Μια εξαιρετικά πυκνή έκθεση των πνευματικών, κοινωνικών, οικονομικών και ιδεολογικών διεργασιών που οδήγησαν στην Επανάσταση, που θα ήταν ιδιαιτέρως ωφέλιμη σε όσους συνηθίζουν να ερίζουν για τον χαρακτήρα του ξεσηκωμού. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΉ
Ο Βασίλης Κρεμμυδάς καταρρίπτει έναν έναν τους μύθους του 1821. LIFO
Η σύγκρουση της παράδοσης µε τη νεωτερικότητα. ΠΟΝΤΊΚΙ
Ο Βασίλης Κρεμμυδάς ανήκει στη αφρόκρεμα των ιστορικών, στη μικρή αυτή ομάδα, που πρωταγωνίστησε τόσο στην ανανέωση της ελληνικής ιστοριο-
γραφίας όσο και στη διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου της διδασκαλίας και της έρευνας της Ιστορίας στον ακαδημαϊκό χώρο. ΤΑ ΝΈΑ
Ο καθηγητής Βασίλης Κρεμμυδάς δίνει μια εικόνα των επαναστατημένων Ελλήνων που διαφοροποιείται αισθητά από τις επικρατούσες. BOOKPRESS
Ο ιστορικός Βασίλης Κρεμμυδάς είναι, ασφαλώς, ένας από τους καλύτερους γνώστες της Τουρκοκρατίας και της Επανάστασης του 1821. H ΑΥΓΉ
Mια ωραία αφήγηση που μας προσφέρει τον αποσταγμένο καρπό της πολύχρο-
νης ενασχόλησής του ιστορικού με την κοινωνία της Τουρκοκρατίας στον ελλαδικό χώρο και την Επανάσταση του 1821. TVXS
Ο Βασίλης Κρεμμυδάς επιλέγει τεκμήρια που αφορούν την ελληνική επανάσταση, ξεκαθαρίζει ορισμένους μύθους, επικεντρώνει στη διαμόρφωση των νέων δυνάμεων, στην προετοιμασία της επανάστασης και ιδιαιτέρως στον ρόλο των διεθνών δυνάμεων. ΑΝΑΓΝΏΣΤΗΣ
Επανεπίσκεψη γνωστών ιστορικών «τόπων» με νεότερα στοιχεία, απροκατάληπτη ματιά και αναστοχαστικό βλέμμα. ΤΟ ΒΉΜΑ
Όλα όσα θα θέλαμε να ξέρουμε για την Ελληνική Επανάσταση σε έναν μικρό τόμο. Ιδέες, μάχες, πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, φίλοι, σύμμαχοι και εχθροί, μύθοι και τεκμήρια. Μια βαθιά, σύγχρονη ματιά στα θεμέλια του ελληνικού κράτους από τον γνωστό και καταξιωμένο ιστορικό Βασίλη Κρεμμυδά. Χωρίς επιστημονική έκπτωση και χωρίς ιδεολογικές προκαταλήψεις.
Διαβάστε λίγες σελίδες και θα σας γίνει αμέσως ξεκάθαρο ποιοι αγωνίστηκαν για την ελευθερία μας και ποιοι τους πολέμησαν:
Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Κ Ε ΦΑ Λ Α ΙΟ
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
οι αντίπαλες δυνάμεις
ΖΗΤΗΜΑ σύγκρισης υλικών δυνάμεων των αντιπάλων στην Επανάσταση του 1821, σύγκρισης δηλαδή στρατιωτικών και οικονομικών δυνάμεων, οπλισμού και πολεμικών μέσων δεν είναι δυνατόν να γίνει. Θα ήταν αντιεπιστημονικό να συγκρίνει κανείς δύο εντελώς ανόμοια πράγματα. Στην Επανάσταση του 1821 συγκρούστηκαν δύο, όχι απλώς διαϕορετικοί αλλά αντίπαλοι κόσμοι. Μία αυτοκρατορία, η ισχυρότερη του κόσμου έως πριν λίγο, με έναν μικρό λαό υποτελή της επί τέσσερις αιώνες. Συγκρούστηκαν στο πεδίο της μάχης ένας στρατός πολυάριθμος με πολύ ισχυρά όπλα, που θα ήταν ανίκητος σε ανοιχτό πεδίο, και αγωνιστές, αντάρτες των βουνών, οι οποίοι ποτέ δεν θα μπορούσαν να συγκροτηθούν σε κατά μέτωπο μάχη.
