg, die zich achter de camera bevindt. De sequenties van getuigenissen voor de camera maken ook de aanwezigheid van de mensen die filmen, buiten beeld, voelbaar.
De documentaire in de sociologie ?
« Auprès d’elle » is het resultaat van een samenwerking tussen de wereld van de film en sociologisch onderzoek. Als coproductie tussen de ULB en GSARA vzw is de documentaire een vernieuwende manier om bruggen te slaan en banden te smeden tussen de academische wereld en een breder publiek via beeldtaal.
Waarom dit formaat ?
● De documentaire is een effectief middel om een onzichtbaar sociaal fenomeen zichtbaar te maken, zoals het zorgwerk voor ouderen in hun eigen privésfeer.
● Het documentaire formaat, waarbij echte beelden, woorden en geluiden worden gebruikt, maakt het mogelijk om de complexiteit van het sociale fenomeen over te brengen en om binnen te dringen in het dagelijkse leven en de intimiteit van de gefilmde mensen.
● Le documentaire peut constituer un instrument complémentaire aux méthodes de recherche traditionnelles en sciences sociales. Tout en s’appuyant sur un travail sociologique, le film peut être considéré commDocumentaires kunnen een aanvullend instrument zijn op traditionele sociaalwetenschappelijke onderzoeksmethoden. Hoewel gebaseerd op sociologisch werk, kan de film gezien worden als extra ‘data’ die geproduceerd wordt als onderdeel van het onderzoek.
● Sociologiedocumentaires zijn ook een middel om bewustmaking te stimuleren en om mensen over een complex onderwerp te informeren. Als zodanig draagt het bij aan de democratisering van kennis door middel van een beeldtaal die voor iedereen toegankelijk is.
Om verder te gaan...
Academische bronnen :
A nderson , B . (2001). Just another job? Paying for domestic work. Gender and development , 9 (1), 25–33.
A vril , C. (2014). Les aides à domicile : un autre monde populaire. Paris: La Dispute.
C ox , r . (2006). The servant problem : domestic employment in a global economy . London: I.B. Tauris.
e hrenrei C h , B. & h o C hs C hild , A. r . (2003). Global woman : nannies, maids, and sex workers in the new economy . New York: Metropolitan Books.
G iordA no , C. (2019). L’aide à domicile à Bruxelles : être femme et migrante dans un métier peu valorisé. Gresea Echos , n°100.
l utz , h. (2018). Care migration: The connectivity between care chains, care circulation and transnational social inequality. Current sociology , 66 (4), 577–589.
s C rinzi , F. (2013). Genre, migrations et emplois domestiques en France et en Italie : construction de la non-qualification et de l’alt é rité ethnique Paris: Petra.
Persartikels en interviews :
Cinergie : https://www.cinergie.be/actualites/aupres-d-elle-dechiara-giordano-et-benjamin-durand Syndicats magazine FGTB : https://syndicatsmagazine.be/aupres-delle/
Causes toujours GSARA : https://www.causestoujours.be/aupres-delle-filmer-un-travail-invisible/
The Conversation : https://theconversation.com/soins-aux-personnes-agees-le-travail-invisible-des-femmes-migrantes-195496
Mediapart : https://blogs.mediapart.fr/arthur-porto/blog/210922/ aupres-d-elle-pour-nous-parler-d-elles
ULB : Chiara Giordano: associer enquête et diffusion - Actualités de l’ULB
La Première RTBF : https://fgtb-wallonne.be/radio/aupres-delle/
Met de steun van Région de Bruxelles-Capitale, Innoviris en de la Fédération Wallonie-Bruxelles.
