ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Β. ΑΛΕΞΙΟΥ
Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ 4ου ΑΙ. π.Χ. ΤΟ ΕΛΙΞΙΡΙΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΤΟΜΙΚΟΤΗΤΑ
E K ΔOΣ E IΣ GU TENBERG
ΠΕ Ρ Ι Ε ΧΟΜΕ ΝΑ
Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Προλογικό σημείωμα του συγγραφέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15 17
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ 1. Οι καταβολές της ρητορικής και η «λειτουργία κατόπτρου» . . . . 2. Ρητορική και δημοκρατία: δικανικός - συμβουλευτικός λόγος . . . 2.1. Λυσίας Ὑπὲρ Μαντιθέου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ο επιδεικτικός λόγος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Το ρητορικό εγκώμιο: Γοργίας - Ισοκράτης . . . . . . . . . . . . . 3.2. Οι Ἐπιτάφιοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23 34 39 48 48 54
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
1. Πλάτων - Ισοκράτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Αλκιδάμας - Ισοκράτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61 90
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΤΑ ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ 1. Η Ῥητορικὴ πρὸς Ἀλέξανδρον ή Τέχνη Ῥητορική του Αναξιμένη 105 2. Η Ῥητορική του Αριστοτέλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 2.1. Τα ισοκρατικά παραθέματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: O ΚΑΝΩΝ ΤΩΝ ΑΤΤΙΚΩΝ ΡΗΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΙΠΟΙ ΡΗΤΟΡΕΣ
1. Οι αναγκαίες συμβάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Ρήτορες εκτός κανόνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Απολλόδωρος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. Κατὰ Νεαίρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Ηγήσιππος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Δημάδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
145 152 152 154 161 164
12
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ 1. Βίος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Έργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Οι τάσεις της έρευνας και η ισοκρατική ιδεολογία . . . . . . . . 2.2. Οι λόγοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Περὶ τοῦ ζεύγους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Ἑλένη - Βούσιρις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Εὐαγόρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.4. Κατὰ τῶν σοφιστῶν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.5. Περὶ ἀντιδόσεως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.6. Πανηγυρικός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.7. Ἀρεοπαγιτικός - Περὶ εἰρήνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.8. Φίλιππος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.9. Παναθηναϊκός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ύφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Παράδοση του κειμένου - Πρόσληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. 2.
3. 4.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Βίος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Έργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Οι τάσεις της έρευνας και το ζήτημα της γνησιότητας . . . . 2.2. Οι λόγοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Κατὰ Ἀφόβου Α΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Κατὰ Κόνωνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Ὑπὲρ Φορμίωνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.4. Πρὸς Λεπτίνην - Κατὰ Ἀνδροτίωνος - Κατὰ Τιμοκράτους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.5. Κατὰ Ἀριστοκράτους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.6. Κατὰ Μειδίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.7. Περὶ τῶν συμμοριῶν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.8. Ὑπὲρ Μεγαλοπολιτῶν - Περὶ τῆς Ῥοδίων ἐλευθερίας 2.2.9. Ὀλυνθιακοί - Φιλιππικοί - Περὶ τῶν ἐν Χερρονήσῳ 2.2.10. Περὶ τῆς παραπρεσβείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.11. Ἐπιτάφιος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.12. Περὶ τοῦ στεφάνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ύφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παράδοση του κειμένου - Πρόσληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
171 178 178 186 186 195 201 211 213 224 229 236 244 248 261 270 279 279 282 283 285 288 290 294 298 304 306 309 322 326 328 334 341
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΑΙΣΧΙΝΗΣ 1. Βίος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Οι λόγοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Κατὰ Τιμάρχου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Περὶ τῆς παραπρεσβείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Κατὰ Κτησιφῶντος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ύφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Παράδοση του κειμένου - Πρόσληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ: ΙΣΑΙΟΣ 1. Βίος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Έργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Η ρητορική των συμβολαίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Οι λόγοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Περὶ τοῦ Κλεωνύμου κλήρου - Περὶ τοῦ Μενεκλέους κλήρου - Περὶ τοῦ Κίρωνος κλήρου - Περὶ τοῦ Ἁγνίου κλήρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ύφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Παράδοση του κειμένου - Πρόσληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
352 357 358 366 371 379 383 388 390 390 393 394 400 403
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ: ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ Βίος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Έργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Ο αμείλικτος κατήγορος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Οι λόγοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Κατὰ Λυσικλέους - Κατὰ Αὐτολύκου . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Κατὰ Λεωκράτους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ύφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παράδοση του κειμένου - Πρόσληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
405 407 407 409 409 410 419 421
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ: ΥΠΕΡΕΙΔΗΣ 1. Βίος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Οι λόγοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Ὑπὲρ Εὐξενίππου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Ὑπὲρ Λυκόφρονος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Κατὰ Ἀθηνογένους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Ο νέος Υπερείδης: Πρὸς Διώνδαν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
424 429 431 434 436 439
1. 2.