58
Δ ΕΥ ΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛ ΑΙΟ
Ούτε υπάρχει ζήτημα σύγκρισης δυνάμεων στο ηθικό επίπεδο· αυτά που λέγονται ότι σε έναν πόλεμο κερδισμένος βγαίνει, έστω και μακροπρόθεσμα, αυτός που έχει το δίκιο με το μέρος του δεν αντέχουν σε καμιά κριτική συζήτηση. Στην περίπτωση της Επανάστασης του 1821, οι δύο αντίπαλοι είχαν ανάμεσά τους δύο βαθιές –και βαριές– αντιθέσεις. Δύο παλαιές και μια τρίτη καινούργια. Η πρώτη αντίθεση είναι στην περίπτωσή μας αυτόματη: κατακτητής - υπόδουλος· επί τέσσερις σχεδόν αιώνες. Και η δεύτερη ϕαίνεται αυτόματη: πίστη· χριστιανοί εναντίον μωαμεθανών. Η τρίτη αντίθεση αναδείχτηκε λίγο πριν από την έκρηξη της Επανάστασης από την οικονομική κρίση: οι δραστηριότητες των υπόδουλων Ελλήνων, όταν βρέθηκαν σε κρίση χρειάστηκαν κρατική προστασία· το οθωμανικό κράτος, στο οποίο θεσμικά ανήκαν, δεν μπορούσε να προσϕέρει προστασία – έχουμε εξηγήσει τους λόγους. Υπήρχε και μία διαϕορά ανάμεσα στους αντιπάλους, την οποία συνήθως δεν υπολογίζουμε όταν μιλούμε για τις δυνάμεις των εμπολέμων· ο ελληνισμός βρίσκεται σε στιγμές οικονομικής, διανοητικής, πνευματικής και παιδευτικής άνθησης, συγκροτημένος σε έθνος ως πολιτισμική οντότητα και με μια αστική τάξη πλήρως προσανατολισμένη στα δυτικά πρότυπα οργάνωσης της κοινωνίας και του κράτους· η αντίϕαση ανάμεσα σε αυτήν την ακμή και στα αδιέξοδα της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αιώνα έϕεραν την
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
59
επαναστατική οργάνωσή τους, τη μυστική συνωμοτική Φιλική Εταιρεία, σε πρώτο ρόλο να διαϕεντεύει κάθε επαναστατική κίνηση. Ο ελληνισμός είχε αποκτήσει ισχυρές βάσεις συμπάθειας και στήριξης στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, στο πνεύμα του διαϕωτιστικού ϕιλελευθερισμού. Αντίθετα, η άλλοτε πανίσχυρη, η ισχυρότερη στον κόσμο, Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκεται σε συνεχή πτώση της ισχύος της, με τους θεσμούς της σε παρακμή και με αρκετούς ισχυρούς πασάδες, σε Ανατολή και Δύση, να διεκδικούν την αυτοτέλειά τους, οιονεί το δικό τους κράτος· μαζί, το σώμα των Γενιτσάρων, άλλοτε πανίσχυρο εργαλείο ισχύος στα χέρια των σουλτάνων, να έχει μεταλλαχθεί σε δυνάμει αντίπαλό τους, ενώ για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες οι Οθωμανοί δεν ήταν άλλο από έναν βάρβαρο λαό. Τέλος, τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν θέσει το ζήτημα της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χωρίς ακόμη, την ώρα της ελληνικής Επανάστασης του 1821, να έχουν ωριμάσει οι προϋποθέσεις γι’ αυτό. Αντίπαλος της Επανάστασης δεν ήταν μόνο η Οθωμανική Αυτοκρατορία· υπήρχαν αντίπαλοι και στο εσωτερικό της: Ήταν οι αντίπαλοι του Διαϕωτισμού και όλος ο συντηρητικός κόσμος με κέντρο το Πατριαρχείο. Ας δούμε.
60
Δ ΕΥ ΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛ ΑΙΟ
Δύο κείμενα – Δύο κόσμοι Το πολεμικό μέρος της Επανάστασης πρέπει να θεωρείται ότι άρχισε όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας, να θυμίσω, πέρασε, προερχόμενος από το Κισνόβι, πρωτεύουσα τότε της ρωσικής Βεσσαραβίας και μια πόλη πολύ γνωστή στους Έλληνες εμπόρους, διάβηκε τον Προύθο, μεγάλο παραπόταμο του Δούναβη, σύνορο τότε της Βεσσαραβίας με την αυτόνομη Μολδαβία, και οργάνωσε το στρατόπεδό του στην πρωτεύουσα της τελευταίας Ιάσιο· στις 22 Φεβρουαρίου 1821. Δύο ημέρες μετά, στις 24 Φεβρουαρίου, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης εξέδωσε προκήρυξη προς τους «Έλληνες»· τη γνωστή προκήρυξη με τον τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Εάν παρατηρήσουμε τον χάρτη με τα γεωγραϕικά σημεία από τα οποία άρχισε η Επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, θα προσέξουμε ότι τόσο το Κισνόβι όσο και το Ιάσιο, όπου και το γενικό στρατόπεδο του Αλέξανδρου Υψηλάντη, είναι, σε ευθεία γραμμή, πολύ πιο βόρεια από την Οδησσό, τη βόρεια ακτή δηλαδή του Εύξεινου Πόντου, ώστε, εκείνη τη στιγμή, για τις πραγματικότητες δηλαδή στα Βαλκάνια στις αρχές του 19ου αιώνα, οποιαδήποτε συνάϕεια των τόπων αυτών με τις κύριες κατοπινές εστίες της Επανάστασης δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Γι’ αυτό, ας πάμε να δούμε τι λέει η Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
61
με την Προκήρυξή του καλεί τους Έλληνες να πάρουν τα όπλα και να εξεγερθούν, λέγοντάς τους ότι «οι λαοί της Ευρώπης», μολονότι αρκετά ελεύθεροι ήδη, πολέμησαν για τα δικά τους δικαιώματα και για τη δική τους ελευθερία, προκειμένου να διευρύνουν την ελευθερία τους και, μέσα από αυτήν, την ευδαιμονία τους. Αυτοί λοιπόν οι λαοί της Ευρώπης προ πολλού μας καλούσαν να τους μιμηθούμε· οι ϕωτισμένοι αυτοί λαοί «ενασχολούνται» με την αποκατάσταση της δικής τους ευδαιμονίας· αλλά «και πλήρεις ευγνωμοσύνης διά τας προς αυτούς των Προπατόρων μας ευεργεσίας, επιθυμούσι την Ελευθερίαν της Ελλάδος». Με άλλα λόγια, η Προκήρυξη το πρώτο που κάνει είναι να «κολλήσει» τους υπόδουλους Έλληνες στους «λαούς της Ευρώπης», οι οποίοι, μολονότι δεν είναι υπόδουλοι, αγωνίζονται για περισσότερα δικαιώματα και περισσότερη ελευθερία, γιατί, λέει, η περισσότερη ελευθερία σημαίνει μεγαλύτερη ευδαιμονία. Επανάσταση δηλαδή ευρωπαϊκή, στο πνεύμα και τις αρχές του Διαϕωτισμού, με τη ϕρασεολογία και τη λογική του διαϕωτιστικού λόγου (δικαιώματα, ελευθερία, ευδαιμονία)· χωρίς να παραλείπει να προβάλλει ένα από τα βασικά επιχειρήματα και μαζί αιτήματα της Επανάστασης, το χρέος που έχουν οι Ευρωπαίοι απέναντι στους ένδοξους προγόνους των Ελλήνων για τα ϕώτα που έλαβαν από αυτούς και που ήρθε η ώρα να το ξεπληρώσουν. Συνδέει, έτσι, τους σημερινούς Έλληνες κατευθείαν με τους ένδοξους αρχαίους προγόνους, κάτι που έχουν ήδη κάνει προ πολλού η ελλη-
62
Δ ΕΥ ΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛ ΑΙΟ
Προκήρυξη Υψηλάντη. Έτσι άρχισε η Επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Την Προκήρυξη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» εξέδωσε ο Αλ. Υψηλάντης με την ιδιότητά του ως αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας. Πρόκειται για το ιδεολογικό μανιϕέστο της Επανάστασης του 1821.
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
63
νική αστική τάξη και ο ελληνικός Διαϕωτισμός· και χρησιμοποιεί τη λέξη «πατρίς» που έρχεται κατευθείαν από τη Γαλλική Επανάσταση. Τέλος, για να διασκεδάσει τους ϕόβους και τους δισταγμούς μιας μερίδας της διοικητικής αριστοκρατίας των υπόδουλων Ελλήνων, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης δεν θα διστάσει να επικαλεστεί την «κραταιάν δύναμιν» που θα υπερασπιζόταν τους επαναστατημένους Έλληνες: «Κινηθήτε, ω ϕίλοι, και θέλετε ιδή μίαν Κραταιάν δύναμιν να υπερασπισθή τα δίκαιά μας». Η σαϕής αναϕορά στη Ρωσία, ως απατηλή επίκληση μόνον μπορεί να εκληϕθεί, γιατί ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας, ασϕαλώς γνώριζε ο τσάρος, ύστερα από δύο περίπου χρόνων ταλαντεύσεις, στα χρόνια 1815-1817, είχε προσχωρήσει πλήρως στις σκληρές αντεπαναστατικές αρχές της Ιεράς Συμμαχίας.1 Και ενώ από το περιεχόμενό της και το περιεχόμενο των προκηρύξεων που ακολούθησαν η Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη αναδεικνύεται ως το ιδεολογικό μανιϕέστο του ’21, υπάρχει ακόμη μία παρατήρηση που πρέπει να γίνει: Ενώ ο τίτλος είναι «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος», το κείμενο το απασχολεί το «υπέρ πατρίδος» σχεδόν αποκλειστικά. *** 1. Έναν εκτενέστερο σχολιασμό του περιεχομένου της Προκήρυξης βρίσκουμε στο Β. Κρεμμυδάς, «“Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος”· μεθοδολογικές προτάσεις για τη μελέτη του Εικοσιένα», Θεωρία και Κοινωνία (Ιούνιος 1991), σσ. 67-82.
64
Δ ΕΥ ΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛ ΑΙΟ
Είναι ώρα να διαβάσουμε το δεύτερο κείμενο και να σχολιάσουμε το περιεχόμενό του. Πρόκειται για την Εγκύκλιο που εξέδωσε ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε ΄ ύστερα από συνεδρίαση της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου· η Εγκύκλιος είναι χρονολογημένη «αωκα΄ [1821], κατά μήνα Μάρτιον». Μετά, επομένως, την Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη (24 Φεβρουαρίου 1821), ο «Γρηγόριος ελέω Θεού αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και οικουμενικός πατριάρχης» συγκάλεσε την Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου, που τα μέλη συνυπέγραψαν την Εγκύκλιο «επάνωθεν του ιερού θυσιαστηρίου». Η μακροσκελής Εγκύκλιος δεν πρέπει να κυκλοϕόρησε αργότερα από τις πρώτες ημέρες του Μαρτίου, γιατί το περιεχόμενό της έχει σκοπό να νουθετήσει ή και να ασκήσει ηθικό εκβιασμό, προκειμένου να αποτρέψει μερικούς από τον επαναστατικό δρόμο στον οποίο είχαν εμπλακεί· χρειαζόταν λοιπόν κάποιος χρόνος. Την Εγκύκλιο έχουν υπογράψει, εκτός από τον Γρηγόριο Ε ΄, και ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Πολύκαρπος και 21 επίσκοποι από τους οποίους στις περιοχές όπου λίγο αργότερα θα ανάψει η ϕωτιά της Επανάστασης, μόνον δύο, ο Σίϕνου Καλλίνικος και ο Ρέοντος Διονύσιος· από την Πελοπόννησο μόνον ο δεύτερος· όλοι οι άλλοι ήταν επίσκοποι της Μικράς Ασίας, της σημερινής Ανατολικής Θράκης και της σημερινής επίσης Βόρειας Ελλάδας. Η Εγκύκλιος χρησιμοποιεί πολύ σκληρή γλώσσα, κυρίως για την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας·
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
65
δείχνει να γνωρίζει καλά το κείμενο της Προκήρυξης του Αλέξανδρου Υψηλάντη και επιμένει πολύ στην αναϕορά της στην «Κραταιά δύναμη»: μετεχειρίσθησαν και το όνομα της Ρωσικής Δυνάμεως, προβαλλόμενοι ότι και αυτή είναι σύμϕωνος με τους στοχασμούς και τα κινήματά των· πρόβλημα διόλου ψευδές και ανύπαρκτον και μόνης της εδικής των κακοβουλίας και ματαιοϕροσύνης γέννημά τε και αποκύημα.
Ο πατριάρχης γνώριζε ότι υπήρχε σχέδιο, από έγγραϕα, λέει, που «έπιασαν» οι Αρχές, και κινείται στην ιδεολογική γραμμή ότι ο Θεός αποϕάσισε οι Έλληνες να έχουν τον σουλτάνο για βασιλιά και κράτος να είναι το οθωμανικό και επομένως κάθε κίνηση που αποβλέπει στην ανατροπή της καθεστηκυίας πραγματικότητας είναι αντίθετη προς τη θέληση του Θεού. Επειδή, λοιπόν, λέει η Εγκύκλιος, αυτοί που κινούνται αντίθετα προς την, κατά τα παραπάνω, θέληση του Θεού, και αντί ϕιλελευθέρων εϕάνησαν μισελεύθεροι και αντί ϕιλογενών και ϕιλοθρήσκων εϕάνησαν μισογενείς και μισόθρησκοι και αντίθεοι, διοργανίζοντες, ϕευ, οι ασυνείδητοι, με τα απονενοημένα κινήματά των την αγανάκτησιν της ευμενούς κραταιάς Βασιλείας εναντίον των υπηκόων των ομογενών μας και σπεύδοντες να επιϕέρωσι κοινόν και γενικόν τον όλεθρον εναντίον παντός του γένους [...] υπαγορεύομεν [...] και γράϕοντες μετά τε των περί ημάς ιερωτάτων συναδελ-
Εγκύκλιος Πατριαρχείου. Ο πατριάρχης Γρηγόγιος Ε´ καλεί τους υπόδουλους Έλληνες να μην επαναστατήσουν και να προδίδουν, να καταγγέλλουν δηλαδή, κάθε επαναστατική κίνηση. Το κείμενο είναι μνημείο της πολεμικής κατά του Διαϕωτισμού και της νεωτερικότητας. Το ιδεολόγημα «να τα αϕήσουμε όλα όπως τα βρήκαμε» εξειδικεύεται εδώ στο «και ελεύθεροι είναι οι Έλληνες και κράτος έχουν· το κράτος τους είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία και βασιλιάς τους ο Σουλτάνος· αυτά τους έδωσε ο Θεός και όποιος πηγαίνει αντίθετα έρχεται σε αντίθεση με τον ίδιο τον Θεό».
68
Δ ΕΥ ΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛ ΑΙΟ
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
69
Ο Θ. Κολοκοτρώνης, όταν άρχισε η Επανάσταση ήταν 51 ετών· με τα δεδομένα της εποχής, ένας ηλικιωμένος άνδρας. Ήταν, εντούτοις, ένας γενναίος· ένας άρχοντας – άρχοντας του πολέμου, με στρατηγική σκέψη. Είχε γνωρίσει καλά τους Τούρκους· ήξερε ότι τον ϕοβούνταν. Ήταν ένας στρατηγός της τακτικής – βάση της τακτικής του ήταν να μη σκοτώνει τους εχθρούς του: συνεννοούνταν με τους Τούρκους, εάν ήθελαν να αποχωρήσουν, να ϕύγουν μακριά συναποκομίζοντας μόνον τα ρούχα που ϕορούσαν, οι επαναστάτες δεν θα πείραζαν ούτε τρίχα απ’ το κεϕάλι τους. Το έκανε με τους Αρβανίτες της Τριπολιτσάς, που έϕυγαν χωρίς όπλα και χωρίς πλούτο· ϕώναξε στους δικούς του: «Όποιος τους πειράξει, θα πάει από δικό μου βόλι!» Γιατί ήταν ένας μπεσαλής. Ο λόγος του ήταν ιερός για τους δικούς του και για τους εχθρούς. Τον πίστευαν. Όπου οι Τούρκοι αντιστάθηκαν το πλήρωσαν με τη ζωή τους, όπως στην Τριπολιτσά και στο Παλαμήδι. Ήταν ένας πραγματικός λεβέντης. Χωρίς να είναι άνθρωπος της νεωτερικότητας, την οποία όμως είχε γνωρίσει και ζήσει από κοντά ύστερα από τόσα χρόνια παραμονής στα Επτάνησα, δεν ήταν συντηρητικός, ήταν άνθρωπος της παράδοσης, των συγγενικών και ϕιλικών δεσμεύσεων – το «σύστημα» Δεληγιάννη ήταν ο προνομιούχος χώρος του, ο χώρος των παραδοσιακών του σχέσεων.
70
Δ ΕΥ ΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛ ΑΙΟ
ϕών [...] των εκλαμπροτάτων και περιϕανεστάτων προυχόντων του γένους, των τιμιωτάτων πραγματευτών, των αϕεκάστου ρουϕετίου προκριτωτέρων [...] συμβουλεύομεν και παραινούμεν και εντελλόμεθα και παραγγέλλομεν πάσιν υμίν τοις κατά τόπους Αρχιερεύσι, τοις Ηγουμένοις των Ιερών Μοναστηρίων, τοις Ιερεύσι των Εκκλησιών, τοις πνευματικοίς πατράσι των ενοριών, τοις προεστώσι και τζορπατζήδες των κομοπόλεων και χωρίων και πάσι απλώς τοις κατά τόπον προκρίτοις, να διακηρύξητε την απάτην των ειρημένων κακοποιών και κακοβούλων ανθρώπων [...] και να προσέχητε όσον το δυνατόν [...] γινώσκοντες ότι η μόνη απόδιξις της αθωότητός των είναι το να εμϕανίσωσιν όσα γράμματα λάβωσι τυχόν εις χείρας περί της υποθέσεως αυτής ή ειδήσεις μάθωσι και να παρρησιάσωσιν, οι μεν ενταύθα εν Βασιλευούση προς ημάς, οι δε εν τοις έξω μέρεσιν εις τους κατά τόπους Αρχιερείς και τους διοριζομένους παρ’ ημών εκκλησιαστικούς εξάρχους και τους βασιλικούς μεμούρηδες και ζαπίτας [...] να γένητε εδραίοι και αμετακίνητοι επί του κέντρου του ρεαγιαλικίου και εξ όλης ψυχής και καρδίας σας να διαϕυλάττητε την πίστιν και το σαδακάτι και κάθε υποταγήν και ευπείθειαν εις αυτήν την θεόθεν εϕ’ ημάς τεταγμένην κραταιάν και αήττητον Βασιλείαν.
Ποιοι όμως είναι αυτοί στους οποίους απευθύνεται ο πατριάρχης και τους επιϕορτίζει με την ευθύνη να συνετίσουν τους υπηκόους του σουλτάνου και να ενημερώνουν τις κατά τόπους συγκεκριμένες Αρχές για οτιδήποτε υποπίπτει στην αντίληψή τους σχετι-
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
71
κά με τις προετοιμασίες της Επανάστασης; Είναι, λέει, η Εγκύκλιος, καταρχήν όλο το ιερατείο και κατόπιν οι κάθε είδους πρόκριτοι· με μια προϋπόθεση όμως, ότι είναι πιστοί στην εξουσία του σουλτάνου, δηλαδή στις πραγματικότητες του «ρεαγιαλικίου», ως θεόθεν προερχόμενα αγαθά, που είναι, επομένως, πιστοί στη θέληση του Θεού. Επομένως κοινωνικές και ταξικές επιλογές ως προς τους αποδέκτες των εντολών του («εντελλόμεθα») ο πατριάρχης δεν κάνει. Μάλλον δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει ή δεν γνώριζε καλά τα σχετικά με τις προετοιμασίες για την Επανάσταση. Γιατί, άραγε, εξέδωσε τη συγκεκριμένη Εγκύκλιο το Πατριαρχείο; Κάποιοι ιστορικοί έχουν ισχυριστεί ότι το έκανε για να προϕυλάξει τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης από τα αντίποινα των Τούρκων· ότι προσπάθησε γι’ αυτόν τον λόγο να αποτρέψει την Επανάσταση – ο σουλτάνος θα εκτιμούσε την προσπάθειά του. Εντούτοις, τα τεκμήρια δεν μαρτυρούν παρά το αντίθετο· ο Γρηγόριος Ε ΄ το 1797, κατά την πρώτη πατριαρχία του, είχε εκδώσει άλλη Εγκύκλιο με το ίδιο περιεχόμενο, ότι δηλαδή ο Θεός είχε στείλει στους χριστιανούς Έλληνες βασιλιά, τον σουλτάνο, και ότι πρέπει να τιμούμε τη θέληση του Θεού κ.λπ.· και τότε δεν υπήρχε υποψία καν επαναστατικής κίνησης.2 2. Την Εγκύκλιο του 1797 δημοσίευσε ο Γ. Γ. Παπαδόπουλος, Τα κατά τον αοίδημον... πατριάρχην... Γρηγόριον Ε .΄.., τ. Α΄, Αθήνα 1865, σσ. 201-204.
72
Δ ΕΥ ΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛ ΑΙΟ
Ποιες επιπτώσεις όμως μπορούσε να έχει η Εγκύκλιος του Γρηγορίου Ε ΄για την προετοιμασία και το ξεκίνημα του Αγώνα; Το ζήτημα είναι περίπλοκο και η ερμηνεία του ανάγεται στο πλέγμα των σχέσεων του κατακτητή με τον θεσμικό ρόλο της ελληνικήςχριστιανικής Εκκλησίας. Δεν πρέπει να λησμονήσουμε ότι η Εκκλησία από την εποχή της κατάκτησης είχε αναλάβει εθναρχικό ρόλο ως προς τους υπόδουλους χριστιανούς· ο σουλτάνος δεν αναγνώριζε παρά αυτόν τον θεσμικό ρόλο του Πατριαρχείου, του Πατριάρχη και των Αρχιερέων· σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η έκδοση της Εγκυκλίου. Όπως δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η για μακρό χρονικό διάστημα πριν ιδεολογία, η αντίδρασή της σε κάθε νεωτερικότητα, δεν επέτρεπε στη Φιλική Εταιρεία κανενός είδους συνεργασία με το Πατριαρχείο – όχι με τους Αρχιερείς· όλη η οργανωτική προετοιμασία της Επανάστασης από τη Φιλική Εταιρεία έγινε ερήμην του Πατριαρχείου. Στην Πελοπόννησο οι περισσότεροι μητροπολίτες και επίσκοποι ήταν μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία· δεν υπάρχουν τεκμήρια σχετικά, αλλά το γεγονός ότι ημέρες πριν από την έναρξη του Αγώνα πολλοί αρχιερείς προσκλήθηκαν από τις οθωμανικές Αρχές να μεταβούν στην Τριπολιτσά· ότι μερικοί από αυτούς αποϕάσισαν να μεταβούν, ξέροντας ότι τους περίμενε ακόμη και η θανάτωση, δεν αποκλείεται να είναι αποτέλεσμα επηρεασμού από την πατριαρχική εγκύκλιο.3 3. Για το περίπλοκο ζήτημα του θεσμικού ρόλου της Εκ-
ΣΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
73
Από τον πρώτο καιρό του ξεσηκωμού και ενώ τα μανιάτικα στρατεύματα υπό τους Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και Θεόδωρο Κολοκοτρώνη καταλάμβαναν, χωρίς μεγάλες δυσκολίες, την Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου 1821, η Φιλική Εταιρεία βρέθηκε στη δύσκολη θέση να πρέπει να διαχειριστεί δύο προβλήματα: την Εγκύκλιο, ακριβώς, του Πατριαρχείου και την αποτυχία του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες· και τα δύο νέα γεγονότα υπήρχε ο κίνδυνος να επηρεάσουν δυσμενώς τα πρώτα βήματα της επανάστασης. Η προσπάθεια ήταν να περιοριστεί όσο ήταν δυνατόν η διάδοσή τους. Αποδείχτηκε ότι αυτός ο ϕόβος ήταν υπερβολικός. Η Επανάσταση λειτούργησε με τη δική της λογική, με αυτοτέλεια. Εχθρός ήταν ο Οθωμανός κατακτητής· το Πατριαρχείο μπορούσε να θεωρηθεί εμμέσως εχθρός της Επανάστασης, όχι επειδή αϕόρισε και την Επανάσταση και του Αλ. Υψηλάντη, αλλά ως μηχανισμός της οθωμανικής κατάκτησης. Οι αρχιερείς που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση και αγωνίστηκαν για την ελευθερία του Έθνους λειτούργησαν ως Έλληνες χριστιανοί υπόδουλοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. κλησίας κατά την Τουρκοκρατία και των σχέσεων που αυτός διαμόρϕωσε ανάμεσα στο Πατριαρχείο και στον κατακτητή πρέπει να διαβάσουμε το άρθρο του Β. Παναγιωτόπουλου, «Αρχίστε την επανάσταση χωρίς εμένα», στο Βήμα, 28 Μαρτίου 2010, σ. 27.
Αναζητ'στε το εδ,
www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks