Ronald P. Rohner - Η Συναισθηματική Ζεστασιά by Gutenberg Books

RoNald P. RohNER

Η ΣυναΙΣθΗματΙΚΗ ζΕΣταΣΙα Τα θεμέλια της θεωρίας γονεϊκής αποδοχής - απόρριψης Επ Ι Σ τΗ μ Ο ν Ι Κ Η Επ Ι μ Ελ ΕΙ α

Άρτεμις Γιώτσα μ Ε τα φ ρα Σ Η

Άρτεμις Γρίβα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG

Ronald P. Rohner Η συναισθΗματικΗ ζεστασια τα θεμελια τΗσ θεΩριασ ΓΟνεΪκΗσ απΟΔΟΧΗσ - απΟρριΨΗσ

τίτλος πρωτοτ ύπου: ThE waRmTh dimENsioN FoUNdaTioNs oF PaRENTal accEPTaNcE-REjEcTioN ThEoRy

Εκδόσεις Gutenberg σχεδιασμός-επιμέλεια: Ι. Τυπάλγος σελιδοποίηση: Έλενα Νικολάου Διορθώσεις: Τέτη Παλαιοθοδώρου φιλμ-μοντάζ: Γιάννης Γάγγος εξώφυλλο: Χρ. Παρασκευοπούλου εκΔΟσεισ GUTENBERG

Διδότου 37, 106 80 αθήνα τηλ.: 210 36.42.003 – Fax: 210 36.42.030 υπΟκαταστΗμα θεσσαλΟνικΗσ:

ιασωνίδου 13, 546 35 τηλ.-Fax: 2310 271147 www.dardanosnet.gr • info@dardanosnet.gr e-shop: www.dardanosnet.gr απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η ολική, μερική ή περιληπτική αναπαραγωγή και μετάδοση έστω και μιας σελίδας του παρόντος βιβλίου, κατά παράφραση ή διασκευή με οποιονδήποτε τρόπο (μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό κ.λπ. – ν. 2121/ 93, άρθρο 51). Η απαγόρευση αυτή ισχύει και για τις δημόσιες υπηρεσίες, βιβλιοθήκες, οργανισμούς κ.λπ. (άρθρο 18). Οι παραβάτες διώκονται (άρθρο 13) και τους επιβάλλονται κατάσχεση, αστικές και ποινικές κυρώσεις σύμφωνα με το νόμο (άρθρα 64-66).

π ε ρ ι ε ΧΟ μ ε ν α

Προλογικό σημείωμα (της επιστημονικής επιμελήτριας α. ζ. Γιώτσα) . . .

Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η θεωρία διαπροσωπικής αποδοχής - απόρριψης . . . . . . . . . . . . . . . . Η δομή του βιβλίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 20 23

1. Οι εννΟιΟλΟΓικεσ Βασεισ τΗσ θεΩριασ ΔιαπρΟσΩπικΗσ απΟΔΟΧΗσ - απΟρριΨΗσ . . . . . . . . . . . . . . .

Διαπροσωπική αποδοχή - απόρριψη: Η συναισθηματική ζεστασιά ως διάσταση της γονεϊκότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . μία επισήμανση για τις αξιολογικές συνδηλώσεις του όρου «απόρριψη» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο φαινομενολογικός χαρακτήρας της θεωρίας Δαα . . . . . . . . . . . . . . Η ανθρωπονομία και οι επιστημολογικές βάσεις της θεωρίας διαπροσωπικής αποδοχής - απόρριψης . . . . . . . . . . .

25 25 30 30 34

2. Η ΔιερευνΗσΗ τΗσ ΔιαπρΟσΩπικΗσ απΟΔΟΧΗσ απΟρριΨΗσ: Η «καθΟλικΗ» πρΟσεΓΓισΗ . . . . . . . . . . . . . . . . .

Η σύγκλιση των μεθοδολογιών στην έρευνα της θεωρίας Δαα . . . . Η σύγκλιση των διαδικασιών στην έρευνα της θεωρίας Δαα . . . . . .

46 54

3. Η θΔαα σε ενα ευρυτερΟ πλαισιΟ: τΟ μΟντελΟ τΩν κΟινΩνικΟπΟλιτισμικΩν συστΗματΩν . . . . . . . . . .

το μοντέλο των κοινωνικοπολιτισμικών συστημάτων της θεωρίας Δαα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

περιεΧΟμενα

Η γονεϊκή αποδοχή - απόρριψη και το φυσικό περιβάλλον . . . . . . . . Η γονεϊκή αποδοχή - απόρριψη και τα συστήματα διατήρησης . . . . μια εξελικτική ανάλυση για τη γονεϊκή αποδοχή - απόρριψη και την οικονομία συντήρησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68 69 73

4. Η θεΩρια πρΟσΩπικΟτΗτασ τΗσ θΔαα και τΟ πρΟΓενεστερΟ ερΓΟ στΟ ΟπΟιΟ ΒασιστΗκε . . .

το προγενέστερο έργο στο οποίο βασίστηκε η θεωρία της διαπροσωπικής αποδοχής - απόρριψης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . επισκόπηση των συνεπειών της γονεϊκής απόρριψης . . . . . . . . . . . . Οι προδιαθέσεις προσωπικότητας που περιλαμβάνονται στη θεωρία προσωπικότητας της θΔαα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η θεωρία προσωπικότητας της θΔαα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77 77 81 83 93

5. συΓκλινΟυσεσ εμπειρικεσ ενΔειξεισ σΧετικεσ με τΗ θεΩρια πρΟσΩπικΟτΗτασ τΗσ θΔαα . . . . . . . . . . . .

103

Δείγματα και διαδικασίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι εμπειρίες αποδοχής και απόρριψης των παιδιών ανά τον κόσμο . . Η σχέση της γονεϊκής αποδοχής - απόρριψης με την προσωπικότητα των παιδιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η σχέση της αντιληπτής αποδοχής - απόρριψης με την ηλικία, το φύλο και την κοινωνική θέση των παιδιών . . . . . . . . . . . . . . . . Η σχέση της αντιληπτής αποδοχής - απόρριψης με την προσωπικότητα των ενηλίκων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η δυνατότητα διαπολιτισμικής γενίκευσης της θεωρίας προσωπικότητας της θΔαα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η «εξάρτηση» στη θεωρία προσωπικότητας της θΔαα: Ένα προβληματικό σημείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η γονεϊκή απόρριψη και η ζωή των ανεπιθύμητων παιδιών: Διαχρονικά ερευνητικά δεδομένα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

104 109 113 121 124 127 127 130

6. Η ΓΟνεΪκΗ απΟΔΟΧΗ και απΟρριΨΗ σε ΟλΗ τΗ Διαρκεια τΗσ ζΩΗσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

136

Η βρεφική ηλικία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η παιδική ηλικία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η εφηβεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ενήλικη ζωή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . τα γηρατειά: Ό,τι σπείρεις θα θερίσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

136 139 141 142 144

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

Η ΑΝτΙΜΕτώΠΙσΗ τΗσ ΑΝτΙλΗΠτΗσ ΑΠΟΡΡΙψΗσ . . . . . . . .

147

Η απόρριψη, η δημιουργικότητα και η ικανότητα . . . . . . . . . . . . . . . . Η συναισθηματική αντιμετώπιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παράγοντες που συνδέονται με τη συναισθηματική αντιμετώπιση Παράγοντες της συναισθηματικής αντιμετώπισης σχετικοί με την κοινωνία, την κατάσταση και το άλλο (πρόσωπο) . . . . . . Η αντιμετώπιση των ακραίων μορφών απόρριψης: Μελέτη περίπτωσης δύο «έγκλειστων παιδιών» . . . . . . . . . . . . . .

147 151 153 161 162

8. ΓΟΝΕϊκΗ ΑΠΟδΟΧΗ - ΑΠΟΡΡΙψΗ, ΕκφΡΑστΙκΕσ

συΜΠΕΡΙφΟΡΕσ κΑΙ ΕκφΡΑστΙκΑ συστΗΜΑτΑ . . . . . . . . . .

170

Γονεϊκή αποδοχή - απόρριψη και επιλογές σταδιοδρομίας . . . . . . . . Γονεϊκή αποδοχή - απόρριψη και θρησκευτικές πεποιθήσεις . . . . . . Γονεϊκή αποδοχή - απόρριψη και καλλιτεχνικές προτιμήσεις . . . . .

171 184 189

συΝΟψΙΖΟΝτΑσ τΗ ΘΕώΡΙΑ δΙΑΠΡΟσώΠΙκΗσ ΑΠΟδΟΧΗσ - ΑΠΟΡΡΙψΗσ: ΘΕώΡΗτΙκΟ ΠλΑΙσΙΟ, ΜΕΘΟδΟΙ, ΕΜΠΕΙΡΙκΕσ ΕΝδΕΙΞΕΙσ, ΕφΑΡΜΟΓΕσ . . . . . . . . . .

192

Επισκόπηση της θεωρίας διαπροσωπικής αποδοχής - απόρριψης (θεωρία δΑΑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η συναισθηματική ζεστασιά ως διάσταση της γονεϊκότητας . . . . . . Η θεωρία προσωπικότητας στο πλαίσιο της θεωρίας δΑΑ . . . . . . . . Η θεωρία αντιμετώπισης στο πλαίσιο της θεωρίας δΑΑ . . . . . . . . . . το μοντέλο και η θεωρία των κοινωνικοπολιτισμικών συστημάτων στο πλαίσιο της θεωρίας δΑΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Από τη γονεϊκή στη διαπροσωπική αποδοχή και απόρριψη . . . . . . . Οι μέθοδοι στην έρευνα της θεωρίας δΑΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εμπειρικές ενδείξεις που επιβεβαιώνουν τις βασικές παραμέτρους της θεωρίας δΑΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εφαρμογές των εμπειρικών ευρημάτων της θεωρίας δΑΑ . . . . . . . . Η θέση της θεωρίας δΑΑ στην ερευνητική παράδοση της γονεϊκής αποδοχής - απόρριψης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

192 194 199 207 210 213 215 220 225 226

10. τΟ ΠΑΡΕλΘΟΝ κΑΙ τΟ ΜΕλλΟΝ τΗσ ΘΕώΡΙΑσ δΙΑΠΡΟσώΠΙκΗσ ΑΠΟδΟΧΗσ - ΑΠΟΡΡΙψΗσ . . . . . . . . . . . . . . .

230

Επισκόπηση εννοιολογικών και μεθοδολογικών βάσεων της ΘδΑΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η δομή της θεωρίας δΑΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . τα επόμενα βήματα: Μελλοντικές κατευθύνσεις . . . . . . . . . . . . . . . .

230 234 234

π ε ρ ι ε ΧΟ μ ε ν α

π α ρα ρ τ Η μ α

Η κακΟπΟιΗσΗ και παραμελΗσΗ τΩν παιΔιΩν και Η ΓΟνεΪκΗ απΟρριΨΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Η σχέση μεταξύ της κακοποίησης και παραμέλησης των παιδιών και της γονεϊκής απόρριψης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ορισμός και μορφές της κακοποίησης και της παραμέλησης . . . . . . Η συχνότητα και οι συνέπειες της κακοποίησης, της παραμέλησης και της απόρριψης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η κακοποίηση, η παραμέληση και η απόρριψη με βάση το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η κακοποίηση, η παραμέληση και η απόρριψη κατά τη διάρκεια της ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι τάσεις κακοποίησης, παραμέλησης και απόρριψης ως προς το φύλο και την ηλικία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι δράστες της κακοποίησης των παιδιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . μια πολυμεταβλητή προσέγγιση για τη διερεύνηση της κακοποίησης και παραμέλησης των παιδιών . . . . . . . . . . . . . μια εμπειρική μελέτη για την κακοποίηση και παραμέληση των παιδιών με χρήση της πολυμεταβλητής προσέγγισης . . . . .

243 243 248 250 252 254 257 258 258 261

Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

267

Ευρετήριο ονομάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293

Ευρετήριο όρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

299

Πίνακες και Σχήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

307

Σύντομο Βιογραφικό Σημείωμα του Συγγραφέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

309

1. Οι εννΟιΟλΟΓικεσ Βασεισ τΗσ θεΩριασ ΔιαπρΟσΩπικΗσ απΟΔΟΧΗσ - απΟρριΨΗσ

ποτέ δεν ξέρεις τι συνέπειες θα έχει μια χειρονομία, μια έκφραση του προσώπου ή μια παράκληση. τα λουλούδια που δίνεις για δώρο κάποτε τα δέχονται με τρυφερότητα και κάποτε τα πετούν κάτω με αγριάδα και βλαστήμιες. το να ζητάς μια τσίχλα άλλοτε είναι «καλή ιδέα» και άλλες φορές δείχνει «πόσο φριχτά λαίμαργος είσαι και πόσο ανεύθυνος που αδιαφορείς για τα έξοδα του οδοντίατρου». Όταν φαίνεσαι λυπημένος, άλλοτε αντιδρούν με ανησυχία και ενδιαφέρον κι άλλοτε σε κατσαδιάζουν και σε τιμωρούν για την αχαριστία σου. ποτέ όμως δεν μπορείς να ξέρεις... [cameronchild, 1978: 139].

Διαπροσωπική αποδοχή - απόρριψη: Η συναισθηματική ζεστασιά ως διάσταση της γονεϊκότητας

σε ΟλΟ τΟν κΟσμΟ οι άνθρωποι δέχονται λιγότερη ή περισσότερη συναισθηματική ζεστασιά και τρυφερότητα από τα πρόσωπα εκείνα που είναι τα σημαντικότερα στη ζωή τους καθώς μεγαλώνουν (Rohner & Rohner, 1981). τα πρόσωπα αυτά τα ονομάζω «γονείς», παρότι δεν είναι απαραίτητα η μητέρα και ο πατέρας. τη συναισθηματική ζεστασιά και την τρυφερότητα (ή την έλλειψή τους) που έχουμε βιώσει ως παιδιά μπορούμε να τις αντιληφθούμε ως ένα συνεχές με ποικίλες διαβαθμίσεις, το οποίο κυμαίνεται από την άφθονη προσφορά στοργής ως την πλήρη ή σχεδόν πλήρη στέρησή της. το συνεχές αυτό το ονομάζω «διάσταση της συναισθηματικής ζεστασιάς» στην ανατροφή των παιδιών. το ένα άκρο της διάστασης της συναισθηματικής ζεστασιάς χαρακτηρίζεται από τη γονεϊκή αποδοχή και το άλλο από τη γονεϊκή απόρριψη. Όπως φαίνεται στο σχήμα 1, η γονεϊκή απο-

κ εφα λ α ιΟ π ρ Ω τΟ

δοχή, η οποία αναφέρεται στη συναισθηματική ζεστασιά, την τρυφερότητα και την αγάπη που μπορούν οι γονείς να προσφέρουν στα παιδιά τους, έχει δύο βασικές μορφές: τη σωματική και τη λεκτική. σωματικές εκδηλώσεις της συναισθηματικής ζεστασιάς και της τρυφερότητας αποτελούν μεταξύ άλλων οι αγκαλιές, τα τρυφερά αγγίγματα, τα χάδια, οι ματιές επιδοκιμασίας, τα φιλιά, τα χαμόγελα και άλλες αντίστοιχες ενδείξεις στοργής, επιδοκιμασίας ή υποστήριξης. λεκτικές εκδηλώσεις συναισθηματικής ζεστασιάς και τρυφερότητας είναι οι έπαινοι, οι φιλοφρονήσεις, τα καλά λόγια που λέγονται στο παιδί ή σε άλλους για το παιδί, ενδεχομένως τα τραγούδια ή η διήγηση ιστοριών σε ένα μικρό παιδί, και ούτω καθεξής. στις περισσότερες στοργικές οικογένειες τα παιδιά δέχονται συνδυαστικά ορισμένες από τις παραπάνω συμπεριφορές ή και όλες. ακόμη και οι στοργικότεροι γονείς, ωστόσο, μπορούν από καιρού εις καιρόν να θυμώσουν, να χάσουν την υπομονή τους ή να δείξουν άλλα σημάδια απόρριψης, αν και σε ορισμένες οικογένειες τα παιδιά δεν έχουν ποτέ την τύχη να γνωρίσουν την τρυφερότητα ή την επιδοκιμασία των γονέων σε οποιαδήποτε μορφή της. Η γονεϊκή απόρριψη, που εννοιολογικά ορίζεται ως η έλλειψη ή η έντονη στέρηση της συναισθηματικής ζεστασιάς, της τρυφερότητας ή της αγάπης των γονέων προς τα παιδιά, βρίσκεται στο αντίθετο άκρο της διάστασης της συναισθηματικής ζεστασιάς. Οι κύριες μορφές της είναι τρεις (Rohner, 1975): (1) εχθρότητα και επιθετικότητα, (2) αδιαφορία και παραμέληση, και (3) αυτό που αποκαλώ «αδιαφοροποίητη απόρριψη». Η εχθρότητα και η αδιαφορία είναι εσωτερικά, ψυχολογικά συναισθήματα του ατόμου. Η εχθρότητα αναφέρεται σε συναισθήματα θυμού, δυσαρέσκειας, μίσους και εμπάθειας ή μνησικακίας απέναντι στο παιδί. Η αδιαφορία, από την άλλη, είναι απλώς η έλλειψη ενδιαφέροντος ή πραγματικής έγνοιας για το παιδί. Η επιθετικότητα και η παραμέληση αποτελούν, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, εκδηλώσεις των εσωτερικών αυτών συναισθηματικών καταστάσεων στη συμπεριφορά. Η «επιθετικότητα» αναφέρεται σε συμπεριφορές που στοχεύουν στη σωματική ή ψυχολογική βλάβη ενός άλλου ανθρώπου, του εαυτού ή (συμβολικά) ενός αντικειμένου. Η επιθετικότητα διακρίνεται ως προς τη συμπεριφορά σε σωματικές και λεκτικές μορφές. συμπεριφορές σωματικής επιθετικότητας είναι, μεταξύ άλλων, ο ξυλοδαρμός, οι δαγκωματιές, οι σπρωξιές, το τράνταγμα, το τσίμπημα, το γρατζούνισμα, το ζεμάτισμα, το κάψιμο, το δέσιμο και ούτω καθεξής. συμπεριφορές λεκτικής επιθετικότητας, από την άλλη, αποτελούν ο σαρκασμός, η υποτίμηση, οι βωμολοχίες, η αντιμετώπιση του παιδιού ως εξιλαστήριου θύματος, οι κακολογίες και τα όποια άλλα απερίσκεπτα, κακοήθη και σκληρά λόγια λέγονται στο παιδί ή σχετικά με αυτό. ενώ η εχθρότητα ενδέχεται να αποτελεί το μοναδικό κίνητρο της επιθετικότητας, η αδιαφορία είναι ένα μόνο από τα πιθανά κίνητρα της παρα-

λεκτική

• έπαινος • φιλοφρόνηση • καλά λόγια στο παιδί ή σε άλλους για αυτό κ.λπ.

σωματική

• φιλί • αγκαλιά • χάδι κ.λπ.

ΓΟνεΪκΗ απΟΔΟΧΗ

• χτύπημα • δάγκωμα • κλοτσιά • γρατζούνισμα • σπρωξιά • τσίμπημα κ.λπ

σωματική

• βρισιές • απερίσκεπτα, απρεπή, σκληρά λόγια προς ή για το παιδί • σαρκασμός • υποτίμηση κ.λπ.

λεκτική

εχθρότητα/ επιθετικότητα

• φυσική απουσία και ψυχολογική μη διαθεσιμότητα του γονέα • έλλειψη ενδιαφέροντος για τις ανάγκες του παιδιού κ.λπ.

αδιαφορία/ παραμέληση

ΓΟνεΪκΗ απΟρριΨΗ

Η συναισθΗματικΗ ζεστασια Ωσ ΔιαστασΗ τΗσ ΓΟνεΪκΟτΗτασ

• αίσθηση του παιδιού ότι δεν το αγαπούν, δεν το εκτιμούν, δεν το φροντίζουν κ.λπ.

αδιαφοροποίητη απόρριψη

Οι εννΟιΟλΟΓικεσ Βασεισ τΗσ θεΩριασ ΔιαπρΟσΩπικΗσ απΟΔΟΧΗσ - απΟρριΨΗσ

σ χ ή μ α 1. Εννοιολογικό πλαίσιο των βασικών εννοιών της γονεϊκότητας στη θεωρία διαπροσωπικής αποδοχής - απόρριψης

κ εφα λ α ιΟ π ρ Ω τΟ

μέλησης. Οι γονείς δηλαδή είναι πιθανόν να παραμελήσουν ένα παιδί για μια πληθώρα λόγων, και η αδιαφορία είναι μόνο ένας από αυτούς. στη θεωρία Δαα παραμέληση εκδηλώνεται όταν οι γονείς δεν καλύπτουν τις σωματικές, ιατρικές, εκπαιδευτικές και άλλες ανάγκες του παιδιού, καθώς και όταν παραβλέπουν τις ανάγκες, τις ανησυχίες, τις επιθυμίες και τα ενδιαφέροντα του παιδιού – εφόσον είτε τις εκφράζει το παιδί είτε τις γνωρίζει ο γονέας. μία από τις κυριότερες μεμονωμένες ενδείξεις παραμέλησης είναι η έλλειψη διαθεσιμότητας του γονέα σε πρακτικό και ψυχολογικό επίπεδο. Η έλλειψη διαθεσιμότητας σε πρακτικό επίπεδο είναι απλή: δεν υπάρχει φυσική παρουσία της μητέρας ή/και του πατέρα. το παιδί είναι μόνο του και δεν υπάρχει κανένας να το φροντίσει. Η ψυχολογική έλλειψη διαθεσιμότητας είναι λιγότερο προφανής. ενδέχεται να υπάρχει μεν φυσική παρουσία της μητέρας ή του πατέρα, οι γονείς όμως δεν επιτρέπουν στο παιδί να έρθει σε επαφή μαζί τους ψυχολογικά. Οι γονείς δεν ανταποκρίνονται στο παιδί ούτε αλληλεπιδρούν μαζί του. Δεν δίνουν προσοχή στο παιδί όταν τους έχει ανάγκη και ζητά τη βοήθειά τους. μια συχνή περίπτωση, για παράδειγμα, είναι όταν το παιδί πλησιάζει έναν από τους γονείς λέγοντας: «μαμά, έπεσα και χτύπησα τον αγκώνα μου». Η μητέρα λέει: «φύγε, δεν βλέπεις ότι έχω δουλειά!» ενώ κάθεται και βλέπει ένα σίριαλ στην τηλεόραση. Η μητέρα είναι εκεί ως φυσική παρουσία αλλά όχι ψυχολογικά. τέτοιες περιπτώσεις παραμέλησης συχνά πηγάζουν από μία εσωτερική κατάσταση αδιαφορίας. Ο γονέας απλώς δεν ενδιαφέρεται για το παιδί. πολλές, ωστόσο, περιπτώσεις παραμέλησης πηγάζουν από το συναίσθημα του θυμού. αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, ορισμένες φορές όταν το παιδί θυμίζει στον γονέα τον σύζυγο ή σύντροφο που τον εγκατέλειψε. κάθε φορά που ο γονέας βλέπει το παιδί, σκέφτεται το πρόσωπο αυτό και θυμώνει. αντί να ξεσπούν τον θυμό τους στο παιδί με απτό τρόπο –και αντί να το χτυπούν, κάτι που ασφαλώς συμβαίνει συχνά–, οι γονείς αυτοί προσπαθούν να αποφύγουν εξ ολοκλήρου την επαφή με το παιδί. Η αδιαφοροποίητη απόρριψη (στο σχήμα 1) είναι η αίσθηση του παιδιού ότι δεν το αγαπούν, ότι είναι ανεπιθύμητο ή ότι το απορρίπτουν, χωρίς να παρουσιάζεται κατ’ ανάγκην κάποια από τις παραπάνω θετικές ενδείξεις απόρριψης. «Δεν μπορώ να σας αποδείξω ότι οι γονείς μου ήταν θυμωμένοι μαζί μου. Δεν μπορώ να πω ότι με παραμελούσαν, απλώς όμως ένιωθα ότι δεν νοιάζονται και πολύ για μένα», είπε ένα παιδί με καλή έκφραση σε μία πρόσφατη έρευνα. «Έκαναν προσπάθειες, υποθέτω, αλλά τελικά δεν με συμπαθούσαν». να μια περίπτωση όπου το κορίτσι ένιωθε ότι δεν το αγαπούν, ότι δεν το φροντίζουν, ότι είναι ανεπιθύμητο και ότι δεν το εκτιμούν, παρότι δεν υπήρχαν ευδιάκριτες ενδείξεις όπως αυτές των «διαφοροποιημένων» μορφών απόρριψης που περιγράφηκαν πιο πάνω, ενδείξεις δη-

Οι εννΟιΟλΟΓικεσ Βασεισ τΗσ θεΩριασ ΔιαπρΟσΩπικΗσ απΟΔΟΧΗσ - απΟρριΨΗσ

λαδή είτε έκδηλης παραμέλησης είτε επιθετικότητας εναντίον του. παρότι οι ερευνητές δεν βρήκαν «αντικειμενικές» ενδείξεις απόρριψης στην οικογένεια, το παιδί ένιωθε «την απόρριψη» και αντιδρούσε στα συναισθήματα αυτά, όπως ακριβώς προβλέπει η θεωρία Δαα ότι αντιδρούν εν γένει τα παιδιά σε όλο τον κόσμο όταν υφίστανται απόρριψη (με τον τρόπο που περιγράφεται πιο κάτω). Η διαφορά μεταξύ της «διαφοροποιημένης» και της «αδιαφοροποίητης» απόρριψης έγκειται στο γεγονός ότι η «διαφοροποιημένη» απόρριψη είναι δυνατόν να εκδηλωθεί στη συμπεριφορά είτε ως επιθετικότητα είτε ως παραμέληση (είτε ως και τα δύο), ή είναι δυνατόν να βιωθεί υποκειμενικά ως εχθρότητα ή αδιαφορία. Η «αδιαφοροποίητη» απόρριψη, από την άλλη, αναφέρεται αποκλειστικά στην υποκειμενική αντίληψη του ατόμου ότι δεν το αγαπούν, χωρίς να παρουσιάζονται σαφείς, παρατηρήσιμες ενδείξεις απόρριψης. (το κατά πόσο ορισμένα παιδιά αντιλαμβάνονται υποκειμενικά ότι τα αγαπούν ή ότι τα «αποδέχονται» χωρίς να παρουσιάζονται παρατηρήσιμες ενδείξεις αποδοχής είναι ένα ερώτημα που χρήζει μελλοντικής διερεύνησης. Για λόγους που περιγράφονται πιο κάτω στο κεφάλαιο αυτό, εικάζω ότι αυτό πράγματι συμβαίνει.) Όταν κανείς διεξάγει έρευνα για τη διαπροσωπική αποδοχή και απόρριψη έχει τη δυνατότητα, πιστεύω, να δουλέψει σε οποιοδήποτε από τα επίπεδα αφαίρεσης που απεικονίζονται στο σχήμα 1. μπορεί, για παράδειγμα, να εξετάσει τις διαφορετικές συνέπειες της λεκτικής και της σωματικής επιθετικότητας στη συμπεριφορά των παιδιών ή να περάσει σε υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης και να εξετάσει τις διαφορετικές επιδράσεις της γονεϊκής επιθετικότητας (σε όλες τις μορφές της) και της γονεϊκής παραμέλησης, ή ακόμη να συγκρίνει τις επιδράσεις των συμπεριφορών αυτών με τις εκδηλώσεις συναισθηματικής ζεστασιάς και τρυφερότητας. μπορεί ακόμη να πάει σε ακόμη υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης και να ασχοληθεί με τις εννοιολογικές κατασκευές «αποδοχή» και «απόρριψη», ή να περάσει στο υψηλότερο επίπεδο και να μιλήσει απλώς για τη «διάσταση της συναισθηματικής ζεστασιάς» (δηλαδή την αποδοχή - απόρριψη συνολικά). μπορεί κανείς είτε να μετρήσει τα αναρίθμητα μικρά γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή των οικογενειών είτε να ζητήσει από τους ανθρώπους να εκφράσουν συνολικά τα συναισθήματά τους για τα όσα συμβαίνουν (ή τα όσα συνέβησαν νωρίτερα στην παιδική ηλικία). Η προσέγγιση που θα επιλέξει κανείς να χρησιμοποιήσει εξαρτάται από τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του.

κ εφα λ α ιΟ π ρ Ω τΟ

Μία επισήμανση για τις αξιολογικές συνδηλώσεις του όρου «απόρριψη» στο σημείο αυτό οφείλω να κάνω μία επισήμανση. Η λέξη «απόρριψη» είναι ακούσια φορτισμένη με αρνητικές σημασιολογικές συνδηλώσεις. Για τους περισσότερους ανθρώπους η «απόρριψη» σημαίνει κάτι κακό και επομένως, όταν αποδίδει κανείς τον χαρακτηρισμό «απορριπτικός» σε γονείς, τότε είναι σαν να λέει ότι ήταν κακοί γονείς. Η αξιολογική αυτή κρίση δεν είναι μέσα στις προθέσεις της θεωρίας Δαα. σε πολλές μάλιστα κοινωνίες –και κατά παράδοση και στη δική μας– οι γονείς που θεωρούνται καλοί και υπεύθυνοι απορρίπτουν και κακοποιούν συχνά τα παιδιά τους, σύμφωνα με τον αναλυτικό ορισμό της απόρριψης που δόθηκε εδώ (demause, 1975· Kagan, 1978β· maccoby, 1980· Rohner & Rohner, 1981β· sommerville, 1982· watson & watson, 1928). Δεν λέω ότι αυτοί είναι κακοί γονείς. αντίθετα, θέτω το εξής ερώτημα: Όταν οι γονείς συμπεριφέρονται στα παιδιά τους με τρόπους που αντιστοιχούν στον ορισμό της απόρριψης ο οποίος δόθηκε εδώ, αντιδρούν τότε τα παιδιά τους με τους τρόπους που προβλέπει η θεωρία Δαα, ακόμη κι όταν η απόρριψη αυτή ενδέχεται να είναι κανονιστικά αποδεκτή στην κοινότητα; αυτό το ερώτημα είναι εμπειρικό και λίγο πολύ αξιολογικά ουδέτερο. είναι χρήσιμο, ενδεχομένως, να παρατηρήσουμε εδώ ότι σε ορισμένες περιστάσεις η απόρριψη πιθανόν να έχει ακόμη και κοινωνικά επιθυμητές συνέπειες. (αντίστοιχα παραδείγματα δίνονται στο κεφάλαιο 7.) τις περισσότερες φορές, όμως, η απόρριψη έχει πιθανότατα «αρνητικές» συνδηλώσεις. από σεβασμό, ωστόσο, στην «επιστημονικότητα» της διαπροσωπικής αποδοχής και απόρριψης είναι σημαντικό να διατηρήσουμε στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό την αξιολογική ουδετερότητα του όρου. Δυστυχώς, η «απόρριψη» είναι η μόνη λέξη στη γλώσσα μας που να περιγράφει απλά και άμεσα, αν και ίσως υπέρμετρα, τα φαινόμενα που απασχολούν τη θεωρία Δαα.

Ο φαινομενολογικός χαρακτήρας της θεωρίας ΔΑΑ τη διαπροσωπική αποδοχή - απόρριψη μπορεί κανείς να τη μελετήσει από δύο αντίθετες οπτικές γωνίες: όπως τη βιώνει υποκειμενικά το άτομο ή όπως την αξιολογεί αντικειμενικά ο ερευνητής. Οι δύο μέθοδοι οδηγούν συχνά, όχι όμως πάντοτε, στο ίδιο συμπέρασμα (clausen, 1972· hunt & Eichorn, 1972· schwarz και συν., 1985). πρόσφατα, για παράδειγμα, πήγα σε ένα σπίτι όπου οι γονείς ήταν αξιοπρεπείς, μορφωμένοι και ευγενείς. Έντυ-

Οι εννΟιΟλΟΓικεσ Βασεισ τΗσ θεΩριασ ΔιαπρΟσΩπικΗσ απΟΔΟΧΗσ - απΟρριΨΗσ

ναν τον εντεκάχρονο γιο τους κομψά και τον έστελναν σε «καλό» σχολείο. Η άμεση παρατήρηση της οικογένειας και οι συνεντεύξεις με τους γονείς με έκαναν να πιστεύω ότι ήταν άνθρωποι που φρόντιζαν και αγαπούσαν το παιδί τους. Γιατί τότε το παιδί προκαλούσε προβλήματα στο σχολείο; Γιατί είχε στο ενεργητικό του κοπάνες και άσχημες συμπεριφορές; και γιατί είχε αποβληθεί από τρία ιδιωτικά σχολεία μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια; αν κρίνουμε από τις εξωτερικές ενδείξεις, επρόκειτο για μια υποδειγματική οικογένεια, από την οπτική όμως του αγοριού στο σπίτι του υπήρχε συναισθηματική «παγωνιά». του φαινόταν ότι οι γονείς του ήταν τόσο απασχολημένοι, ο καθένας με τη δουλειά ή την κοινωνική του ζωή, που δεν είχαν καθόλου χρόνο για το ίδιο. Οι γονείς εξέφραζαν στοργή και έγνοια για το παιδί, ελάχιστη όμως σημασία είχε το τι ένιωθαν εκείνοι, αφού το αγόρι αντιλαμβανόταν και βίωνε ότι δεν το αγαπούσαν. και όπως έχει εύστοχα επισημάνει ο Kagan (1978β: 57), «Για να αξιολογηθεί ένας γονέας ως εχθρικός ή στοργικός δεν αρκεί να παρατηρήσει κανείς τη συμπεριφορά του, αφού ούτε η αγάπη ούτε η απόρριψη αποτελούν σταθερή ιδιότητα της συμπεριφοράς. Όπως ακριβώς η ευχαρίστηση, ο πόνος ή η ομορφιά, είναι κάτι που το αντιλαμβάνεται κανείς υποκειμενικά. Η αγάπη των γονέων είναι μια πεποίθηση του παιδιού και όχι μια σειρά ενεργειών από τους γονείς». Η φαινομενολογική διατύπωση του Kagan βοηθά να αντιληφθούμε γιατί πολλές έρευνες δεν βρίσκουν σημαντική σχέση μεταξύ της γονεϊκής συμπεριφοράς, όπως αυτή αναφέρεται από τους γονείς, και της προσαρμογής του παιδιού. Οι έρευνες αυτές δεν λαμβάνουν υπόψη τις εμπειρίες του παιδιού από τις ενέργειες των γονέων. Ο αντίκτυπος της γονεϊκής συμπεριφοράς στο παιδί διαμορφώνεται από τις αντιλήψεις και τα συμπεράσματα του ίδιου του παιδιού. εμπειρικά δεδομένα που παρουσιάζουν οι michaels και συνεργάτες (1983), serot και Teevan (1961) και Zucker και Barron (1971) συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι οι γονείς και τα παιδιά δεν βλέπουν κατ’ ανάγκη με τον ίδιο τρόπο την αγάπη, τις απαιτήσεις ή τις τιμωρίες των γονέων και ότι οι γονείς συχνά καταλήγουν σε λανθασμένα συμπεράσματα για το πώς αντιλαμβάνονται τα παιδιά τους τον γονεϊκό τους ρόλο. πολλές ακόμη έρευνες έχουν επισημάνει ότι τα παιδιά πιθανόν να επηρεάζονται περισσότερο από την αντίληψη που έχουν για τη συμπεριφορά των γονέων, παρά από την ίδια τη συμπεριφορά (ausubel και συν., 1954· Goldin, 1969· heilbrun, 1973· Rabkin, 1965· schaefer, 1965). Για τους παραπάνω λόγους, η θεωρία Δαα επιλέγει μία προσέγγιση περισσότερο φαινομενολογική παρά συμπεριφορική. Η θεωρία υιοθετεί, επομένως, μία αμφιλεγόμενη παραδοχή, σύμφωνα με την οποία η ανθρώπινη συμπεριφορά επηρεάζεται περισσότερο (όχι όμως αποκλειστικά) από τον τρόπο που τα άτομα αντιλαμβάνονται, ερμηνεύουν ή εκλαμβάνουν τα γεγο-

κ εφα λ α ιΟ π ρ Ω τΟ

νότα –από τον τρόπο δηλαδή που τα βιώνουν φαινομενολογικά– και λιγότερο από τα αντικειμενικά γεγονότα καθεαυτά.1 Έτσι, η θεωρία Δαα δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην υποκειμενική εμπειρία της συναισθηματικής ζεστασιάς, της εχθρότητας ή της αδιαφορίας όπως τη βιώνει το παιδί, και λιγότερη στην οποιαδήποτε «αντικειμενική» διαπίστωση ότι το παιδί αγαπιέται ή απορρίπτεται – αν και το ζήτημα αυτό της έμφασης είναι σχετικό. είναι φορές που δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει τα αντικειμενικά γεγονότα της πραγματικότητας. Ο φαινομενολογικός προσανατολισμός μάς βοηθά να κατανοήσουμε γιατί ορισμένα παιδιά που έχουν χαρακτηριστεί κακοποιημένα ή παραμελημένα δεν νιώθουν ότι έχουν υποστεί απόρριψη (herzberger και συν., 1981). Ο ίδιος προσανατολισμός φαίνεται επίσης ότι είναι απαραίτητος όταν δουλεύει κανείς συγκριτικά, πέρα από τα πολιτισμικά ή εθνικά σύνορα. σχεδόν κάθε συμπεριφορά που θεωρούμε «αντικειμενική» μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετικά από ανθρώπους σε άλλα κοινωνικοπολιτισμικά συστήματα. και το γεγονός αυτό δημιουργεί ένα από τα κύρια προβλήματα της διαπολιτισμικής έρευνας. αν, για παράδειγμα, μια αμερικανίδα μητέρα θέλει να δείξει ότι είναι ικανοποιημένη από το παιδί της, έχει τη δυνατότητα να το επαινέσει. στην ινδία, για ιδεολογικούς και θρησκευτικούς λόγους, οι γονείς συχνά διστάζουν να επαινέσουν τα παιδιά τους, ιδιαίτερα μπροστά σε άλλους. αντ’ αυτού, μια μητέρα στη Βεγγάλη πιθανόν να εκφράσει την επιδοκιμασία της καθαρίζοντας ένα πορτοκάλι και αφαιρώντας τα κουκούτσια. τα παιδιά στη Βεγγάλη αντιλαμβάνονται ότι με την κίνηση αυτή οι μητέρες τους έκαναν κάτι ξεχωριστό για τα ίδια και αποδέχονται τη χειρονομία ως ένδειξη επιδοκιμασίας, όπως ακριβώς τα παιδιά στην αμερική δέχονται ως ενδείξεις επιδοκιμασίας τις φιλοφρονήσεις της μητέρας τους. αν η αμερικανίδα μητέρα είχε καθαρίσει ένα πορτοκάλι αντί να χρησιμοποιήσει τον έπαινο, το παιδί της δεν θα είχε λάβει ακριβώς το ίδιο συμβολικό μήνυμα. Οι δύο μορφές μητρικής συμπεριφοράς είναι, η καθεμία στο δικό της κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο, ισοδύναμες συμβολικές εκφράσεις της γονεϊκής αποδοχής. Βασική παραδοχή της θεωρίας Δαα είναι ότι τα παιδιά σε όλο τον κόσμο –στην αμερική και σε άλλα πολιτισμικά πλαίσια– αντιδρούν με αντίστοιχο τρόπο στις μορφές συμπεριφοράς που αντιλαμβάνονται ως «απόρριψη» ή ως «αποδοχή». το πρόβλημα, ωστόσο, είναι να διαπιστώσει κανείς ποιες συμπεριφορές κατανοούν οι άνθρωποι στα διάφορα κοινωνικοπολιτι1. αυτό είναι ασφαλώς ένα σημείο που μπορεί να ελεγχθεί εμπειρικά και η έμφαση που δίνει η θεωρία στον «φαινομενολογικό» προσανατολισμό εις βάρος του «συμπεριφορικού» θα μπορούσε να αποδειχθεί εσφαλμένη.

Οι εννΟιΟλΟΓικεσ Βασεισ τΗσ θεΩριασ ΔιαπρΟσΩπικΗσ απΟΔΟΧΗσ - απΟρριΨΗσ

σμικά συστήματα ως εκδηλώσεις αποδοχής ή απόρριψης. Για παράδειγμα, σε όλα τα κοινωνικοπολιτισμικά συστήματα είναι δυνατόν να επικρίνει κανείς κάποιον, τα είδη όμως της συμπεριφοράς που υποδηλώνουν «επίκριση» παρουσιάζουν μεγάλη διακύμανση και ιδιομορφία από τη μία κοινωνία στην άλλη. μια συγκεκριμένη συμπεριφορά που προδίδει επίκριση σε ένα κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο ενδέχεται ακόμη και να αποτελεί φιλοφρόνηση σε ένα άλλο. Για παράδειγμα, στο νησί σεντ κιτς στην καραϊβική, το να σφυρίζει ένας άνδρας σε μια γυναίκα είναι ένδειξη θαυμασμού. Η ίδια συμπεριφορά στο μεγαλύτερο μέρος των Ηνωμένων πολιτειών θα εκληφθεί κατά πάσα πιθανότητα ως αγένεια. το ζήτημα αυτό της «ισοδυναμίας αναλογίας του νοήματος» (sears, 1961) αποτελεί σοβαρό πρόβλημα για τη διαπολιτισμική συγκριτική έρευνα σχετικά με τη διαπροσωπική αποδοχή - απόρριψη. υποστηρίζεται ορισμένες φορές ότι η διαδικασία της κοινωνικής σύγκρισης (Festinger, 1954· suls & miller, 1977) εντός μιας συγκεκριμένης κοινωνίας είναι πιθανόν να επηρεάζει επίσης την αντίληψη για τη συμπεριφορά των γονέων όσον αφορά τη διάσταση της συναισθηματικής ζεστασιάς. Για παράδειγμα, ορισμένοι θεωρητικοί της κοινωνικής σύγκρισης υποστηρίζουν ότι η απόρριψη ενδέχεται να είναι πιο οδυνηρή εμπειρία για ένα παιδί σε μια κοινότητα όπου το παιδί αντιλαμβάνεται πως είναι ο μόνος στόχος της απόρριψης απ’ ό,τι σε μια κοινότητα όπου πολλά παιδιά νιώθουν πως απορρίπτονται. Ως προς αυτό η θεωρία Δαα δεν έχει αντίρρηση. Άλλοι θεωρητικοί της κοινωνικής σύγκρισης, ωστόσο, υποστηρίζουν ότι σε κοινότητες όπου τα περισσότερα ή όλα τα παιδιά απορρίπτονται (όπως παρατηρείται «αντικειμενικά» από τον ερευνητή ή την ερευνήτρια), τα παιδιά είναι πιθανόν να μη νιώθουν ότι απορρίπτονται, επειδή δεν έχουν άλλους με τους οποίους να συγκριθούν αρνητικά. Η θεωρία Δαα αμφισβητεί την άποψη αυτή, υποστηρίζοντας ότι η υποκειμενική ανάγκη των παιδιών για «αγάπη» είναι κατά κανόνα τόσο ισχυρή, ώστε ακόμη και σε κοινότητες όπου τα περισσότερα παιδιά απορρίπτονται, το κάθε παιδί είναι πιθανόν να αντιδράσει με ένα προσωπικό συναίσθημα δυσαρέσκειας επειδή δεν παίρνει όση αγάπη ή «θετική ανταπόκριση» θα ήθελε (ή θα ήλπιζε να έχει) από τους δικούς του γονείς. Η θεωρία Δαα δεν υποστηρίζει την άποψη ότι ένα παιδί που στερείται την αγάπη νιώθει καλά επειδή δεν υπάρχει κανένας άλλος που να τον αγαπούν. επιπλέον αμφιβολίες προκύπτουν για την υπόθεση της «κοινωνικής σύγκρισης», στον βαθμό που οι Ruble και συνεργάτες (1980) έχουν δίκιο όταν υποστηρίζουν ότι τα παιδιά πιθανόν να μην αρχίζουν να χρησιμοποιούν πληροφορίες από την κοινωνική σύγκριση παρά στα 8 περίπου έτη τους, ηλικία αρκετά μεταγενέστερη από τον χρόνο κατά τον οποίο τα παιδιά διεθνώς

Αναζητ'στε το εδ,