3. 4.
14
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
2.5. Κατὰ Δημοσθένους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Ο Ἐπιτάφιος και οι νεωτερισμοί του Υπερείδη . . . . . . . . . . 3. Ύφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Παράδοση του κειμένου - Πρόσληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
442 443 450 456
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ: ΔΕΙΝΑΡΧΟΣ Βίος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι λόγοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Κατὰ Δημοσθένους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Κατὰ Ἀριστογείτονος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Κατὰ Φιλοκλέους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ύφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παράδοση του κειμένου - Πρόσληψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
461 463 466 470 472 473 477
1. 2.
3. 4.
Σύνοψη - Συμπεράσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480 Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 Πίνακας Ονομάτων - Εννοιών - Θεμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
1. Οι καταβολές της ρητορικής και η «λειτουργία
κατόπτρου»
ΘΑ ΞΕΚΙΝΗΣΩ ΑΥΤΗ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ με την εύστοχη διατύπωση του Μ. GAGARIN (2007, 9): «Oratory lies at the heart of Greek culture from its beginning». Η ρητορική ανήκει στις κεντρικές εκφάνσεις της ελ-
ληνικής κουλτούρας και δεξιοτέχνες ρήτορες εμφανίζονται σε όλες τις περιόδους της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας.1 Ήδη στον Όμηρο γίνεται αναφορά στη φυσική ευγλωττία, στην εντύπωση που προξενούσε στο ακροατήριο, αλλά και στην κοινωνική αναγνώριση αυτού που χειριζόταν καλά τον λόγο. Το φυσικό χάρισμα του να ομιλεί κανείς ωραία θεωρήθηκε αρετή. Στην Ἰλιάδα η φράση του παιδαγωγού του Αχιλλέα Φοίνικα μύθων τε ῥητῆρ’ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων (Ι 443) αποτυπώνει το αρχαίο ιδανικό της ικανότητας τόσο στα λόγια όσο και στα έργα. Ο γλυκομίλητος αγορητής Νέστωρ με τα λόγια του πιο γλυκά και από το μέλι (Α 248-249) και η σύγκριση ανάμεσα στη ρητορική ικανότητα του Μενελάου και του Οδυσσέα (Γ 212-224), όπου ο πρώτος παρουσιάζεται βραχύλογος σε αντίθεση με τον χειμαρρώδη Οδυσσέα και τον όμοιο με χειμερινές νιφάδες λόγο του, είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Ως δείγματα ρητορικής ευγλωττίας καταγράφονται και οι τρεις λόγοι που απευθύνονται στον 1. Βλ. τις επισημάνσεις C. CAREY, Observers of Speeches and Hearers of Action. The Athenian Orators, στο: O. TAPLIN (επιμ.), Literature in the Greek and Roman Worlds. A New Perspective, Oxford 2000, 192-216.
24
1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
Αχιλλέα με σκοπό την επιστροφή του στη μάχη (Ι 225 κ.ε.).2 Στον Ησίοδο η Πειθώ, ως θεότητα, είναι κόρη του Ωκεανού (Θεογ. 349· πρβ. Ἔργα 73), ενώ στην αρχή της Θεογονίας το χάρισμα του ωραίου λόγου εμφανίζεται ως υπέροχο δώρο των Μουσών (81-84):3 ὅν τινα τιμήσουσι Διὸς κοῦραι μεγάλοιο γεινόμενόν τ’ ἐσίδωσι διοτρεφέων βασιλήων, τῷ μὲν ἐπὶ γλώσσῃ γλυκερὴν χείουσιν ἐέρσην, τοῦ δ’ ἔπε’ ἐκ στόματος ῥεῖ μείλιχα.
Όποιον οι θυγατέρες του μεγάλου Δία τιμήσουν, σ’ όποιου διογέννητου τη γέννα βασιλιά ρίξουν το βλέμμα τους, χύνουν δρόσο γλυκιά στη γλώσσα του, στάζουν από το στόμα του μειλίχια λόγια. (Μτφ. Δ. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ)
Η κρίσιμη καμπή στην ιστορική εξέλιξη της ρητορικής είναι, εντούτοις, η μετάβασή της από το φυσικό τάλαντο και την πρακτική ρητορεία στη συστηματική τέχνη, η οποία περιλαμβάνει θεωρία και άσκηση, διδασκαλία και καλλιέργεια των ρητορικών τεχνικών και μεθόδων. Επιστημονικώς τεκμηριωμένα όρια γι’ αυτή τη μετάβαση 2. Πρβ. KENNEDY (1994) 13-14. Για τη ζωηρή επιστημονική συζήτηση αναφορικά με τη σχέση Ομήρου και ρητορικής πρβ. G.A. KENNEDY, The Ancient Dispute over Rhetoric in Homer, AJPh 78 (1957) 23-35· A.J. KARP, Homeric Origins of Ancient Rhetoric, Arethusa 10 (1977) 237-258· P. TOOHEY, Epic and Rhetoric, στο: WORTHINGTON (1994) 153-175· Ν.Π. ΜΠΕΖΑΝΤΑΚΟΣ, Η ρητορική της ομηρικής μάχης, Αθήνα 1996, 25-33. Βλ. επίσης M. GAGARIN, Background and Origins. Oratory and Rhetoric before the Sophists, στο: WORTHINGTON (2007) 2736· H.M. ROISMAN, Right Rhetoric in Homer, στο: WORTHINGTON (2007) 429-446· S. DENTICE DI ACCADIA AMMONE, Omero e i suoi oratori. Techniche di Persuasione nell’Iliade, Berlin/Boston 2012. 3. Πρβ. R.G.A. BUXTON, Persuasion in Greek Tragedy. A Study of Peitho, Cambridge 1982, 36-48· F. SOLMSEN, The Gift of Speech in Homer and Hesiod, TAPhA 85 (1984) 1-15· J. KIRBY, Rhetoric and Poetics in Hesiod, Ramus 21 (1992) 34-60· E. STAFFORD, Worshipping Virtues. Personification and the Divine in Ancient Greece, London 2000, 111-145· J. WALKER, Rhetoric and Poetics in Antiquity, Oxford 2000, 4-7· B. BREITENBERGER, Aphrodite and Eros. The Development of Erotic Mythology in Early Greek Poetry and Cult, New York/London 2007, 117135· J. STRAUSS CLAY, Hesiod’s Rhetorical Art, στο: WORTHINGTON (2007) 447-457.
1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
25
δεν υπάρχουν λόγω ελλιπών μαρτυριών. Ο terminus technicus τέχνη ῥητορική απαντά για πρώτη φορά στον Πλάτωνα (Γοργ. 449c· Φαῖδρ. 260c).4 Πρέπει εξαιτίας αυτού του δεδομένου να οδηγηθεί κανείς σε σοβαρές ενστάσεις έναντι μιας πρώιμης κατηγοριοποίησης της ρητορικής ως τέχνης, όπως διατυπώθηκαν από τους T. COLE (1991) και E. SCHIAPPA (1999),5 και να αποδώσει την «αυτονόμηση» της ρητορικής στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, επειδή πέτυχαν να τη διαχωρίσουν από άλλες γνωστικές περιοχές; Πολλώ δε μάλλον, νομιμοποιείται η σύγχρονη έρευνα να κατευθύνεται σε εκ διαμέτρου αντίθετες, ακραίες απόψεις, από τη μια ότι η ρητορική υφίσταται ως τέχνη πολύ πριν από τη σύνταξη ρητορικών εγχειριδίων,6 από την άλλη ότι ούτε καν στην εποχή του Πλάτωνα δεν έχει εξασφαλίσει την αυτονομία της, αλλά βρίσκεται ακόμη μάλλον στη χαραυγή της (a twilight stage);7 Το έδαφος είναι εξαιρετικά επισφαλές και επιτρέπει μια σειρά εικασιών, αλλά το ότι η ῥητορική δεν απαντά ως terminus technicus πριν από τον Πλάτωνα δεν σημαίνει ότι αυτή ανακαλύφθηκε από τον Πλάτωνα. 4. Πρβ. M. ERLER, Platon, στο: H. FLASHAR (επιμ.), Grundriss der Geschichte der Philosophie. Die Philosophie der Antike, II,2, Basel 2007, 498. Για την επιστημονική συζήτηση αναφορικά με την έννοια πρβ. E. SCHIAPPΑ, Did Plato coin rhetorike, AJPh 111 (1990) 457-470· N. O’SULLIVAN, Plato and the kaloumene rhetorike, Mnemosyne 46 (1993) 87-89 (απάντηση του SCHIAPPA στο: Mnemosyne 47 [1994] 512-514)· G.J. PENDRICK, Plato and rhetorike, RhM 141 (1998) 10-23· PERNOT (2000) 38-41. Παράθεση της έρευνας στο: R. MARISS, Alkidamas. Über diejenigen, die schriftliche Reden schreiben, oder über die Sophisten. Eine Sophistenrede aus dem 4. Jahrhundert v. Chr. eingeleitet und kommentiert, Münster 2002, 96 κ.ε. 5. Κατά της πρώιμης κατηγοριοποίησης της ρητορικής ως τέχνης βλ. και A. FORD, Sophists without Rhetoric. The Arts of Speech in Fifth-Century Athens, στο: Y.L. TOO (επιμ.), Education in Greek and Roman Antiquity, Leiden 2001, 85-109. Για τις νεότερες ερμηνείες ως προς την αρχαία ρητορική πρβ. GAGARIN (1994) 46-68· HALLIWELL (1994) 222-243· KENNEDY (1994) 7 σημ. 3· WARDY (1996) και συνοπτικά POULAKOS (2007) 16-24. 6. Βλ. J. FREDAL, Rhetorical Action in Ancient Athens. Persuasive Artistry from Solon to Demosthenes, Carbondale 2006· R.A. KNUDSEN, Homeric Speech and the Origins of Rhetoric, Baltimore 2014. 7. LIEBERSOHN (2011) 22.
26
1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
Αντιφατικές αρχαίες μαρτυρίες σχετικά με τις θέσεις του Αριστοτέλη αναφέρουν τον Εμπεδοκλή από τον Ακράγαντα,8 αλλά και τους Σικελούς Κόρακα και Τεισία9 ως ευρετές της ρητορικής. Παρόλο που ο Εμπεδοκλής πρέπει να ήταν δεινός ρήτορας, ο ρόλος του μεγαλοποιήθηκε στην αρχαιότητα, επειδή υπήρξε δάσκαλος του Γοργία και ήταν φυσικό να αποδώσουν σ’ αυτόν τη νέα τέχνη. Το ποιητικό και φιλοσοφικό του ύφος ενίσχυε την προσπάθεια αναζήτησης μιας φιλοσοφικής καταγωγής της ρητορικής.10 Αλλά ο Συρακούσιος Κόραξ και ο μαθητής του Τεισίας (πιθανώς το ίδιο πρόσωπο) φέρονται να συνέταξαν πρώτοι εγχειρίδιο ρητορικής τέχνης.11 Τι ακριβώς περιελάμβανε δεν είναι βέβαιο· πιθανότατα δεν επρόκειτο για συστηματικό εγχειρίδιο, όπως αυτά του 4ου αι., αλλά κυρίως για υποδείγματα λόγων σε ποικίλες δικανικές περιπτώσεις. Αυτό δεν είναι αξιοπερίεργο, δεδομένου ότι η πτώση της τυραννίδας στις Συρακούσες και η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας το 467 π.Χ. συνοδεύτηκε από αρκετές δίκες, στις οποίες άρχισε να αναδεικνύεται η σημασία της νέας τέχνης.12 Το κύριο ενδιαφέρον εντοπίζεται στη διδασκαλία του εἰκότος (του εύλογου, του πιθανού). Αλλά η προσήλωση στον κεντρικό ρόλο των επιχειρημάτων ἐκ τοῦ εἰκότος στην πρώιμη ρητορική επιβάλλει μια προσεκτική προσέγγιση, καθώς πηγή των πληροφοριών μας είναι κυρίως αντίπαλοι της ρητορικής, όπως ο Πλάτων.13 8. Βλ. Διογ. Λαέρτ. 8,57 (= απ. 65A ROSE)· 9,25 (= απ. 65B ROSE)· Σέξτος Εμπ. Πρὸς Μαθ. 7,6 (= απ. 65C ROSE). 9. Βλ. Cic. Brut. 46 (= απ. 137 Rose)· πρβ. Quint. Inst. orat. 3,1,8. 10. Πρβ. RAPP (2002) I 208. 11. Βλ. Πλάτων Φαῖδρ. 273c· Αριστ. ῾Ρητ. 1402a 18· Σοφ. ἔλ. 183b 31· Cic. Brutus 46· KENNEDY (1963) 58-61· EISENHUT (1990) 11-12· USHER (1999) 3. Για την πιθανή ταύτιση των δύο προσώπων βλ. T. COLE, Who was Corax?, ICS 16 (1991) 65-84 (ανατ. στο: CARAWAN 2007, 37-59)· KENNEDY (1994) 34. 12. Βλ. KENNEDY (1963) 58-61· EISENHUT (1990) 11-12· USHER (1999) 3. Βλ. επίσης E. ROBINSON, Democracy in Syracuse, 466-412, HSCP 100 (2000) 189-205. Πρβ. και τις ενστάσεις του SCHIAPPA (1999) 34-45. 13. Βλ. GAGARIN (1994) 46-68. Πρβ. E.A. GONDOS, Auf dem Weg zur rhetorischen Theorie. Rhetorische Reflexion im ausgehenden fünften Jahrhundert v. Chr., Tübingen 1996, 85-88.
1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
27
Το ενδιαφέρον για τέτοια επιχειρήματα είναι αδιαμφισβήτητο, αλλά η σημασία τους διογκώθηκε από τους αντιπάλους της, για να στηριχθεί η κριτική ότι αυτό που αποκλειστικά απασχολούσε τον ρήτορα ήταν το εἰκός, το πιθανό, όχι απαραίτητα το αληθινό. Ο Πλάτων μας παρέχει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της τεχνικής του εἰκότος (της διδασκαλίας του πιθανού) σε σχέση με την πρώιμη σικελική ρητορική (Φαῖδρος 273b-c· πρβ. Αριστ. ῾Ρητ. 1402a 17-20): Η υπόθεση είναι η ακόλουθη: ένας αδύνατος (ἀσθενής) αλλά θαρραλέος (ἀνδρικός) άνδρας κτύπησε έναν δυνατό (ἰσχυρόν) αλλά δειλό (δειλόν) και τον έκλεψε. Εμφανίζονται και οι δύο στο δικαστήριο. Κανένας δεν πρέπει να πει την αλήθεια. Αλλά ο μεν δειλός πρέπει να υποστηρίξει ότι ο θαρραλέος είχε συνεργάτες, για να μην παραδεχθεί τη δειλία του, ο δε θαρραλέος θα αρνηθεί κάτι τέτοιο και θα υποστηρίξει ότι, έτσι αδύνατος όπως είναι, δεν είναι δυνατό να έχει διαπράξει το αδίκημα (Πλάτων Φαῖδρ. 273b-c: τοῦτο δή, ὡς ἔοικε, σοφὸν εὑρὼν ἅμα καὶ τεχνικὸν ἔγραψεν ὡς ἐάν τις ἀσθενὴς καὶ ἀνδρικὸς ἰσχυρὸν καὶ δειλὸν συγκόψας, ἱμάτιον ἤ τι ἄλλο ἀφελόμενος, εἰς δικαστήριον ἄγηται, δεῖ δὴ τἀληθὲς μηδέτερον λέγειν, ἀλλὰ τὸν μὲν δειλὸν μὴ ὑπὸ μόνου φάναι τοῦ ἀνδρικοῦ συγκεκόφθαι, τὸν δὲ τοῦτο μὲν ἐλέγχειν ὡς μόνω ἤστην, ἐκείνῳ δὲ καταχρήσασθαι τῷ «Πῶς δ’ ἂν ἐγὼ τοιόσδε τοιῷδε ἐπεχείρησα;» ὁ δ’ οὐκ ἐρεῖ δὴ τὴν ἑαυτοῦ κάκην, ἀλλά τι ἄλλο ψεύδεσθαι ἐπιχειρῶν τάχ’ ἂν ἔλεγχόν πῃ παραδοίη τῷ ἀντιδίκῳ). Στο παράδειγμα οι διά-
δικοι επιχειρηματολογούν όχι βάσει των πραγματικών γεγονότων, αλλά του «πιθανού» της μιας ή της άλλης περίπτωσης.14 Εδώ εντοπίζονται και τα σπέρματα εκείνης της σοφιστικής επιχειρηματολογίας, για την οποία ο ρήτορας συχνά έδινε την εντύπωση ενός μη ακέραιου ανθρώπου. Η παράδοση για τη δικαστική διαμάχη μεταξύ του Κόρακα και του Τεισία σχετικά με τη μη πληρωμή του δασκάλου από τον μαθητή, η οποία οδήγησε σε αποπομπή και των δύο από το δικαστήριο, ενισχύει αυτόν ακριβώς τον προβληματισμό.15
Το γεγονός, εντούτοις, ότι η ρητορική και η καταγωγή της τίθενται στο επίκεντρο θεωρητικών συζητήσεων του 4ου αι. π.Χ., εν αντιθέσει προς τη σιωπή του παρελθόντος, αποκτά ιδιαίτερη αξία: 14. Πρβ. GAGARIN (1994) 50-52. 15. Σέξτος Εμπ. Πρὸς Μαθ. 2,96-99· Σώπατρος Ὑπόμν. εἰς Ἑρμογ. 5,6-7 WALZ.
28
1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
ασχέτως της ορθότητας ή μη των ποικίλων ισχυρισμών σχετικά με τις απαρχές της έντεχνης ρητορικής, πρόκειται για αψευδείς μάρτυρες της σημασίας που αποδίδουν πνευματικοί κύκλοι – σοφιστικοί και φιλοσοφικοί– στη ρητορική θεωρία και πράξη τον 4ον αι. Αυτός ο αιώνας δεν μπορεί να θεωρηθεί ο πρώτος ευρετής της ρητορικής τέχνης, αποτελεί όμως το ουσιαστικό πεδίο δράσης της: συνέβαλε τόσο αποφασιστικά στην ανάπτυξή της, ώστε η τέχνη του λόγου να επιτύχει, ειδικά αυτή την περίοδο και παρά τη φιλοσοφική κριτική, έναν εντυπωσιακό θρίαμβο. Με μια λέξη, ο 4ος αι. π.Χ. διαποτίζεται από τη ρητορική τόσο ως μορφή πολιτικής και δικανικής αντιπαράθεσης όσο και ως κεντρικό λογοτεχνικό είδος.16 Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και μια σημαντική λειτουργία των ρητορικών κειμένων, την οποία ορίζω ως «λειτουργία κατόπτρου» της αθηναϊκής κοινωνίας.17 Αυτό σημαίνει ότι η ρητορική, ως «ψυχαγωγική» – δηλαδή καθοδηγητική τέχνη –, αφενός ασκεί τεράστια επίδραση στους ακροατές, αφετέρου ετεροπροσδιορίζεται, κατοπτρίζει και απηχεί την «ψυχή» του κοινού κατά τρόπο ώστε συχνά να είναι δύσκολο να αναγνωριστούν οι διαφορές ανάμεσα στον ρήτορα και το ακροατήριο.18 Ο ρήτορας υφίσταται μέσω του ακροατηρίου του και τα ρητορικά κείμενα αποτυπώνουν τη σχέση ρήτορα και ακροατηρίου. Ο Γοργίας έγινε διάσημος για τη φροντισμένη αισθητική του λόγου και την πρόκληση παθών. Την ψυχολογική, γεμάτη πάθος επίδραση του λόγου, ποιητικού και πεζού, στους ακροατές τονίζει ο σοφιστής στο Ἑλένης ἐγκώμιον (82Β 11,9· 11,14 D.-K.).19 Και ο Πλά16. Πρβ. GÖRGEMANNS (1987) 8. 17. Βλ. E. ALEXIOU, Die Spiegelfunktion der isokratischen Rhetorik: Der lakonisierende Schüler und die Pleonexie großen Stils, στο: M. TZIATZI κ.ά. (επιμ.), Lemmata. Beiträge zum Gedenken an Christos Theodoridis, Berlin/Boston 2015, 73-90. 18. Πρβ. P. HARDING, Rhetoric and Politics in Fourth-Century Athens, Phoenix 41 (1987) 25-39. Βλ. επίσης σε σχέση με τον Περὶ τοῦ στεφάνου λόγο του Δημοσθένη τα ενδιαφέροντα ερωτήματα του YUNIS (2000) 97-118 (= CARAWAN 2007, 372-390). Ο Κατὰ Μειδίου του Δημοσθένη είναι για τον W. WILL, Demosthenes, Darmstadt 2013, 95 ένα κάτοπτρο ηθών (Sittenspiegel). 19. Χαρακτηριστικά 82Β 11,14 D.-K.: οὕτω καὶ τῶν λόγων οἱ μὲν ἐλύπησαν, οἱ δὲ ἔτερψαν, οἱ δὲ ἐφόβησαν, οἱ δὲ εἰς θάρσος κατέστησαν τοὺς ἀκούοντας,
1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ
29
των, ο οποίος στρέφεται εναντίον της σύγχρονής του σοφιστικής ρητορικής και αποδέχεται μόνο μια φιλοσοφική ρητορική, στηριζόμενη στη λογική και την επιστημονική γνώση, ορίζει τη ρητορική, υπό την επίδραση της γοργίειας ψυχαγωγικής δύναμης του λόγου, ως τέχνη καθοδήγησης της ψυχής (Φαῖδρ. 261a: ψυχαγωγία διὰ λόγων· πρβ. 271c).20 Επίσης, ο Αριστοτέλης υπέβαλε την ψυχολογία των παθών σε μια αυστηρή επιστημονική ανάλυση (Ῥητορ. 1378a 19 κ.ε.) και επέμεινε στην κατηγοριοποίησή τους με επιστημονικά κριτήρια. Η πρόκληση παθών δεσπόζει στους δικανικούς και τους συμβουλευτικούς λόγους: οι αποφάσεις δικαστών και ακροατών επηρεάζονται καθοριστικά από μεταβαλλόμενα πάθη (πρβ. Ῥητορ. 1354b 8-13· 1356a 14-16).21 Ο στενός εναγκαλισμός ανάμεσα στα ρητορικά κείμενα και την καθημερινή ηθική είναι, υπό αυτή την οπτική γωνία, καίριος. Οι έρευνες στην popular morality, όπως η κλασική μελέτη του K. DOVER (1974),22 έχουν βοηθήσει να αντιληφθούμε καλύτερα τα όρια αυτής της μη θεωρητικής φιλοσοφικής ηθικής. Μια σειρά από πάθη, όπως είναι η ὀργή, το ἔλεος, η ὕβρις, ο φθόνος κ.λπ., διατρέχουν τα ρητοριοἱ δὲ πειθοῖ τινι κακῇ τὴν ψυχὴν ἐφαρμάκευσαν καὶ ἐξεγοήτευσαν· («έτσι και οι λόγοι, άλλοι στενοχωρούν, άλλοι ευχαριστούν, άλλοι φοβίζουν, άλλοι δίνουν στους ακροατές τους θάρρος, και άλλοι φαρμακώνουν και μαγεύουν την ψυχή με κάποια δόλια πειθώ»). Πρβ. C. SEGAL, Gorgias and the Psychology of the Logos, HSCPh 66 (1962) 99-155· V. HUNTER, Thucydides, Gorgias, and Mass Psychology, Hermes 114 (1986) 412-429· H. YUNIS, Writing for Reading. Thucydides, Plato, and the Emergence of the Critical Reader, στο: H. YUNIS (επιμ.), Written Texts and the Rise of Literate Culture in Ancient Greece, Cambridge 2003, 190-191· ALEXIOU (2010) 86-87. 20. Πρβ. YUNIS (1996) 201-207· H. YUNIS, Plato Phaedrus, Cambridge 2011, 10-14. 21. Πρβ. W.W. FORTENBAUGH, Aristotle on Emotion, 2η έκδ., London 2002, 9-18, 93-114· W.W. FORTENBAUGH, Aristotle’s Art of Rhetoric, στο: WORTHINGTON (2007) 117-118· KONSTAN (2006)· S. LEIGHTON, Passions and Persuasion, στο: G. ANAGNOSTOPOULOS (επιμ.), A Companion to Aristotle, Chichester UK 2009, 597611· J. DOW, Passions and Persuasion in Aristotle’s Rhetoric, Oxford 2015. 22. Πρβ. J. FERGUSON, Moral Values in the Ancient World, London 1958· L. PEARSON, Popular Ethics in Ancient Greece, Stanford 1962· W. DEN BOER, Private Morality in Greece and Rome. Some Historical Aspects, Leiden 1979· G. HERMAN, Morality and Behaviour in Democratic Athens, Cambridge 2006· BERS (2009) 77-98.
ώ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
GUTENBERG www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks