Νίκος Αυγουστής * Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΥΡΓΟΣΠΙΤΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΣΑΡΙΑ
Ομάδα Μηχανικών Έργου: Νίκος Αυγουστής Ο. Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ, Γενικός Συντονιστής και Σύμβουλος Έργου Άλκης Αυγουστής, Πολιτικός Μηχανικός MEng, Μελέτη και Επίβλεψη Έργου Μανόλης Βουγιούκας, Δρ. Πολιτικός Μηχανικός Λέκτωρ ΕΜΠ, Μελέτη Έργου Το καλοκαίρι του 2015 μας κάλεσε ο Γιώργος Δαρδανός να δούμε ένα κτίσμα ιδιοκτησίας του στην Μεσαριά, καθώς ανησυχούσε για την κατάστασή του λόγω κατάρρευσης των μεσοδαπέδων, και εναγωνίως μας έθεσε το ερώτημα: «τι χρειάζεται να γίνει για να μη καταρρεύσει». Έτσι ξεκίνησε η δύσκολη και περιπετειώδης πορεία της ενασχόλησής μας με αυτό το κτήριο.
Ευρήματα – ιστορικό Σε οικόπεδο το οποίο ευρίσκεται επί της δημοτικής οδού Μεσαριάς Χώρας στον οικισμό Μεσαριάς, περί τα 100 μ. χαμηλότερα από τον Πύργο του Καΐρη, υπάρχουν σε επαφή τρία κτίσματα, τα οποία κα* Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ.
Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΥΡΓΟΣΠΙΤΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΣΑΡΙΑ
117
τασκευάσθηκαν σε διαφορετικές περιόδους. Το πιο σύγχρονο είναι ισόγειο και χρονολογείται ως προπολεμικό κτίσμα, έχει πρόσοψη επί του δρόμου και στο παρελθόν λειτουργούσε σαν καφενείο και ευκαιριακά μάλιστα σαν κινηματογράφος. Πίσω από αυτό υπάρχει διώροφο πετρόκτιστο κτίσμα, το οποίο επικοινωνεί με το προαναφερθέν κτίσμα, ενώ ο όροφος επικοινωνεί με το τρίτο κτίσμα. Αυτό το πετρόκτιστο παλαιό κτήριο τριών επιπέδων, είναι τοποθετημένο περί τα 8 μ. εσώτερα του δρόμου, με ανάπτυξη στο 1ο επίπεδο (το κατώγι) με τοίχους πάχους 1,50 μ. και χώμα στο δάπεδο, στο 2ο επίπεδο (το ανώγι) με πάχος τοίχων 1,20~1,00μ., ψηλοτάβανο στην πλευρά της πρόσοψης, ενώ στην πίσω πλευρά υπάρχει και το 3ο επίπεδο (όροφος) όπου το πάχος των τοίχων καταλήγουν σε 0,60 μ. Η κεραμοσκεπή, από τις μοναδικές στις Κυκλάδες, τετράρηχτη έχει κορφιά στο μέσον του τρίπατου με συνεχή παρειά προς τον δρόμο στον τοίχο της πρόσοψης. Το κτίσμα αυτό για την εποχή του, όπως δέσποζε πάνω στην κορυφογραμμή της Μεσαριάς έχοντας για ανοίγματα στο κατώγι μόνο πολεμίστρες (τοξοθυρίδες) περιμετρικά σε όλες τις πλευρές του, προφανώς με κρεμαστή σκάλα εισόδου στο ανώγι, ήταν ένα Πυργόσπιτο-Οχυρό, πρέπει δε να θεωρείται από τα παλιά κτίσματα του νησιού. Σε παλαιό Συμβόλαιο βρέθηκε ότι αυτό το κληρονόμησε ο Δημήτριος Καΐρης Ορφανός (επονομαζόμενος Δημητράκαρος) από τον πατέρα του Μιχαήλ. Επόμενοι ιδιοκτήτες ήσαν ο Σταύρος Β. Μάντακας, Βασίλειος Σ. Μάντακας και Μιχαήλ Δουκίσσας, όπου από τους δεκάδες κληρονόμους του το αγόρασε ο Γιώργος Δαρδανός. Σημειωτέον δε ότι το Πυργόσπιτο αναφέρεται στην Ιστορία της Άνδρου του Δημήτρη Πασχάλη ως ιδιοκτησία του Δημήτρη Ορφανού Καΐρη, για την περίοδο της Απελευθέρωσης το 1821. Από επεμβάσεις και προσθήκες που έγιναν σε διάφορες χρονικές περιόδους σε συνδυασμό με την πολύχρονη εγκατάλειψη, το Πυργόσπιτο είχε υποστεί σοβαρές βλάβες, οι οποίες το καθιστούσαν ετοιμόρροπο. Συγκεκριμένα, ο τοίχος του πίσω ακάλυπτου ύψους 13 μ. είχε πάρει κλίση προς τα έξω περί τα 40 εκατ. κινδυνεύοντας να καταρρεύσει, ήδη τα μεσοπατώματα που στηρίζονταν σε αυτόν είχαν πέσει, ενώ η κεραμοσκεπή είχε σπάσει και στηριζόταν σε μια ελαφριά επένδυση έτοιμη και αυτή να πέσει, οπότε θα έσπρωχνε τον γερμέ-
118
ΝΙΚΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΗΣ
νο τοίχο με αποτέλεσμα την κατάρρευση όλης της πίσω πλευράς. Επίσης, στην πρόσοψη, από επέμβαση επέκτασης και δημιουργίας εξώστη, ο πέτρινος τοίχος πάχους 1,50 μ. είχε διαχωριστεί και τμήμα του 60 εκατοστών είχε αποκλίνει προς τα έξω κατά 25 εκατ.· σε αυτό συνδυαστικά πατούσε το τμήμα πεσσός του ανωγιού καθιστώντας ετοιμόρροπο και αυτόν τον τοίχο της πρόσοψης. Το ιστορικό αυτό κτήριο, πληγωμένο στο πέρασμα των χρόνων και κακοποιημένο από επεμβάσεις, χαρακτηρίστηκε από την Υπηρεσία Δόμησης Άνδρου επικίνδυνο, με εντολή άμεσης αποκατάστασης. Ο ιδιοκτήτης, συμφωνώντας μαζί μας ως προς τη μέθοδο των εργασιών για την σωτηρία του κτηρίου και θέτοντας πάνω απ’ όλα την αποκατάσταση ενός τόσο σημαντικού κτηρίου για την ιστορία της Άνδρου, διέθεσε ένα σεβαστό ποσό σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο.
Εργασίες αποκατάστασης της φέρουσας ικανότητας των πέτρινων τοίχων και άρσης της επικινδυνότητας του κτιρίου Το έργο που αναλήφθηκε από εμάς αφορούσε μόνο τη φάση αποκατάστασης της φέρουσας ικανότητας του κτηρίου και όχι την Αρχιτεκτονική του αποκατάσταση, έργο άλλης ιδιαίτερης μελέτης, αφού αποφασισθεί η τελική του χρήση. Από τις πρώτες ενέργειες για την ασφαλή παρουσία μας μέσα στο κτήριο ήταν η προσωρινή υποστήλωση των επικίνδυνων τμημάτων, όπως της κεραμοσκεπής, που οριακά στηριζόταν στον γερμένο τοίχο του πίσω ακάλυπτου και του πεσσού, δηλαδή του τμήματος τοίχου στην πρόσοψη που είχε δημιουργήσει το μεγάλο φούσκωμα. Στη συνέχεια ξεκίνησαν οι εργασίες, κατ’ αρχήν έρευνας και αποτύπωσης των πολλών στοιχείων του κτηρίου που όσο το ψάχναμε τόσο ανακαλύπταμε τις «πληγές» του, τόσο περισσότερο διαπιστώναμε το μεγάλο πλέγμα των ρωγμών, των μετατοπίσεων και αποκόλλησης της συνοχής στο σύνολο των πέτρινων τοίχων, τόσο περισσότερο διαπιστώναμε το επικίνδυνο για πτώση ανά πάσα στιγμή τμημάτων αυτού, ενώ παράλληλα μελετούσαμε τον τρόπο και μέθοδο για την αποκατάσταση.
Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΥΡΓΟΣΠΙΤΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΣΑΡΙΑ
119
Η προσπάθεια και μελέτη για τη μη κατάρρευση του πέτρινου τοίχου στον πίσω ακάλυπτο ήταν δύσκολη, λόγω αφενός της ακανόνιστης και ανομοιόμορφης εκτροπής του, κατά τμήματα σε όλη την επιφάνειά του, και αφετέρου της θέσης του στην πίσω πλευρά, αφού δεν μπορούσε να πλησιάσει εκεί κανενός είδους όχημα ή μηχάνημα. Αναγκαστικά συνεπώς όποια μέθοδο και αν επιλέγαμε για την επαναφορά του θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε μόνο από το προαύλιο της μπροστινής πρασιάς. Αξίζει να αναφερθεί ότι η βασική αιτία της παραμόρφωσης του γερμένου τοίχου, ήταν η σε άγνωστο χρόνο κατασκευή λουτρού σε μορφή προβόλου(!!) στον πέτρινο τοίχο στο ύψος του ανωγιού. Τελικά η μέθοδος που αποφασίσθηκε για την επαναφορά του τοίχου στην κατακόρυφη θέση ήταν η κατασκευή πυκνής μεταλλικής επένδυσης στην εξωτερική πλευρά του, το δέσιμο όλης αυτής της κατασκευής σε 15 επιλεγμένα σημεία με συρματόσχοινα που κατέληξαν έξω στην πρασιά, σε ειδικά παλάγκα, που το καθένα είχε δύναμη τάνισης από 10 έως 25 τόνους. Αυτά με την σειρά τους ήταν αγκιστρωμένα σε ειδική βάση στην πρασιά της πρόσοψης. Προηγήθηκε το δέσιμο του τοίχου σε 4 σημεία, για να εξασφαλισθεί το ενδεχόμενο μη πτώσης του από τις εργασίες αποξηλώσεων κυρίως της κεραμοσκεπής, τους καθαρισμούς, αλλά και το βάρος της μεταλλικής επένδυσης που θα δεχόταν η εξωτερική πλευρά του τοίχου. Η διαδικασία επαναφοράς γινόταν συνδυαστικά με τα 15 παλάγκα να έλκουν εκατοστό με εκατοστό, δύο φορές την ημέρα τον γερμένο τοίχο. Μετά από 2 βδομάδες καταφέραμε επιτυχώς να φθάσουμε την συνολική επαναφορά του σε βαθμό 92-94%, ενώ σε όλη την διαδικασία δεν παρατηρήθηκαν φαινόμενα αποκόλλησης ή διατάραξης της συνοχής του. Στον τοίχο της πρόσοψης, της άλλης σημαντικής ζημιάς που είχε υποστεί το κτήριο, η διάρρηξη του τμήματος τοίχου των 60 εκατ. έγινε για έναν επιπρόσθετο λόγο. Ο τοίχος στην εσωτερική πλευρά του υπόλοιπου τμήματος των 90 εκατ. ήταν σε μορφή καμάρας, η οποία δεν πρόσφερε την απαιτούμενη αντοχή και συνοχή, με αποτέλεσμα τον αποχωρισμό και διάρρηξη του ενιαίου τοίχου κατά 25 εκατ., με εκτόνωσή του προς τα έξω. Προτάθηκε και αποφασίσθηκε η διατήρηση και αποκατάσταση της εντυπωσιακής εσωτερικής καμάρας
120
ΝΙΚΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΗΣ
και η κατασκευή κολώνας πέτρινου τοίχου μέχρι κάτω, σε συνέχεια του πεσσού, για να στηριχθεί και αποκατασταθεί η πρόσοψη. Η αποκατάσταση της φέρουσας ικανότητας των πέτρινων τοίχων ολοκληρώθηκε με αρμολόγημα όλων των τοίχων στο αρχικό χρώμα της αργίλου και στη συνέχεια έγινε έγχυση ενέματος τσιμεντοκονίας στο εσωτερικό αυτών. Ταυτόχρονα αποκαταστάθηκαν όλες οι ρωγμές με τεχνική ώστε να μην διακρίνονται πια και αντικαταστάθηκαν τα σαπισμένα εμφανή ξύλινα στοιχεία με κορμούς καστανιάς. Η ολοκλήρωση της αποκατάστασης έγινε με την επανακατασκευή της κεραμοσκεπής στην αρχική μορφή, με βυζαντινό κεραμίδι και κορφιάδες. Να αναφερθούμε όμως και σε αυτούς που δούλεψαν σε αυτό το κτήριο και κατάφεραν να φέρουν σε πέρας ένα δύσκολο και πρωτοποριακό έργο. Την επαναφορά των τοίχων έκανε η εταιρεία Γ. Βουτσίνος & ΣΙΑ ΟΕ, με πρωτομάστορα τον έμπειρο και ευρηματικό Γιάννη Βουτσίνο, τις αποκαταστάσεις των πέτρινων κατασκευών έκανε ο Ρετζέπ Μακάκ, εξαιρετικός πετράς με καταγωγή από τα Πομακοχώρια της Ξάνθης, την κεραμοσκεπή έκανε ο Θόδωρος Μαλισιόβας και τις ηλεκτρικές εργασίες ο Ευγένιος Λώμης. Το έργο άρχισε Μάιο 2016 και τελείωσε τον Ιούνιο 2017. Σήμερα όλη η περιοχή καμαρώνει το στολίδι που απέκτησε και το συγκρίνει με την εγκατάλειψη του Πύργου του Καΐρη, μνημείου που καταρρέει, μια και δεν ενδιαφέρεται κανείς για την τύχη του.
Μικρές περιπέτειες στην πορεία του έργου Η περιπετειώδης πορεία, όπως αρχικά αναφέρθηκε, δεν αφορούσε ευτυχώς σε θέματα αστοχίας των μεθόδων και επιλογών αποκατάστασης, ούτε σε ατυχήματα μιας πολύ δύσκολης και επικίνδυνης εργασίας που εκτελέστηκε με πλήρη ασφάλεια και χωρίς ενόχληση περιοίκων ή κυκλοφορίας του ιδιαίτερα στενού δρόμου, αλλά σε σύνδρομα που κατατρέχουν αυτόν τον τόπο από την εποχή του Εφιάλτη. Και φυσικά ακολούθησε η γραφειοκρατία και η ταλαιπωρία στις Δημόσιες Υπηρεσίες. Ενώ το κτήριο ήταν τελειωμένο στον τομέα των πέτρινων τοίχων από τα μέσα Οκτωβρίου 2016, έμεινε «ξεσκέπαστο»
Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΥΡΓΟΣΠΙΤΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΣΑΡΙΑ
121
(δεν είχε δοθεί η έγκριση κατασκευής της κεραμοσκεπής, γιατί δεν αφορούσε την ασφάλεια του Κτηρίου(!), όταν ήταν γνωστό ότι δεν υπήρχε ενδιάμεσο δάπεδο και στο υπόγειο υπήρχε μόνο χώμα) όλον τον χειμώνα έως τον Μάη 2017, οπότε όταν τελικά συνεδρίασε το Τοπικό Συμβούλιο Αρχαιολογίας Κυκλάδων, με ομόφωνη απόφαση ενέκρινε την θετική εισήγηση της Υπηρεσίας για την κατασκευή της κεραμοσκεπής. Να αναφερθεί, για την ιστορία, ότι για τη συγκεκριμένη αποκατάσταση εκκρεμεί δικαστική απόφαση για το αν έπρεπε να γίνει μισή ή ολόκληρη η αποκατάσταση, για μια έγκριση που δόθηκε για άμεση αποκατάσταση μέσα σε ένα μήνα! Κάποιοι βλέπουν το δένδρο και όχι το δάσος. Θα περάσει και αυτό. Άνδρος, Μάιος 2018
Το «φύτεμα» του λουτρού στον πίσω τοίχο του ακάλυπτου.
122
ΝΙΚΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΗΣ
Το «φούσκωμα» του τοίχου πρόσοψης.
Γκρεμισμένα μεσοπατώματα, ρωγμές, μετακινήσεις και αποκολλήσεις των τοίχων.
Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΥΡΓΟΣΠΙΤΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΣΑΡΙΑ
Η πρόσοψη του κτηρίου μετά την αποκατάσταση.
Αποκατεστημένη η πίσω πλευρά του κτηρίου.
123
124
ΝΙΚΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΗΣ
Μετά την αποκατάσταση των τοίχων, των ρωγμών, των μετακινήσεων. Με όλη την ομορφιά της εσωτερικής δόμησης, με τις παραθούρες και τις υπέρθυρες καμάρες.