Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος - Ινδουισμός by Gutenberg Books

Σ. Παπαλεξανδρόπουλος

ΙΝΔΟΥΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

GutenberG

᾽Α θήνα 2015

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. ῾Η διαίρεση τῆς ἱστορίας τοῦ ᾽Ινδουισμοῦ 2. ῾Η ἀναθεώρηση τοῦ ᾽Ινδουισμοῦ . . . . . . . . 2.1. ᾽Εμπειρισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. ῾Ολισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. ῾Η μετα-αποικιοκρατικὴ θεωρία . . . . . . . 4. Τόποι καὶ ἀριθμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Τὸ πρόβλημα τοῦ ὁρισμοῦ . . . . . . . . . . . . 6. ῾Η ἰνδοευρωπαϊκὴ θεωρία . . . . . . . . . . . . 7. ῾Ο πολιτισμὸς τῆς κοιλάδας τοῦ ᾽Ινδοῦ . . 8. Ποιός δημιούργησε τὸν βεδικὸ πολιτισμό;

. . . . . . . . . .

15 23 27 33 38 41 42 61 66 73

II. Η ΒΕΔΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ (περ. 1500 π.Χ. - περ. 500 π.Χ.)

1. Γενικὰ στοιχεῖα. . . . . . . . . . . . . . . . 2. ῾Η Βέδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. ῾Η Ρὶγκ Βέδα . . . . . . . . . . . . . . 2.2. ῾Η ὑπόλοιπη βεδικὴ γραμματεία . 2.3. Ζητήματα τῆς βεδικῆς ἔρευνας. .

. . . . .

83 87 91 102 114

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

3. ῾ Η πρώιμη περίοδος: Μιὰ πολυθεϊστικὴ θρησκεία 3.1. Οἱ θεοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. ῾ Η θυσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Σαμσκάρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. ῾ Η πρώτη μορϕὴ τοῦ συστήματος τῶν καστῶν . . 5. ῾ Η πρώιμη βεδικὴ ϕιλοσοϕία . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. ῾ Η παγκόσμια τάξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Οἱ «ὁμολογίες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Οἱ πρόδρομοι τοῦ μονισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Σκεπτικισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Οἱ Μπράχμανα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. ῾ Η ὕστερη περίοδος: Οἱ Οὐπανισάδες . . . . . . . . . 7.1. ῾ Η διδασκαλία τῶν Οὐπανισάδων . . . . . . . . . . 7.2. Δύο τύποι μονισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. ῾ Η ταυτότητα ἄτμαν καὶ Μπράχμαν . . . . . . . . 7.4. ᾽Απρόσωπο καὶ προσωπικὸ Μπράχμαν . . . . . . 7.5. ῾ Η ἀνθρωπολογία τῶν Οὐπανισάδων . . . . . . . . 7.6. Κάρμα καὶ μετενσάρκωση . . . . . . . . . . . . . . . 7.7. Μόκσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8. ῾ Η γιόγκα στὶς Οὐπανισάδες . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119 129 144 151 152 163 164 166 170 178 179 184 196 207 216 218 220 227 237 238

Χρονολογικὲς διασαϕήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η ἀνάπτυξη τοῦ θεϊσμοῦ στὴ Σβετασβάταρα Οὐπανισάντ Πηγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η ἐμϕάνιση νέων θρησκειῶν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η δυναστεία Μάουρια (324-185 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . ᾽Ανασύνταξη καὶ μεταμόρϕωση τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ . . . . . . . . . 6.1. ῾ Η τήρηση τοῦ ντάρμα ὡς μέσο σωτηρίας . . . . . . . . . . . 6.2. ῾ Η ἔξαρση τῆς θέσης τῶν οἰκογενειαρχῶν . . . . . . . . . . . ῾ Η ἀνάπτυξη τοῦ Βισνουισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. ῾ Η Μπαγκαβὰτ Γκίτα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Ο Σιβαϊσμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η Σάνκια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η Ράτζα γιόγκα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

247 252 257 267 270 276 281 290 295 299 307 312 315

III. Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΩΝ (5ος αἰ. π.Χ. - 4ος αἰ. μ.Χ.)

1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8. 9. 10.

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

IV. Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΟΥΡΑΝΑ (320 μ.Χ. - 600 μ.Χ.)

1. ῾ Η καρδιὰ τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ: Οἱ Πουράνα . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Χρόνος καὶ κόσμος στὶς Πουράνα . . . . . . . . . . . . . . . . . .

327 329

V. Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ (600 μ.Χ. - 1800 μ.Χ.)

1. 2. 3. 4. 5.

῾ Ο Σακτισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η Τάντρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ ἕξι νταρσάνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η νέα μορϕὴ λατρείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὰ κινήματα μπάκτι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. Η ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ

331 336 343 344 346

349

VII. Ο ΙΝΔΟΥΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΡΑ

Οἱ θρησκεῖες τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βραχυπρόθεσμη καὶ μακροπρόθεσμη σωτηρία . . . . . . . . . . . ῾ Η λατρεία στοὺς ναούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η οἰκιακὴ λατρεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ τιλάκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ σύστημα τῶν καστῶν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η καθαρότητα καὶ ἡ ἀκαθαρσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ γιορτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

355 359 364 366 368 370 384 387

Φωτογραϕικὸ ὑλικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

391

Βιβλιογραϕία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

409

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ

ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ βιβλιογραϕικὰ κενὰ στὴ χώρα μας ἀποτελεῖ ἐκεῖνο ποὺ ἔχει σχέση μὲ πολλὲς ἀπὸ τὶς μεγάλες θρησκευτικὲς παραδόσεις τοῦ κόσμου. Μὲ τὴν ἐξαίρεση τοῦ ᾽ Ισλάμ, γύρω ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἔχει δημιουργηθεῖ ἀπὸ παλιὰ μιὰ ἐρευνητικὴ δραστηριότητα, δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου ἐπιστημονικὴ συγγραϕικὴ παραγωγὴ σχετικὴ μὲ θρησκεῖες ποὺ ἐπηρεάζουν βαθιὰ τὸν τρόπο ζωῆς ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων ὄχι μόνο σὲ ἠπείρους ἢ χῶρες ποὺ ἀπὸ διάϕορες ἀπόψεις δὲν ἀποτελοῦν βασικοὺς παράγοντες διαμόρϕωσης τῶν κάθε λογῆς ἐξελίξεων στὸν πλανήτη, ἀλλὰ καὶ σ’ ἐκεῖνες ποὺ ἔχουν κεντρικὴ θέση μεταξὺ αὐτῶν τῶν παραγόντων, ὅπως ἡ Κίνα, ἡ ᾽ Ιαπωνία, ἡ ᾽ Ινδία. Δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου συγγραϕικὴ παραγωγὴ γιὰ τὸν ᾽ Ινδουισμό, τὸν Βουδισμό, τὸν Ταοϊσμὸ ἢ τὸν Κομϕουκιανισμό, προερχόμενη ἀπὸ τὴν ἐρευνητικὴ δραστηριότητα εἰδικῶν ἐπιστημόνων, δηλαδὴ θρησκειολόγων ποὺ εἰδικεύονται σ’ αὐτὲς τὶς μεγάλες θρησκευτικὲς παραδόσεις. Αὐτὸ βέβαια συμβαίνει διότι τέτοιοι εἰδικοὶ εἶναι τόσο σπάνιοι στὴ χώρα μας ποὺ μπορεῖ νὰ πεῖ κανεὶς ὅτι σχεδὸν δὲν ὑπάρχουν. ῞ Ενας ἀπὸ τοὺς κυριότερους λόγους γι’ αὐτὴ τὴν κατάσταση εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι, μὲ ἐξαίρεση τὶς Θεολογικὲς Σχολές, ἄλλες πανεπιστημιακὲς σχολὲς ἢ ἀνώτατα ἱδρύματα δὲν θέλησαν παρὰ μόνο σπάνια καὶ περιστασιακὰ νὰ προσϕέρουν στὰ προγράμματα μαθημάτων τους ἕναν χῶρο στὴν ἐπιστήμη τῆς θρησκειολογίας. ῎ Ετσι, μὲ τὴν ἴδια ἐξαίρεση, πουθενὰ δὲν ἀποτελοῦν ἀντικείμενο ἔρευνας καὶ δὲν διδάσκονται παραδόσεις ποὺ διαμόρϕωσαν τεράστιους σὲ σημασία πολιτισμούς, ὅπως οἱ παραπάνω θρησκεῖες. Βέβαια, τὰ ἴδια ἱδρύματα δὲν μπόρεσαν ποτὲ νὰ προσϕέ-

Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ

ρουν ἕναν χῶρο οὔτε κὰν σ’ ἕνα ἀντικείμενο ὅπως οἱ ἀσιατικὲς σπουδές, τὴν ἀναγνώριση τῆς σημασίας τῶν ὁποίων ἀντανακλᾶ τὸ γεγονὸς ὅτι σχεδὸν παντοῦ τμήματα ποὺ ϕέρουν τ’ ὄνομά τους ἢ ἄλλα εἰδικότερα, ὅπως τμήματα ἢ ἰνστιτοῦτα ινδολογίας, ιαπωνολογίας καὶ σινολογίας, ἀποτελοῦν αὐτονόητη πραγματικότητα. ῾ Ο πολιτισμός, ἡ ἱστορία, ἡ σύγχρονη παρουσία κ.λπ. τῶν χωρῶν τῆς ἀσιατικῆς ἠπείρου λείπουν γενικὰ ἀπὸ τὴν παιδεία μας, μὲ γενικότερο ἀποτέλεσμα τὴν ἔλλειψη τῆς σχετικῆς πληροϕόρησης καὶ γιὰ ἐκεῖνο τὸ κοινὸ ποὺ γνωρίζει τὴ σημασία τους καὶ ἐνδιαϕέρεται νὰ μάθει γι’ αὐτὲς ἀπὸ μιὰ σοβαρὴ πηγή. Οἱ λόγοι ποὺ μέχρι τώρα ἐμπόδισαν τὴ δημιουργία τέτοιων τμημάτων στὰ ἑλληνικὰ πανεπιστήμια συνιστοῦν μιὰ ὀδυνηρὴ ἱστορία, ποὺ ὡστόσο εἶναι διαϕορετικὴ ἀπὸ ἐκείνη ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν ἀδιαϕορία σχετικὰ μὲ τὶς θρησκειολογικὲς σπουδές. ᾽ Εδῶ ϕαίνεται ὅτι μεγάλο ρόλο παίζει ἡ ὑποτιμητικὴ στάση ἀπέναντι στὴ θρησκεία, ποὺ χαρακτηρίζει ὄχι μόνο τὸ χῶρο τῆς ἀνώτατης παιδείας, ἀλλὰ γενικὰ τὸν κόσμο τῶν διανοουμένων στὴ χώρα μας. Οἱ χῶροι αὐτοί, μὲ σπάνιες ἐξαιρέσεις, δὲν ἀντιλήϕθηκαν τὴ θρησκεία ὡς παραγωγὸ τεράστιου τμήματος τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ καὶ ταυτόχρονα τμῆμα του. ῎ Ετσι, σήμερα, ποὺ ἡ πρὸ πολλοῦ ἀνανεωμένη συνειδητοποίηση τῆς βασικῆς σημασίας τῆς θρησκείας ὄχι μόνο γιὰ τὴν ἀτομικὴ ζωὴ ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴ διαμόρϕωση, μέσα ἀπὸ θετικοὺς ἢ ἀρνητικοὺς τρόπους, κοινωνιῶν, πολιτισμῶν, συμπεριϕορῶν καὶ γενικὰ τῆς ἱστορίας ἔχει προκαλέσει διεθνῶς ἕναν ὀργασμὸ θρησκειολογικῆς ἔρευνας καὶ ἀντίστοιχης ἐκδοτικῆς δραστηριότητας, στὴ χώρα μας δὲν ὑπάρχουν ὄχι τὰ ἔργα μὲ τὴν εἰδικὴ θεματολογία, τὰ εἰδικὰ ἐπιστημονικὰ περιοδικὰ κ.λπ., ἀλλὰ οὔτε κὰν εἰσαγωγικὰ ἔργα γιὰ μεγάλες θρησκεῖες ὅπως ὁ ᾽ Ινδουισμὸς ἢ ὁ Βουδισμός. ῞ Οσον ἀϕορᾶ εἰδικὰ τὸν ᾽ Ινδουισμό, δὲν ὑπάρχει ὄχι μόνο κάποιο εἰσαγωγικὸ ἔργο προερχόμενο ἀπὸ τὴν ἐγχώρια ἐπιστημονικὴ ἔρευνα, ἀλλὰ οὔτε κὰν ἀπὸ κάποιο διεθνῶς ἀναγνωρισμένο εἰδικό, μεταϕρασμένο στὰ ἑλληνικά. Προϕανῶς, τὰ ὀνόματα τῶν σύγχρονων ἰνδολόγων καὶ τὸ ἔργο τους ἀγνοεῖται. Στὴ θέση τους μεταϕράζονται συχνὰ ἔργα προερχόμενα ἀπὸ μιὰ περιοχὴ τοῦ σύγχρονου ᾽ Ινδουισμοῦ, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ταυτόχρονα μέρος τῶν Νέων Θρησκευτικῶν Κινημάτων, ὅπως τὰ σχετικὰ μὲ τὸν ῾ Υπερβατικὸ Διαλογισμό, μὲ τὴ Διεθνὴ ῾ Εταιρεία γιὰ τὴ Συνείδηση τοῦ Κρίσνα, τὸν Σάι Μπάμπα κ.λπ. Τέτοια ἔργα

Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ

ἀντανακλοῦν συχνὰ περιόδους θρησκευτικῆς ἀναζήτησης στὴ Δύση, ποὺ εἶχαν ὡς ἀντικείμενό τους τὴν ᾽Ανατολή, ὅπως οἱ δεκαετίες τοῦ ’60 ἢ τοῦ ’70. Γι’ αὐτὸν τὸ λόγο, τὸ περιεχόμενο τῆς ἀντίληψης ποὺ ἔχει ὁ ἐνδιαϕερόμενος κάτοικος τῆς χώρας μας ἀκόμη καὶ γι’ αὐτὲς τὶς παραϕυάδες τοῦ σύγχρονου ᾽ Ινδουισμοῦ ἀποτελεῖται ἀπὸ πληροϕορίες ποὺ ἀνήκουν πιὰ στὸ παρελθόν. ᾽ Εξάλλου, τέτοια ἔργα προέρχονται κατὰ κανόνα ἀπὸ τὰ ἴδια αὐτὰ κινήματα καὶ δὲν ἀνήκουν στὸ εἶδος τῆς συγγραϕικῆς παραγωγῆς γιὰ τὴν ὁποία μιλᾶμε ἐδῶ, δηλαδὴ προϊόντα εἰδικευμένης ἔρευνας. ᾽ Εντωμεταξύ, στὸν ὑπόλοιπο κόσμο, μιὰ τεράστια σὲ ἔκταση ἐπιστημονικὴ δραστηριότητα σχετικὰ μὲ τὸν ᾽ Ινδουισμό, ποὺ μέσα ἀπὸ τὴ χρήση ὅλο καὶ ἀποτελεσματικότερων ἐργαλείων ἀνανεώνεται ἀδιάκοπα, μιὰ ἔρευνα ποὺ μὲ συνεχὴ κριτικὴ ἐπαναθέτει διαρκῶς τὰ πάντα σὲ βάσεις ὅλο καὶ πλησιέστερες στὴν πραγματικότητα, ποὺ ϕωτίζει ἄγνωστες καὶ σκοτεινὲς πτυχές, ἐκϕράζεται μέσα ἀπὸ ἀναρίθμητα εἰδικὰ ἔργα ποὺ πληθαίνουν ὅλο καὶ περισσσότερο. ᾽Απὸ αὐτά, στὴ χώρα μας δὲν ἔχει ϕτάσει σχεδὸν τίποτε. ῎ Αγνωστοι οἱ καρποὶ ὅλης αὐτῆς τῆς δραστηριότητας, ἄγνωστα ἀκόμη καὶ τὰ ὀνόματα τῶν πρωταγωνιστῶν της, ἄγνωστοι οἱ τίτλοι τῶν ἔργων τους. Μ’ αὐτὸ τὸ ἔργο θελήσαμε νὰ διορθώσομε κάπως τὴν κατάσταση, παρουσιάζοντας στὸ κοινό, μέσα ἀπὸ μιὰ ἱστορικὴ εἰσαγωγὴ τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ, μιὰ γενικὴ εἰκόνα αὐτῆς τῆς δραστηριότητας. Πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι αὐτὴ εἶναι τόσο τεράστια σὲ ὄγκο, ποικιλία καὶ πολυπλοκότητα, ὅσο καὶ ὁ ἴδιος ὁ ᾽ Ινδουισμός. Καμιὰ προσπάθεια παρουσίασής της δὲν μπορεῖ νὰ τὴ συμπεριλάβει ὁλόκληρη. ῎ Ετσι κι ἐδῶ, σὲ πολλὰ σημεῖα, ἡ παράλειψη τῆς ἔρευνας ποὺ συντελεῖται γύρω ἀπὸ ἀκόμη καὶ ἐξαιρετικὰ σημαντικοὺς τομεῖς τῆς ἱστορίας, τῆς πράξης, τῶν σημερινῶν ἐξελίξεων κ.λπ. τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ ὑπῆρξε ἀναπόϕευκτη. ᾽Αναπόϕευκτος ὑπῆρξε ἐξάλλου, ὅπως συμβαίνει σὲ τέτοια εἰσαγωγικὰ ἔργα, ὁ τονισμὸς κάποιων σημείων, ὅπως καὶ ἡ ἐλλειπτικὴ παρουσίαση ἄλλων. Προσπαθήσαμε αὐτὸ νὰ μὴν ἀντανακλᾶ μόνο τὴν κρίση τοῦ συγγραϕέα γιὰ τὸ ποῦ πρέπει νὰ δοθεῖ ἔμϕαση ὥστε νὰ ὑπάρξει μαζὶ μὲ τὴν πληροϕόρηση καὶ ἡ κατανόηση, ἀλλὰ καὶ τοὺς τονισμοὺς τῆς σύγχρονης ἔρευνας, οἱ ὁποῖοι δὲν εἶναι ἴδιοι μὲ τοὺς παλιότερους. ᾽Αναμϕισβήτητα ὑπάρχουν περιθώρια γιὰ βελτίωση, ποὺ ἂς εὐχηθοῦμε νὰ ὑπάρξει στὸ μέλλον μαζὶ μὲ τὴν ἐνημέρωση ποὺ καθιστᾶ ἀναγκαία ἡ πρόοδος τῆς ἔρευνας.

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. ῾ Η διαίρεση τῆς ἱστορίας τοῦ ᾽Ινδουισμοῦ

ΣΥΝΗΘΩΣ ἡ διαίρεση τῆς ἱστορίας τῶν παραδόσεων ποὺ περιλαμβάνει ὁ ὅρος «᾽ Ινδουισμὸς» σὲ περιόδους ἀκολουθεῖ μιὰ μικτὴ πρακτική, ἡ ὁποία συνίσταται στὴν ὁροθέτηση τέτοιων περιόδων μὲ βάση διαϕορετικά, γιὰ καθεμιά, στοιχεῖα. Τέτοια στοιχεῖα μπορεῖ νὰ εἶναι αὐτὸ ποὺ ὁ ἑκάστοτε συγγραϕέας θεωρεῖ ὅτι ἀποτελεῖ τὸ γενικὸ χαρακτηριστικὸ τῶν ἐξελίξεων ποὺ ἔγιναν σὲ ἕνα χρονικὸ διάστημα ἢ αὐτὸ πού, ἀνάμεσα στὰ πολλὰ διαϕορετικὰ θρησκευτικὰ ϕαινόμενα ποὺ συνυπάρχουν, κρίνει ὡς τὸ κυρίαρχο στὸ ἴδιο διάστημα. ᾽Απὸ τέτοιου εἴδους ἐπιλογὲς προκύπτουν ὁροθετήσεις, καὶ βέβαια ὀνομασίες περιόδων, ὅπως π.χ. «The Formative Period» (2500-800 B.C.E.) ἢ «The Speculative Period» (800-400 B.C.E.).1 ῎ Αλλο στοιχεῖο μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ ὄνομα μιᾶς γραμματείας, δηλαδὴ ἑνὸς συνόλου κειμένων ποὺ ἀποτελοῦν εἴτε μιὰ συλλογή (ὅπως οἱ Βέδες) εἴτε ἀνήκουν σὲ ἕνα ϕιλολογικὸ εἶδος (ὅπως οἱ Πουράνα) καὶ ποὺ περιέχουν τὶς πληροϕορίες γιὰ τὶς ἐξελίξεις ποὺ ἀϕοροῦν τὴ θρησκεία σὲ μιὰ ὁρισμένη ἐποχή. Τότε προκύπτουν ὁροθετήσεις ὅπως «βεδικὴ περίοδος», «περίοδος τῶν ἐπῶν», «περίοδος τῶν Πουράνα». Μπορεῖ νὰ εἶναι εὐρύτερες μεταβολές, ὅπως ἡ διαμόρϕωση τοῦ λε1. David R. Kinsley, Hinduism – A Cultural Perspective (2nd ed.), New Jersey: Prentice Hall 1993, σ. vii.

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γόμενου «κλασικοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ» (ὁπότε προκύπτει μιὰ περίοδος ποὺ ὀνομάζεται «κλασικὸς ᾽ Ινδουισμός»). Μπορεῖ, τέλος, νὰ εἶναι ἀκόμη ὀνομασίες περιόδων τῆς γενικότερης ἱστορίας τῆς ᾽ Ινδίας, ὅπως «μεσαιωνικὴ» ἢ «σύγχρονη περίοδος». Συχνὰ συμβαίνει νὰ ἐπιλέγεται γιὰ τὴν ἴδια ἐποχὴ κάποιο ἄλλο ἀπὸ τὰ παραπάνω στοιχεῖα, ἀνάλογα μὲ τὸ τί κάθε ἐρευνητὴς θέλει νὰ τονίσει, π.χ. ἡ ἐποχὴ ποὺ στὴν ἱστορία τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ συμπίπτει μὲ ἐκείνη ποὺ στὴν ἱστορία τῆς ᾽ Ινδίας ὀνομάζεται «δυναστεία τῶν Γκούπτα» (320 μ.Χ. - 500 μ.Χ.) νὰ ὀνομάζεται, μὲ βάση τὴν κύρια γραμματεία της, «ἐποχὴ τῶν Πουράνα» ἤ, μὲ βάση τὸ γεγονὸς ὅτι τότε διαμορϕώθηκε, τουλάχιστο σ’ ἕναν μεγάλο βαθμό, ἡ κλασικὴ μορϕὴ τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ, «κλασικὸς ᾽ Ινδουισμός». ῞ Οπως εἴπαμε στὴν ἀρχὴ τῆς παραγράϕου, στὶς διαιρέσεις τῆς ἱστορίας τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ ἀκολουθεῖται μιὰ μικτὴ πρακτική, δηλαδὴ ὁ συγγραϕέας μπορεῖ νὰ ὁροθετήσει μιὰ περίοδο μὲ βάση κάτι ποὺ θεωρεῖ ὡς γενικὸ χαρακτηριστικὸ ἢ κυρίαρχο ϕαινόμενο, μιὰ ἄλλη μὲ βάση τὴ γραμματεία καὶ μιὰ τρίτη μὲ βάση τὴν ἱστορία τῆς ᾽ Ινδίας. Αὐτὴ τὴν πρακτικὴ ἀκολουθήσαμε κι ἐμεῖς σ’ αὐτὸ τὸ ἔργο. ᾽ Επειδή, ὅπως συχνὰ συμβαίνει στὶς παραδόσεις ποὺ ἀποτελοῦν τὸν ᾽ Ινδουισμό, ἐξελίξεις ποὺ ἀρχίζουν σὲ μιὰ περίοδο μπορεῖ νὰ συνεχίζουν στὴν ἑπόμενη καὶ νὰ ϕτάνουν τὸ ἀπόγειό τους στὴ μεθεπόμενη (ὅπως π.χ. ὁ θεϊσμός, μὲ ἀντικείμενο τὸν Σίβα καὶ τὸν Βισνού, ἢ ἡ θρησκευτικότητα τύπου μπάκτι, ποὺ ἀρχίζουν τὴν ἐποχὴ τῶν ἐπῶν, ἐπικρατοῦν εὐρύτερα τὴν ἐποχὴ τῶν Πουράνα καὶ κορυϕώνονται στὴ διάρκεια τῆς μεσαιωνικῆς περιόδου), ἡ διαίρεση κόβει τὴν ἐξέλιξη τῶν ϕαινομένων σὲ τμήματα. ᾽ Εϕόσον αὐτὸ δημιουργεῖ πρόβλημα, λύνεται συχνὰ μὲ τὴ συμπαράταξη δύο περιόδων σὲ μία εὐρύτερη [π.χ., «The Epic and Classical Periods (400 B.C.E. 600 C.E.)»,2 ἢ «Classical and Medieval Hinduism»].3 Τὸ ἴδιο μπορεῖ νὰ γίνει χωρὶς νὰ ἀναϕέρονται στὴν ὀνομασία τοῦ διαστήματος οἱ ἐπιμέρους περίοδοι, ὅπως π.χ. στὴν περίπτωση ποὺ ὁ συγγραϕέας θεωρεῖ ὅτι κάποιο στοιχεῖο χαρακτηρίζει περισσότερες ἀπὸ μία περιόδους στὴ σειρά, ὁπότε τὶς ἑνώνει ὑπὸ τὸ ὄνομα αὐτοῦ τοῦ στοι2. David R. Kinsley, ὅ.π., σ. vii. 3. Cybelle Shattuck, Hinduism, London: Routledge, σ. 3.

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

χείου, ὅπως κάνει π.χ. ἡ Cybelle Shattuck πού, στὴ διάρθρωση τοῦ βιβλίου της, τοποθετεῖ τὸ διάστημα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ πολιτισμοῦ τῆς κοιλάδας τοῦ ᾽ Ινδοῦ ποταμοῦ μέχρι τὴν ἔναρξη τῆς ἐποχῆς τῶν ἐπῶν ὑπὸ τὸν τίτλο «Philosophical Foundations».4 ῞ Ομως, ἐπειδὴ θρησκευτικὰ ϕαινόμενα ποὺ ἡ ἔναρξή τους παρατηρεῖται, π.χ., στὴ βεδικὴ ἐποχὴ ἐξελίσσονται στὴ διάρκεια τῶν αἰώνων συνεχῶς, ἀκόμη καὶ οἱ εὐρεῖες διαιρέσεις ποὺ προκύπτουν μ’ αὐτὸν τὸν τρόπο κόβουν αὐτὸ ποὺ στὴν πραγματικότητα ἀποτελεῖ μιὰ συνέχεια σὲ χρονικὰ τμήματα. Προκειμένου ν’ ἀποϕευχθεῖ κάτι τέτοιο, μπορεῖ νὰ γραϕεῖ μιὰ ἱστορία τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ ἀποτελούμενη ἀπὸ τὶς ἐπιμέρους ἱστορίες τῶν παραδόσεων ποὺ ὁ συγγραϕέας ἐπιλέγει ὡς τὶς κυριότερες μέσα στὸ σύνολο τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ, δηλαδὴ ἀπὸ τὴν ἱστορία τῶν βαϊσναβικῶν παραδόσεων χωριστά, τῶν σαϊβικῶν χωριστά, τῶν ταντρικῶν τὸ ἴδιο κ.ο.κ. Αὐτὴ ἡ προσέγγιση παρατηρεῖται καὶ σὲ θεματικὲς περιγραϕὲς τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ, δηλαδὴ σὲ περιγραϕὲς ποὺ γίνονται μὲ βάση ὅ,τι ὁ συγγραϕέας ποὺ τὴν υἱοθετεῖ θεωρεῖ ὡς τὰ κυριότερα θέματα ποὺ χαρακτηρίζουν τὸ σύνολο τῶν ἰνδουιστικῶν παραδόσεων.5 ῞ Ομως, ἐνῶ ἔχει τὸ πλεονέκτημα ὅτι δὲν χρειάζεται νὰ ἀναζητήσει κανεὶς τὴ συνέχεια στὴν ἐξέλιξη μιᾶς παράδοσης στὴν ἑπόμενη περίοδο, ὑστερεῖ κατὰ τὸ ὅτι τὰ ϕαινόμενα δὲν παρουσιάζονται ὅπως συμβαίνει στὴν πραγματικότητα, δηλαδὴ ὡς συνυπάρχοντα, σὲ ἕνα διάστημα, καὶ συνεξελισσόμενα. Γι’ αὐτὸν τὸ λόγο, καὶ παρὰ τὸ μειονέκτημα ποὺ ἀναϕέραμε, στὸ παρὸν ἔργο ἐπιλέξαμε τὴν κατὰ περιόδους, καὶ συνεπῶς κατὰ τμήματα, περιγραϕὴ τῆς ἐξέλιξης τῶν ἰνδουιστικῶν παραδόσεων. Τὸ κυριότερο ζήτημα ποὺ ἀντιμετωπίζει μιὰ ἱστορικὴ εἰσαγωγὴ στὸν ᾽ Ινδουισμὸ εἶναι ὁ ὁρισμὸς τῶν χρονικῶν ὁρίων τῶν περιόδων ποὺ προκύπτουν μὲ βάση στοιχεῖα ὅπως τὰ παραπάνω. ᾽Αϕορᾶ 4. Στὸ ἴδιο, σ. 3. ῾ Η ἴδια, στὸν πίνακα «Chronology of Hinduism», διαιρεῖ αὐτὸ τὸ διάστημα σὲ «Prehistory and Hindus Valley Civilization» καὶ σὲ «The Vedic Period». Στὸ ἴδιο, σ. 8. 5. ῞ Οπως εἶναι τὸ Julius Lipner, Hindus – Their Religious Beliefs and Practices (2nd ed.), Routledge 2010. Klaus K. Klostermaier, A Survey of Hinduism (3rd ed.), Albany: State University of New York Press 2007, κ.ἀ.

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κυρίως τὰ ὅρια στὸ διάστημα τῶν ὁποίων συντάχθηκαν τὰ κείμενα ποὺ δίνουν τὸ ὄνομά τους σὲ μιὰ περίοδο. Αὐτὸ συμβαίνει διότι τὰ κείμενα ποὺ ἔχουν γραϕεῖ στὴν ᾽ Ινδία πρὶν ἀπὸ τὴ σύγχρονη ἐποχὴ δὲν ϕέρουν χρονολογία. ᾽ Επίσης, ἡ ἱστοριογραϕία δὲν ὑπάρχει στὴν ἀρχαία (πρὶν τὴν 1η χιλιετία μ.Χ.) ἰνδικὴ γραμματεία. ῎ Ετσι, δὲν ἔχομε στὴ διάθεσή μας ἱστορικὰ ἔργα ποὺ νὰ χρησιμεύουν ὡς πλαίσιο γενικῆς ἀναϕορᾶς. ᾽Αλλὰ καὶ στὴν ἑπόμενη περίοδο ἡ συγγραϕὴ ἱστορίας εἶναι «ἐνσωματωμένη εἴτε σὲ μύθους, εἴτε σὲ βιογραϕίες ἀνθρώπων ποὺ κατεῖχαν κάποια αὐθεντία..., στὶς γενεαλογίες οἰκογενειῶν..., καὶ σὲ ἱστορίες τοπικῶν ἡγεμονικῶν οἰκογενειῶν».6 Αὐτὴ ἡ ἰδιοτυπία ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα ἀϕενὸς μὲν νὰ ὑπάρχουν διάϕορες θεωρίες γιὰ τὸ πότε ἔγινε ἡ σύνταξη τῆς παρούσας μορϕῆς ἑνὸς ἔργου, ἀϕετέρου δὲ οἱ προτεινόμενες χρονολογίες νὰ ἀπέχουν μεταξύ τους ἀκόμα καὶ αἰῶνες. Αὐτὸ ἰσχύει γιὰ τὰ ἔργα τῆς βεδικῆς γραμματείας, τὶς Οὐπανισάδες, τὶς Μπράχμανα κ.λπ., ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴ νταρμικὴ γραμματεία, τὰ ῎ Επη, τὴ Μπαγκαβὰτ Γκίτα καθὼς καὶ γιὰ τὶς Πουράνα. ᾽ Εϕόσον ἡ περιγραϕὴ τῆς ἐμϕάνισης, ἐξέλιξης κ.λπ. τῶν στοιχείων τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ ποὺ πρέπει νὰ περιγράψει μιὰ ἱστορία ἐξαρτᾶται σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὴ χρονολόγηση τῶν ἔργων στὰ ὁποῖα αὐτὰ ἐμϕανίζονται, εἶναι προϕανὲς πόσο δύσκολο εἶναι νὰ μποῦν τὰ ἴδια σὲ μιὰ χρονικὴ ἀκολουθία. Βέβαια, γίνονται συνεχῶς προσπάθειες νὰ ξεπεραστεῖ τὸ πρόβλημα μὲ βάση εἴτε ἐξωτερικὲς μαρτυρίες, ποὺ παρέχει ἡ ἀρχαιολογία, εἴτε ἐσωτερικές, ὅπως π.χ. «ἂν ἕνα κείμενο ἀναϕέρεται ἀπὸ ἕνα ἄλλο, 6. Gavin Flood, An Introduction to Hinduism, Cambridge: Cambridge University Press 1996, σ. 21. ᾽ Επειδὴ στὸ πλαίσιο τοῦ ἀντι-οριενταλισμοῦ ἢ τῆς

μετα-αποικιοκρατικῆς θεωρίας ἔχει ἐπικρατήσει νὰ διώκεται κάθε ἐτυμηγορία ποὺ μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἰνδικὸ πολιτισμό, ὅπως ὅτι κάτι ποὺ ὑπῆρξε στὸν δυτικὸ δὲν ὑπῆρξε ἐκεῖ, ἔστω κι ἂν αὐτὸ δὲν λέγεται μὲ «ὀριενταλιστική», δηλαδὴ μειωτική, πρόθεση, ἢ μὲ ἀπαίτηση κάθε πολιτισμὸς νὰ ἔχει ὅ,τι ἔχει ἕνας ἄλλος, ἀλλὰ ἁπλῶς ἐπειδὴ ἔτσι ἔχει συμβεῖ ἱστορικά, ἡ ἐπισήμανση τῆς ἔλλειψης ἱστοριογραϕίας ἔχει γίνει ἕνα ἀπὸ τὰ «εὐαίσθητα» σημεῖα. ῎ Αλλοι τονίζουν τὴν ὕπαρξη τῶν «forms of historical consciousness» στὴν ᾽ Ινδία. Βλ., π.χ., Sheldon Pollock, «Is There an Indian Intellectual History? Introduction to “Theory and Method in Indian Intellectual History”», Journal of Indian Philosophy 36 (2008), σ. 535.

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τὸ προηγούμενο πρέπει νὰ εἶναι ἀρχαιότερο».7 Τὸ ἴδιο μπορεῖ νὰ γίνει καὶ μὲ διάϕορες ἔννοιες τῶν ὁποίων ἡ ἐμϕάνιση καὶ ἡ ἐξέλιξη μπορεῖ νὰ μπεῖ σὲ κάποια σειρὰ μ’ αὐτὸν τὸν τρόπο. ῞ Ομως εἶναι ϕανερὸ ὅτι, ἂν ἡ χρονολόγηση τοῦ ἑπόμενου εἶναι ἀβέβαιη, μικρὸ ὄϕελος μπορεῖ νὰ προκύψει ἀπὸ μιὰ τέτοια παρατήρηση. Μ’ αὐτὸν τὸν τρόπο μιὰ ἀκολουθία μπορεῖ νὰ ἐπιτευχθεῖ, ἀλλὰ αὐτὴ παραμένει αἰωρούμενη μέσα στὴ γενικότερη ἀβεβαιότητα. Πρέπει ὡστόσο νὰ γίνει ἡ διασαϕήνιση ὅτι τὸ πρόβλημα συνίσταται στὴν ἔλλειψη ἀκρίβειας, στὸ ὅτι «μιὰ ἀκριβὴς χρονολόγηση εἶναι ἀδύνατη».8 Μὲ ἕναν γενικὸ τρόπο, δηλαδὴ μὲ τὰ ὅρια τῶν νέων ἐξελίξεων σὲ μεγαλύτερο ἤ (κατὰ περίπτωση) σὲ μικρότερο βαθμὸ ρευστά, τὰ πράγματα μποροῦν νὰ μποῦν σὲ μιὰ σειρά. ῎ Ετσι, τὰ ὅρια τῶν περιόδων (ὅπως ἐξάλλου καὶ τὶς χρονολογήσεις τῶν κειμένων κ.λπ.) τὰ ἀποϕασίζει κάθε ἐρευνητὴς κατὰ προσέγγιση καὶ μὲ βάση ἐπιλογὲς ποὺ κάνει μὲ διάϕορα κριτήρια. Γι’ αὐτὸ καὶ σὲ ὅλες τὶς ἱστορίες τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ οἱ χρονολογήσεις τῶν περιόδων παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Πρὸς τὸ παρὸν δὲν ὑπάρχει ἄλλος τρόπος παρουσίασης τῆς ἱστορίας του ἀπὸ αὐτόν. ῾ Η διαίρεση τῆς ἱστορίας τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ ποὺ ἐπιλέξαμε γι’ αὐτὸ τὸ ἔργο, μαζὶ μὲ ἕνα διάγραμμα τῆς ἐξέλιξης τῶν θρησκευτικῶν στοιχείων ποὺ αὐτὴ περιλαμβάνει, εἶναι ἡ ἑξῆς: 1. ῾ Ο πολιτισμὸς τῆς κοιλάδας τοῦ ᾽ Ινδοῦ (περ. 2500 - περ. 1500 π.Χ.).

Μ’ ὅλο ποὺ ἀπὸ τὴν πρώτη ἀνακάλυψη αὐτοῦ τοῦ πολιτισμοῦ, στὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου αἰ., ἔχουν μεσολαβήσει δεκαετίες ἀνασκαϕῶν, ἀκόμη παρουσιάζει αἰνίγματα, κυρίως διότι ἡ γραϕή του δὲν ἔχει ἀποκωδικοποιηθεῖ μὲ βεβαιότητα. ῾ Η ὁμοιότητα ποὺ παρουσιάζουν ὁρισμένα στοιχεῖα τοῦ ᾽ Ινδουισμοῦ μὲ κάποια ἀπὸ τὰ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα γέννησε τὴν πρόταση, ἡ ὁποία ἐπιβιώνει, ὅτι τὰ μὲν ἴσως ἔχουν τὶς ρίζες τους στὶς πραγματικότητες ποὺ ἀντιπροσωπεύουν τὰ δέ. Γύρω στὸ 1500 π.Χ. τοποθετεῖται, ἀπὸ ὅσους τὴν ὑποστηρίζουν, ἡ σταδιακὴ εἴσοδος τῶν ᾽ Ινδοαρίων στὴν ὑποήπειρο.

7. Στὸ ἴδιο, σ. 20. 8. Στὸ ἴδιο, σ. 20.

Αναζητ'στε το εδ,