Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος - Ανατολικές Θρησκείες by Gutenberg Books

Σ. Παπαλεξανδρόπουλος

ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

GutenberG

᾽Α θήνα 2016

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΙΝΔΟΥΙΣ ΜΟΣ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. ῾ Η διαίρεση τῆς ἱστορίας τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ 2. ῾ Η ἀναθεώρηση τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ . . . . . . . . 2.1. ᾽ Εμπειρισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. ῾ Ολισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. ῾ Η μετα-αποικιοκρατικὴ θεωρία . . . . . . . 4. Τόποι καὶ ἀριθμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Τὸ πρόβλημα τοῦ ὁρισμοῦ . . . . . . . . . . . . 6. ῾ Η ἰνδοευρωπαϊκὴ θεωρία . . . . . . . . . . . . 7. ῾ Ο πολιτισμὸς τῆς κοιλάδας τοῦ ᾽ Ινδοῦ . . 8. Ποιός δημιούργησε τὸν βεδικὸ πολιτισμό;

. . . . . . . . . .

21 25 29 33 37 40 41 56 60 65

II. Η ΒΕΔΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ (περ. 1500 π.Χ. - περ. 500 π.Χ.)

1. Γενικὰ στοιχεῖα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾ Η Βέδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. ῾ Η Ρὶγκ Βέδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73 76 80

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

2.2. ῾ Η ὑπόλοιπη βεδικὴ γραμματεία . . . . . . . . . . . . . 2.3. Ζητήματα τῆς βεδικῆς ἔρευνας. . . . . . . . . . . . . . ῾ Η πρώιμη περίοδος: Μιὰ πολυθεϊστικὴ θρησκεία . . 3.1. Οἱ θεοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. ῾ Η θυσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Σαμσκάρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η πρώτη μορϕὴ τοῦ συστήματος τῶν καστῶν . . . . ῾ Η πρώιμη βεδικὴ ϕιλοσοϕία . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. ῾ Η παγκόσμια τάξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Οἱ «ὁμολογίες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Οἱ πρόδρομοι τοῦ μονισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Σκεπτικισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ Μπράχμανα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η ὕστερη περίοδος: Οἱ Οὐπανισάδες . . . . . . . . . . . 7.1. ῾ Η διδασκαλία τῶν Οὐπανισάδων . . . . . . . . . . . . 7.2. Δύο τύποι μονισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. ῾ Η ταυτότητα ἄτμαν καὶ Μπράχμαν . . . . . . . . . . 7.4. ᾽Απρόσωπο καὶ προσωπικὸ Μπράχμαν . . . . . . . . 7.5. ῾ Η ἀνθρωπολογία τῶν Οὐπανισάδων . . . . . . . . . . 7.6. Κάρμα καὶ μετενσάρκωση . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7. Μόκσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8. ῾ Η γιόγκα στὶς Οὐπανισάδες . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

84 94 99 108 120 125 125 135 135 136 138 145 146 151 158 168 174 176 177 184 193 195

Χρονολογικὲς διασαϕήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η ἀνάπτυξη τοῦ θεϊσμοῦ στὴ Σβετασβάταρα Οὐπανισάντ Πηγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η ἐμϕάνιση νέων θρησκειῶν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η δυναστεία Μάουρια (324-185 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . ᾽Ανασύνταξη καὶ μεταμόρϕωση τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ . . . . . . . . . 6.1. ῾ Η τήρηση τοῦ ντάρμα ὡς μέσο σωτηρίας . . . . . . . . . . . 6.2. ῾ Η ἔξαρση τῆς θέσης τῶν οἰκογενειαρχῶν . . . . . . . . . . . 7. ῾ Η ἀνάπτυξη τοῦ Βισνουισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. ῾ Η Μπαγκαβὰτ Γκίτα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. ῾ Ο Σιβαϊσμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

203 207 211 218 220 223 225 231 234 237 243

4. 5.

6. 7.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III. Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΩΝ (5ος αἰ. π.Χ. - 4ος αἰ. μ.Χ.)

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

9. ῾ Η Σάνκια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. ῾ Η Ράτζα γιόγκα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

247 250

IV. Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΟΥΡΑΝΑ (320 μ.Χ. - 600 μ.Χ.)

1. ῾ Η καρδιὰ τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ: Οἱ Πουράνα . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Χρόνος καὶ κόσμος στὶς Πουράνα . . . . . . . . . . . . . . . . . .

259 261

V. Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ (600 μ.Χ. - 1800 μ.Χ.)

1. 2. 3. 4. 5.

῾ Ο Σακτισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η Τάντρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ ἕξι νταρσάνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η νέα μορϕὴ λατρείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὰ κινήματα μπάκτι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. Η ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ

263 268 274 276 277

281

VII. Ο ΙΝΔΟΥΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΡΑ

Οἱ θρησκεῖες τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βραχυπρόθεσμη καὶ μακροπρόθεσμη σωτηρία . . . . . . . . . . . ῾ Η λατρεία στοὺς ναούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η οἰκιακὴ λατρεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ τιλάκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ σύστημα τῶν καστῶν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η καθαρότητα καὶ ἡ ἀκαθαρσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ γιορτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

287 291 295 297 298 299 309 312

Βιβλιογραϕία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

316

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

ΒΟΥΔ ΙΣ ΜΟΣ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. ῾ Η ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Πολλοὶ Βουδισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

327 330

ΙΙ. Ο ΑΡΧ ΑΙΟΣ ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ

1. 2. 3. 4.

Τὸ πρόβλημα τοῦ ὅρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ πηγὲς τοῦ ἀρχαίου Βουδισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δημιουργία καὶ ἀξιοπιστία τοῦ Κανόνα Πάλι . . . . . . . . . . Σιντάρτα Γκαουτάμα: ῾ Ο ἱστορικὸς Βούδας . . . . . . . . . . . .

335 338 344 352

ΙΙΙ. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΑ ΠΑΛΙ

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Ποιά ἡ κεντρικὴ διδασκαλία; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η κοσμολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ πρόβλημα: ῾ Ο κύκλος τῶν μετενσαρκώσεων . . . . . . . . . Τὸ κάρμα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ «τέσσερις εὐγενικὲς ἀλήθειες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Ο πόνος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η αἰτία τοῦ πόνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η κατάπαυση τοῦ πόνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ μονοπάτι ποὺ ὁδηγεῖ στὴν κατάπαυση τοῦ πόνου . . . . . ῾ Η μὴ-οὐσιαστικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η κεντρικὴ διδασκαλία: ῾ Η «ἐξαρτημένη παραγωγή» . . . . ῾ Η ᾽Αμπιντάρμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

369 376 379 380 382 388 394 396 399 402 406 416

IV. Ο ΜΑΧ ΑΓΙΑΝΑ ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ

1. 2. 3. 4.

Τόποι καὶ ἀριθμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πηγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η διδασκαλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η νέα κοσμολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

421 422 423 425

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

5. Οἱ Βοῦδες καὶ τὰ εἴδη τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Οἱ μποντισάτβα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

426 428

Βιβλιογραϕία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

431

ΟΙ ΚΙΝΕΖΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ Ι. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΕΣ

1. 2. 3. 4.

Οἱ πηγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η δυναστεία Σάνγκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η δυναστεία Τζόου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ ῍ Ι Τζίνγκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

437 439 441 444

ΙΙ. Ο ΚΟΜΦΟΥΚΙΑΝΙΣΜΟΣ

1. ῾ Ο Κομϕούκιος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾ Η διδασκαλία τοῦ Κομϕούκιου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

449 450

ΙΙΙ. Ο ΤΑΟΪΣΜΟΣ

1. ῾ Ο «ϕιλοσοϕικὸς Ταοϊσμός» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾ Ο «θρησκευτικὸς Ταοϊσμός» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

455 461

IV. Ο ΚΙΝΕΖΙΚΟΣ ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ

1. ῾ Η ἀρχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ᾽Απὸ τὸν ἰνδικὸ στὸν κινεζικὸ Βουδισμό . . . . . . . . . . . . . . . .

467 469

V. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

1. 2. 3. 4.

Γενικὴ ἐπισκόπηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κοινὴ καὶ λαϊκὴ κινεζικὴ θρησκεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ παραδοσιακὲς ἐπίσημες θρησκεῖες . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η κοινὴ κινεζικὴ θρησκεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

477 484 490 493

ΠΕ Ρ Ι Ε ΧΟΜ Ε ΝΑ

5. Οἱ γιορτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

501

Βιβλιογραϕία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

504

ΟΙ ΙΑΠΩΝΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ Ι. Η ΚΟΙΝΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

1. Μιὰ σύνθετη θρησκεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Πολυθεϊσμός: ῾Η βασικὴ θρησκεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

511 514

ΙΙ. ΤΟ ΣΙΝΤΟ

1. Συνέχεια καὶ ἀσυνέχεια. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Κάμι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

517 523

ΙΙΙ. Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΙΑΠΩΝΙΑ

1. Πρώιμες λατρεῖες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾Η ἐποχὴ τῶν κοϕούν (περ. 250-600) . . . . . . . . . . . . . . . . . .

525 528

IV. Η ΕΠΟΧΗ ΑΣΟΥΚΑ (552-710)

1. ῾Η εἰσαγωγὴ τοῦ Βουδισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾Η ἐποχὴ Χακουχό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

531 537

V. Η ΕΠΟΧΗ ΝΑΡΑ (710-794)

1. 2. 3. 4.

῾Η πρώτη συστηματοποίηση τοῦ Σίντο . . . . . . . . . . . . . . . . ῾Ο αὐτοκράτορας Σόμου καὶ τὸ Τοοντάιτζι . . . . . . . . . . . . . Οἱ ῞Εξι Σχολὲς τῆς Νάρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾Η ἀμαγαλμάτωση Σίντο καὶ Βουδισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . .

539 543 544 545

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

VI. Η ΕΠΟΧΗ ΧΕΪΑΝ (794-1185)

1. 2. 3. 4. 5.

Μιὰ νέα πρωτεύουσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Ο Σαϊτσὸ καὶ τὸ Τεν’ντάι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Ο Κούκαϊ καὶ τὸ Σινγκόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η θεωρία «χόν’τζι σουιτζάκου» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η ὕστερη Χεϊάν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

547 547 551 553 555

VII. Η ΕΠΟΧΗ ΚΑΜΑΚΟΥΡΑ (1185-1333)

1. 2. 3. 4.

Παλαιὸς καὶ νέος Βουδισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Ο Βουδισμὸς τῆς Καθαρῆς Χώρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ Ζέν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Ο Βουδισμὸς Νιτσιρέν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

559 560 561 563

VIII. Η ΕΠΟΧΗ ΜΟΥΡΟΜΑΤΣΙ (1336-1573)

1. ῾ Η ἀκμὴ τοῦ Ζέν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾ Η ἀναβίωση τοῦ Σίντο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

565 565

ΙΧ. Η ΕΠΟΧΗ ΕΝΤΟ (1600-1867)

1. 2. 3. 4.

῾ Η ἐξάπλωση τῆς χόν’τζι σουιτζάκου . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ Κομϕουκιανὸ Σίντο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ Κοκουγκάκουσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η θέση τοῦ Βουδισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

569 571 572 572

Χ. Η ΕΠΟΧΗ ΜΕΪΤΖΙ (1868-1912)

1. ῾ Ο χωρισμὸς Σίντο καὶ Βουδισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾ Ο διωγμὸς τοῦ Βουδισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

573 574

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

ΧΙ. Ο ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΙΝΤΟ ΣΗΜΕΡΑ

῾ Ο μεταπολεμικὸς Βουδισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ μεταπολεμικὸ Σίντο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η διδασκαλία τοῦ Σίντο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὰ ἱερά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ γιορτές (ματσούρι) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

577 579 579 585 589

Βιβλιογραϕία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

591

Φωτογραϕικὸ ὑλικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

595

1. 2. 3. 4. 5.

Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΥΤΟ ἀποτελεῖται ἀπὸ τὶς συντομευμένες ἐκδοχὲς τῶν ἔργων Ι᾽ νδουισμός - ῾ Ιστορικὴ Εἰσαγωγὴ καὶ Βουδισμός - ῾ Η Ι᾽ νδικὴ Περίοδος (Gutenberg 2015) καθὼς καὶ ἀπὸ δύο σύντομες, γενικὲς εἰσαγωγὲς στὶς κινεζικὲς καὶ στὶς ἰαπωνικὲς θρησκεῖες. Σ’ αὐτὴ τὴν κίνηση ὁδήγησαν τόσο ἐκπαιδευτικοὶ λόγοι –συγκεκριμένα, τὸ γεγονὸς ὅτι ὅπου αὐτὲς οἱ θρησκεῖες ἀποτελοῦν ἀντικείμενο διδασκαλίας συνήθως διδάσκονται ὡς ἀνατολικὲς θρησκεῖες μαζί– ὅσο καὶ ἄλλοι, ὅπως ὅτι πολλοὶ ἀναγνῶστες θὰ ἤθελαν νὰ τὶς ἔχουν ἀϕενὸς σὲ ἕνα σῶμα, ἀϕετέρου (ἰδίως τὶς δύο πρῶτες) ἀπαλλαγμένες ἀπὸ τὸ ϕόρτο τῶν πολλῶν πληροϕοριῶν, παραπομπῶν, κ.λπ., ποὺ μπορεῖ νὰ ἐνδιαϕέρουν ὅσους θέλουν νὰ ἀσχοληθοῦν βαθύτερα ἢ καὶ εἰδικότερα. ῎ Ετσι οἱ ἀναγνῶστες ποὺ ἀνήκουν σ’ αὐτὴ τὴν κατηγορία ἔχουν τὴ δυνατότητα νὰ χρησιμοποιήσουν τοὺς δύο πρώτους τόμους, ἐνῶ ὅσοι θὰ προτιμοῦσαν κάτι πιὸ σύντομο μποροῦν νὰ τὸ βροῦν ἐδῶ. Μὲ τὴν εὐκαιρία αὐτῆς τῆς ἔκδοσης θὰ θέλαμε νὰ προβοῦμε σὲ μιὰ διορθωτικὴ παρατήρηση σχετικὰ μὲ τὴν ἔλλειψη παραγωγῆς γενικῶν εἰσαγωγῶν στὶς ἀνατολικὲς θρησκεῖες, τὴν ὁποία ἀναϕέραμε στὰ δύο προηγούμενα βιβλία. Πρέπει νὰ τιμηθοῦν ἐκεῖνοι οἱ θρησκειολόγοι πού, προερχόμενοι ἀπὸ τὶς δύο Θεολογικὲς Σχολὲς τῆς χώρας, παρὰ τίς, κατὰ περίπτωση, διαϕορετικὲς εἰδικότητες, ἀνταποκρινόμενοι στὶς ἐκπαιδευτικὲς ἀνάγκες ἀνέλαβαν παλιότερα τὸν κόπο νὰ ἀσχοληθοῦν καὶ μὲ τὶς θρησκεῖες τῆς ᾽Ανατολῆς ἔτσι ὥστε νὰ καλυϕθεῖ ἡ ἔλλειψη, ὅπως οἱ καθηγητὲς Γρηγόριος Ζιάκας καὶ ᾽Αναστάσιος Γιαννουλάτος. Τὸ ὄνομα τοῦ Δημήτρη Βασιλειάδη, εἰδικοῦ στὸν πολὺ σχετικὸ κλάδο

Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ

τῆς ἰνδικῆς ϕιλοσοϕίας, ὁ ὁποῖος ἔχει γράψει μελέτες, ἐκπονήσει μεταϕράσεις καὶ γενικὰ ἔχει κάνει πολλὰ γιὰ νὰ γνωρίσει στὴ χώρα μας τὸν πλοῦτο τῆς ἰνδικῆς σκέψης, πρέπει ϕυσικὰ νὰ ἀναϕερθεῖ. Τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ τὸν ἰνδολόγο Ν. Καζάνα, μ’ ὅλο ποὺ ἡ δράση του ἐντοπίζεται κυρίως στὸ ἐξωτερικό. Διπλωμάτες ὅπως ὁ Βασίλης Βιτσαξῆς καὶ ἰδίως ὁ Δημήτρης Βελισσαρόπουλος ὁπωσδήποτε πρόσϕεραν πολλά. Οἱ δύο πρῶτοι καθηγητές, ἰδίως ὁ Γρηγόριος Ζιάκας, ἔγραψαν ἐπίσης γιὰ ἄλλες ἀσιατικὲς θρησκεῖες. ῾ Ο μακαρίτης καθηγητὴς καὶ ποιητὴς Δημήτρης Σταθόπουλος ἀσχολήθηκε ἰδιαίτερα μὲ τὴν ἰαπωνικὴ θρησκεία, ἀγγίζοντας συχνὰ θέματα μὲ τὰ ὁποῖα δὲν εἶχε ἀσχοληθεῖ ἄλλος πρίν. ῾ Ο Σωτήρης Χαλικιᾶς μετέϕρασε ἔργα τῆς κομϕουκιανῆς παράδοσης. ῎ Εργα ὅλων ὑπάρχουν στοὺς βιβλιογραϕικοὺς πίνακες. ῾ Ωστόσο, ἡ ἀνάγκη, συνεπῶς ἡ εὐχὴ καὶ ἡ προσδοκία, εἶναι νὰ ἀναπτυχθεῖ καὶ στὴ χώρα μας ἡ πρωτογενὴς ἔρευνα, ἐκείνη ποὺ βασίζεται στὴ μελέτη τῶν πηγῶν στὶς γλῶσσες ποὺ αὐτὲς εἶναι γραμμένες, σὲ ἐπιτόπια ἐμπειρία καὶ σὲ διαρκή, ϕυσικά, συντονισμὸ μὲ τὶς τρέχουσες ἐπιστημονικὲς ἐξελίξεις. ῍ Ας ἐπαναλάβομε κι ἐδῶ ὅτι μιὰ τέτοια εἰδικὴ θρησκειολογικὴ ἔρευνα εἶναι ἐξαιρετικὰ δύσκολο νὰ γίνει ἔξω ἀπὸ ἀνάλογα πανεπιστημιακὰ Τμήματα ἢ ἀπὸ ἄλλα ἱδρύματα ποὺ θὰ μποροῦσαν ν’ ἀϕιερωθοῦν σ’ αὐτή. Κάποτε, ὅπως συμβαίνει σὲ ὅλο τὸν κόσμο (ἂν καὶ ξέρομε πιὰ μέσα ἀπὸ τὶς ὀδυνηρὲς ἐμπειρίες ποὺ συνόδεψαν τὶς προσπάθειές μας πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση ὅτι ἀκριβῶς αὐτὴ ἡ τελευταία ϕράση ἀκούγεται μὲ δυσμένεια σὲ πολλοὺς χώρους τῶν ἁρμόδιων κρατικῶν ὑπηρεσιῶν ἀλλά, ϕεῦ, καὶ τῶν ἀνωτάτων ἱδρυμάτων μας), πρέπει νὰ δημιουργηθοῦν κι ἐδῶ Τμήματα ᾽Ασιατικῶν –ὅπως βέβαια καὶ ἄλλων– σπουδῶν. Δὲν μποροῦμε νὰ συνεχίσομε ν’ ἀγνοοῦμε χωρὶς κόστος, ἂν ὄχι αὐτοὺς τοὺς τεράστιους πολιτισμούς, τουλάχιστο τὸν ἕνα, ἀπὸ πολλὲς ἀπόψεις, κόσμο ποὺ ἔχει διαμορϕωθεῖ σήμερα. Προσπαθήσαμε νὰ μεταϕέρομε κι ἐδῶ τουλάχιστο ἕνα μέρος τῶν ὅσων τεκταίνονται στὴ διεθνὴ ἐπιστημονικὴ σκηνὴ σχετικὰ μὲ τὶς θρησκεῖες τῆς Κίνας καὶ τῆς ᾽ Ιαπωνίας. Γιὰ τὴ δεύτερη σὲ ἀρκετὰ σημεῖα μεταϕέρομε πληροϕορίες ἀπὸ ἄλλα ἔργα μας, βασισμένα σὲ κείμεναπηγὲς καὶ ἐπιτόπια ἔρευνα. ᾽ Εδῶ, προκειμένου νὰ μὴν ἐπιβαρύνομε τὸ βιβλίο μὲ στοιχεῖα ποὺ δὲ συμβάλλουν στὸ σκοπό του, ἐκτὸς ἀπὸ λίγες ἐξαιρέσεις, ἀποϕύγαμε τὴν ἀναϕορὰ σὲ ἰαπωνικὲς πηγές. ᾽ Επίσης, μ’ ὅλο πού, βέβαια, ἀναϕερόμαστε σὲ ἐπιτεύγματα ᾽ Ιαπώνων ἐρευνη -

Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ

τῶν, ἰδίως σ’ ἐκεῖνα ποὺ ἔχουν προκαλέσει ἐπαναστάσεις στὴν ἔρευνα τῶν ἰαπωνικῶν θρησκειῶν, τὸ ἴδιο τηρήσαμε καὶ ἀναϕορικὰ μὲ τὴ δευτερεύουσα βιβλιογραϕία. Περιττεύει νὰ ποῦμε καὶ πάλι ὅτι ἔχομε συνείδηση τοῦ γεγονότος ὅτι τόσο οἱ κινεζικὲς ὅσο καὶ οἱ ἰαπωνικὲς θρησκεῖες δὲν ἀποκτοῦν μ’ αὐτὴ τὴν ἔκδοση ὅ,τι ἀκριβῶς θὰ τοὺς ἄξιζε. ῍ Ας ἐκϕράσομε λοιπὸν τὴν εὐχὴ κάποια στιγμὴ τὰ μέρη ποὺ τὶς ἀϕοροῦν νὰ ἐκδοθοῦν σὲ χωριστές, πιὸ ἐμπλουτισμένες καὶ ἐνημερωμένες ἐκδόσεις, ἔτσι ὥστε νὰ παρουσιαστοῦν σὲ ὅλο τὸ εὖρος ποὺ μπορεῖ νὰ ἐπιτευχθεῖ σὲ μιὰ γενικὴ εἰσαγωγή.

ΙΝΔΟΥ ΙΣ ΜΟΣ

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. ῾ Η διαίρεση τῆς ἱστορίας τοῦ ᾽Ινδουισμοῦ

ΤΟ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟ ΖΗΤΗΜΑ ποὺ ἀντιμετωπίζει μιὰ ἱστορικὴ εἰσαγωγὴ στὸν ᾽ Ινδουισμὸ εἶναι ὁ ὁρισμὸς τῶν χρονικῶν ὁρίων τῶν περιόδων στὶς ὁποῖες μπορεῖ νὰ διαιρεθεῖ ἡ ἱστορία του. Αὐτὸ συμβαίνει κυρίως διότι τὰ κείμενα ποὺ ἔχουν γραϕεῖ στὴν ᾽ Ινδία πρὶν ἀπὸ τὴ σύγχρονη ἐποχὴ δὲν ϕέρουν χρονολογία. ᾽ Εϕόσον ἡ περιγραϕὴ τῆς ἐμϕάνισης, ἐξέλιξης κ.λπ. τῶν στοιχείων τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ ποὺ πρέπει νὰ περιγράψει μιὰ ἱστορία ἐξαρτᾶται σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὴ χρονολόγηση τῶν ἔργων ὅπου αὐτὰ ἐμϕανίζονται, εἶναι προϕανὲς πόσο δύσκολο εἶναι νὰ μποῦν τὰ ἴδια σὲ μιὰ χρονικὴ ἀκολουθία. Πρέπει ὡστόσο νὰ γίνει ἡ διασαϕήνιση ὅτι τὸ πρόβλημα συνίσταται στὴν ἔλλειψη ἀκρίβειας, στὸ ὅτι «μιὰ ἀκριβὴς χρονολόγηση εἶναι ἀδύνατη».1 Μὲ ἕναν γενικὸ τρόπο, δηλαδὴ μὲ τὰ ὅρια τῶν νέων ἐξελίξεων σὲ μεγαλύτερο ἤ (κατὰ περίπτωση) σὲ μικρότερο βαθμὸ ρευστά, τὰ πράγματα μποροῦν νὰ μποῦν σὲ μιὰ σειρά. ῎ Ετσι, τὰ ὅρια τῶν περιόδων (ὅπως ἐξάλλου καὶ τὶς χρονολογήσεις τῶν κειμένων κ.λπ.) τὰ ἀποϕασίζει κάθε ἐρευνητὴς κατὰ προσέγγιση καὶ μὲ βάση ἐπιλογὲς ποὺ κάνει μὲ διάϕορα κριτήρια. 1. Gavin Flood, An Introduction to Hinduism, Cambridge: Cambridge University Press 1996, σ. 20.

Ι Ν Δ ΟΥ Ι Σ Μ ΟΣ

῾ Η διαίρεση τῆς ἱστορίας τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ ποὺ ἐπιλέξαμε γι’ αὐτὸ τὸ ἔργο, μαζὶ μὲ ἕνα διάγραμμα τῆς ἐξέλιξης τῶν θρησκευτικῶν στοιχείων ποὺ αὐτὴ περιλαμβάνει, εἶναι ἡ ἑξῆς: 1. ῾ Ο πολιτισμὸς τῆς κοιλάδας τοῦ ᾽ Ινδοῦ (περ. 2500 - περ. 1500 π.Χ.).

Μ’ ὅλο ποὺ ἀπὸ τὴν πρώτη ἀνακάλυψη αὐτοῦ τοῦ πολιτισμοῦ, στὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου αἰ., ἔχουν μεσολαβήσει δεκαετίες ἀνασκαϕῶν, ἀκόμη παρουσιάζει αἰνίγματα, κυρίως διότι ἡ γραϕή του δὲν ἔχει ἀποκωδικοποιηθεῖ μὲ βεβαιότητα. ῾ Η ὁμοιότητα ποὺ παρουσιάζουν ὁρισμένα στοιχεῖα τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ μὲ κάποια ἀπὸ τὰ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα γέννησε τὴν πρόταση, ἡ ὁποία ἐπιβιώνει, ὅτι τὰ μὲν ἴσως ἔχουν τὶς ρίζες τους στὶς πραγματικότητες ποὺ ἀντιπροσωπεύουν τὰ δέ. Γύρω στὸ 1500 π.Χ. τοποθετεῖται, ἀπὸ ὅσους τὴν ὑποστηρίζουν, ἡ σταδιακὴ εἴσοδος τῶν ᾽ Ινδοαρίων στὴν ὑποήπειρο. 2. ῾ Η βεδικὴ θρησκεία (περ. 1500 π.Χ. - 400 π.Χ.). Διαιρεῖται σὲ δύο περιόδους, ἀπὸ τὶς ὁποῖες τὴ δεύτερη ἐγκαινιάζουν οἱ Οὐπανισάδες (περ. 800 π.Χ.). Στὴν πρώτη περίοδο ἀναπτύσσεται ἕνας πολυθεϊσμὸς μὲ ἑνοθεϊστικὲς καὶ μονιστικὲς τάσεις, ποὺ ἔχει ὡς κέντρο τὴ θυσία, ἀλλὰ καὶ πολλὰ ἄλλα στοιχεῖα ποὺ παραμένουν καὶ ἀργότερα στὸν ᾽ Ινδουισμό, ὅπως ἡ ἔννοια τῆς παγκόσμιας τάξης, οἱ ἀναλογίες ἀνάμεσα στὰ διάϕορα μέρη τοῦ σύμπαντος κ.λπ. ῾ Ο κυριότερος σκοπὸς ποὺ ὑπηρετεῖ ἡ θρησκευτικὴ δραστηριότητα εἶναι ἡ ἀθανασία στὸν κόσμο τῶν προγόνων. Στὴ δεύτερη περίοδο τὰ μονιστικὰ στοιχεῖα ἐξελίσσονται σὲ μιὰ θρησκεία ποὺ περιστρέϕεται γύρω ἀπὸ ἕνα ἀπρόσωπο, ἀρχικά, ἀπόλυτο (Μπράχμαν), τὴν ἰδέα τῶν μετενσαρκώσεων καὶ τοῦ κάρμα καὶ μιὰ νέα σωτηριολογικὴ ἀντίληψη, τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὸν κύκλο τῶν μετενσαρκώσεων καὶ τὴν ἕνωση μὲ τὸ Μπράχμαν. Αὐτὴ ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴν ἄσκηση μεθόδων (γιόγκα) ποὺ ἐπιτρέπουν τὴν ὁριστικὴ ἀπόσπαση ἀπὸ τὸν κόσμο καθὼς καὶ μιὰ τέτοια ἕνωση. Στὴ βεδικὴ παράδοση, ποὺ συνεχίζει νὰ ὑπάρχει, προστίθεται τώρα ἡ ἀναχωρητική, τὴν ὁποία ἐκπροσωποῦν καὶ ἄλλα ἀσκητικὰ κινήματα, ὅπως ὁ Βουδισμὸς καὶ ὁ Τζεϊνισμός. 3. ῾ Η ἐποχὴ τῶν ᾽ Επῶν (περ. 500 π.Χ.- περ. 400 μ.Χ.). Στὴ διάρκειά της: α΄ ) Δημιουργοῦνται τὰ δύο μεγάλα ῎ Επη, ἡ Μαχὰ-μπάρατα καὶ ἡ Ραμαγιάνα. β΄ ) ᾽ Εμϕανίζεται ὁ θεϊσμός, δηλαδὴ ἡ πί-

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

στη ὅτι τὸ Μπράχμαν ἐκδηλώνεται μὲ τὴ μορϕὴ ἑνὸς προσωπικοῦ θεοῦ ποὺ θεωρεῖται ὡς τὸ ὑπέρτατο ὄν. Μ’ αὐτὴ τὴ βάση ἀρχίζει ἡ ἀνάπτυξη τῶν δύο μεγαλύτερων θρησκειῶν τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ, τοῦ Σαϊβισμοῦ καὶ τοῦ Βαϊσναβισμοῦ. γ΄ ) ῾ Η βεδικὴ παράδοση ἀντιδρᾶ στὸ ἀσκητικὸ ρεῦμα υἱοθετώντας τὴ λατρεία τῶν νέων αὐτῶν θεοτήτων, προσλαμβάνοντας τὴν ἀναχώρηση, τὴν ὁποία ὅμως τοποθετεῖ ὡς προσωπικὴ ἐπιλογὴ στὸ τέλος τῆς ζωῆς, τὴν ὁποία χωρίζει σὲ τέσσερις διαδοχικὲς περιόδους. Στὶς τρεῖς πρῶτες πρέπει κανεὶς νὰ μάθει τὶς Βέδες, μετὰ νὰ γίνει οἰκογενειάρχης, νὰ ἐπιδιώξει κοσμικοὺς στόχους καί, μὲ τὴν τήρηση τῶν κανόνων ποὺ περιέχονται στὴ νταρμικὴ γραμματεία (ἡ ὁποία ἐπίσης ἀναπτύσσεται αὐτὴ τὴν ἐποχή) καὶ ποὺ διέπουν ὅλες τὶς ὄψεις τῆς θρησκευτικῆς ἀλλὰ καὶ κοινωνικῆς ζωῆς ποὺ ἀϕοροῦν τὴν κάστα (βάρνα), στὴν ὁποία ἀνήκει, καὶ τὴν περίοδο τῆς ζωῆς (ἄσραμα), στὴν ὁποία βρίσκεται, νὰ πετύχει μιὰ καλύτερη μετενσάρκωση. ᾽Αναπτύσσεται ἔτσι μιὰ θρησκευτικότητα ποὺ ἀσκεῖ κυρίως ἡ τάξη τῶν οἰκογενειαρχῶν καὶ ποὺ ἔχει ἰσχυρὸ κοινωνικὸ χαρακτήρα, ἐϕόσον πολλοὶ ἀπὸ τοὺς κανόνες της ἀϕοροῦν τὴν ταξικὴ ἱεραρχία, τὴν ὁποία ἐνισχύουν. ῾ Η καλύτερη μετενσάρκωση γίνεται ὁ τρόπος σωτηρίας τῶν πολλῶν, ἀϕήνοντας τὴν ἕνωση μὲ τὸ Μπράχμαν γιὰ τοὺς λίγους. δ΄ ) Στὸ πλαίσιο τῆς ἀνάπτυξης τοῦ Σαϊβισμοῦ καὶ κυρίως τοῦ Βαϊσναβισμοῦ εἰσάγεται ὁ θεῖος ἔρως (μπάκτι) πρὸς τὸν ἀβατὰρ τοῦ Βισνοὺ Κρίσνα ὡς μέθοδος σωτηρίας ἐπίσης γιὰ τοὺς πολλούς. ε΄ ) ᾽Αναπτύσσεται τὸ ϕιλοσοϕικὸ σύστημα τῆς Σάνκια καὶ Ράτζα γιόγκα. Σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς ἐξελίξεις πρωταγωνιστοῦν βραχμάνοι ποὺ ἀναδιαμορϕώνουν τὸν ᾽ Ινδουισμὸ υἱοθετώντας καὶ συνθέτοντας, μὲ διάϕορους τρόπους, κάποια ἀπὸ τὰ παλιὰ στοιχεῖα μὲ ἐκεῖνα τὰ νέα ποὺ βρίσκουν ὅτι δὲν εἶναι ἐπικίνδυνα γιὰ τὴν τάξη τους, ἐνῶ ταυτόχρονα, κυρίως μὲ τὸ σχῆμα τῶν τεσσάρων περιόδων τῆς ζωῆς, ἀποδυναμώνουν τὴν ἀναχωρητικὴ θρησκευτικότητα, ποὺ βασίζεται στὴν ἄσκηση καὶ δὲν ἔχει ἀνάγκη τὸ ἱερατεῖο. ῾ Η νέα σύνθεση ἀποτελεῖ τὸν ὀρθόδοξο ᾽ Ινδουισμό, πού, περιλαμβάνοντας κυρίως τὶς τρεῖς βασικὲς θρησκεῖες, τὸ σχῆμα βαρνάσραμα ντάρμα, τὸν παραδοσιακὸ τρόπο λατρείας μέσω τῆς θυσίας, τὰ σανσκριτικὰ ὡς γλωσσικὸ μέσο καὶ τὴν ἀναγνώριση τῶν Βεδῶν ὡς ἀποκάλυψης, καθίσταται τὸ κύριο ρεῦμα τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ.

Αναζητ'στε το εδ,