Θανος ΠαΠαδοΠοΥΛος
Ποιοι και Πώς μας οδήγήςαν ςτή χρεοκοΠια ιστορία της μεταπολίτευσης
❦
GutenberG
1. ειςαγώγή
οταν οι αΛΛοι ευρωπαίοι ανοικοδομούσαν τις χώρες τους από τα ερείπια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Έλληνες ξεκινούσαν τον ψυχρό πόλεμο μ’ έναν θερμό εμφύλιο πόλεμο. Έκαψαν και γκρέμισαν με μανία ό,τι είχε μείνει όρθιο από την επιδρομή των ναζί. το κκε, παρά την ήττα του στα δεκεμβριανά του 1944 και τη συμφωνία της Βάρκιζας το 1945, επιδίωξε υπό την ηγεσία του νίκου Ζαχαριάδη και τρίτο γύρο αναμέτρησης (1946-1949), τον οποίο έχασε. τους εμφύλιους πολέμους, παρά τα όσα υποστηρίζει η λαϊκή μας μυθολογία, δεν τους κάνουν οι ξένοι. οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι πάντα έργο εγχώριων δυνάμεων, ιθαγενών αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων. οι ξένοι παρεμβαίνουν σε μια χώρα όταν αναπτυχθούν οι αντιθέσεις και φθάσουν σε παροξυσμό οι εγχώριες εντάσεις και συγκρούσεις. ακόμη και όταν προσπαθούν να υποκινήσουν εμφύλιο οι ξένοι το κάνουν ερεθίζοντας εγχώριες εντάσεις κι αντιθέσεις. ή ευθύνη, λοιπόν, για την αποφυγή ή την κήρυξη ενός εμφύλιου πολέμου είναι των γηγενών πολιτικών δυνάμεων και
12
Ποιοι και Πώς μας οδήγήςαν ςτή χρεοκοΠια
ηγεσιών. με αυτή την έννοια έχει αξία η φράση του ανταίου «ο Ζαχαριάδης και οι Άγγλοι έκαναν τον εμφύλιο». ο νίκος Ζαχαριάδης τον ξεκίνησε. ή δεξιά, τα ανάκτορα, οι συνεργάτες των γερμανών, οι δωσίλογοι, οι χίτες, οι ταγματασφαλίτες, οι Άγγλοι, οι μαυραγορίτες με χαρά μπήκαν στον χορό. Ήθελαν την εμφύλια σύγκρουση για να ξεχαστούν τα εγκλήματά τους σε βάρος του λαού και της χώρας. το κκε του Ζαχαριάδη τούς έδωσε την ευκαιρία να μεταμφιεστούν από καθάρματα σε αγωνιστές της ελευθερίας. φυσικά, τον εμφύλιο και την ήττα την πλήρωσαν οι κομμουνιστές και η αριστερά, με έκτακτα στρατοδικεία, εκτελέσεις, μακρόνησο, φυλακές, εξορίες και κάθε είδους κατατρεγμό έως το 1974. οι μαχητές του δςε που κατέφυγαν στις ανατολικές χώρες μπόρεσαν να επιστρέψουν στην ελλάδα μόνο ύστερα από 30 χρόνια. μετά τον εμφύλιο οι νικητές, δηλαδή τα ανάκτορα, ο ςτρατός, η δεξιά με τη βοήθεια των Άγγλων και των αμερικανών, επέβαλαν ένα καθεστώς ακρωτηριασμένης δημοκρατίας. μόλυναν την πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πνευματική ζωή της χώρας με το πολιτικό και πολιτειακό έκτρωμα που επέβαλαν. αυτή η θεσμική ανωμαλία, με βάση τον αντικομμουνισμό, έστρωσε τον δρόμο για τα τανκς της 21ης απριλίου 1967. οι συνέπειες του εμφύλιου Πολέμου ήταν πολύ πιο σοβαρές από την απαγόρευση λειτουργίας του κκε και τα βάσανα των αριστερών, που χρειάζονταν πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων ακόμη και για να πιάσουν δουλειά στο δημόσιο, να βγάλουν διαβατήριο ή να περάσουν στο Πανεπιστήμιο. ο εμφύλιος Πόλεμος και η δράση του χωροφύλακα στο χωριό αποψίλωσαν την ύπαιθρο από έναν πληθυσμό 850.000
1. ειςαγώγή
13
ανθρώπων με έναν τρόπο βίαιο και τραχύ, που έβαλε τις βάσεις της κατοπινής αστυφιλίας. κατά χιλιάδες εγκατέλειπαν κάθε χρόνο τα σπίτια τους, τα χωράφια και τα ζώα τους στα χωριά οι άνθρωποι για να καταφύγουν στις πόλεις. Ήλπιζαν ότι θα κρυφτούν μες στο πλήθος και θα βρουν δουλειά στην οικοδομή, στο εργοστάσιο, στο θυρωρείο ή θα στήσουν ένα μικρό συνοικιακό μαγαζάκι για να επιβιώσουν. Πολυκατοικίες και αυθαίρετα ξεφύτρωναν παράλληλα στο κέντρο και στις παρυφές της πόλης. το 1951 το πολεοδομικό συγκρότημα αθήνας - Πειραιά είχε λιγότερους από 1,4 εκατομμύρια κατοίκους. το 2011 είχε ξεπεράσει τα 4 εκατομμύρια πληθυσμό. το πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης το 1951 είχε λιγότερους από 300.000 κατοίκους, ενώ το 2011 είχε ξεπεράσει τις 945.000 κατοίκους. το ίδιο ισχύει για την Πάτρα, τη Λάρισα, το ήράκλειο, τον Βόλο και άλλες 70 πόλεις που μέσα σε 60 χρόνια είχαν διπλασιάσει και τριπλασιάσει τον πληθυσμό τους. ςτην πραγματικότητα, οι πληθυσμοί των πόλεων είναι ακόμη μεγαλύτεροι. Πολλοί κάτοικοι πόλεων αγροτικής καταγωγής τις ημέρες της απογραφής επιστρέφουν στα χωριά τους για ν’ απογραφούν εκεί και όχι στην πραγματική κατοικία τους. Έτσι, το πολεοδομικό συγκρότημα αθηνών - Πειραιά που καλύπτει τη μισή αττική έχει πάνω από 5 εκατομμύρια κατοίκους. το ίδιο συμβαίνει και με το πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης που ξεπερνά το 1 εκατομμύριο κατοίκους, αλλά και με τις άλλες πόλεις. το 1951 ο πρωτογενής τομέας της οικονομίας (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία κ.λπ.) απασχολούσε το 51,3% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, ενώ το 2001 απασχολούσε μόλις το 14,8% και το 2011 γύρω στο 8-9%.
14
Ποιοι και Πώς μας οδήγήςαν ςτή χρεοκοΠια
μέσα σε μισό αιώνα 5 εκατομμύρια άνθρωποι μετανάστευσαν από την ύπαιθρο στις πόλεις. Όλοι αυτοί οι εσωτερικοί μετανάστες στα χωριά τους ήταν ιδιοκτήτες μικρών κλήρων, χάρη στους οποίους φυτοζωούσαν. Όταν ήρθαν στην πόλη, δεν είχαν μεγαλύτερες φιλοδοξίες. Πάλευαν απλώς για την επιβίωση. ή συντριπτική πλειονότητά τους –πάνω από το 55%– απασχολήθηκε στις υπηρεσίες, δηλαδή στο εμπόριο, στην εστίαση, στις τράπεζες, στις ασφάλειες, στην ψυχαγωγία, στις μεταφορές, στις συγκοινωνίες, στις επικοινωνίες, στο δημόσιο και αλλού. ο μικρός κλήρος στο χωριό μετατράπηκε σε μικρή επιχείρηση στην πόλη, για όσους είχαν επιχειρηματικό πνεύμα: νεωτερισμοί, ταβέρνες, εστιατόρια, καφετέριες, μανάβικα, περίπτερα, πορνεία κ.λπ. Όταν ξέσπασε η κρίση, η ελλάδα είχε γύρω στις 900.000 επιχειρήσεις. από αυτές το 80% των επιχειρήσεων απασχολούσε από 1-5 εργαζόμενους και ένα 15% των επιχειρήσεων απασχολούσε από 6-20 εργαζόμενους. ςυνολικά, το 95% των επιχειρήσεων απασχολούσε μόνο το 38% των εργαζομένων. το υπόλοιπο 5% των επιχειρήσεων απασχολούσε το 62% των εργαζομένων. με αυτό το πνεύμα οικοδομήθηκε μεταπολεμικά η ελληνική οικονομία, με εκατοντάδες χιλιάδες μικρές επιχειρήσεις, όπου δούλευε συνήθως ολόκληρη η οικογένεια πριν καταφέρουν να προσλάβουν τον πρώτο –ανασφάλιστο– υπάλληλο. οι πόλεις σιγά σιγά γέμισαν αγρότες πρώτης ή δεύτερης1 γενιάς που μεταμορφώνονταν σε μικροαστούς, με «υπαίθρια» νοοτροπία. 1. Υπαίθρια νοοτροπία, για παράδειγμα, είναι να παρκάρεις το αυτοκίνητο και τη μοτοσικλέτα σου στο πεζοδρόμιο ή στον πεζόδρομο, όπως έδενες το μουλάρι σου στον φράχτη, στο χωριό.
1. ειςαγώγή
15
οι μικροεπιχειρηματίες, οι εργολάβοι και οι υπεργολάβοι της αντιπαροχής και των δημόσιων και δημοτικών έργων, οι μεσάζοντες και οι μεταπράτες, είτε από αλληλεγγύη είτε για λόγους εμπιστοσύνης, έπαιρναν συγχωριανούς ή κοντοχωριανούς στη δούλεψή τους. ςυχνά μάλιστα μετά τη δουλειά πήγαιναν παρέα να τα πιουν στις ταβέρνες και τα ταβερνάκια, στα υπόγεια και στα καταγώγια. τα παιδιά αυτών των επιχειρηματιών, αλλά και των υπαλλήλων και των εργατών τους, ελπίζοντας να βελτιώσουν τη ζωή τους, επιδίωξαν να μπουν στο Πανεπιστήμιο. Έτσι η ελλάδα άρχισε να ιδρύει στη μεταπολίτευση αει και τει στις πόλεις για να παράγει χιλιάδες γιατρούς, δικηγόρους, μηχανικούς, οικονομολόγους (λογιστές) κ.λπ. που δεν μπορούσε να απορροφήσει η παραγωγική της ικανότητα, δημιουργώντας σιγά σιγά έναν πληθυσμό ανέργων με πτυχίο, που στην κρίση διογκώθηκε. Όλοι αυτοί, όταν έπαιρναν το πτυχίο τους, όπως και οι απόφοιτοι του γυμνασίου, είχαν τρεις επιλογές: να επιστρέψουν στην επιχείρηση του πατέρα, να ανοίξουν δικό τους γραφείο, ιατρείο, φαρμακείο, εργαστήριο κ.λπ. ή να τρυπώσουν στο δημόσιο, με τη βοήθεια του βουλευτή, του κομματάρχη ή άλλου «μέσου» (ρουσφετιού). ςτο χωριό η κυβέρνηση είχε τον πληθυσμό υπό έλεγχο με τον χωροφύλακα, τον παπά, τον δάσκαλο, τον κοινοτάρχη κι αν χρειαζόταν, με τα τάγματα εθνικής Άμυνας (τεα). Όταν, όμως, χιλιάδες κι εκατομμύρια ανθρώπων άρχισαν να κινούνται προς τις πόλεις, ο έλεγχός τους άρχισε να γίνεται δύσκολος, αν όχι αδύνατος. ταυτόχρονα μια τέτοια μετακίνηση πληθυσμών στο εσωτερικό της χώρας απαιτούσε στέγαση, υποδομές και απασχόληση. τις δεκαετίες που
16
Ποιοι και Πώς μας οδήγήςαν ςτή χρεοκοΠια
ακολούθησαν τον εμφύλιο Πόλεμο στην ελλάδα δεν υπήρχαν μεγάλα ιδιωτικά κεφάλαια γα να αγοράσουν γη, να την πολεοδομήσουν και να κτίσουν ή να επενδύσουν στις υποδομές των πόλεων. το πρόβλημα της στέγασης λύθηκε με τους μηχανισμούς της αντιπαροχής και των αυθαιρέτων. Όσον αφορά τις υποδομές, τα μόνα ιδιωτικά κεφάλαια που υπήρχαν τότε ήταν τα κεφάλαια των μαυραγοριτών και των λαθρεμπόρων, καθώς και των επιτηδείων που είχαν κλέψει την unτrA και το ςχέδιο μάρσαλ. Όμως, αυτά τα κεφάλαια δεν ήταν διαθέσιμα για επενδύσεις. είχαν ήδη μετατραπεί σε χρυσές λίρες και είχαν καταχωνιαστεί σε μπαούλα, στρώματα και υπόγεια ή είχαν γίνει καταθέσεις στο εξωτερικό. από τη μια, λοιπόν, οι κυβερνήσεις ήθελαν να ελέγχουν αυτό το κύμα ανθρώπων που ξεβραζόταν κάθε μέρα στις πόλεις κι από την άλλη να αρχίσει η ανοικοδόμηση της χώρας. ή μόνη λύση που υπήρχε τότε ήταν ο δημόσιος δανεισμός για να δημιουργηθούν κρατικές επιχειρήσεις υποδομών. ή δεή, ο οτε, η εΥδαΠ ήρθαν να λύσουν με κεντρικό σχεδιασμό τα προβλήματα εξηλεκτρισμού, τηλεπικοινωνιών και ύδρευσης. αντικατέστησαν είτε μικρές και ανεπαρκείς ελληνικές επιχειρήσεις ή ξένες με αποικιοκρατικά συμβόλαια επιχειρήσεις, όπως η ΠαοΥερ και η οΥΛεν. Έτσι εισήγαγαν οι κυβερνήσεις και κεφάλαια και τεχνολογία στη χώρα. ταυτόχρονα άρχισαν να επισκευάζουν και να δημιουργούν δρόμους, λιμάνια, αεροδρόμια, τρένα για τις συγκοινωνίες και τις μεταφορές. οι κρατικές τράπεζες και επιχειρήσεις στην αρχή έπαιξαν θετικό ρόλο στην ανάπτυξη της χώρας. δημιούργησαν υποδομές, απασχόληση και εισήγαγαν νέα τεχνολογία στον ηλεκτρισμό, στις επικοινωνίες, στην
1. ειςαγώγή
17
ύδρευση, την αποχέτευση κ.λπ. Όταν, όμως, άρχισαν να ωριμάζουν και να ακμάζουν, τότε οι κυβερνήσεις έσπευσαν να τις μετατρέψουν σε αποθήκες ρουσφετιών. ο οτε έφθασε να έχει πάνω από 40.000 υπαλλήλους, η δεή πάνω από 30.000, η εΥδαΠ πάνω από 10.000, η ολυμπιακή ως και πάνω από 10.000, η ερτ σχεδόν 5.000. το ίδιο οι δήμοι, τα νοσοκομεία, η εκπαίδευση, οι κρατικές τράπεζες, τα λιμάνια κ.λπ. Όλοι αυτοί οι οργανισμοί φορτώθηκαν με τα ρουσφέτια προσωπικό που δεν χρειάζονταν. Έναν υπερπληθυσμό από ανειδίκευτους διοικητικούς υπαλλήλους, που συνήθως δυσκόλευαν με τη γραφειοκρατία τους την παραγωγική διαδικασία, αλλά διευκόλυναν την ανάπτυξη του κρατικού συντεχνιακού συνδικαλισμού. αυτή η διαδικασία άλλαξε και τους συσχετισμούς ανάμεσα στους παραγωγικούς εργαζόμενους και στους γραφειοκράτες. ή αναλογία 1 διοικητικός υπάλληλος προς 4,5-5,5 παραγωγικά εργαζόμενους κατέληξε αργότερα στην αναλογία 1 διοικητικός προς 1,5-2 παραγωγικά εργαζόμενους και ακόμη λιγότερους. ςτην αρχή όλοι αυτοί οι υπάλληλοι ήταν ικανοποιημένοι αν έβρισκαν ένα γραφείο και μια καρέκλα να καθίσουν. αργότερα διεκδίκησαν την επέκταση και σε αυτούς των προνομίων των παραγωγικά εργαζόμενων (αυξήσεις, επιδόματα κ.λπ.). ςτο τέλος επέβαλαν τη συνδιοίκηση στους κρατικούς οργανισμούς τράπεζες και εταιρείες. Έτσι διαμορφώθηκε ένας κρατικός συντεχνιακός καπιταλισμός με κρατικά μονοπώλια, αγορά και μια στέπα εκατοντάδων χιλιάδων μικρών επιχειρήσεων που φυτοζωούσαν χάρη στη φοροδιαφυγή και τη φοροκλοπή. μπορούσε η χώρα να αποφύγει αυτόν τον εκφυλισμό της παραγωγικής της μηχανής και της οικονομίας;
18
Ποιοι και Πώς μας οδήγήςαν ςτή χρεοκοΠια
μπορούσε, αρκεί να εφάρμοζε την απλή οικονομική αρχή. Όταν ωρίμαζαν και άκμαζαν οι κρατικοί οργανισμοί, τράπεζες και εταιρείες έπρεπε να μετοχοποιούνται και να πωλούνται, εν όλω ή εν μέρει, σε Έλληνες και ξένους επενδυτές που θα έφερναν νέα κεφάλαια και νέα τεχνολογία, να επενδύσουν και να αναπτύξουν ακόμη περισσότερο αυτές τις εκμεταλλεύσεις, δημιουργώντας και θυγατρικές εταιρείες στο εξωτερικό. τα κεφάλαια που θα αποκόμιζε το κράτος από τις μετοχοποιήσεις των επιχειρήσεών του θα μπορούσαν να επενδυθούν σε νέες υποδομές και νέες τεχνολογίες αιχμής για τον εκσυγχρονισμό του κράτους και της οικονομίας. Βέβαια, όταν θα ωρίμαζαν και θα άκμαζαν κι αυτές οι επενδύσεις, θα έπρεπε να μετοχοποιηθούν και να πωληθούν, αποσπώντας νέα κεφάλαια και τεχνολογία από τη διεθνή αγορά, και νέες επενδύσεις κ.λπ. Έτσι, το κράτος θα είχε στη διάθεσή του ένα μεγάλο κεφάλαιο για επενδύσεις υποβοηθώντας την ανάπτυξη, την απασχόληση και τον εκσυγχρονισμό της παραγωγικής του μηχανής, ενώ ταυτόχρονα θα μπορούσε να προωθεί κι ένα είδος λαϊκού καπιταλισμού. το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που διαμορφώθηκε μετά τον εμφύλιο Πόλεμο βασιζόταν σε εξαιρετικά εύθραυστες δομές: α) κρατικές επιχειρήσεις και μονοπώλια που αργά αλλά σταθερά μετατράπηκαν σε αποθήκες ρουσφετιών, β) εργολάβοι της αντιπαροχής και των δημόσιων έργων, γ) ένας άπειρος αριθμός μικρών επιχειρήσεων (σχεδόν ένα εκατομμύριο) που φυτοζωούσαν χάρη στη φοροδιαφυγή και τη φοροκλοπή. καμία από αυτές τις δομές δεν είχε εξαγωγικό προσανατολισμό. οι λίγες βιομηχανίες που έκαναν εξαγωγές δεν μπορούσαν να ισοσκελίσουν το
1. ειςαγώγή
19
εμπορικό ισοζύγιο και το ισοζύγιο εξωτερικών πληρωμών. αυτή τη δουλειά την έκαναν οι συμφωνίες κλήρινγκ, ο τουρισμός, τα ναυτιλιακά εμβάσματα και κυρίως τα δάνεια και τα δανεικά. ή δικτατορία υποδέχθηκε με ενθουσιασμό το μοντέλο κρατικού καπιταλισμού με μονοπώλια και μια αγορά με εκατοντάδες χιλιάδες μικρές επιχειρήσεις που μπορούσε να χειραγωγεί κατά τα κέφια της με απαγορευτικές διαταγές την αγορανομία και τον ατελείωτο κατάλογο των κρατικών παραγγελιών, που τους «λίγους» τούς έκαναν πλούσιους και τους «εχθρούς» τούς χρεοκοπούσαν. ή μεταπολεμική προσπάθεια των κυβερνήσεων να ελέγξουν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας μέσω του κράτους τής ταίριαζε γάντι. το μόνο που έμενε ήταν να στρατιωτικοποιήσει την οικονομία, διορίζοντας στους κρατικούς οργανισμούς και στις επιχειρήσεις στρατιωτικούς διοικητές για να περάσουν το μιλιταριστικό πνεύμα και τον φόβο στους εργαζόμενους. Βέβαια, ορισμένους επιχειρηματίες, όπως τον καθηγητή ςτρατή ανδρεάδη του ομίλου της εμπορικής, ή τον ελληνοαμερικανό τομ Πάππας, τους προικοδότησε με νέα προνόμια. κατά τα άλλα, η χώρα βυθίστηκε ακόμη μία φορά στην απομόνωση και την ανυποληψία. ή συμμορία των στρατιωτικών που κατέλαβε την εξουσία στις 21 απριλίου 1967 από πολιτική άποψη ήταν ο «σιδηρούς βραχίων» του παρακράτους των ανακτόρων και των αμερικανών, που αυτονομήθηκε και κατάργησε το ένα από τα αφεντικά της, την αυλή. από κοινωνική άποψη, όλοι αυτοί οι συνταγματάρχες, ταγματάρχες και λοχαγοί στην πλειονότητά τους δεν ήταν παρά αγροτόπαιδα που «αστικοποιήθηκαν» μέσα από τις στρατιωτικές σχολές, όπου το
20
Ποιοι και Πώς μας οδήγήςαν ςτή χρεοκοΠια
πρώτο που τους μάθαιναν ήταν πώς να «τρώνε με μαχαίρι και πιρούνι». δεν είναι τυχαίο ότι το σήμα κατατεθέν του πραξικοπήματος και της δικτατορίας ήταν το δημοτικό τραγούδι, δηλαδή το κλαρίνο, το νταούλι και ο ζουρνάς. εκπροσωπούσαν σε μεγάλο βαθμό τους αγρότες του χωριού και της πόλης πρώτης γενιάς. αυτά τα μικροαστικά στρώματα μετά την πτώση της δικτατορίας εκπροσώπησε ο ανδρέας Παπανδρέου και το Παςοκ.2
2. ή μόνη περίοδος φιλελεύθερου καπιταλισμού στην ελλάδα ήταν η εποχή του ελευθέριου Βενιζέλου. αλλά αυτή η περίοδος διακόπηκε από τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913), τον α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον εθνικό διχασμό (1914-1917), τη μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή (1920-1923), τις πολιτειακές μεταβολές, τις δικτατορίες Πάγκαλου, κονδύλη και μεταξά και άλλα 40 στρατιωτικά κινήματα.
Αναζητ'στε το εδ,
www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks