Schacter, D. L. - Εισαγωγή στην Ψυχολογία

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 4

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 5

Daniel L. Schacter • Daniel T. Gilbert Daniel M. Wegner • Matthew K. Nock

Eισαγωγή στην Ψυχολογία ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Στέλλα Βοσνιάδου ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Α.-Σ. Αντωνίου • Μ. Δαφέρμος • Ε. Καραδήμας Φ. Καργόπουλος • Γ. Κλεφτάρας • Η. Κουρκούτας Κ. Μουτούσης • Ζ. Μπαμπλέκου • Η. Μπεζεβέγκης Μ. Ντάβου • Π. Ρούσσος • Δ. Σακκά Α. Σίμος • Α. Σταλίκας • Γ. Τσαούσης • Α. Χαντζή ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Έλσα Κοππάση Γωγώ Δαβανέλου Στέλιος Χαρτζίδης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 10

Αναλυτικά περιεχόμενα Πρόλογος της Επιμελήτριας Πρόλογος

23

25

1 Ψυχολογία: Η Εξέλιξη μιας Επιστήμης Οι Ρίζες της Ψυχολογίας: Το Μονοπάτι για μία Επιστήμη του Νου Οι Πρόγονοι της Ψυχολογίας: Οι Μεγάλοι Φιλόσοφοι

46

46

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Οι Κίνδυνοι της Αναβλητικότητας

47

Από τον Εγκέφαλο στον Νου: Η Συνεισφορά της Γαλλικής Σχολής Δομισμός: Από τη Φυσιολογία στην Ψυχολογία Ο James και ο Λειτουργισμός

48

48

50

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Βελτιώνοντας τις Δεξιότητες Μάθησης

Η Ανάπτυξη της Κλινικής Ψυχολογίας

51 52

Ο Freud και η Ψυχαναλυτική Θεωρία

52

Η Επιρροή της Ψυχανάλυσης και η Ανθρωπιστική Απάντηση

Η Αναζήτηση Αντικειμενικής Μέτρησης: Ο Συμπεριφορισμός Καταλαμβάνει το Κέντρο της Σκηνής Ο Watson και η Εμφάνιση του Συμπεριφορισμού

55

55

Ο B.F. Skinner και η Ανάπτυξη του Συμπεριφορισμού

Επιστρέφοντας στον Νου: Η Ψυχολογία Εξαπλώνεται Οι Πρωτοπόροι της Γνωστικής Ψυχολογίας

53

56 58

58

Ο Εγκέφαλος Συναντά τον Νου: Η Ανάπτυξη της Γνωστικής Νευροεπιστήμης

60

Ο Προσαρμοστικός Νους: Η Εμφάνιση της Εξελικτικής Ψυχολογίας

Πέρα από το Άτομο: Κοινωνικές και Πολιτισμικές Προσεγγίσεις ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Αναλυτικά και Ολιστικά Πρότυπα σε Δυτικούς και Ανατολικούς Πολιτισμούς

66

Το Επάγγελμα του Ψυχολόγου: Παρελθόν και Παρόν

67

Ο Αυξανόμενος Ρόλος των Γυναικών και των Μειονοτήτων Τι Κάνουν οι Ψυχολόγοι: Σταδιοδρομία στην Έρευνα Ποικιλία Επαγγελματικών Δυνατοτήτων

68

68

67

64

62

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 11

ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ



11

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Ψυχολογία ως Kομβική Eπιστήμη

70

2 Οι Ερευνητικές Μέθοδοι της Ψυχολογίας

Εμπειρισμός και Επιστημονική Μέθοδος

76

Παρατήρηση: Ανακαλύπτοντας τι Kάνουν οι ‘Ανθρωποι Μέτρηση

79

79

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Το Καλύτερο Μέρος να Αποτύχεις Παταγωδώς Πειραματικές Απαιτήσεις

80

81

Μεροληψία του Παρατηρητή

82

Η Επιστήμη της Ερμηνείας: Αναζητώντας τα Αίτια Συσχέτιση Αιτιότητα

84

84 85

Συναγωγή Συμπερασμάτων

92

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Κοίτα Σύμπτωση!

93

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Βία στις Ταινίες μειώνει τη Βία στον Δρόμο; Κριτική Σκέψη Σχετικά με τις Αποδείξεις

97

Η Δεοντολογία της Επιστήμης: Ου βλάψεις Σεβασμός στους Ανθρώπους Σεβασμός στα Ζώα

94

100

100

101

Σεβασμός στην Αλήθεια

102

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Η Ψυχολογία Είναι Επιστήμη;

103

3 Νευροεπιστήμη και Συμπεριφορά

Νευρώνες: Η Προέλευση της Συμπεριφοράς Τμήματα του Νευρώνα

110

110

Κύριες Κατηγορίες Νευρώνων

112

Επεξεργασία Πληροφοριών στους Νευρώνες

113

Ηλεκτρική Σήμανση: Διαβίβαση Πληροφοριών Μέσα στον Νευρώνα Χημική Σήμανση: Διαβίβαση Πληροφοριών Μεταξύ Νευρώνων

Η Οργάνωση του Νευρικού Συστήματος Το Περιφερικό Νευρικό Σύστημα Το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα

120

121

120

116

113

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 12

12



ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Δομή του Εγκεφάλου

124

Ο Οπίσθιος Εγκέφαλος Ο Μέσος Εγκέφαλος

124 126

Ο Πρόσθιος Εγκέφαλος

126

Ευπλαστότητα του Εγκεφάλου

132

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Η Ευπλαστότητα του Εγκεφάλου και οι Αισθήσεις σε Ένα Άκρο Φάντασμα 134

Ανάπτυξη και Εξέλιξη των Νευρικών Συστημάτων

135

Προγεννητική Ανάπτυξη του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος Εξελικτική Ανάπτυξη του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος Γονίδια και Επιγενετική

135

136

137

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Επιγενετική και οι Εμμένουσες Συνέπειες των Πρώιμων Εμπειριών

Μελετώντας τον Εγκέφαλο

140

141

Μελετώντας τον Εγκέφαλο που Έχει Υποστεί Βλάβη

141

Μελετώντας την Ηλεκτρική Δραστηριότητα του Εγκεφάλου

143

Χρήση Απεικονιστικών Τεχνικών για τη Μελέτη της Δομής του Εγκεφάλου και την Παρατήρηση Ενός Εγκεφάλου σε Δράση 144 ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Νευρο-μύθοι

148

4 Αίσθηση και Αντίληψη

Η Αίσθηση και η Αντίληψη Είναι Ξεχωριστές Διαδικασίες Ψυχοφυσική

156

157

Μετρώντας τους Ουδούς Ανίχνευση Σήματος

157

159

Αισθητηριακή Προσαρμογή

161

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Πολλαπλές Δραστηριότητες

161

Όραση I: Πώς τα Μάτια και ο Εγκέφαλος Μετατρέπουν τα Κύματα Φωτός σε Νευρικά Σήματα Αισθανόμενοι το Φως

163

Αντιλαμβανόμενοι το Χρώμα Ο Οπτικός Εγκέφαλος

163

166

169

Όραση II: Αναγνωρίζοντας Αυτό που Αντιλαμβανόμαστε Προσοχή: O «Συνδετικός Κρίκος» Ανάμεσα σε Ξεχωριστά Χαρακτηριστικά

171

Αναγνωρίζοντας Αντικείμενα από την Όψη

173

Αντιλαμβανόμενοι το Βάθος και το Μέγεθος Αντίληψη της Κίνησης και της Αλλαγής

179

176

171

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 13

ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ



ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επηρεάζει ο Πολιτισμός την Τύφλωση Αλλαγής;

Ακοή: Περισσότερα απ’ Όσα Συναντά το Αφτί Αισθανόμενοι τους Ήχους Το Ανθρώπινο Αφτί

182

182

183

Αντιλαμβανόμενοι τον Τόνο

185

Εντοπίζοντας τις Πηγές Ήχου Απώλεια Ακοής

181

186

187

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Μουσική Εκπαίδευση: Αξίζει τον Κόπο

188

Οι Αισθήσεις του Σώματος: Πιο Βαθιά από το Δέρμα Αφή

189

189

Πόνος

190

Θέση του Σώματος, Κίνηση και Ισορροπία

192

Οι Χημικές Αισθήσεις: Προσθέτοντας Άρωμα/Γεύση Όσφρηση Γεύση

193

193

196

5 Συνείδηση

Συνειδητό και Ασυνείδητο: Το Μάτι του Νου, Ανοιχτό και Κλειστό Τα Μυστήρια της Συνείδησης Η Φύση της Συνείδησης

204

207

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Τα Θαύματα του Νου

211

Ο Ασυνείδητος Νους

214

Ύπνος και Όνειρα: Καληνύχτα, Νου Ύπνος Όνειρα

217

217 224

Ναρκωτικά και Συνείδηση: Τεχνητή Έμπνευση Χρήση και Κατάχρηση Ουσιών

229

Τύποι Ψυχοδραστικών Φαρμάκων Παραισθησιογόνα

230

234

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Ουσίες και η Ρύθμιση της Συνείδησης

Ύπνωση: Δεκτικότητα στην Υποβολή Μύηση και Επιδεκτικότητα Επιδράσεις του Υπνωτισμού

238 238

237 238

228

204

13

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 14

14



ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Η Έκκληση Ενός Δικαστή για το «Χόρτο»

241

6 Μνήμη

Κωδικοποίηση: Μετατρέποντας την Αντίληψη σε Αναμνήσεις Σημασιολογική Κωδικοποίηση

247

Κωδικοποίηση με Νοερή Εικόνα Οργανωτική Κωδικοποίηση

246

248

249

Κωδικοποίηση Πληροφοριών που Συνδέονται με την Επιβίωση

Αποθήκευση: Διατήρηση των Αναμνήσεων στον Χρόνο Αισθητηριακή Αποθήκευση

252

Βραχύχρονη Μνήμη και Εργαζόμενη Μνήμη Μακρόχρονη Μνήμη

252

253

254

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Σκεφτείτε το στον Ύπνο σας

258

Αναμνήσεις, Νευρώνες και Συνάψεις

258

Ανάσυρση: Επαναφέροντας τις Αναμνήσεις στον Νου Δείκτες Ανάσυρσης: Αποκαθιστώντας το Παρελθόν Συνέπειες της Ανάσυρσης

260 260

261

Διαχωρίζοντας τα Συστατικά της Ανάσυρσης

263

Πολλαπλές Μορφές Μνήμης: Πώς Επιστρέφει το Παρελθόν Άρρητη και Ρητή Μνήμη

264

265

Σημασιολογική και Επεισοδική Μνήμη

267

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Η Google Βλάπτει τις Αναμνήσεις μας;

271

Αποτυχίες της Μνήμης: Τα Επτά Αμαρτήματα της Μνήμης 1. Παροδικότητα 2. Αφηρημάδα 3. Ανάσχεση

272 273

274

4. Λανθασμένη Απόδοση Μνήμης 5. Υποβολιμότητα 6. Μεροληψία 7. Επιμονή

275

278

279

280

Είναι τα Επτά Αμαρτήματα Αδυναμίες ή Αρετές; ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Οι Πρώτες Αναμνήσεις

283

282

272

250

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 15

ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ



15

7 Μάθηση

Κλασική Εξαρτημένη Μάθηση: Το Ένα Πράγμα Οδηγεί στο Άλλο Η Εξέλιξη της Εξαρτημένης Μάθησης: Τα Πειράματα του Pavlov Οι Βασικές Αρχές της Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης

291 291

292

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Κατανοώντας την Υπερβολική Δόση Ναρκωτικών

296

Εξαρτημένες Συγκινησιακές Αντιδράσεις: Η Περίπτωση του Μικρού Albert 296 Μια Βαθύτερη Κατανόηση της Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης

297

Λειτουργική Εξαρτημένη Μάθηση: Ενισχύσεις από το Περιβάλλον

301

Η Εξέλιξη της Λειτουργικής Εξαρτημένης Μάθησης: Ο Νόμος της Επίδρασης 301 B.F. Skinner: Ο Ρόλος της Ενίσχυσης και της Τιμωρίας

302

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Υπάρχουν Πολιτισμικές Διαφορές στις Ενισχύσεις;

306

Οι Βασικές Αρχές της Λειτουργικής Εξαρτημένης Μάθησης

307

Μια Βαθύτερη Κατανόηση της Λειτουργικής Εξαρτημένης Μάθησης

313

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Ντοπαμίνη και η Μάθηση της Ανταμοιβής στη Νόσο του Parkinson

Μάθηση Μέσω Παρατήρησης: Κοίταξέ με

320

Μάθηση Μέσω Παρατήρησης στους Ανθρώπους Μάθηση Μέσω Παρατήρησης στα Ζώα

320

322

Τα Νευρικά Στοιχεία της Μάθησης Μέσω Παρατήρησης

Άρρητη Μάθηση: Την Τελευταία Στιγμή

325

Γνωστικές Προσεγγίσεις της Άρρητης Μάθησης Η Άρρητη και η Ρητή Μάθηση Χρησιμοποιούν Διαφορετικές Νευρικές Οδούς

Μάθηση στην Τάξη

323

325 326

328

Στρατηγικές Μάθησης

328

Η Εξέταση με Διαγωνίσματα Βοηθά την Προσοχή Έλεγχος της Μάθησης

330

330

8 Συγκίνηση και Κίνητρα

Συγκινησιακό Βίωμα: Η Συσκευή των Συναισθημάτων Τι Είναι η Συγκίνηση; Το Συγκινησιακό Σώμα

336 338

Ο Συγκινησιακός Εγκέφαλος Η Ρύθμιση της Συγκίνησης

341 343

336

316

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:01 PM Page 16

16



ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Συναισθηματική Επικοινωνία: Μνμτ χρς Λξς (Msgs w/o Wrds) Επικοινωνιακή Έκφραση

345

345

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Σωματική Απόδειξη

348

Παραπλανητική Έκφραση

349

Κίνητρο: Η Συσκευή της Επιθυμίας Βιολογικά Κίνητρα

352

352

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Λίγο Ακόμη;

356

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Χοντρές και Χαρούμενες Ψυχολογικά Kίνητρα

358

361

9 Γλώσσα, Σκέψη και Νοημοσύνη Γλώσσα και Επικοινωνία: Από τους Κανόνες στην Ουσία Η Πολύπλοκη Δομή της Ανθρώπινης Γλώσσας Γλωσσική Ανάπτυξη

372

373

375

Θεωρίες της Γλωσσικής Ανάπτυξης

378

Ο Εγκέφαλος και η Ανάπτυξη της Γλώσσας

381

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Το Μέλλον της Αμερικής Πρέπει να Είναι Δίγλωσσο

Έννοιες και Κατηγορίες: Πώς Σκεφτόμαστε

383

385

Ψυχολογικές Θεωρίες για τις Έννοιες και τις Κατηγορίες Έννοιες, Κατηγορίες και Εγκέφαλος

385

388

Λήψη Αποφάσεων: Άλλοτε Λειτουργούμε Λογικά και Άλλοτε Όχι Το Λογικά Ιδανικό

389

Η Παράλογη Πραγματικότητα

390

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επηρεάζει το Πολιτισμικό Πλαίσιο τη Μεροληψία Αισιοδοξίας; Ο Εγκέφαλος και η Λήψη Αποφάσεων

Νοημοσύνη

396

Το Νοητικό Πηλίκο

397

Το Τεστ Νοημοσύνης

398

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Φανείτε Έξυπνοι

400

394

394

389

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:02 PM Page 17

ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η Ιεραρχία των Ικανοτήτων



17

400

Από πού Προέρχεται η Νοημοσύνη;

406

Γενετικές Επιδράσεις στη Νοημοσύνη

406

Περιβαλλοντικές Επιδράσεις στη Νοημοσύνη

408

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Χαζός ή πιο Χαζός;

411

Ποιος Είναι πιο Ευφυής;

412

Ατομικές Διαφορές στη Νοημοσύνη

412

Ομαδικές Διαφορές στη Νοημοσύνη

413

Βελτιώνοντας τη Νοημοσύνη

416

10 Ανάπτυξη

Προγεννητική Περίοδος: Μια Μήτρα με Άποψη Προγεννητική Ανάπτυξη

422

423

Προγεννητικό Περιβάλλον

425

Βρεφική και Παιδική Ηλικία: Tο Νεογνό Γίνεται Πρόσωπο/Άνθρωπος Αντιληπτική και Κινητική Ανάπτυξη Γνωστική Ανάπτυξη

427

428

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Στατιστικολόγος από «Κούνια»

432

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

«Άκου τη Μαμά»

438

Κοινωνική Ανάπτυξη

439

Ανάπτυξη της Ηθικότητας

443

Εφηβεία: Προσοχή στο «Χάσμα»! Η Παράταση της Εφηβείας Σεξουαλικότητα

449

451

Γονείς και Συνομήλικοι

453

Ενήλικη Ζωή: Απίστευτες Αλλαγές Αλλαγές στις Ικανότητες

455

Αλλαγές στους Στόχους

456

Αλλαγές στους Ρόλους

458

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

«Θα Πεθάνεις»

448

460

455

427

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:02 PM Page 18

18



ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

11 Προσωπικότητα Προσωπικότητα: Τι Είναι και Πώς Μετριέται

466

Περιγράφοντας και Εξηγώντας την Προσωπικότητα Μέτρηση της Προσωπικότητας

466

467

Η Προσέγγιση των Χαρακτηριστικών της Προσωπικότητας: Αναγνωρίζοντας Πρότυπα Συμπεριφοράς 471 Τα Χαρακτηριστικά της Προσωπικότητας ως Συμπεριφορική Προδιάθεση και Κίνητρα

471

Η Αναζήτηση των Κύριων Χαρακτηριστικών της Προσωπικότητας

472

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η Προσωπικότητα στην Επιφάνεια

474

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Υπάρχουν «Ανδρικές» και «Γυναικείες» Προσωπικότητες;

475

Τα Χαρακτηριστικά της Προσωπικότητας ως Βιολογικοί Οικοδομικοί Λίθοι 476

Η Ψυχοδυναμική Προσέγγιση: Δυνάμεις που Βρίσκονται Πέρα από τη Συνείδηση Η Δομή του Νου: Εκείνο, Υπερεγώ και Εγώ

478

479

Τα Ψυχοσεξουαλικά Στάδια και η Ανάπτυξη της Προσωπικότητας

480

Η Ανθρωπιστική – Υπαρξιακή Προσέγγιση: Η Προσωπικότητα ως Επιλογή 483 Ανθρώπινες Ανάγκες και Αυτοπραγμάτωση Η Προσωπικότητα ως Ύπαρξη

Η Κοινωνιογνωστική Προσέγγιση: Προσωπικότητες σε Καταστάσεις

483

484

486

Σταθερότητα της Προσωπικότητας σε Διαφορετικές Καταστάσεις ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Αλλάζει η Προσωπικότητά σας Ανάλογα με τη Γλώσσα που Μιλάτε;

487

Προσωπικές Εννοιολογικές Κατασκευές Προσωπικοί Στόχοι και Προσδοκίες

488

488

Ο Εαυτός: Η Προσωπικότητα στον Καθρέφτη Η Έννοια του Εαυτού Αυτοεκτίμηση

493

491

490

486

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:02 PM Page 19

ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ



19

12 Κοινωνική Ψυχολογία Κοινωνική Συμπεριφορά: Η Αλληλεπίδραση των Ανθρώπων Επιβίωση: Ο Αγώνας για την Εύρεση Πόρων

504

Αναπαραγωγή: Η Αναζήτηση της Αθανασίας

513

504

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Κάνοντας την Πρώτη Κίνηση

514

Διαζύγιο: Όταν το Κόστος Υπερτερεί των Ωφελειών

519

Κοινωνική Επιρροή: Ασκώντας Έλεγχο στους Ανθρώπους

520

Το Ηδονιστικό Κίνητρο: Η Ευχαρίστηση Είναι Καλύτερη από τον Πόνο

520

Το Κίνητρο της Αποδοχής: Η Αποδοχή Είναι Καλύτερη από την Απόρριψη 522 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ελεύθερη Στάθμευση

523`

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Το 91% των Φοιτητών Διαβάζουν Αυτό το Πλαίσιο και το Λατρεύουν Το Κίνητρο της Ακρίβειας: Το να Έχεις Δίκιο Είναι Καλύτερο από το να Έχεις Άδικο

Kοινωνική Νόηση: Κατανοώντας τους Ανθρώπους

528

533

Στερεοτυποποίηση: Εξάγοντας Συμπεράσματα από τις Κατηγορίες ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Διοργανωτής Γάμων

534

Απόδοση Αιτίων: Εξαγωγή Συμπερασμάτων από τις Πράξεις

13 Στρες και Υγεία

Πηγές Στρες: Τι μας Επηρεάζει Στρεσογόνα Γεγονότα

537

544

544

Χρόνιοι Στρεσογόνοι Παράγοντες

546

Αντίληψη Ελέγχου των Στρεσογόνων Γεγονότων

546

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Μπορούν οι Διακρίσεις να Προκαλέσουν Στρες και Ασθένεια;

Αντιδράσεις στο Στρες: Τα Πάντα Αναστατώνονται Σωματικές Αντιδράσεις

549

Ψυχολογικές Αντιδράσεις

553

Διαχείριση του Στρες: Αντιμετωπίζοντάς το Διαχείριση του Νου

555

Διαχείριση του Σώματος

557

Διαχείριση της Κατάστασης

560

555

548

547

533

525

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:02 PM Page 20

20



ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η Χώρα των Ελεύθερων, το Σπίτι των... Στρεσαρισμένων;

Η Ψυχολογία της Ασθένειας: Νους Έναντι Σώματος Οι Ψυχολογικές Επιπτώσεις της Ασθένειας

563

563

Αναγνωρίζοντας την Ασθένεια και Αναζητώντας Θεραπεία Διαταραχές Σωματικών Συμπτωμάτων Το να Είσαι Ασθενής

561

564

565

566

Η Αλληλεπίδραση Ασθενούς - Γιατρού

567

Η Ψυχολογία της Υγείας: Νιώθοντας Καλά Προσωπικότητα και Υγεία

568

568

Συμπεριφορές Προαγωγής Υγείας και Αυτορρύθμιση

570

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Ελευθερία για να μην Είμαστε Υγιείς;

573

14 Ψυχικές Διαταραχές

Αναγνωρίζοντας τις Ψυχικές Διαταραχές: Τι Είναι Παθολογικό; Αντίληψη των Ψυχικών Διαταραχών

581

Ταξινόμηση των Ψυχικών Διαταραχών: Το DSM Αιτιότητα των Ψυχικών Διαταραχών

580

582

583

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ποιες Είναι οι Ψυχικές Διαταραχές σε Διάφορα Μέρη του Κόσμου; Μια Νέα Προσέγγιση για την Κατανόηση των Ψυχικών Διαταραχών: Το RDoC 586 Κίνδυνοι της Ετικετοποίησης

588

Αγχώδεις Διαταραχές: Όταν Αναλαμβάνει ο Φόβος Φοβικές διαταραχές

590

Διαταραχή Πανικού

592

Γενικευμένη Διαταραχή Άγχους

593

Ψυχαναγκαστική - Καταναγκαστική Διαταραχή: Παγιδευμένοι σ’ Έναν Φαύλο Κύκλο 594 Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες: Προβλήματα Μετά από Ένα Τραύμα

596

Κατάθλιψη και Διπολική Διαταραχή: Στο Έλεος των Συναισθημάτων 598 Καταθλιπτικές Διαταραχές Διπολική Διαταραχή

598

601

Σχιζοφρένεια και Άλλες Ψυχωσικές Διαταραχές: Χάνοντας την Επαφή με την Πραγματικότητα 604

589

585

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:02 PM Page 21



ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συμπτώματα και Τύποι Σχιζοφρένειας Βιολογικοί Παράγοντες

21

604

606

Ψυχολογικοί Παράγοντες

608

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Επιτυχημένοι και Σχιζοφρενείς

609

Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές: Από Μικροί στα Βάσανα Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος

610

611

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Βέλτιστα Αποτελέσματα στη Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής - Υπερκινητικότητα

612

613

Διαταραχές Ελέγχου των Παρορμήσεων και της Συμπεριφοράς: Εκδραμάτιση 614 Διαταραχές Προσωπικότητας: Φτάνοντας στα Άκρα Συμπεριφορές Αυτοτραυματισμού: Όταν το Μυαλό Στρέφεται Ενάντια στον Εαυτό Αυτοκτονική Συμπεριφορά

615

618

619

Μη Αυτοκτονικός Αυτοτραυματισμός

619

15 Θεραπεία των Ψυχικών Διαταραχών

Θεραπεία: Προσφέροντας Βοήθεια σε Αυτούς που τη Χρειάζονται Γιατί Πολλοί Άνθρωποι δεν Επιζητούν Θεραπεία

626

627

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Τύποι Ψυχοθεραπευτών

627

Θεραπευτικές Προσεγγίσεις

629

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Θεραπεία των Ψυχικών Διαταραχών ανά τον Κόσμο

Ψυχολογικές Θεραπείες: Θεραπεύοντας τον Νου Μέσω της Αλληλεπίδρασης Ψυχοδυναμική Θεραπεία

629

630

631

Ανθρωπιστικές και Υπαρξιακές Θεραπείες

633

Συμπεριφορικές και Γνωσιακές Θεραπείες

634

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

«Επανεκκίνηση» της Ψυχοθεραπείας

639

Ομαδικές Θεραπείες: Θεραπεία Πολλαπλών Ψυχών Ταυτόχρονα

640

Ιατρικές και Βιολογικές Θεραπείες: Θεραπεύοντας τον Νου Αλλάζοντας τη Λειτουργία του Εγκεφάλου

643

PROLOGOS.1.qxp_vanderwalle 9/30/18 10:02 PM Page 22

22



ANAΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Αντιψυχωσικά Φάρμακα Αγχολυτικά Φάρμακα

643 645

Αντικαταθλιπτικά και Σταθεροποιητικά της Διάθεσης Βότανα και Φυσικά Προϊόντα

645

647

Συνδυάζοντας τη Φαρμακοθεραπεία με την Ψυχοθεραπεία Βιολογικές Θεραπείες Πέρα από τη Φαρμακοθεραπεία

647

649

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Διάγνωση: Άνθρωπος

650

Αποτελεσματικότητα της Θεραπείας: Για Καλό ή για Κακό Θεραπευτικές Πλάνες

653

Έρευνες για την Αξιολόγηση της Θεραπείας Ποιες Θεραπείες Είναι Αποτελεσματικές;

656

Συμπλήρωμα: Απαραίτητα Στοιχεία Στατιστικής για την Επιστήμη της Ψυχολογίας Γραφικές Απεικονίσεις Περιγραφική Στατιστική Κεντρική Τάση Διασπορά

661 662

662

663

Μετρώντας τις Συσχετίσεις Γλωσσάρι

667

Βιβλιογραφία

687

Ευρετήριο Ονομάτων

733

665

654

661

653

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 335

Συγκίνηση και Κίνητρα Eπιστημονική Επιμέλεια: Μπετίνα Ντάβου

8

Συγκινησιακό Βίωμα: Η Συσκευή των Συναισθημάτων Τι Είναι η Συγκίνηση;

ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Το Συγκινησιακό Σώμα Ο Συγκινησιακός Εγκέφαλος

Κίνητρο: Η Συσκευή της Επιθυμίας Βιολογικά Κίνητρα

Η Ρύθμιση της Συγκίνησης

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Συναισθηματική Επικοινωνία: Μνμτ χρς Λξς (Msgs w/o Wrds)

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Επικοινωνιακή Έκφραση

Ψυχολογικά Κίνητρα

LeOnardO είναι 5 χρονών και γλύκας. Μπορεί να κάνει πολλά από τα πράγματα που κάνουν τα συνηθισμένα πεντάχρονα: φτιάχνει παζλ, χτίζει πύργους με τα τουβλάκια του και λύνει γρίφους με τους μεγάλους. Σε αντίθεση όμως με άλλα πεντάχρονα, ο Leonardo δεν ένιωσε ποτέ υπερήφανος για τις ικανότητές του ή θυμωμένος με τη μητέρα του ή βαρεμάρα στην τάξη. Δεν έχει γελάσει ούτε κλάψει ποτέ του. Κι αυτό γιατί ο Leonardo έχει μια πάθηση που τον καθιστά ανίκανο να βιώσει οποιοδήποτε συναίσθημα. Προκειμένου να αλληλεπιδράσει με τους ανθρώπους, η μητέρα του Leonardo έχει αφιερώσει χρόνια διδάσκοντάς τον πώς να παίρνει εκφράσεις που να υποδηλώνουν συναισθήματα όπως έκπληξη και στενοχώρια, και πώς να αναγνωρίζει αυτές τις εκφράσεις στα πρόσωπα των άλλων. Ο Leonardo πλέον γνωρίζει ότι θα πρέπει να χαμογελά όταν κάποιος του κάνει ένα κομπλιμέντο και ότι θα πρέπει να ανασηκώνει τα φρύδια του μια στο τόσο για να υποδηλώσει ενδιαφέρον στις συζητήσεις των ανθρώπων γύρω του. Ο Leonardo μαθαίνει γρήγορα και είναι τόσο καλός σε αυτό, που οι άνθρωποι οι οποίοι επικοινωνούν μαζί του δυσκολεύονται να καταλάβουν πως μέσα του δεν νιώθει απολύτως τίποτα. Όταν η μητέρα του τού χαμογελά, εκείνος της επιστρέφει το χαμόγελο. Κι όμως, εκείνη γνωρίζει πως ο Leonardo απλώς επαναλαμβάνει αυτό που έμαθε να κάνει και πως δεν την αγαπά πραγματικά.

Παραπλανητική Έκφραση

Λίγο ακόμη; Χοντρές και Χαρούμενες

Όμως δεν πειράζει. Γιατί παρόλο που ο Leonardo δεν μπορεί να της ανταποδώσει την αφοσίωσή της, η Δρ Cynthia Breazeal εξακολουθεί να τον θεωρεί ένα από τα καλύτερα ρομπότ που σχεδίασε ποτέ (Breazeal, 2009).

Alex Cao/Jupiterimages

O

Η Σωματική Απόδειξη

Ένα συνηθισμένο παιδί 5 ετών είναι ικανό να βιώσει συναισθήματα όπως υπερηφάνεια, θυμό και ανία.

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 336

336



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Sam Ogden/Science Source

γιατί είναι τόσο απαραίτητα; Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναλύσουμε αυτά τα ερωτήματα. Θα ξεκινήσουμε συζητώντας τη φύση των συναισθημάτων και θα αναρωτηθούμε πώς αυτά σχετίζονται με τη σωματική και εγκεφαλική μας κατάσταση. Στη συνέχεια, θα δούμε πώς εκφράζουν οι άνθρωποι τα συναισθήματά τους και πώς χρησιμοποιούν αυτές τις εκφράσεις για να επικοινωνήσουν με τους γύρω τους. Και τέλος, θα εξετάσουμε τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν τα συναισθήματα όσον αφορά τα κίνητρα – πώς μας πληροφορούν, μας καθοδηγούν και μας επιβάλλουν να κάνουμε τα πάντα, από πόλεμο μέχρι έρωτα.

Συγκινησιακό Βίωμα: H Συσκευή των Συναισθημάτων

Ο Leonardo και η «μαμά» του, η καθηγήτρια του ΜΙΤ, Cynthia Breazeal.

ΝΑΙ, Ο LeOnardO ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΜΗΧΑΝΗ. Μπορεί να δει και να ακούσει, μπορεί να θυμηθεί και να επιχειρηματολογήσει. Όμως, παρά το αξιολάτρευτο χαμόγελό του και τις ματιές που δίνει, δεν αισθάνεται τίποτα κι αυτό τον καθιστά εντελώς διαφορετικό από εμάς. Η ικανότητά μας να αγαπάμε και να μισούμε, να διασκεδάζουμε και να ενοχλούμαστε, να νιώθουμε πανευτυχείς και συντετριμμένοι είναι ένα βασικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης μας· έτσι, ένα άτομο που δεν μπορεί να βιώσει αυτά τα συναισθήματα θα φάνταζε στα μάτια μας σαν ρομπότ. Τι ακριβώς είναι όμως αυτά τα συναισθήματα και

Ο Leonardo δεν γνωρίζει τι σημαίνει να αγαπάς και δεν υπάρχει τρόπος να το μάθει, διότι το να προσπαθείς να περιγράψεις αυτό το συναίσθημα σε κάποιον που δεν το έχει βιώσει είναι σαν να προσπαθείς να περιγράψεις το πράσινο χρώμα σε κάποιον εκ γενετής τυφλό. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε στον Leonardo για το τι είναι αυτό που προκαλεί το συναίσθημα («Μου συμβαίνει κάθε φορά που βλέπω τη Μαρίλια») και θα μπορούσαμε να του μιλήσουμε για τις συνέπειές του («Μου κόβεται η ανάσα και λέω χαζομάρες»), αλλά στο τέλος όλες οι περιγραφές μας λίγο πολύ θα έχαναν τον στόχο τους, μιας και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αγάπης –όπως και όλων των συναισθημάτων– είναι το βίωμα. Νιώθεις κάπως όταν αγαπάς, και αυτό που νιώθεις είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ορισμού της αγάπης (Heavey, Hurlburt, & Lefforge, 2012).

The New Yorker Collection, 1989 Warren Miller from cartoonbank.com

Τι Είναι η Συγκίνηση;

Δεν είχα σκεφτεί ποτέ πως είχαν συναισθήματα.

Τι μπορούμε να κάνουμε όταν θέλουμε να μελετήσουμε κάτι, το χαρακτηριστικό γνώρισμα του οποίου αντιστέκεται στον ορισμό; Παρόλο που οι άνθρωποι δεν μπορούν πάντα να πουν πώς είναι μια συγκινησιακή εμπειρία, συνήθως μπορούν να τη συγκρίνουν με μια άλλη («Η αγάπη μοιάζει περισσότερο με τη χαρά παρά με τον θυμό»). Ζητώντας από ανθρώπους να εκτιμήσουν την ομοιότητα διαφόρων συγκινησιακών εμπειριών χωρισμένων σε ομάδες των δώδεκα, οι ψυχολόγοι κατάφεραν να χαρτογραφήσουν αυτές τις εμπειρίες χρησιμοποιώντας μια σύνθετη τεχνική γνωστή ως πολυδιάστατη κλίμακα. Τα μαθηματικά πίσω από αυτή την τεχνική είναι σύνθετα, αλλά η λογική είναι απλή. Φανταστείτε πως έχετε μια λίστα με τις αποστάσεις

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 337

KEΦΑΛΑΙΟ 8 Συγκίνηση και Κίνητρα



337

που χωρίζουν έξι πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών και πρέπει να σχεδιάσετε έναν χάρτη που να σέβεται αυτές τις αποστάσεις. Είτε το θέλατε είτε όχι, θα καταλήγατε να φτιάξετε έναν χάρτη των Ηνωμένων Πολιτειών, διότι δεν υπάρχει κανένας άλλος χάρτης που να πληροί αυτές τις προϋποθέσεις (βλ. Σχήμα 8.1). Η ίδια λογική μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δημιουργηθεί ένας χάρτης της συγκινησιακής τοπιογραφίας. Εάν είχατε μια λίστα με τις «αποστάσεις» ανάμεσα σε έναν μεγάλο αριθμό συγκινησιακών εμπειριών (δηλαδή μια λίστα που να δείχνει πόσο παρόμοιες ή «κοντινές» μεταξύ τους είναι αυτές οι εμπειρίες) και προσπαθούσατε να σχεδιάσετε έναν χάρτη που να σέβεται αυτές τις αποστάσεις, θα καταλήγατε με έναν χάρτη σαν αυτόν που βλέπετε στο Σχήμα 8.2. Τι καλό συμβαίνει με αυτόν τον χάρτη; Όπως αποδεικνύεται, οι χάρτες δεν δείχνουν μόνο πόσο κοντά είναι τα πράγματα μεταξύ τους. Αποκαλύπτουν επίσης τις διαστάσεις διαφοροποίησης αυτών των πραγμάτων. Για παράδειγμα, ο χάρτης στο Σχήμα 8.2 αποκαλύπτει ότι οι συγκινησιακές εμπειρίες διαφέρουν ως προς δύο διαστάσεις, το σθένος (πόσο θετικό ή αρνητικό είναι το βίωμα) και τη διέγερση (πόσο ενεργητικό ή παθητικό είναι το βίωμα). Η έρευνα δείχνει πως όλες οι συγκινησιακές εμπειρίες μπορούν να προσδιοριστούν με βάση αυτές τις μοναδικές συντε-

Σικάγο Σικάγο

AP Photo/Stephen Morton

Ποιες είναι οι δύο διαστάσεις διακύμανσης των συγκινησιακών εμπειριών;

Είναι σχεδόν αδύνατο να μη νιώσεις κάτι βλέποντας αυτή τη φωτογραφία και σχεδόν αδύνατο να πεις ακριβώς τι νιώθεις.

ταγμένες στον χώρο αυτό των δύο διαστάσεων (russell, 1980· Watson & Tellegen, 1985· Yik, russell, & Steiger, 2011). Αυτός ο χάρτης υποστηρίζει ότι οι συγκινησιακές εμπειρίες διαθέτουν δύο βασικές ιδιότητες: πρώτον, ότι είναι πάντα είτε καλές είτε κακές, και δεύτερον, ότι αυτές συνδέονται με διαφορετικά επίπεδα σωματικής διέγερσης. Έτσι, γνωρίζοντας τα πιο πάνω, η συγκίνηση μπορεί να οριστεί ως μια θετική ή αρνητική εμπειρία Συναίσθημα/συγκίνηση (Εmotion) Μια θετική ή αρνητική εμπειρία που σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο πρότυπο σωματικής δραστηριότητας.

Λος Άντζελες Σαν Φρανσίσκο

Ομάχα

Φοίνιξ

Βοστόνη

0

1749

1863

433

1447

856

Λος Άντζελες

1749

0

344

1318

367

2605

Σαν Φρανσίσκο

1863

34 4

0

1432

658

2708

Ομάχα

433

1318

1432

0

1029

1288

Φοίνιξ

1447

367

658

1029

0

2290

856

2605

2708

1288

2299

0

Βοστόνη

Βοστόνη

Σαν Φρανσίσκο

Ομάχα Σικάγο

Λος Άντζελες Φοίνιξ

ΣΧΗΜΑ 8.1 Χαρτογραφημένες Aποστάσεις Γνωρίζοντας τις αποστάσεις μεταξύ ορισμένων πραγμάτων –όπως, για παράδειγμα, μεταξύ πόλεων– μπορούμε να σχεδιάσουμε έναν χάρτη που να αποκαλύπτει τις διαστάσεις διακύμανσής τους.

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 338

338



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Υψηλή διέγερση

Ενθουσιασμένος

Ανήσυχος

Έκπληκτος Φοβισμένος

Διεγερμένος

Πανευτυχής Νευρικός

Θυμωμένος

Αναστατωμένος Χαρούμενος

Ενοχλημένος Ευτυχισμένος

Εκνευρισμένος

Θετικό σθένος

Αρνητικό σθένος Ευτυχής

Ικανοποιημένος Ευχαριστημένος

Θλιμμένος Καταθλιμμένος

Γαλήνιος

Στενοχωρημένος

Ήρεμος Καθησυχασμένος

Βαριεστημένος Σκοτεινιασμένος Χαλαρός

«Πεσμένος» Κουρασμένος

Νυσταγμένος

Χαμηλή διέγερση

ΣΧΗΜΑ 8.2 Δύο Διαστάσεις της Συγκίνησης Ακριβώς όπως οι πόλεις μπορούν να χαρτογραφηθούν βάσει του γεωγραφικού μήκους και πλάτους τους, έτσι και οι συ-

γκινήσεις μπορούν να χαρτογραφηθούν βάσει της διέγερσης και του σθένους τους. (Στοιχεία από Russel, 1980.)

η οποία σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο πρότυπο σωματικής δραστηριότητας. Όπως πρόκειται να δείτε στη συνέχεια, το πρώτο βήμα για την κατανόηση της συγκίνησης περιλαμβάνει την κατανόηση της σύνδεσης του «βιώματος» με τη «σωματική δραστηριότητα».

να συμβούν με την ανάποδη σειρά: Πρώτα βλέπετε την αρκούδα, μετά αρχίζει να χτυπά η καρδιά σας και να συσπώνται οι μύες των ποδιών σας και μετά νιώθετε φόβο, ο οποίος απλά είναι το βίωμα της σωματικής σας αντίδρασης στη θέα της αρκούδας. Ο ψυχολόγος Carl Lange υποστήριξε κάτι παρόμοιο την ίδια περίπου χρονική περίοδο, και γι’ αυτό πλέον η ιδέα είναι γνωστή ως θεωρία των James-Lange σχετικά με τη συγκίνηση, και ισχυρίζεται ότι τα ερεθίσματα πυροδο-

Το Συγκινησιακό Σώμα

Πιθανότατα νομίζετε ότι, εάν μπαίνατε τώρα στην κουζίνα σας και βλέπατε μια αρκούδα να ψαχουλεύει με τη μύτη της στα ντουλάπια σας, θα νιώθατε φόβο, η καρδιά σας θα άρχιζε να χτυπά δυνατά και οι μύες των ποδιών σας θα σας προετοίμαζαν για να τρέξετε. Όμως, στα τέλη του 19ου αιώνα, ο William James υποστήριξε ότι τα γεγονότα ενδέχεται, κυριολεκτικά,

Θεωρία των James-Lange (James-Lange theory) Μια θεωρία σύμφωνα με την οποία ένα ερέθισμα πυροδοτεί δραστηριότητα στο σώμα, το οποίο με τη σειρά του παράγει μία συγκινησιακή εμπειρία στον εγκέφαλο.

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 339

KEΦΑΛΑΙΟ 8 Συγκίνηση και Κίνητρα

Andrew Milligan-WPA Pool/Getty Images

τούν τη δραστηριότητα στο σώμα, το οποίο με τη σειρά του παράγει μια συγκινησιακή εμπειρία στον εγκέφαλο. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η συγκινησιακή εμπειρία είναι το αποτέλεσμα –όχι η αιτία– των σωματικών μας αντιδράσεων απέναντι στα αντικείμενα και τα γεγονότα του κόσμου που μας περιβάλλει. Ένας πρώην μαθητής του James, o Walter Cannon, διαφώνησε με την πιο πάνω θεωρία, και μαζί με τον μαθητή του Philip Bard πρότεινε μια εναλλακτική θεωρία. Η θεωρία των Cannon-Bard σχετικά με τις συγκινήσεις υποστηρίζει ότι ένα ερέθισμα προκαλεί ταυτόχρονα δραστηριότητα στο αυτόνομο νευρικό σύστημα και συγκινησιακή δράση στον εγκέφαλο (Bard, 1934· Cannon, 1927). Οι Cannon και Bard ισχυρίστηκαν πως η δική τους θεωρία ήταν ανώτερη σε σχέση με αυτή των James-Lange για διάφορους λόγους. Πρώτον, τα συναισθήματα προκύπτουν γρήγορα παρόλο που το σώμα συχνά αντιδρά πολύ αργά. Για παράδειγμα, το κοκκίνισμα από ντροπή είναι μια αυτόνομη αντίδραση στην αμηχανία και χρειάζεται 15 με 30 δευτερόλεπτα για να εμφανιστεί, αλλά κάποιος μπορεί να έχει ήδη νιώσει αμηχανία μέσα σε δευτερόλεπτα από τη στιγμή που, ας πούμε, αντιληφθεί πως του έχει πέσει το παντελόνι ενώ βρίσκεται σε δημόσιο χώρο. Πώς μπορεί το κοκκίνισμα να θεωρηθεί η αιτία του συναισθήματος εφόσον συνέβη μετά το συναίσθημα; Δεύτερον, οι άνθρωποι συχνά δυσκολεύονται να ανιχνεύσουν με ακρίβεια τις αλλαγές στην προσωπική τους αυτόνομη δραστηριότητα, όπως ο ρυθμός της καρδιάς τους. Εάν οι άνθρωποι δεν μπορούν να ανιχνεύσουν την αύξηση των χτύπων της καρδιάς τους, τότε πώς μπορούν να βιώσουν αυτές τις αλλαγές ως συγκίνηση; Τρίτον, περιβαλλοντικά γεγονότα, όπως η αύξηση της θερμο-



339

κρασίας δωματίου, μπορούν να προκαλέσουν την ίδια μορφή αυτόνομης δραστηριότητας που προκαλούν τα συγκινησιακά ερεθίσματα. Τότε οι άνθρωποι γιατί δεν φοβούνται όταν έχουν πυρετό; Τέλος, οι Cannon και Bard υποστήριξαν ότι απλά δεν υπήρχαν αρκετά μοναδικά πρότυπα αυτόνομης δραστηριότητας τα οποία να θεωρηθούν υπεύθυνα για όλες τις μοναδικές συγκινησιακές εμπειρίες που βιώνουν οι άνθρωποι. Εάν πολλές διαφορετικές συγκινησιακές εμπειρίες συνδέονται με το ίδιο πρότυπο αυτόνομης δραστηριότητας, τότε με ποιον τρόπο θα μπορούσε αυτό το πρότυπο δραστηριότητας να είναι ο μοναδικός καθοριστικός παράγοντας της συγκινησιακής εμπειρίας; Όλα τα παραπάνω αποτελούν πολύ καλές ερωτήσεις, και περίπου 30 χρόνια αφού τέθηκαν από τους Cannon και Bard, οι ψυχολόγοι Stanley Schachter και Jerome Singer έδωσαν μερικές απαντήσεις (Schachter & Singer, 1962). Ισχυρίστηκαν ότι οι James και Lange ορθά εξισώνουν τη συγκίνηση με την προσωπική αντίληψη των σωματικών αντιδράσεων. Ισχυρίστηκαν ακόμα ότι οι Cannon και Bard επίσης ορθά διαπίστωσαν πως δεν υπάρχουν ικανοποιητικά ευκρινείς σωματικές αντιδράσεις οι οποίες να θεωρούνται υπεύθυνες για την ευρεία ποικιλία συγκινήσεων που μπορούν να βιώσουν τα ανθρώπινα όντα. Η διπαραγοντική θεωρία της συγκίνησης των Schachter και Singer υποστηρίζει ότι οι συγκινήσεις είναι εξαγωγές συμπερασμάτων σχετικά με τις αιτίες της αδιαφοροποίητης σωματικής διέγερσης (βλ. Σχήμα 8.3). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, όταν βλέπεις μια αρκούδα στην κουζίνα σου, η καρδιά σου αρχίζει να χτυπά δυνατά. Ο εγκέφαλός σου παρατηρεί τόσο το καρδιοχτύπι όσο και την αρκούδα, και κάνει αυτό που οι εγκέφαλοι ξέρουν πολύ καλά να κάνουν: ένα κι ένα κάνουν δύο, και το λογικό συμπέρασμα είναι να μεταφράσει τη διέγερση ως φόβο. Σύμφωνα με τη διπαραγοντική θεωρία, οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες σωματικές αντιδράσεις σε όλα τα συγκινησιακά ερεθίσματα, αλλά ερμηνεύουν αυτή την αντίδραση με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με τις περιστάσεις. Το συναίσθημα που ο εγκέφαλός σου ονομάζει φόβο τη μια μέρα είναι ακριβώς το ίδιο συναίσθημα που την επόμενη μπορεί να ονομάσει έξαψη. Θεωρία των Cannon-Bard (Cannon-Bard theory) Μια θεωρία σύμφωνα με την οποία ένα ερέθισμα προκαλεί ταυτόχρονα δραστηριότητα στο σώμα και συγκινησιακή δράση στον εγκέφαλο.

Η πριγκίπισσα Kate έκανε τον πρίγκιπα William να κοκκινίσει φέρνοντάς τον σε αμηχανία, ή μήπως τον έφερε σε αμηχανία κάνοντάς τον να κοκκινίσει; Η εμπειρία της αμηχανίας προηγείται του κοκκινίσματος έως και 30 δευτερόλεπτα, οπότε είναι μάλλον απίθανο το κοκκίνισμα να είναι η αιτία της συναισθηματικής εμπειρίας.

Διπαραγοντική θεωρία (Two-factor theory) Μια θεωρία σύμφωνα με την οποία οι συγκινήσεις είναι συμπερασμοί που εξηγούν την αδιαφοροποίητη σωματική διέγερση.

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 340

340



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

(α) Θεωρία James-Lange

Ειδική σωματική κατάσταση

Εμπειρία του φόβου

Ειδική σωματική κατάσταση (β) Θεωρία Cannon-Bard

Jim Zuckerman/Corbis

Εμπειρία του φόβου

(γ) Διπαραγοντική θεωρία

Γενική σωματική διέγερση

Εμπειρία του φόβου

σεις και συγκινησιακές εμπειρίες, ανεξάρτητα (β). Η διπαραγοντική θεωρία υποστηρίζει ότι τα ερεθίσματα πυροδοτούν γενική σωματική διέγερση, την αιτία της οποίας ερμηνεύει ο εγκέφαλος και αυτή η ερμηνεία οδηγεί σε συναισθηματική εμπειρία (γ).

Ποια ήταν όμως η πορεία της διπαραγοντικής θεωρίας τα τελευταία 50 χρόνια; Η μια πλευρά του μοντέλου τα πήγε πολύ καλά. Για παράδειγμα, συμμετέχοντες σε μια μελέτη (Schachter & Singer, 1962) έλαβαν ενέσιμα επινεφρίνη, η οποία προκαλεί σωματική διέγερση, και στη συνέχεια εκτέθηκαν είτε σε ανόητες είτε σε απωθητικές παρέες. Όπως ακριβώς το είχε προβλέψει η διπαραγοντική θεωρία, όταν η υπόλοιπη παρέα φερόταν ανόητα, οι συμμετέχοντες κατέληγαν να νιώθουν χαρούμενοι, αλλά όταν η παρέα φερόταν απωθητικά, οι συμμετέχοντες κατέληγαν να νιώθουν θυμωμένοι. Αντίστοιχες έρευνες έχουν δείξει ότι όταν οι άνθρωποι διεγείρονται, κάνοντας ας πούμε ποδήλατο γυμναστικής στο εργαστήριο, στη συνέχεια θεωρούν τα ελκυστικά άτομα περισσότερο ελκυστικά, τα εκνευριστικά άτομα περισσότερο εκνευριστικά και τα αστεία κινούμενα σχέδια περισσότερο αστεία – σαν να ερμηνεύουν τη διέγερση που προήλθε από την άσκηση ως ελκυστικότητα, ενόχληση και χαρά, αντίστοιχα (Byrne et al., 1975· dutton & aron, 1974· Zillmann, Katcher, & Milavsky, 1972). Κυριολεκτικά, αυτά τα αποτελέσματα εμφανίζονται ακόμα και όταν οι άνθρωποι εν μέρει σκεφτούν ότι είναι διεγερμένοι – για παράδειγμα,

όταν ακούν έναν μαγνητοφωνημένο ταχύ χτύπο καρδιάς και οδηγούνται στο να πιστέψουν ότι ο χτύπος της καρδιάς που ακούν είναι ο δικός τους (Valins, 1966). Φαίνεται πως το διπαραγοντικό μοντέλο είναι σωστό όταν υποστηρίζει πως οι άνθρωποι εξάγουν συμπεράσματα σχετικά με τις αιτίες της διέγερσής τους και ότι αυτά τα συμπεράσματα επηρεάζουν τη συγκινησιακή εμπειρία τους (Lindquist & Barrett, 2008). Η έρευνα, ωστόσο, δεν υπήρξε τόσο ευγενική με την άλλη πλευρά της θεωρίας, σύμφωνα με την οποία όλες οι συγκινησιακές εμπειρίες είναι απλώς διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου τύπου σωματικής διέγερσης.

Ποια είναι η διπαραγοντική θεωρία της συγκίνησης;

Getty Images

ΣΧΗΜΑ 8.3 Κλασικές Θεωρίες Συγκίνησης Η θεωρία των James-Lange υποστηρίζει ότι τα ερεθίσματα πυροδοτούν ειδικές σωματικές καταστάσεις, οι οποίες αργότερα βιώνονται σαν συγκινήσεις (α). Η θεωρία των Cannon-Bard υποστηρίζει ότι τα ερεθίσματα πυροδοτούν ταυτόχρονα ειδικές σωματικές καταστά-

Το γεγονός πως οι άνθρωποι παρερμηνεύουν τη φυσική διέγερση με την ερωτική έλξη εξηγεί γιατί τείνουν να βγαίνουν για πρώτα ραντεβού σε τρενάκια του τρόμου σε λούνα παρκ. Αυτό το ζευγάρι –η ηθοποιός Brooke Shields και ο παραγωγός Chris Henchy– παντρεύτηκε λίγο καιρό μετά τη λήψη της φωτογραφίας.

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 341

KEΦΑΛΑΙΟ 8 Συγκίνηση και Κίνητρα

Για παράδειγμα, οι ερευνητές εκτίμησαν τις σωματικές αντιδράσεις των συμμετεχόντων καθώς βίωναν έξι διαφορετικές συγκινήσεις και βρήκαν ότι ο θυμός, ο φόβος και η θλίψη προκαλούσαν υψηλότερο καρδιακό παλμό από την αηδία, και ότι ο θυμός προκαλούσε μεγαλύτερη αύξηση της θερμοκρασίας των δαχτύλων απ’ ό,τι ο φόβος (ekman, Levenson, & Friesen, 1983· βλ. Σχήμα 8.4). Αυτά τα ευρήματα εμφανίζονται σταθερά σε διάφορες ηλικιακές ομάδες, επαγγέλματα, φύλα και πολιτισμούς (Levenson, ekman, & Friesen, 1990· Levenson et al., 1991, 1992). Πράγματι, μερικές σωματικές αντιδράσεις φαίνεται να σχετίζονται μοναδικά με συγκεκριμένα συναισθήματα. Για παράδειγμα, το κοκκίνισμα είναι το αποτέλεσμα της αύξησης του όγκου του αίματος των υποδερμικών τριχοειδών αγγείων στο πρόσωπο, στον λαιμό και στο στέρνο, και η έρευνα υποστηρίζει ότι τα άτομα κοκκινίζουν όταν αισθάνονται αμηχανία αλλά όχι όταν αισθάνονται μια οποιαδήποτε άλλη συγκίνηση (Leary et al., 1992). Παρομοίως, ορισμένα πρότυπα δραστηριότητας στο παρασυμπαθητικό τμήμα του αυτόνομου νευρικού συστήματος (το οποίο είναι υπεύθυνο για την επιβράδυνση και την ηρεμία, παρά για την επιτάχυνση και την έξαψη) δείχνουν να σχετίζονται μοναδικά με τα θετικά κοινωνικά συναισθήματα, όπως η συμπόνια (Oately, Keltner, & Jenkins, 2006). Πού καταλήγουμε, λοιπόν; Φαίνεται ότι οι James και Lange είχαν δίκιο όταν υποστήριζαν ότι τα πρότυπα σωματικής αντίδρασης δεν είναι τα ίδια για όλα τα συναισθήματα. Αλλά φαίνεται επίσης ότι και οι Cannon και Bard είχαν δίκιο όταν υποστήριζαν ότι οι

341

άνθρωποι είναι απολύτως ευαίσθητοι σε αυτά τα πρότυπα αντίδρασης, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι πολλές φορές πρέπει να εξάγουν λογικά συμπεράσματα σχετικά με το πώς αισθάνονται. Η σωματική και η νοητική μας δραστηριότητα αποτελούν, καταπώς φαίνεται, ταυτόχρονα αιτίες και αποτελέσματα του συγκινησιακού μας βιώματος.

O Συγκινησιακός Εγκέφαλος

Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, ο ψυχολόγος Heinrich Klüver και ο γιατρός Paul Bucy έκαναν μια τυχαία ανακάλυψη. Λίγες μέρες αφού πραγματοποίησαν χειρουργική επέμβαση στον εγκέφαλο ενός πιθήκου που ονομαζόταν aurora, παρατήρησαν πως αντιδρούσε περίεργα. Αρχικά, η aurora έτρωγε σχεδόν τα πάντα και συνουσιαζόταν σχεδόν με τους πάντες – λες και δεν μπορούσε πλέον να ξεχωρίσει το νόστιμο από το άνοστο φαγητό και τους καλούς από τους κακούς συντρόφους. Επιπλέον, η aurora παρουσίαζε παντελή έλλειψη φόβου, ήταν παράξενα ήρεμη όταν την άγγιζαν τα άτομα που έκαναν το πείραμα, ακόμη κι όταν είχε να αντιμετωπίσει φίδια (Klüver & Bucy, 1937). Τι της είχε συμβεί; Όπως αποδείχθηκε, κατά τη διάρκεια της επέμβασης οι Klüver και Bucy κατέστρεψαν κατά λάθος μια δομή στον εγκέφαλο της aurora, γνωστή ως αμυγδαλή. Όπως απέδειξαν μετέπειτα μελέτες, η αμυγδαλή διαδραματίζει ξεχωριστό ρόλο στην παραγωγή συναισθημάτων όπως είναι ο φόβος. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι έχουν συνήθως ισχυρότερη μνήμη όσον αφορά συγκινησιακές λέξεις που ξυπνούν

12,0

0,16

Αλλαγή 10,0 καρδιακού παλμού 8,0 (παλμοί/λεπτό)

Αλλαγή θερμοκρασίας 0,12 δαχτύλου χεριού (βαθμοί) 0,10

6,0



4,0 0,08 2,0 0,04

0 –2,0

(α)

ΣΧΗΜΑ 8.4 Η Φυσιολογία της Συγκίνησης Αντίθετα με τους ισχυρισμούς της διπαραγοντικής θεωρίας, τα διαφορετικά συναισθήματα φαίνεται να υπόκεινται σε διαφορετικά πρότυπα σωματικής διέγερσης. Ο θυμός, ο φόβος και η λύπη προκαλούν υψηλότερο καρδιακό παλμό σε σχέση με τη χαρά, την έκπληξη και την

ία Αη δ

Χα ρά

πλ ηξ η Έκ

Συναισθήματα

Λύ πη

Φ όβ ος

Θυ μό ς

ία Αη δ

Έκ πλ ηξ η

Χα ρά

Λύ πη

όβ ος Φ

Θυ μό

ς

–0,04

(β)

αηδία (α). Ο θυμός προκαλεί περισσότερη αύξηση στη θερμοκρασία των δαχτύλων του χεριού από οποιοδήποτε άλλο συναίσθημα (β). (Στοιχεία από Ekman, Levenson, & Friesen, 1983.)

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 342



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

AP Photo/ David Longstreath

342

Η τουρίστρια και η τίγρη έχουν κάτι κοινό: η καθεμιά τους διαθέτει από μία αμυγδαλή που δουλεύει με ιλιγγιώδη ρυθμό προκειμένου να αποφασίσει εάν η άλλη αποτελεί απειλή.

Αποτίμηση (Αppraisal) Μια αξιολόγηση των συναισθηματικά σημαντικών πλευρών ενός ερεθίσματος.

Courtesy Andy Calder from Calder, A.J., Young, A.W. Rowland, D., Perrett, D.I., Hodges, J.R., & Etcoff, N.L. (1996). Facial emotion recognition after bilateral amygdala damage: Differently severe impairment of fear. Cognitive Neuropsychology 13, 699-745. (Figure 1 pp. 713-714; Figure 2a pp. 718-719

αναμνήσεις σχετικά με τον θάνατο ή τον εμετό, αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο με τους ανθρώπους των οποίων η αμυγδαλή είναι κατεστραμμένη (LaBar & Phelps, 1998) ή οι οποίοι λαμβάνουν φάρμακα που βλάπτουν προσωρινά τους νευροδιαβιβαστές στην αμυγδαλή (van Stegeren et al., 1998) (βλ. Σχήμα 8.5). Τι ακριβώς κάνει η αμυγδαλή; Πρόκειται για κάποιο «κέντρο φόβου»; Όχι ακριβώς (Cunningham & Brosch, 2012). Προτού ένα ζώο μπορέσει να νιώσει φόβο, ο εγκέφαλός του αποφασίζει αρχικά πως υπάρχει κάτι για να φοβηθεί. Αυτή η απόφαση ονομάζεται αποτίμηση, και πρόκειται για την αξιολόγηση

των συναισθηματικά σημαντικών πλευρών ενός ερεθίσματος (arnold, 1960· ellsworth & Scherer, 2003· Lazarus, 1984· roseman, 1984· roseman & Smith, 2001· Scherer, 1999, 2001). Η αμυγδαλή είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη διεξαγωγή αυτών των αποτιμήσεων. Στην πραγματικότητα, η αμυγδαλή επιδεικνύει αυξημένη ταχύτητα και ευαισθησία στην ανίχνευση απειλών (Whalen et al., 1998). Ο ψυχολόγος Joseph Ledoux (2000) ανακάλυψε πως η πληροφορία σχετικά με ένα ερέθισμα μεταδίδεται μέσω του εγκεφάλου ταυτόχρονα κατά μήκος δύο ξεχωριστών διαδρομών. Ο θάλαμος του εγκεφάλου είναι η διαδρομή που στέλνει ταυτόχρονα πληροφορίες μέσω ενός «γρήγορου μονοπατιού» (το οποίο πηγαίνει από τον θάλαμο κατευθείαν στην αμυγδαλή) και ενός «αργού μονοπατιού» (το οποίο πηγαίνει από τον θάλαμο στον φλοιό του εγκεφάλου και μετά στην αμυγδαλή (βλ. Σχήμα 8.6). Αυτό σημαίνει ότι, ενώ ο φλοιός του εγκεφάλου χρησιμοποιεί με βραδύ τρόπο την πληροφορία που έλαβε από τον θάλαμο για να διεξαγάγει μια πλήρη έρευνα σχετικά με την ταυτότητα και τη σπουδαιότητα του ερεθίσματος, η αμυγδαλή έχει ήδη λάβει την πληροφορία κατευθείαν από τον θάλαμο και παίρνει μια πολύ γρήγορη και

ΣΧΗΜΑ 8.5 Αναγνώριση Συναισθήματος και η Αμυγδαλή Οι εκφράσεις συναισθημάτων που αποτυπώνονται στο πρόσωπο καταγράφηκαν σε ένα συνεχές που καλύπτει το φάσμα από την ευτυχία και την έκπληξη έως τον φόβο, τη λύπη, την αηδία, τον θυμό και πίσω στη χαρά. Αυτή η αλληλουχία επιδείχθηκε σε μια ασθενή με

αμφίπλευρη βλάβη στην αμυγδαλή και σε μία ομάδα ελέγχου 10 ατόμων χωρίς εγκεφαλική βλάβη. Αν και η ασθενής μπόρεσε να αναγνωρίσει τη χαρά, τη θλίψη και την έκπληξη ακριβώς όπως και η ομάδα ελέγχου, η αναγνώριση του θυμού, της αηδίας και του φόβου ήταν περιορισμένη (Calder et al., 1996).

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 343

KEΦΑΛΑΙΟ 8 Συγκίνηση και Κίνητρα

Πώς αλληλεπιδρά η αμυγδαλή και ο εγκεφαλικός φλοιός για να παράξουν κάποιο συναίσθημα;

απλή απόφαση: «Πρόκειται για απειλή;». Εάν η απάντηση της αμυγδαλής είναι «ναι», σηματοδοτεί τις νευρωνικές διεργασίες οι οποίες τελικά παράγουν τις σωματικές αντιδράσεις και το συνειδητό βίωμα που ονομάζουμε φόβο. Ο φλοιός του εγκεφάλου χρειάζεται περισσότερο χρόνο να επεξεργαστεί την πληροφορία σε σχέση με την αμυγδαλή. Όταν όμως τελικά ολοκληρώσει την επεξεργασία της πληροφορίας, στέλνει σήμα στην αμυγδαλή και της λέει να διατηρήσει τον φόβο («Έχουμε τώρα αναλύσει όλα τα δεδομένα εδώ πάνω και είμαστε απόλυτα σίγουροι ότι αυτό το πράγμα είναι αρκούδα!») ή να τον ελαττώσει («Χαλάρωσε, είναι απλώς κάποιος ντυμένος αρκούδα»). Από μια Εγκεφαλικός φλοιός

Θάλαμος

Αμυγδαλή



343

άποψη, η αμυγδαλή πατάει το συγκινησιακό γκάζι και ο φλοιός του εγκεφάλου πατάει το φρένο. Όταν ζητείται από άτομα να βιώσουν συναισθήματα όπως θλίψη, φόβο και θυμό, δείχνουν μια αυξημένη δραστηριότητα στην αμυγδαλή και μια μειωμένη δραστηριότητα στον φλοιό του εγκεφάλου (damasio et al., 2000), αλλά όταν ζητείται από τα ίδια άτομα να αναστείλουν αυτά τα συναισθήματα, επιδεικνύουν αυξημένη δραστηριότητα στον φλοιό του εγκεφάλου και μειωμένη δραστηριότητα στην αμυγδαλή (Ochsner et al., 2002). Αυτός είναι ο λόγος που ενήλικες με βλάβη στον φλοιό του εγκεφάλου και παιδιά (οι φλοιοί των εγκεφάλων των οποίων δεν είναι ακόμη καλά αναπτυγμένοι) έχουν δυσκολία να αναστείλουν τα συναισθήματά τους (Stuss & Benson, 1986). Το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο: Η συγκίνηση είναι ένα πρωτόγονο σύστημα το οποίο μας προετοιμάζει να αντιδράσουμε με ταχύτητα και βάσει ελάχιστων πληροφοριών σε περιστάσεις που αφορούν την επιβίωση και την καλή μας κατάσταση. Κι ενώ ο σχετικά πρόσφατα εξελιγμένος εγκεφαλικός φλοιός μας δουλεύει για να αναγνωρίσει ένα ερέθισμα και να λάβει μια λογική απόφαση σχετικά με το τι να κάνει, η αρχαία αμυγδαλή μας σε κλάσματα του δευτερολέπτου αποφασίζει εάν το εν λόγω ερέθισμα είναι απειλή. Εάν είναι, η αμυγδαλή κάνει την καρδιά μας να χτυπά δυνατά, τα πόδια μας να τρέχουν γρήγορα και εμάς να εξαφανιζόμαστε από την κουζίνα!

Paramount Pictures/The Kobal Collection

Jim Zuckerman/Corbis

H Ρύθμιση της Συγκίνησης

Ερέθισμα

Εμπειρία του φόβου

ΣΧΗΜΑ 8.6 Τα Γρήγορα και Αργά Μονοπάτια του Φόβου Σύμφωνα με τον Joseph LeDoux (2000), η πληροφορία σχετικά με ένα ερέθισμα ακολουθεί συγχρόνως δύο διαδρομές: το «γρήγορο μονοπάτι» (που επιδεικνύεται με το ροζ χρώμα), το οποίο πηγαίνει από τον θάλαμο κατευθείαν στην αμυγδαλή, και «το αργό μονοπάτι» (που επιδεικνύεται με το πράσινο χρώμα), το οποίο πηγαίνει από τον θάλαμο στον φλοιό του εγκεφάλου και μετά στην αμυγδαλή. Λόγω του ότι η αμυγδαλή λαμβάνει πληροφορίες από τον θάλαμο πριν λάβει πληροφορίες από τον φλοιό του εγκεφάλου, οι άνθρωποι φοβούνται κάτι πριν αναγνωρίσουν τι είναι αυτό που τους φοβίζει. Ορισμένες φορές, όπως είναι γνωστό και από τη διάσημη σκηνή στο ντουζ στην ταινία Ψυχώ, κανένα από τα δύο δεν είναι αρκετά γρήγορο.

Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως οι άνθρωποι συνήθως προτιμούν να νιώθουν καλά απ’ ό,τι άσχημα. Η ρύθμιση της συγκίνησης αναφέρεται σε στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι έτσι ώστε να επηρεάσουν τη συγκινησιακή τους εμπειρία. Εννέα στα δέκα άτομα αναφέρουν ότι προσπαθούν να ρυθμίσουν τη συγκινησιακή τους κατάσταση τουλάχιστον μία φορά την ημέρα (Gross, 1998) και περιγράφουν πάνω από χίλιες διαφορετικές στρατηγικές διαδικασίες για να το πετύχουν (Parkinson & Totterdell, 1999). Κάποιες από αυτές είναι συμπεριφορικές στρατηγικές (π.χ. αποφυγή καταστάσεων που πυροδοτούν ανεπιθύμητα συναισθήματα), κάποιες είναι γνωσιακές στρατηγικές (π.χ. ανάκληση αναμνήσεων που πυροδοτούν την επιθυμητή

Ρύθμιση της συγκίνησης (Emotion regulation) Οι στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι έτσι ώστε να επηρεάσουν τη συγκινησιακή τους εμπειρία.

KEFALAIO.8.qxp_vanderwalle 10/1/18 12:37 AM Page 344

AP Photo/Rick Bowmer

344



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ρίζει ότι η φράση: «Μην ξεχάσεις την ομπρέλα σου» προκαλεί ενόχληση όταν ερμηνεύεται σαν γκρίνια και ευγνωμοσύνη όταν ερμηνεύεται σαν ενδιαφέρον, και μπορούμε να ρυθμίσουμε τη συγκινησιακή μας εμπειρία ερμηνεύοντάς τη με έναν από τους δύο τρόπους. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια μιας μελέτης, οι συμμετέχοντες υπέστησαν σάρωση του εγκεφάλου τους ενώ παρατηρούσαν φωτογραφίες οι οποίες προκαλούσαν αρνητικά συναισθήματα, όπως τη φωτοΗ ρύθμιση των συναισθημάτων μπορεί να είναι δύσκολη. Το 2011, το Πόρτλαντ του Όρεγκον γραφία μιας γυναίκας που έκλαιγε κατά τη διάραπέβαλε 8 εκατομμύρια γαλόνια πόσιμου νερού επειδή κάποιος είχε δει έναν άνδρα να ουρεί κεια μιας κηδείας. Σε μερικούς από αυτούς ζητήμέσα σε εκείνη τη δεξαμενή. Παρόλο που η απειροελάχιστη ποσότητα ούρων δεν αποτελούσε θηκε να επανεκτιμήσουν τη φωτογραφία, σκεαπειλή για τη δημόσια υγεία, οι άνθρωποι ένιωθαν αηδία – και η αδυναμία να ρυθμιστεί αυτό πτόμενοι, για παράδειγμα, ότι η γυναίκα παρακοτο συναίσθημα κόστισε στους κατοίκους του Πόρτλαντ σχεδόν 30.000 δολάρια. λουθούσε γάμο αντί για κηδεία. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι, όταν οι συμμετέχοντες είδαν τη συγκίνηση· Webb, Miles, & Sheeran, 2012), και η φωτογραφία για πρώτη φορά, ενεργοποιήθηκε η αμυέρευνα δείχνει πως οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν πάντο- γδαλή τους. Αλλά κατά την επαναξιολόγηση της φωτοτε ποιες από αυτές τις στρατηγικές είναι πιο αποτελε- γραφίας ενεργοποιήθηκαν μερικές «περιοχές κλειδιά» σματικές. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι τείνουν να του φλοιού του εγκεφάλου, και μερικά λεπτά αργότεπιστεύουν πως η καταστολή, η οποία εμπεριέχει την ρα η αμυγδαλή τους απενεργοποιήθηκε (Ochsner et al., αναστολή της εξωτερίκευσης ενός συναισθήματος, 2002). Με άλλα λόγια, οι συμμετέχοντες συνειδητά και είναι σε γενικές γραμμές μια αποτελεσματική στρατη- με τη θέλησή τους περιόρισαν τη δραστηριότητα της γική, όμως στην πραγματικότητα δεν είναι (Gross, αμυγδαλής τους, σκεπτόμενοι απλώς για τη φωτο2002). Αντιθέτως, οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν γραφία με διαφορετικό τρόπο. πως η επισήμανση, η οποία εμπεριέχει την έκφραση Όσον αφορά την επαναξιολόγηση, ορισμένοι άντων συναισθημάτων με λέξεις, θα έχει ελάχιστη επί- θρωποι τα καταφέρνουν καλύτερα από άλλους (Maδραση στα συναισθήματά τους, ενώ στην πραγματικό- looly, Genet, & Siemer, 2013), και εκείνοι που τα τητα πρόκειται για έναν αποτελεσματικό τρόπο να καταφέρνουν καλύτερα τείνουν να είναι όσοι είναι μειωθεί η ένταση μιας συναισθηματικής κατάστασης περισσότερο σωματικά και νοητικά υγιείς (davidson, (Lieberman et al., 2011).

Putnam, & Larson, 2000· Gross & Munoz, 1995). Μια από τις πιο αποτελεσματικές στρατηγικές για Πράγματι, όπως θα δείτε και στο κεφάλαιο Στρες και τη ρύθμιση της συγκίνησης είναι η επαναξιολόγη- Υγεία, οι θεραπευτές συχνά προσπαθούν να καταση, που περιλαμβάνει τη μετατροπή της συγκινησιακής στείλουν την κατάθλιψη και την απελπισία διδάσκοεμπειρίας κάποιου μέσω της αλλαγής του νοήματος του ντας τους ασθενείς τους πώς να επανεκτιμούν τα σηερεθίσματος που προκάλεσε τη συγκίνηση (Ochsner et μαντικά γεγονότα της ζωής τους (Jamieson, Mendes, al., 2009). Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι σκέ- & nock, 2013). Πάνε πάνω από δύο χιλιετίες από όταν φτονται για ένα γεγονός μπορεί να καθορίσει το πώς ο Ρωμαίος φιλόσοφος και αυτοκράτορας Μάρκος αισθάνονται γι’ αυτό. Για παράδειγμα, οι συμμετέχο- Αυρήλιος έγραφε: «Εάν βρίσκεσαι σε απελπισία από ντες που παρακολούθησαν μια περιτομή, η οποία τους οποιονδήποτε εξωτερικό παράγοντα, ο πόνος δεν οφείείχε παρουσιαστεί ως μια χαρούμενη θρησκευτική λεται σε αυτό καθαυτό το γεγονός, αλλά στην εκτίμητελετή, είχαν βραδύτερους καρδιακούς παλμούς, χαμη- σή σου γι’ αυτό. Και αυτήν έχεις τη δύναμη να την λότερα επίπεδα αγωγιμότητας στο δέρμα και ανέφεραν αλλάξεις οποιαδήποτε στιγμή». Η σύγχρονη επιστήλιγότερη αγωνία από τους συμμετέχοντες που παρακο- μη υποστηρίζει πως είχε δίκιο. λούθησαν την περιτομή αλλά δεν είχαν ακούσει την παρουσίαση (Lazarus & alfert, 1964). Ο καθένας γνω-

Πώς και πόσο καλά λειτουργεί η επαναξιολόγηση;

Επαναξιολόγηση (Reappraisal) Μετατροπή των συναισθηματικών εμπειριών κάποιου μέσω της αλλαγής του νοήματος του ερεθίσματος που προκάλεσε τη συγκίνηση.

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 519

KEΦΑΛΑΙΟ 12 Κοινωνική Ψυχολογία



519

Ένταση Tom Cheney/The New Yorker Collection/cartoonbank.com

Παθιασμένη αγάπη

Συντροφική αγάπη

Χρόνος

ΣΧΗΜΑ 12.6 Παθιασμένη και Συντροφική Αγάπη Η παθιασμένη και η συντροφική αγάπη έχουν διαφορετικές χρονικές διαδρομές και τροχιές. Η παθιασμένη αγάπη αρχίζει να μειώνεται μέσα σε λίγους μήνες, ενώ η συντροφική αγάπη μπορεί να μεγαλώνει αργά αλλά σταθερά μέσα στα χρόνια.

Διαζύγιο: Όταν το Κόστος Υπερτερεί των Ωφελειών

Η πιο πρόσφατη στατιστική απογραφή στις ΗΠΑ έδειξε πως για κάθε δύο ζευγάρια που παντρεύονται το ένα παίρνει διαζύγιο. Γιατί όμως; Η ικανοποίηση μέσα στον γάμο ελάχιστα σχετίζεται με τη σταθερότητα του γάμου (Karney & Bradbury, 1995), υποδεικνύοντας ότι οι σχέσεις χαλάνε ή παραμένουν ανέπαφες για τελείως διαφορετικούς λόγους από την ικανοποίηση των εμπλεκομένων (Drigotas & Rusbult, 1992· Rusbult & Van Lange, 2003). Η κοινωνική ανταλλαγή1 είναι η υπόθεση ότι οι άνθρωποι παραμένουν στις σχέσεις μόνο εφόσον αντιλαμβάνονται μια ευνοϊκή αναλογία μεταξύ κόστους και oφέλους (Homans, 1961· Thibaut & Kelley, 1959). Οι σχέσεις έχουν τόσο οφέλη (αγάπη, σεξ και οικονομική ασφάλεια) όσο και κάποιο κόστος (ευθύνες, διαμάχες, έλλειψη ελευθερίας), και οι άνθρωποι τις διατηρούν όσο η αναλογία μεταξύ των δύο είναι αποδεκτή. Τρία πράγματα καθορίζουν το κατά πόσο μια συγκεκριμένη αναλογία κόστους - οφέλους είναι αποδεκτή: • Η αποδοχή μιας αναλογίας κόστους - οφέλους εξαρτάται από τις διαθέσιμες εναλλακτικές. Για παράδειγμα, η αναλογία κόστους - οφέλους που θεωρείται αποδεκτή για δύο ανθρώπους, οι οποίοι είναι αποκλεισμένοι σε ένα ερημικό νησί, μπορεί να μην είναι αποδεκτή για τους δύο ίδιους ανθρώπους εάν ζούσαν σε μια μεγάλη πόλη όπου θα είχαν πρόσβαση και σε άλλους πιθανούς συντρόφους. Η αναλογία κόστους - οφέλους είναι αποδεκτή όταν αισθανόμαστε ότι είναι το καλύτερο που μπορούμε ή θα έπρεπε να κάνουμε.

1. [Σ.τ.Μ.] Ο όρος social exchange έχει αποδοθεί και ως κοινωνική συναλλαγή.

Το επόμενο, αφιερωμένο σε όλους εκείνους που ερωτεύτηκαν, αρραβωνιάστηκαν, παντρεύτηκαν, συμμετείχαν στην τραγική καταστροφή μιας σχέσης, υπέμειναν τους πόνους και τις αγωνίες ενός κακού διαζυγίου, υπέβαλαν τον εαυτό τους στην άκαρπη αναζήτηση νέου συντρόφου και τελικά παραιτήθηκαν και απέμειναν μπακούρια σε έναν κόσμο γεμάτο ανεύθυνους ηλίθιους, παράξενους ανθρώπους με θέματα δέσμευσης και νευρωτικούς απροσάρμοστους.

• Τα άτομα ενδέχεται να θέλουν να μεγιστοποιήσουν την αναλογία κόστους - οφέλους για τους ίδιους, αλλά επίσης θέλουν αυτή η αναλογία να είναι περίπου η ίδια με αυτή του συντρόφου τους. Για παράδειγμα, οι σύζυγοι στενοχωρούνται περισσότερο όταν οι αντίστοιχες αναλογίες κόστους οφέλους του καθενός τους είναι διαφορετικές παρά όταν είναι μη ευνοϊκές, και αυτό ισχύει ακόμα και στις περιπτώσεις που η αναλογία κόστους οφέλους για τους ίδιους είναι περισσότερο ευνοϊκή από την αντίστοιχη του συντρόφου τους (Schafer & Keith, 1980).

• Οι σχέσεις μπορούν να θεωρηθούν ως επενδύσεις τις οποίες τα άτομα τροφοδοτούν με πόρους όπως χρόνο, χρήμα και στοργή, και έρευνες υποστηρίζουν ότι από τη στιγμή που οι άνθρωποι έχουν επενδύσει πόρους σε μια σχέση είναι πρόθυμοι να συμβιβαστούν με μια λιγότερο ευνοϊκή αναλογία κόστους - οφέλους (Kelley, 1983· Rusbult, 1983). Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι έχουν περισσότερες πιθανότητες να τερματίσουν τους νέους γάμους παρά τους παλιούς (Bramlett & Mosher, 2002· Cherlin, 1992). Πώς υπολογίζουν οι άνθρωποι το κόστος και τα οφέλη των σχέσεών τους;

Κοινωνική ανταλλαγή (Social exchange) Η υπόθεση ότι οι άνθρωποι παραμένουν στις σχέσεις μόνο εφόσον αντιλαμβάνονται μια ευνοϊκή αναλογία μεταξύ κόστους και οφέλους.

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 520

520



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΚΟΥΙΖ 12.1 1. Για ποιον λόγο οι πράξεις επιθετικότητας –από το βίαιο έγκλημα ως τους αθλητικούς καβγάδες– είναι πιθανότερο να προκύψουν τις ζεστές ημέρες, όταν οι άνθρωποι νιώθουν εκνευρισμό και ενόχληση; α. Ματαίωση. β. Αρνητικό συναίσθημα. γ. Ανεπάρκεια πόρων. δ. Αλληλεπίδραση βιολογίας με κουλτούρα.

2. Ποιος είναι ο καλύτερος παράγοντας πρόβλεψης της επιθετικότητας; α. Η ιδιοσυγκρασία. β. Η ηλικία. γ. Το φύλο. δ. Η κοινωνική θέση.

Κοινωνική Επιρροή: Ασκώντας Έλεγχο στους Ανθρώπους

Όσοι από εμάς μεγάλωσαν παρακολουθώντας στην τηλεόραση κινούμενα σχέδια με υπερήρωες το Σάββατο το πρωί, έχουμε συνήθως αναλογιστεί λιγάκι ποιες από τις αναγνωρισμένες υπερδυνάμεις θα θέλαμε περισσότερο να έχουμε. Η υπερβολική δύναμη και η υπερβολική ταχύτητα έχουν προφανή πλεονεκτήματα, το να είσαι αόρατος όχι μόνο θα ήταν ενδιαφέρον αλλά και προσοδοφόρο, και έχουμε πολλά να πούμε για την ικανότητα να πετάει κανείς. Αλλά όταν το καλοσκεφτούμε, η ικανότητα να ελέγχουμε άλλα άτομα θα ήταν πιθανώς περισσότερο χρήσιμη. Σε τελευταία ανάλυση, ποιος έχει ανάγκη να αλλάζει τον ρου μεγάλων ποταμών ή να λυγίζει το ατσάλι με γυμνά χέρια όταν μπορεί να πείσει κάποιον άλλο να το κάνει γι’ αυτόν; Τα πράγματα που θέλουμε από τη ζωή –νόστιμο φαγητό, ενδιαφέροντα επαγγέλματα, μεγάλα σπίτια, κομψά αυτοκίνητα– μπορούν να μας τα δώσουν οι άλλοι, και τα πράγματα που επιθυμούμε περισσότερο –στοργικές οικογένειες, πιστούς φίλους, παιδιά που μας θαυμάζουν, εργοδότες που μας εκτιμούν– δεν μπορούν να αποκτηθούν με κανέναν άλλο τρόπο. Το να καταφέρνουμε τους άλλους να κάνουν ό,τι θέλουμε θα ήταν η απόλυτη υπερδύναμη. Κι ευτυχώς, την έχουμε! Η κοινωνική επιρροή είναι ο έλεγχος της συμπεριφοράς ενός ανθρώπου από έναν άλλον (Cialdini & Goldstein, 2004), και συμβαίνει όλη την ώρα. Ο καθένας μας επηρεάζει άλλους ανθρώ-

3. Το παιχνίδι Το δίλημμα του φυλακισμένου δείχνει α. τη μεροληψία επιβεβαίωσης της υπόθεσης. β. τη διάχυση της ευθύνης. γ. την πόλωση της ομάδας. δ. τα οφέλη και το κόστος της συνεργασίας.

4. Ποιο από τα παρακάτω ΔΕΝ αποτελεί μειονέκτημα του ανήκειν σε μια ομάδα; α. Οι ομάδες καθιστούν τη συνεργασία λιγότερο ριψοκίνδυνη. β. Οι ομάδες καθιστούν τους ανθρώπους λιγότερο υγιείς και χαρούμενους. γ. Οι ομάδες ορισμένες φορές λαμβάνουν κακές αποφάσεις. δ. Οι ομάδες μπορεί να λάβουν ακραίες αποφάσεις τις οποίες δεν θα έπαιρνε από μόνο του ένα άτομο.

πους, και ο καθένας μας επηρεάζεται από αυτούς. Οι τεχνικές που χρησιμοποιούμε είναι πολυάριθμες και διαφορετικές, αλλά στο τέλος όλες βασίζονται στο γεγονός πως τα ανθρώπινα όντα έχουν τρία βασικά κίνητρα: να βιώνουν ευχαρίστηση και να αποφεύγουν τον πόνο (το ηδονιστικό κίνητρο), να γίνονται αποδεκτά και να αποφεύγουν την απόρριψη (το κίνητρο αποδοχής), και να πιστεύουν αυτό που είναι σωστό και να αποφεύγουν να πιστεύουν αυτό που είναι λάθος (το κίνητρο της ακρίβειας) (Bargh, Gollwitzer, & Oettingen, 2010· Fiske, 2010). Όπως θα δούμε, οι περισσότερες απόπειρες κοινωνικής επιρροής απευθύνονται σε ένα ή περισσότερα από αυτά τα τρία κίνητρα.

Το Ηδονιστικό Κίνητρο: Η Ευχαρίστηση Είναι Καλύτερη από τον Πόνο

Η αναζήτηση της ευχαρίστησης είναι το πλέον θεμελιώδες από όλα τα κίνητρα, και η κοινωνική επιρροή συχνά περιλαμβάνει τη δημιουργία καταστάσεων κατά τις οποίες οι άλλοι μπορούν να αποκομίσουν περισσότερη ευχαρίστηση κάνοντας αυτό που θέλουμε εμείς να κάνουν από το να κάνουν κάτι άλλο. Γονείς, δάσκαλοι, κυβερνήσεις και επιχειρήσεις επηρεάζουν Κοινωνική επιρροή (Social influence) Ο έλεγχος της συμπεριφοράς ενός ανθρώπου από έναν άλλον.

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 521

Wang Lei/Xinhua/Landov

KEΦΑΛΑΙΟ 12 Κοινωνική Ψυχολογία

Η Malala Yousafzai, ένα 15χρονο κορίτσι από το Πακιστάν που ύψωσε τη φωνή του υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών –παρά το γεγονός πως κυνηγήθηκε από τους Ταλιμπάν–, συμπεριλήφθηκε μεταξύ των 100 ατόμων με τη μεγαλύτερη επιρροή από το περιοδικό Time το 2013 και το 2014.

τη συμπεριφορά μας προσφέροντας ανταμοιβές και απειλώντας με κυρώσεις (βλ. Σχήμα 12.7). Δεν υπάρχει κανένα μυστήριο για το πώς λειτουργούν αυτές οι προσπάθειες επιρροής και είναι συχνά αρκετά αποτελεσματικές. Όταν η Δημοκρατία της Σιγκαπούρης προειδοποίησε το 1992 τους πολίτες ότι οποιοσδήποτε συλλαμβανόταν να μασάει τσίχλα δημοσίως θα αντιμετώπιζε έναν χρόνο φυλάκιση και 5.500 δολάρια πρόστιμο, ο υπόλοιπος κόσμος εξοργίστηκε. Όταν όμως καταλάγιασε η κριτική και ο καγχασμός, ήταν δύσκολο



521

να αγνοηθεί το γεγονός ότι το μάσημα τσίχλας στη Σιγκαπούρη είχε πέσει στα χαμηλότερα επίπεδα από ποτέ. Μια καλή επίπληξη τραβά πάντα την προσοχή. Θα θυμάστε από το κεφάλαιο Μάθηση ότι ακόμα και ένας γυμνοσάλιαγκας θα επαναλάβει συμπεριφορές που συνοδεύονται από ανταμοιβές και θα αποφύγει συμπεριφορές που συνοδεύονται από τιμωρία. Αν και αυτό γενικά ισχύει και για τους ανθρώπους, υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις στις οποίες οι ανταμοιβές και οι τιμωρίες γυρνούν μπούμερανγκ. Για παράδειγμα, σε μία μελέτη επέτρεψαν σε μερικά παιδιά να παίξουν με χρωματιστούς μαρκαδόρους. Σε μερικά από τα παιδιά έδωσαν το «Βραβείο του Καλού Παίκτη» (τα «επιβραβευμένα» παιδιά) και σε μερικά δεν το έδωσαν (τα «μη επιβραβευμένα» παιδιά). Την επόμενη μέρα, σε όλα τα παιδιά έδωσαν ξανά μαρκαδόρους, αλλά σε κανένα παιδί δεν προσφέρθηκε κάποιο βραβείο. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως τα παιδιά που είχαν επιβραβευτεί την προηγουμένη ζωγράφισαν λιγότερο με τους μαρκαδόρους σε σχέση με τα μη επιβραβευμένα παιδιά (Lepper, Greene, & Nisbett, 1973). Γιατί; Διότι τα παιδιά που είχαν πάρει ένα βραβείο την πρώτη μέρα υπέθεσαν ότι η ζωγραφική ήταν κάτι που το έκανε κανείς για να πάρει βραβεία, και εάν κανένας δεν επρόκειτο να τους βραβεύσει την επόμενη μέρα, τότε γιατί να το κάνουν (Deci, Koestner, & Ryan, 1999); Οι ανταμοιβές και οι τιμωρίες μπορεί να γυρίσουν μπούμερανγκ, επίσης, διότι στους ανθρώπους δεν αρέσει να αισθάνονται ότι τους χειρίζονται.

Γιατί ορισμένες φορές οι ανταμοιβές και οι τιμωρίες γυρίζουν μπούμερανγκ;

25.000

© Journal-Courier/Clayton Stalter/The Image Works

20.000

ΣΧΗΜΑ 12.7 Το Τίμημα της Ταχύτητας Το πρόστιμο για υπερβολική ταχύτητα στη Μασαχουσέτη ήταν κάτι πολύ μέτριο. Το 2006 ο νόμος άλλαξε και οι οδηγοί κάτω των 18 που συλλαμβάνονταν να τρέχουν πάνω από το επιτρεπτό όριο έχαναν την άδειά τους για 90 ημέρες – και προκειμένου να την πάρουν πίσω έπρεπε να καταβάλουν 500 δολάρια, να παρακολουθήσουν 8 ώρες εκπαιδευτικών

15.000 10.000 5.000 0 2006

2007

2008

2009

Αναφερόμενα ατυχήματα κάθε είδους μεταξύ οδηγών κάτω των 18 ετών στη Μασαχουσέτη

οδηγικών μαθημάτων και να ξαναδώσουν εξετάσεις για δίπλωμα οδήγησης. Φαντάζεστε τι συνέβη; Οι θάνατοι από τροχαία στις ηλικίες κάτω των 18 μειώθηκαν κατά 38% μέσα σε 3 χρόνια. Με άλλα λόγια, περισσότεροι από 8.000 νέοι άνθρωποι σώθηκαν κάνοντας επίκληση στο ηδονιστικό κίνητρό τους. (Στοιχεία από Moskowitz, 2010.)

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 522

522



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Κρυφοί φόροι Δεν βρίσκω άνθρωπο στο τηλέφωνο αλλά ηχογραφημένο μήνυμα Ο πίσω οδηγός κολλάει πάνω μου Χρήση κινητών τηλεφώνων από οδηγούς Ακατανόητοι λογαριασμοί Κακά σκύλου Αναξιόπιστες υπηρεσίες διαδικτύου Αγενής χρήση κινητών τηλεφώνων Αναμονή μαστόρων Ανεπιθύμητη αλληλογραφία Συρρικνωμένα προϊόντα Υπερβολικά αργοί οδηγοί Αναξιόπιστες υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας Κυκλοφοριακή συμφόρηση Θορυβώδεις γείτονες Κακές υπηρεσίες αερογραμμών Φωνές σε εκπομπές στην τηλεόραση ή στο ραδιόφωνο Ουρές στα μαγαζιά Οδηγοί που τρέχουν υπερβολικά Κωδικοί και PIN 0 Λιγότερο ενοχλητικό

2

4

6

8 10 Περισσότερο ενοχλητικό

Γιατί η ικανότητα ελέγχου των άλλων θα ήταν η απόλυτη υπερδύναμη; Σε μια δημοσκόπηση του 2010, ζήτησαν από Αμερικανούς να ονομάσουν τα πράγματα που τους ενοχλούν περισσότερο. Οι 19 από τις 20 ενοχλήσεις προκαλούνταν από άλλους ανθρώπους. Η εναπομείνασα ενόχληση προκαλείτο από τους σκύλους των άλλων ανθρώπων. (Στοιχεία από Consumer Reports Magazine, 2010.)

ερευνητές τοποθέτησαν πινακίδες σε δύο τουαλέτες ενός κολεγίου. Η μία πινακίδα έλεγε: «Παρακαλώ, μη γράφετε πάνω σε αυτούς τους τοίχους» και η άλλη πινακίδα έλεγε: «Σε καμία περίπτωση μη γράφετε πάνω σε αυτούς τους τοίχους». Δύο εβδομάδες αργότερα, οι τοίχοι στη δεύτερη τουαλέτα είχαν περισσότερα γκράφιτι απ’ ό,τι στην πρώτη, πιθανώς διότι στους φοιτητές δεν άρεσε το απειλητικό ύφος της δεύτερης πινακίδας και ως εκ τούτου έγραψαν πάνω στους τοίχους μόνο και μόνο για να αποδείξουν ότι μπορούσαν (Pennebaker & Sanders, 1976).

Το Κίνητρο της Αποδοχής: Η Αποδοχή Είναι Καλύτερη από την Απόρριψη

Άλλοι άνθρωποι στέκονται ανάμεσα σε μας και τη λιμοκτονία, την αρπαγή, τη μοναξιά, και όλα αυτά τα πράγματα είναι που κάνουν την πιθανότητα ενός ναυαγίου τόσο κακή ιδέα. εξαρτόμαστε από τους άλλους για την ασφάλεια, την τροφή και την αλληλεγγύη, και

το να κάνουμε τους άλλους να μας αποδέχονται, να μας εγκρίνουν και να τους αρέσουμε αποτελεί ένα πολύ ισχυρό ανθρώπινο κίνητρο (Baumeister & Leary, 1995· Leary, Tambor, Terdal, & Downs, 1995). Όπως το ηδονιστικό κίνητρο, έτσι και το κίνητρο της αποδοχής μπορεί να αποτελέσει μοχλό για κοινωνική επιρροή.

Κανονιστική Επιρροή

Πιθανώς γνωρίζετε ότι, όταν βρίσκεστε μέσα σε έναν ανελκυστήρα, πρέπει να κοιτάτε μπροστά και δεν πρέπει να μιλάτε στο άτομο δίπλα σας, ακόμα και αν του μιλούσατε πριν μπείτε μέσα, εκτός και εάν είστε τα δύο μοναδικά άτομα μέσα στον ανελκυστήρα, όπου σε αυτή την περίπτωση επιτρέπεται να μιλάτε κοιτώντας στο πλάι αλλά ποτέ προς τα πίσω. Αν και κανέ-

Πώς επηρεαζόμαστε από τη συμπεριφορά άλλων ανθρώπων;

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 523

KEΦΑΛΑΙΟ 12 Κοινωνική Ψυχολογία



523

Πολιτισμός και Κοινωνία Ελεύθερη Στάθμευση

7 6

νας ποτέ δεν σας δίδαξε αυτούς τους περίπλοκους κανόνες συμπεριφοράς που αφορούν τον ανελκυστήρα, παρ’ όλα αυτά καταφέρατε να τους μάθετε στην πορεία. Οι άγραφοι κανόνες που διέπουν την κοινωνική συμπεριφορά ονομάζονται νόρμες, και πρόκειται για εθιμικά πρότυπα συμπεριφοράς τα οποία μοιράζονται τα άτομα που εντάσσονται σε κάποιον πολιτισμό (Cialdini, 2013· Miller & Prentice, 1996). Μαθαίνουμε τις νόρμες με εξαιρετική ευκολία και τις ακολουθούμε με παροιμιώδη προσήλωση, διότι γνωρίζουμε ότι, εάν δεν το κάνουμε, οι άλλοι δεν θα μας εγκρίνουν. Για παράδειγμα, κάθε ανθρώπινος πολιτισμός έχει μία νόρμα αμοιβαιότητας, που είναι ο άγραφος κανόνας που υπαγορεύει ότι οι άνθρωποι πρέπει να ευεργετούν

5 Πόσο 4 ενοχλητικό; 3

1 0 Ευρωπαιοαμερικανοί Παραχώρηση κάρτας στάθμευσης

Λατινο-αμερικανοί και Ασιατο-αμερικανοί Κλείσιμο χώρου στάθμευσης

Στοιχεία από Jonas et al., 2009.

2

Fuse/JupiterImages

Στους ανθρώπους δεν αρέσει να τους χειρίζονται και εκνευρίζονται όταν κάποιος απειλεί την ελευθερία τους. Πρόκειται αποκλειστικά για αντίδραση των Δυτικών; Για να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, ψυχολόγοι ζήτησαν από φοιτητές πανεπιστημίου μία από δύο διαφορετικές χάρες και στη συνέχεια αξιολόγησαν τον βαθμό εκνευρισμού των φοιτητών (Jonas et al., 2009). Στη μία περίπτωση, οι ψυχολόγοι ρώτησαν τους φοιτητές εάν θα παραχωρούσαν το δικαίωμά τους να σταθμεύουν ελεύθερα μέσα στην πανεπιστημιούπολη για μία εβδομάδα («Θα σε πείραζε να χρησιμοποιήσω την κάρτα στάθμευσής σου, γιατί συμμετέχω σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα σε αυτό το κτίριο;»). Στη δεύτερη περίπτωση, οι ψυχολόγοι ρώτησαν τους φοιτητές εάν θα μπορούσαν όλοι να παραχωρήσουν το δικαίωμα να σταθμεύουν ελεύθερα μέσα στην πανεπιστημιούπολη για μία εβδομάδα («Θα σε πείραζε να κλείσουμε ολόκληρο τον χώρο στάθμευσης για ένα τουρνουά τένις;»). Πώς αντέδρασαν σε αυτά τα αιτήματα-χάρες οι φοιτητές; Ανάλογα με την κουλτούρα τους. Όπως φαίνεται στην εικόνα, οι Ευρωπαιο-αμερικανοί φοιτητές ενοχλήθηκαν περισσότερο από το αίτημα που περιόριζε τη δική τους ελευθερία, παρά από το αίτημα που περιόριζε την ελευθερία του συνόλου («Το να μην μπορεί κανείς να σταθμεύσει είναι πολύ άβολο. Αλλά το να μπορούν όλοι εκτός από εμένα αυτό είναι άδικο!»). Όμως οι Λατινο-αμερικανοί και Ασιατο-αμερικανοί φοιτητές είχαν την ακριβώς αντίθετη αντίδραση («Οι ανάγκες του αιτούντα υπερέχουν των αναγκών του ενός φοιτητή, αλλά δεν υπερέχουν των αναγκών όλων των φοιτητών»). Φαίνεται πως όλοι οι άνθρωποι εκτιμούν την ελευθερία – αλλά όχι απαραίτητα τη δική τους.

αυτούς που τους έχουν ευεργετήσει (Gouldner, 1960). Όταν ένας φίλος σας πληρώνει το γεύμα σε ένα εστιατόριο, θα πρέπει κάποια στιγμή να του το ανταποδώσετε· κι αν δεν το κάνετε, ο φίλος σας θα βρει κάποιον καινούργιο φίλο. Πράγματι, η νόρμα της αμοιβαιότητας είναι τόσο ισχυρή ώστε, όταν κάποιοι ερευνητές διάλεξαν τυχαία από έναν τηλεφωνικό κατάλογο Νόρμες (Norms) Εθιμικά πρότυπα συμπεριφοράς τα οποία μοιράζονται τα άτομα που εντάσσονται σε κάποιον πολιτισμό. Νόρμα της αμοιβαιότητας (Norm of reciprocity) Ο άγραφος κανόνας που υπαγορεύει ότι οι άνθρωποι πρέπει να ευεργετούν αυτούς που τους έχουν ευεργετήσει.

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 524

524



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

μερικά ονόματα αγνώστων και τους έστειλαν χριστουγεννιάτικες κάρτες, έλαβαν πίσω αντίστοιχα χριστουγεννιάτικες κάρτες από τους περισσότερους (Kunz & Woolcott, 1976). Οι νόρμες μπορεί να είναι ένα πολύ ισχυρό εργαλείο κοινωνικής επιρροής. Η κανονιστική επιρροή είναι ένα φαινόμενο που προκύπτει όταν η συμπεριφορά ενός άλλου ατόμου παρέχει πληροφόρηση αναφορικά με την αρμόζουσα συμπεριφορά (βλ. Σχήμα 12.8). Για παράδειγμα, οι σερβιτόροι και οι σερβιτόρες γνωρίζουν καλά τη νόρμα της αμοιβαιότητας, κι έτσι συχνά προσφέρουν στους πελάτες γλυκό με τον λογαριασμό, ελπίζοντας πως οι πελάτες που θα λάβουν το δωρεάν γλυκάκι θα νιώσουν υποχρεωμένοι να κάνουν κάτι «παραπάνω» για τον σερβιτόρο που έχει κάνει κάτι «παραπάνω» γι’ αυτούς. Η έρευνα δείχνει πως αυτό το μικρό τρικ είναι πολύ αποτελεσματικό (Strohmetz et al., 2002).

Συμμόρφωση

Οι άνθρωποι μπορούν να μας επηρεάσουν επικαλούμενοι γνωστές νόρμες, όπως η νόρμα της αμοιβαιότητας. Αλλά εάν βρεθήκατε ποτέ σε ένα ακριβό εστιατόριο ρίχνοντας κλεφτές ματιές στα άτομα που κάθονταν δίπλα σας ελπίζοντας να καταλάβετε εάν το μικρό πιρούνι χρησιμοποιείται για τις γαρίδες ή τη σαλάτα, τότε γνωρίζετε ότι οι άλλοι άνθρωποι μπορούν επίσης να μας επηρεάσουν ορίζοντας καινούργιες νόρμες σε αμφιλεγόμενες, θολές ή καινοφανείς καταστάσεις. Συμμόρφωση είναι η τάση να κάνουμε ό,τι κάνουν και οι άλλοι απλώς επειδή το κάνουν οι άλλοι, και εν μέρει είναι το αποτέλεσμα της κανονιστικής επιρροής. Σε μία κλασική μελέτη, άνδρες συμμετέχοντες κάθισαν σε ένα δωμάτιο με επτά άλλους άνδρες που έδει-

χναν να είναι συνηθισμένοι συμμετέχοντες, αλλά που στην πραγματικότητα ήταν εκπαιδευμένοι ηθοποιοί (Asch, 1951, 1956). Ένας πειραματιστής εξήγησε ότι θα έδειχναν στους συμμετέχοντες κάποιες κάρτες οι οποίες είχαν τρεις γραμμές τυπωμένες πάνω τους και αυτοί έπρεπε να πουν ποια από τις τρεις γραμμές ταίριαζε με μία γραμμή πρότυπο η οποία ήταν τυπωμένη πάνω σε μία άλλη κάρτα (Σχήμα 12.9). Ο πειραματιστής σήκωσε μία κάρτα και ζήτησε από τον κάθε συμμετέχοντα να πει με τη σειρά δυνατά τη γνώμη του. Ο πραγματικός συμμετέχων ήταν ανάμεσα στους τελευταίους που ρωτήθηκαν. Όλα πήγαν καλά κατά τις δύο πρώτες δοκιμασίες, αλλά στην τρίτη δοκιμασία συνέβη κάτι παράξενο: Οι ηθοποιοί άρχισαν όλοι να δίνουν την ίδια λάθος απάντηση! Τι έκαναν οι πραγματικοί συμμετέχοντες; Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 75% των συμμετεχόντων συμμορφώθηκε και έδωσε τη λάθος απάντηση σε μία τουλάχιστον δοκιμασία. Μετέπειτα έρευνα έδειξε ότι αυτοί οι συμμετέχοντες πραγματικά δεν παρανόησαν στην πραγματικότητα το μήκος της γραμμής, αλλά υπέκυπταν στην κανονιστική επιρροή (Asch, 1955· Nemeth & Πώς επηρεαζόμαστε από τη συμπεριφορά άλλων ανθρώπων;

Κανονιστική επιρροή (Normative influence) Ένα φαινόμενο κατά το οποίο η συμπεριφορά ενός ατόμου παρέχει πληροφόρηση αναφορικά με την αρμόζουσα συμπεριφορά. Συμμόρφωση (Conformity) Η τάση να κάνουμε ό,τι κάνουν και οι άλλοι απλώς επειδή το κάνουν οι άλλοι.

Κατά μέσο όρο ο κίνδυνος να γίνεις παχύσαρκος αυξάνεται κατά… . . . 57% εάν κάποιος που θεωρείς φίλο γίνει παχύσαρκος.

© Francis Dean/Dean Pictures/The Image Works

. . . 171% εάν κάποιος πολύ στενός φίλος γίνει παχύσαρκος.

. . . 37% εάν ο/η σύζυγός σου γίνει παχύσαρκος/η. . . . 40% εάν κάποιο από τα αδέλφια σου γίνει παχύσαρκο.

. . . 100% εάν είσαι άνδρας και ο κολλητός σου γίνει παχύσαρκος.

. . . 67% εάν είσαι γυναίκα και η αδελφή σου γίνει παχύσαρκη.

. . . 38% εάν είσαι γυναίκα και η κολλητή σου γίνει παχύσαρκη.

. . . 44% εάν είσαι άνδρας και ο αδελφός σου γίνει παχύσαρκος.

ΣΧΗΜΑ 12.8 Οι Κίνδυνοι της Σύνδεσης Η συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων ορίζει τι είναι φυσιολογικό, και αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους η παχυσαρκία εξαπλώνεται μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Christakis & Fowler, 2007).

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 525

KEΦΑΛΑΙΟ 12 Κοινωνική Ψυχολογία

A

B

525

Γ Don Paulson Photography/Purestock/Superstock

Πρότυπο



ΣΧΗΜΑ 12.9 Η Μελέτη Συμμόρφωσης του Asch Εάν σας ρωτούσαν ποια από τις γραμμές στα δεξιά (Α, Β ή Γ) ταιριάζει με τη γραμμή πρότυπο στα αριστερά, τι θα λέγατε; Έρευνες σχετικά με τη συμμόρφωση υποστηρίζουν ότι η απάντησή σας εξαρτάται εν μέρει από την απάντηση που θα δώσουν στην ίδια ερώτηση τα άλλα άτομα μέσα στο δωμάτιο.

© William Vandivert

Chiles, 1988). Το να δώσουν τη λανθασμένη απάντηση ήταν προφανώς «το σωστό πράγμα να κάνουν», κι έτσι οι συμμετέχοντες το έκαναν. Η συμπεριφορά των άλλων μπορεί να μας πει τι είναι σωστό, κατάλληλο, αναμενόμενο και αποδεκτό –με άλλα λόγια, μπορεί

Ένας σαστισμένος συμμετέχων (κέντρο) περιτριγυρίζεται από ηθοποιούς που μόλις έδωσαν λανθασμένη απάντηση σε ένα από τα πειράματα συμμόρφωσης του Solomon Asch.

Αναρωτηθήκατε ποτέ ποιος μεγάλος χουβαρντάς άφησε το χαρτονόμισμα για φιλοδώρημα; Στην πραγματικότητα, τα χαρτονομίσματα συχνά τοποθετούνται εκεί από τους ίδιους τους ανθρώπους που πρόκειται να φιλοδωρήσετε, διότι γνωρίζουν πως η παρουσία χαρτονομισμάτων θα σας υποδείξει πως άλλα άτομα πριν από εσάς αφήνουν γερά φιλοδωρήματα και πως θα ήταν κοινωνικά αποδεκτό να κάνετε κι εσείς το ίδιο. Επ’ ευκαιρία, το σύνηθες «φιλοδώρημα» γι’ αυτόν που γράφει ένα εγχειρίδιο για σας είναι 15%. Αλλά οι περισσότεροι φοιτητές μάς στέλνουν παραπάνω.

να καθορίσει μια νόρμα– και μόλις καθοριστεί η νόρμα, νιώθουμε υποχρεωμένοι να την τιμήσουμε. Το γεγονός αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για καλό σκοπό. Όταν η Δημοτική Υπηρεσία Ηλεκτρισμού του Σακραμέντο επέλεξε τυχαία 35.000 πελάτες και τους έστειλε τους λογαριασμούς του ηλεκτρικού ρεύματος και μαζί και αυτούς των γειτόνων τους, η κατανάλωση μειώθηκε κατά 2% (Kaufman, 2009).

ΑΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ Το 91% των Φοιτητών Διαβάζουν Αυτό το Πλαίσιο και το Λατρεύουν

Η Tina Rosenberg αρθρογραφεί για τους New York Times. Το βιβλίο της The Haunted Land: Facing Europe’s Ghosts After Communism (1995) κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ, καθώς και το National Book Award.

H

Noah Greenberg Photography

κρεπάλη με το αλκοόλ αποτελεί πρόβλημα στις πανεπιστημιουπόλεις σε ολόκληρη την Αμερική (Wechsler

& Nelson, 2001). Σχεδόν οι μισοί από τους φοιτητές αναφέρουν πως πίνουν πολύ, και εκείνοι που πίνουν πολύ είναι πολύ πιθανό να χάσουν μαθήματα, να μείνουν πίσω στις εργασίες τους, να οδηγούν μεθυσμένοι και να κάνουν σεξ χωρίς προστασία. Ποια είναι η λύση; Τα πανεπιστήμια έχουν δοκιμάσει διάφορους τρόπους αντιμετώπισης –από την εκπαίδευση μέχρι την αποχή– και κανένας τους δεν έχει αποδώσει ιδιαίτερα. Τελευταία, όμως, ορισμένα πανεπιστήμια δοκιμάζουν μια νέα προσέγγιση, γνωστή ως «κοινωνική νόρμα». Αν και αυτή η προσέγγιση είναι απροσδόκητα αποτελεσματική, είναι

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 526

526



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ταυτόχρονα και αμφιλεγόμενη. Το πρόσφατο βιβλίο της Tina Rosenberg έχει τον τίτλο Μπείτε στο Κλαμπ: Πώς η Πίεση των Συνομηλίκων Μπορεί να Αλλάξει τον Κόσμο (Join the Club: How Peer Pressure Can Transform the World). Στο απόσπασμα που ακολουθεί, περιγράφεται

τόσο η τεχνική όσο και η αντιπαράθεση. … Όπως και τα περισσότερα πανεπιστήμια, το πανεπιστήμιο του Βόρειου Ιλινόις στο ΝτεΚάλμπ αντιμετωπίζει πρόβλημα με την υπερκατανάλωση αλκοόλ. Τη δεκαετία του 1980, το πανεπιστήμιο προσπαθούσε να μειώσει τη χρήση αλκοόλ μεταξύ των φοιτητών του με τις συνήθεις στρατηγικές. Μια καμπάνια προειδοποιούσε τους εφήβους για τις συνέπειες της υπερκατανάλωσης αλκοόλ. «Επρόκειτο για μια θεωρία αλλαγής συμπεριφοράς τύπου “μην τρέχεις κρατώντας αιχμηρό ραβδί γιατί θα βγάλεις το μάτι σου”», είπε ο Michael Haines, συντονιστής των Υπηρεσιών Ενίσχυσης της Υγείας του πανεπιστημίου. Όταν είδε πως αυτό δεν λειτουργούσε, ο Haines προσπάθησε να συνδυάσει την προσέγγιση διέγερσης του φόβου με την πληροφόρηση περί καλής υγείας: «Δεν πειράζει να πίνετε, αρκεί να μην πίνετε υπερβολικά – αλλά αν πιείτε υπερβολικά, κάτι κακό θα σας συμβεί». Αλλά κι αυτό απέτυχε. Το 1989, ένα ποσοστό 45% των φοιτητών που συμετείχαν σε δημοσκόπηση ανέφεραν πως έπιναν περισσότερα από πέντε ποτά στα πάρτι. Αυτό το ποσοστό ήταν ελαφρώς υψηλότερο από το αντίστοιχο στην αρχή της καμπάνιας. Και οι φοιτητές πίστευαν πως η υπερκατανάλωση αλκοόλ ήταν ακόμη πιο συνηθισμένη: πίστευαν πως το 69% των συμφοιτητών τους έπιναν τόσο πολύ στα πάρτι. Τότε ο Haines δοκίμασε κάτι νέο. Το 1987 είχε παρακολουθήσει ένα συνέδριο σχετικά με την κατανάλωση αλκοόλ στην ανώτερη εκπαίδευση επιδοτούμενο από το Υπουργείο Παιδείας των ΗΠΑ. Εκεί, ο Wes Perkins, καθηγητής Κοινωνιολογίας στα Κολέγια Hobart και William Smith, και ο Alan Berkowitz, ένας ψυχολόγος στο συμβουλευτικό κέντρο του πανεπιστημίου, παρουσίασαν μια εργασία που είχαν μόλις δημοσιεύσει σχετικά με το πώς η κατανάλωση αλκοόλ από τους φοιτητές επηρεάζεται από τους συνομηλίκους τους. «Η έρευνα σχετικά με την επιρροή μεταξύ συνομηλίκων γίνεται εδώ και χρόνια – δεν είναι κάτι καινούργιο», είπε ο Perkins στο συνέδριο. Το καινούργιο ήταν η έρευνά τους που έδειχνε πως, όταν οι φοιτητές ερωτούνταν πόσο έπιναν οι συνομήλικοί τους, εκείνοι υπερέβαλαν κατά πολύ. Εάν λοιπόν οι φοιτητές ανταποκρίνονταν στην πίεση των συνομηλίκων τους, τότε, σύμφωνα με τους ερευνητές, η πίεση προερχόταν από φαντασιακούς συνομηλίκους. Το θεαματικό συμπέρασμα της έρευνας των Perkins και Berkowitz ήταν το εξής: ίσως η συμπεριφορά κατανάλωσης αλκοόλ των φοιτητών να μπορούσε να αλλάξει απλώς λέγοντάς τους την αλήθεια. Ο Haines έκανε έρευνα μεταξύ των φοιτητών στο Πανεπιστήμιο του Βόρειου Ιλινόις και ανακάλυψε πως επίσης είχαν διαστρεβλωμένη άποψη σχετικά με το πόσο έπιναν οι συνομήλικοί τους. Αποφάσισε να δοκιμάσει μια νέα

καμπάνια με θέμα «Οι περισσότεροι φοιτητές πίνουν με μέτρο». Το επίκεντρο της καμπάνιας ήταν μια σειρά διαφημίσεων στην εφημερίδα του Πανεπιστημίου Northern Star, με φωτογραφίες φοιτητών και τον τίτλο «Τα δύο τρίτα των φοιτητών του Πανεπιστημίου του Βόρειου Ιλινόις (72%) όταν διασκεδάζει πίνει πέντε ή λιγότερα ποτά». Η ομάδα του Haines έφτιαξε επίσης αφίσες στις οποίες αναγράφονταν δεδομένα σχετικά με την κατανάλωση αλκοόλ στην πανεπιστημιούπολη, και είπε στους φοιτητές πως αν είχαν κρεμασμένες αυτές τις αφίσες στους τοίχους όταν γινόταν επιθεώρηση, θα κέρδιζαν 5 δολάρια. (Το 35% των φοιτητών τις είχε κρεμασμένες κατά την επιθεώρηση.) Αργότερα, η ίδια ομάδα έφτιαξε κονκάρδες για φοιτητές στις αδελφότητες –εκεί οι φοιτητές έπιναν περισσότερο– οι οποίες έγραφαν «Οι περισσότεροι από εμάς», και πρόσφερε άλλα 5 δολάρια εάν τις φορούσαν. Οι κονκάρδες ήταν επίτηδες αινιγματικές, προκειμένου να ξεκινήσει μια συζήτηση. Μετά τον πρώτο χρόνο της καμπάνιας κοινωνικής νόρμας, το ποσοστό εκείνων που θεωρούσαν ότι γενικά υπήρχε υπερκατανάλωση αλκοόλ έπεσε από το 69% στο 61%. Το πραγματικό ποσοστό έπεσε από το 45% στο 38%. Η καμπάνια συνεχίστηκε για μια δεκαετία, και στο τέλος της οι φοιτητές του Πανεπιστημίου του Βόρειου Ιλινόις πίστευαν πως το 33% των συμφοιτητών τους ήταν μεγάλοι πότες και μόνο το 25% ήταν πραγματικά – μια πτώση στην υπερκατανάλωση αλκοόλ κατά 44%... Γιατί, λοιπόν, δεν χρησιμοποιείται πιο ευρέως αυτή η ιδέα; Ένας από τους λόγους είναι ότι μπορεί να είναι αμφιλεγόμενη. Το να λες στους φοιτητές του πανεπιστημίου: «Οι περισσότεροι από εσάς πίνετε με μέτρο» είναι πολύ διαφορετικό από το να τους λες: «Μην πίνετε». [Είναι τόσο διαφορετικό, που στην πραγματικότητα το Εθνικό Ινστιτούτο Κοινωνικών Νορμών (National Social Norms Institute), με έδρα στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια, λαμβάνει χρηματοδότηση από την Anheuser Busch2 – μια απόφαση που έχει υπονομεύσει την ενίσχυση της ιδέας της κοινωνικής νόρμας.] Η εν λόγω προσέγγιση εκνευρίζει τους ανθρώπους που μάχονται για ένα ισχυρό, σαφές μήνυμα αποδοκιμασίας – ακόμη κι αν, φυσικά, η αποδοκιμασία δεν μειώνει την κακή συμπεριφορά, ενώ η κοινωνική νόρμα το κάνει…

Η κοινωνική νόρμα είναι ένα ισχυρό, αλλά αμφιλεγόμενο εργαλείο για αλλαγή συμπεριφοράς. Όταν μιλάμε για την κατανάλωση αλκοόλ σε φοιτητές στο πανεπιστήμιο, πρέπει να τους λέμε τι ισχύει στ’ αλήθεια (ακόμη κι αν η αλήθεια είναι άσχημη) ή πρέπει να τους λέμε αυτό που είναι καλύτερο γι’ αυτούς (ακόμη κι αν είναι μάλλον απίθανο να το κάνουν); Από τους New York Times, 27 Μαρτίου, 2013. © 2013 The NewYork Times. All rights reserved. Χρήση με την άδεια και την προστασία των νόμων περί πνευματικής ιδιοκτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Απαγορεύεται η εκτύπωση, αντιγραφή, αναδιανομή ή αναδημοσίευση του περιεχομένου χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

2. [Σ.τ.Μ.] Αμερικανική ζυθοποιία.

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 527

KEΦΑΛΑΙΟ 12 Κοινωνική Ψυχολογία



527

Στις περισσότερες περιστάσεις, υπάρχουν ελάχιστοι άνθρωποι στους οποίους όλοι αναγνωρίζουμε ότι έχουν ειδική εξουσία στο να καθορίζουν και να επιβάλουν τις νόρμες. Ο ταξιθέτης σε έναν κινηματογράφο μπορεί να είναι ένας κακοπληρωμένος μαθητής γυμνασίου που δεν επιτρέπεται να μένει ξύπνιος μετά τις δέκα το βράδυ, αλλά μέσα στο περιβάλλον του κινηματογράφου ο ταξιθέτης είναι η εξουσία. Έτσι, όταν σας πει να σταματήσετε να στέλνετε μηνύματα κατά τη διάρκεια της ταινίας, υπακούτε. Υπακοή είναι η τάση να κάνουμε αυτό που μας υπαγορεύει η εξουσία. Γιατί υπακούμε στην εξουσία; Λοιπόν, εντάξει, μερικές φορές έχουν όπλα. Αλλά ενώ η εξουσία μπορεί συχνά να έχει τη δυνατότητα να μας ανταμείψει ή να μας τιμωρήσει, οι έρευνες υποστηρίζουν ότι μεγάλο μέρος από την επιρροή της είναι κανονιστική (Tyler, 1990). Ο ψυχολόγος Stanley Milgram (1963) κατέδειξε αυτό το γεγονός σε ένα από τα πλέον διαβόητα πειράματα στην ιστορία της Ψυχολογίας. Οι συμμετέχοντες σε αυτό το πείραμα συνάντησαν έναν μεσήλικα άνδρα που τους συστήθηκε ως συμμετέχων, αλλά που στην πραγματικότητα ήταν ένας εκπαιδευμένος ηθοποιός. Ένας ερευνητής, ο οποίος φορούσε ρόμπα εργαστηρίου, εξήγησε ότι ο συμμετέχων θα έπαιζε τον ρόλο του δασκάλου και ο ηθοποιός θα έπαιζε τον ρόλο του μαθητή. Ο δάσκαλος και ο μαθητής θα βρίσκονταν σε διαφορετικά δωμάτια, ο δάσκαλος θα διάβαζε λέξεις στον μαθητή από ένα μικρόφωνο και ο μαθητής μετά θα επαναλάμβανε τις λέξεις στον δάσκαλο. εάν ο μαθητής έκανε ένα λάθος, ο δάσκαλος θα πίεζε ένα κουμπί το οποίο θα χορηγούσε ηλεκτροσόκ στον μαθητή (βλ. Σχήμα 12.10). Το μηχάνημα του ηλεκτροσόκ (το οποίο προφανώς ήταν ψεύτικο) είχε 30 διαφορετικά επίπεδα ηλεκτροσόκ, τα οποία κυμαίνονταν από 15 volt (που έφερε την ένδειξη «ελαφρύ σοκ») έως 450 volt (που έφερε την ένδειξη «Κίνδυνος. Σοβαρό σοκ»). Αφού δέθηκε ο μαθητής με ιμάντες στην καρέκλα του, ξεκίνησε το πείραμα. Όταν ο μαθητής έκανε το πρώτο του λάθος, ο συμμετέχων έκανε το καθήκον του

Γιατί κάνουμε ό,τι μας λένε οι άλλοι;

Υπακοή (Obedience) Η τάση να κάνουμε αυτό που μας υπαγορεύει η εξουσία.

Philip G. Zimbardo, Inc.

Υπακοή

Το 1971, ο ψυχολόγος Philip Zimbardo έχτισε μια ψεύτικη φυλακή στο υπόγειο του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ και κάλεσε φοιτητές να παίξουν τους ρόλους είτε του φυλακισμένου είτε του δεσμοφύλακα. Έξι ημέρες αργότερα αναγκάστηκε να σταματήσει τη μελέτη του, διότι πολλοί από τους δεσμοφύλακες είχαν γίνει τόσο βίαιοι προς τους φυλακισμένους που φοβήθηκε για την ασφάλεια των «φυλακισμένων» (Haney, Banks, & Zimbardo, 1973).

και του χορηγούσε ένα ηλεκτροσόκ 15 volt. Καθώς ο μαθητής έκανε περισσότερα λάθη, δεχόταν περισσότερα ηλεκτροσόκ. Όταν ο συμμετέχων χορήγησε ηλεκτροσόκ 75 volt, ο μαθητής φώναξε από πόνο. Στα 150 volt ο μαθητής ούρλιαζε: «Βγάλτε με από εδώ. Αρνούμαι να συνεχίσω!». Με κάθε ηλεκτροσόκ, οι κραυγές του μαθητή γίνονταν περισσότερο αγωνιώδεις. Μετά τα 330 volt σταμάτησε να αντιδρά εντελώς. Οι συμμετέχοντες φυσικά αναστατώθηκαν από όλο αυτό και συνήθως ζητούσαν από τον πειραματιστή να σταματήσει το πείραμα, αλλά εκείνος απλά απαντούσε: «Δεν έχεις επιλογή. Πρέπει να συνεχίσεις». Ο πειραματιστής ουδέποτε απείλησε τον συμμετέχοντα με οποιαδήποτε τιμωρία. Αντίθετα, στεκόταν εκεί με τα χαρτιά στο χέρι και με ηρεμία έλεγε στον συμμετέχοντα να συνεχίσει. επομένως, τι έκαναν οι συμμετέχοντες; Το 80% των συμμετεχόντων συνέχισαν να χορηγούν ηλεκτροσόκ στον μαθητή, ακόμα και όταν φώναζε, παραπονιόταν, εκλιπαρούσε και μετά δεν αντιδρούσε. Και το 62% από αυτούς συνέχισαν μέχρι τέλους, χορηγώντας την υψηλότερη δυνατή τάση. Παρόλο που το πείραμα του

Kef_12.qxp_vanderwalle 10/1/18 1:50 AM Page 528



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

© 1965 by Stanley Milgram

© 1965 by Stanley Milgram

528

ΣΧΗΜΑ 12.10 Μελέτες Υπακοής του Milgram Ο μαθητής (αριστερά) καθώς συνδέεται στη γεννήτρια ηλεκτροσόκ (δεξιά) που χρησιμοποιήθηκε στις μελέτες υπακοής του Stanley Milgram.

Milgram διεξήχθη σχεδόν μισό αιώνα πριν, μια πρόσφατη αναπαραγωγή του αποκάλυψε περίπου το ίδιο ποσοστό υπακοής (Burger, 2009). Ένα φυσιολογικό άτομο θα έκανε ηλεκτροπληξία σε έναν άγνωστο απλά και μόνο γιατί ένας τύπος με άσπρη ρόμπα εργαστηρίου τού είπε να το κάνει; Απ’ ό,τι φαίνεται, η απάντηση είναι «ναι» – αρκεί το να είσαι φυσιολογικός σημαίνει να είσαι ευαίσθητος προς τις νόρμες. Οι συμμετέχοντες σε αυτό το πείραμα γνώριζαν ότι το να πονάς τους άλλους δεν είναι πάντα λάθος: Οι γιατροί κάνουν οδυνηρές ενέσεις και οι δάσκαλοι δίνουν οδυνηρά διαγωνίσματα. Υπάρχουν πολλές καταστάσεις όπου είναι επιτρεπτό να κάνεις κάποιον να υποφέρει. Η ήρεμη συμπεριφορά του ερευνητή και οι επίμονες οδηγίες του έδειχναν ότι αυτός, και όχι ο συμμετέχων, ήξερε τι ήταν κατάλληλο σε αυτή τη συγκεκριμένη κατάσταση, και έτσι ο συμμετέχων έκανε ό,τι διέταξε η εξουσία.

Το Κίνητρο της Ακρίβειας: Το να Έχεις Δίκιο Είναι Καλύτερο από το να Έχεις Άδικο

εάν γνωρίζεις δύο πράγματα –ένα, ότι τα μήλα είναι νόστιμα, και δύο, πως υπάρχουν μήλα στο ψυγείο–, τότε ξέρεις ακριβώς τι να κάνεις όταν πεινάς. Ανοίγεις το ψυγείο! Οι πράξεις βασίζονται και σε μία στάση, η οποία είναι μια ανθεκτική θετική ή αρνητική αξιολόγηση ενός αντικειμένου ή γεγονότος, και σε μία πεποίθηση, η οποία είναι μια σταθερή γνώση σχετικά με ένα αντικείμενο ή γεγονός. Οι στάσεις μάς λένε τι θα έπρεπε να κάνουμε («Φάε ένα μήλο γιατί τα μήλα είναι νόστιμα») και οι πεποιθήσεις μάς λένε με ποιον τρόπο να το κάνουμε («Ξεκίνα ανοίγοντας το ψυγείο, γιατί εκεί βρίσκονται τα μήλα»). Έτσι, εάν οι στάσεις ή οι πεποιθήσεις είναι ανακριβείς, τότε οι πράξεις μας εί-

ναι πιθανό να αποβούν άκαρπες. Λόγω του ότι βασιζόμαστε υπερβολικά στις στάσεις μας και τις πεποιθήσεις μας, δεν είναι απορίας άξιο ότι υπάρχει κίνητρο να έχουμε τις σωστές στάσεις και πεποιθήσεις. Και όπως θα δούμε στη συνέχεια, η κοινωνική επιρροή συχνά απευθύνεται σε αυτό το βασικό κίνητρο.

Πληροφοριακή Επιρροή

εάν όλοι οι άνθρωποι που βρίσκονται μέσα σε ένα εμπορικό κέντρο αρχίσουν να ουρλιάζουν και να τρέχουν προς την έξοδο, πιθανώς θα τους ακολουθήσετε – όχι γιατί φοβηθήκατε ότι θα σας υποτιμήσουν αν δεν το κάνετε, αλλά διότι η συμπεριφορά τους υποδεικνύει ότι υπάρχει κάτι το οποίο πρέπει να αποφύγετε. Η πληροφοριακή επιρροή είναι ένα φαινόμενο τα οποίο προκύπτει όταν η συμπεριφορά ενός άλλου ατόμου παρέχει πληροφορίες σχετικά με το τι είναι σωστό. Μπορείτε εσείς οι ίδιοι να παρατηρήσετε τη δύναμη της πληροφοριακής επιρροής με τον εξής τρόπο: Σταθείτε στη μέση του πεζοδρομίου, στρέψτε το κεφάλι σας προς τα πίσω και αρχίστε να κοιτάτε

Με ποιον τρόπο είμαστε μόνιμοι στόχοι της πληροφοριακής επιρροής;

Στάση (Attitude) Μια ανθεκτική θετική ή αρνητική αξιολόγηση ενός αντικειμένου ή γεγονότος. Πεποίθηση (Belief) Μια σταθερή γνώση σχετικά με ένα αντικείμενο ή γεγονός. Πληροφοριακή επιρροή (Informational influence) Ένα φαινόμενο το οποίο προκύπτει όταν η συμπεριφορά ενός ατόμου παρέχει πληροφορίες σχετικά με το τι είναι σωστό.

Kef_14.qxp_vanderwalle 10/1/18 2:14 AM Page 579

Ψυχικές Διαταραχές Eπιστημονική Επιμέλεια: Αναστάσιος Σταλίκας

Αναγνωρίζοντας τις Ψυχικές Διαταραχές: Τι Είναι Παθολογικό; Αντίληψη των Ψυχικών Διαταραχών Ταξινόμηση των Ψυχικών Διαταραχών: Το DSM Αιτιότητα των Ψυχικών Διαταραχών ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ποιες Είναι οι Ψυχικές Διαταραχές σε Διάφορα Μέρη του Κόσμου; Μια Νέα Προσέγγιση για την Κατανόηση των Ψυχικών Διαταραχών: Το RDoC Κίνδυνοι της Ετικετοποίησης Αγχώδεις Διαταραχές: Όταν Αναλαμβάνει ο Φόβος Φοβικές Διαταραχές Διαταραχή Πανικού Γενικευμένη Διαταραχή Άγχους Ψυχαναγκαστική - Καταναγκαστική Διαταραχή: Παγιδευμένοι σ’ Έναν Φαύλο Κύκλο Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες: Προβλήματα Μετά από Ένα Τραύμα Κατάθλιψη και Διπολική Διαταραχή: Στο Έλεος των Συναισθημάτων Καταθλιπτικές Διαταραχές Διπολική Διαταραχή

Η

Virginia Woolf άφησε το μπαστούνι που χρη-

σιμοποιούσε για τους περιπάτους της στην όχθη του ποταμού, έβαλε μια μεγάλη πέτρα στην τσέπη του παλτού της και κατευθύνθηκε προς το νερό. Το σώμα της βρέθηκε τρεις βδομάδες αργότερα. Είχε γράψει στον άντρα της: «Πολυαγαπημένε, είμαι σίγουρη ότι τρελαίνομαι πάλι… και αυτή τη φορά δεν θα αναρρώσω. Ακούω ήδη φωνές και αδυνατώ να συγκεντρωθώ. Γι’ αυτό, λοιπόν, κάνω αυτό που φαίνεται να είναι το σωστό» (Dally, 1999, σ. 182). Έτσι, λοιπόν, τελείωσε η ζωή για τη δημιουργικότατη συγγραφέα και δοκιμιογράφο, που υπήρξε ισόβιο θύμα «νευρικών κλο-

14

Σχιζοφρένεια και Άλλες Ψυχωσικές Διαταραχές: Χάνοντας την Επαφή με την Πραγματικότητα Συμπτώματα και Τύποι Σχιζοφρένειας Βιολογικοί Παράγοντες Ψυχολογικοί Παράγοντες AΛΛΕΣ ΦΩΝΕΣ

Επιτυχημένοι και Σχιζοφρενείς Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές: Από Μικροί στα Βάσανα Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος ΚΑΥΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Βέλτιστα Αποτελέσματα στη Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής Υπερκινητικότητα Διαταραχές Ελέγχου των Παρορμήσεων και της Συμπεριφοράς: Εκδραμάτιση Διαταραχές Προσωπικότητας: Φτάνοντας στα Άκρα Συμπεριφορές Αυτοτραυματισμού: Όταν το Μυαλό Στρέφεται Ενάντια στον Εαυτό Αυτοκτονική Συμπεριφορά Μη Αυτοκτονικός Αυτοτραυματισμός

νισμών», με μεταπτώσεις στη διάθεση μεταξύ επίπονης κατάθλιψης και μανιακής ευφορίας. Η κατάσταση που ταλαιπώρησε τη Woolf σήμερα είναι γνωστή ως διπολική διαταραχή. Στο ένα άκρο βρίσκονταν τα επεισόδια κατάθλιψης. Ήταν δύσθυμη και απελπισμένη, και η νόσος κάποιες φορές την ακινητοποιούσε στο κρεβάτι για μήνες. Αυτές οι περίοδοι εναλλάσσονταν με περιόδους μανίας, όπου όπως αφηγήθηκε ο άντρας της leonard: «μιλούσε σχεδόν ακατάπαυστα για 2-3 ημέρες χωρίς να ακούει οτιδήποτε της έλεγαν ή να λαμβάνει υπόψη της οποιονδήποτε ήταν στο δωμάτιο». Ο λόγος της «γινόταν εντελώς

Kef_14.qxp_vanderwalle 10/1/18 2:14 AM Page 580



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

© The Print Collector/Alamy

580

Η Αγγλίδα μυθιστοριογράφος και κριτικός Virginia Woolf (1882-1941), το 1937. Η ισόβια πάλη της με τη διπολική διαταραχή έληξε με την αυτοκτονία της, αλλά οι μανιακές φάσεις της ασθένειάς της ενίσχυσαν τη δημιουργική γραφή της.

ακατανόητος, απλά ένα συνονθύλευμα αποσυνδεδεμένων λέξεων». Στο αποκορύφωμα της μανίας τής μιλούσαν πουλιά στα ελληνικά, εμφανιζόταν ξανά η νεκρή μητέρα της και την επέπληττε, και φωνές τής έδιναν εντολή να «κάνει άγρια πράγματα». Αρνιόταν την τροφή, έγραφε σελίδες με ανοησίες και εξαπέλυε σφοδρές λεκτικές επιθέσεις στον άντρα και τους φίλους της (Dally, 1999, σ. 240). Ανάμεσα σε αυτές τις δύο φάσεις, η Woolf κατάφερνε με κάποιον τρόπο να έχει μια λαμπρή λογοτεχνική ζωή, γράφοντας εννιά μυθιστορήματα, ένα θεατρικό έργο, πέντε τόμους δοκιμίων και πάνω από δεκατέσσερις τόμους ημερολογίων και επιστολών. Σε ένα γράμμα που έγραψε σε κάποιον φίλο λέει: «Σαν εμπειρία, η τρέλα είναι συναρπαστική» (Dally, 1999, σ. 240). Το κόστος που πλήρωσε η Woolf για το μεγαλοφυές ταλέντο της, βέβαια, ήταν ακριβό. Οι ψυχικές διαταραχές μπορούν να προκαλέσουν απέραντο πόνο. ΣΕ ΑυΤΟ ΤΟ ΚΕφΑλΑιΟ ΠρωΤΑ θΑ ΑΣχΟλΗθΟυμΕ μΕ ΤΟ ΕρωΤΗμΑ: Τι είναι παθολογικό; Οι κρίσεις κα-

τάθλιψης και μανίας της Virginia Woolf και η εντέλει αυτοχειρία της σίγουρα θεωρούνται παθολογικά αν λάβει κανείς υπόψη του ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν τέτοιες εμπειρίες, αλλά κάποιες φορές και εκείνη ζούσε μια φυσιολογική ζωή. Ο απίστευτα περίπλοκος ανθρώπινος νους μπορεί να παραγάγει συμπεριφορές, σκέψεις και συναισθήματα που αλλάζουν ταχύτατα από λεπτό σε λεπτό. Πώς, λοιπόν, οι ψυχολόγοι

αποφασίζουν ότι ένα συγκεκριμένο μυαλό είναι σε σύγχυση; θα εξετάσουμε τα σημεία κλειδιά που πρέπει να λάβουμε υπόψη για να ληφθεί μια τέτοια απόφαση. Κατόπιν, η εξερεύνησή μας στις ψυχικές διαταραχές θα εστιάσει στις κύριες κατηγορίες ψυχικών διαταραχών: αγχώδεις διαταραχές, ψυχαναγκαστικές διαταραχές και διαταραχές που σχετίζονται με το τραύμα. Καταθλιπτικές και διπολικές διαταραχές. Σχιζοφρένεια και διαταραχές με έναρξη στην παιδική και εφηβική ηλικία καθώς και συμπεριφορές αυτοκακοποίησης. Καθώς θα κοιτάζουμε κάθε έναν τύπο διαταραχής, θα εξετάσουμε πώς εκδηλώνονται και τι γνωρίζουμε για τις αιτίες και τον επιπολασμό τους. Όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, η επιστημονική θεώρηση της κατανόησης των ψυχικών διαταραχών μάς παρέχει αποτελεσματικές θεραπείες, και για κάποιες άλλες διαταραχές παρέχει την ελπίδα ότι ο πόνος και η ταλαιπωρία θα μπορέσουν να εξαλειφθούν στο μέλλον.

Αναγνωρίζοντας τις Ψυχικές Διαταραχές: Τι Είναι Παθολογικό;

Ο ορισμός μιας ψυχικής διαταραχής μπορεί να φαίνεται εκ πρώτης απλός, αλλά είναι εντέλει αρκετά σύνθετος και δύσκολος (μοιάζει με τη δυσκολία που έχουμε να ορίσουμε τη «συνειδητότητα», το «στρες» ή την «προσωπικότητα»). Κάθε ακραία μεταβολή στις σκέψεις, στα συναισθήματα ή στις συμπεριφορές δεν αποτελεί ψυχική διαταραχή. Για παράδειγμα, το έντονο άγχος που βιώνεται πριν από τις εξετάσεις, η θλίψη για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή μια νύχτα με μεγάλη κατανάλωση αλκοόλ δεν σημαίνουν κατ’ ανάγκη κάτι παθολογικό. Αντίστοιχα, ένα επίμονο μοτίβο παρέκκλισης από τη νόρμα δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι το άτομο οφείλει να διαγνωσθεί με ψυχική διαταραχή. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα διαγιγνώσκαμε ψυχικές διαταραχές στα πιο δημιουργικά και διορατικά άτομα – στο καθένα που οι ιδέες του παρεκκλίνουν από εκείνες των άλλων γύρω του. Οπότε τι ορίζεται ως ψυχική διαταραχή; Ίσως σας κάνει εντύπωση, αλλά δεν υπάρχει μια αντικειμενική ομοφωνία για τον ακριβή ορισμό του όρου «ψυχική διαταραχή». υπάρχει όμως μια γενική ομοφωνία ότι η ψυχική διαταραχή μπορεί να οριστεί ως μια εμμέΨυχική διαταραχή (Mental disorder) Μια εμμένουσα ενόχληση ή δυσλειτουργία στη συμπεριφορά, στις σκέψεις ή στα συναισθήματα, που προκαλεί σοβαρή θλίψη ή βλάβη.

Kef_14.qxp_vanderwalle 10/1/18 2:14 AM Page 581

KEΦΑΛΑΙΟ 14 Ψυχικές Διαταραχές

νουσα ενόχληση ή δυσλειτουργία στη συμπεριφορά, στις σκέψεις ή στα συναισθήματα που προκαλεί σοβαρή θλίψη ή βλάβη (Stein et al., 2010· Wakefield, 2007). Ένας τρόπος να σκεφτείτε τις ψυχικές διαταραχές είναι σαν δυσλειτουργίες ή ελλείμματα ως προς τις φυσιολογικές ανθρώπινες ψυχολογικές διεργασίες που μάθατε σε αυτό το βιβλίο μέχρι τώρα. Τα άτομα με ψυχικές διαταραχές έχουν προβλήματα με την αντίληψη, τη μνήμη, τη μάθηση, το συναίσθημα, τα κίνητρα, τη σκέψη και τις κοινωνικές διεργασίες. μπορεί να αναρωτηθείτε: μα και έτσι ο ορισμός είναι πολύ γενικός, τι είδους ενοχλήσεις θεωρούνται ψυχικές διαταραχές; Πόσο καιρό πρέπει να τις έχει κανείς για να τις ονομάσουμε «εμμένουσες»; Και πόση δυστυχία ή βλάβη χρειάζεται; Όλες οι παραπάνω είναι καυτές ερωτήσεις για τις οποίες γίνεται έντονος διάλογος στο επιστημονικό πεδίο.

Αντίληψη των Ψυχικών Διαταραχών

Fowler and Wells (1895)

Από τα αρχαία χρόνια υπάρχουν αναφορές για ανθρώπους που συμπεριφέρονται παράξενα ή αναφέρουν εκκεντρικές σκέψεις ή συναισθήματα. μέχρι σχετικά πρόσφατα τέτοιες δυσκολίες γίνονταν κατανοητές σαν κατάληψη από πνεύματα ζώων ή δαιμόνων, ως αποτέλεσμα γητειάς μαγισσών ή σαμάνων, ή σαν τιμωρία του θεού για κακές πράξεις. Σε πολλές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης και της δικής μας, τα άτομα με ψυχικές παθήσεις είναι αντικείμενο φόβου και εμπαιγμού, και έχουν συχνά αντιμετωπιστεί ως εγκληματίες και έχουν τιμωρηθεί, φυλακιστεί ή καταδικαστεί σε θάνατο για το «έγκλημά» τους να αποκλίνουν από το φυσιολογικό. Τα τελευταία 200 χρόνια, αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης των ψυχικών παθήσεων έχουν εν πολλοίς αντικατασταθεί στις βιομηχανοποιημένες περιοχές του πλανήτη από το ιατρικό μοντέλο, δηλαδή την αντίληψη των ψυχικών δυσλειτουργιών ως ασθενειών οι οποίες, όπως και οι σωματικές ασθένειες, έχουν ορισμένα συμπτώματα, βιολογικές ή περιβαλλοντικές αιτίες και πιθανές θεραπείες. Η αντιμετώπιση των παθολογικών ιδεών και συμπεριφορών με τον τρόπο που

ΣΟΦΟΣ

ΑΔΑΗΣ



581

Ποιο είναι το πρώτο στάδιο για να βοηθήσουμε κάποιον με ψυχική διαταραχή;

Ιατρικό μοντέλο (Medical model) Η αντίληψη των ψυχικών δυσλειτουργιών ως ασθένειες, οι οποίες, όπως και οι σωματικές ασθένειες, έχουν ορισμένα συμπτώματα, βιολογικά και περιβαλλοντικά αίτια και πιθανές θεραπείες.

αντιμετωπίζουμε μια ασθένεια απαιτεί ότι το πρώτο βήμα είναι να ορίσουμε τη φύση του προβλήματος μέσω της διάγνωσης. Κατά τη διάγνωση, οι κλινικοί ψυχολόγοι καλούνται να προσδιορίσουν τη φύση της ψυχικής διαταραχής εκτιμώντας τις ενδείξεις (αντικειμενικά μετρήσιμους δείκτες μιας διαταραχής) και τα συμπτώματα (υποκειμενικές αναφορές συμπεριφορών, σκέψεων και συναισθημάτων) που υποδηλώνουν την ύπαρξη μιας υποκείμενης νόσου. Έτσι, για παράδειγμα, όπως ο πυρετός, το συνάχι και ο βήχας είναι συμπτώματα γρίπης, οι ακραίες μεταβολές της διάθεσης της Virginia Woolf από την απελπισία ως την έξαλλη ευφορία μπορεί να μαρτυρούν τα συμπτώματα της διπολικής διαταραχής. Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε τις διαφορές ανάμεσα σε τρεις σχετικούς γενικούς ιατρικούς όρους και όρους ταξινόμησης.

• Η διαταραχή αναφέρεται σε μια κοινή ομάδα ενδείξεων και συμπτωμάτων.

• Η νόσος είναι μια γνωστή παθολογική διαδικασία που πλήττει το σώμα.

• Η διάγνωση αναφέρεται στην απόφαση για το αν μια διαταραχή ή νόσος είναι παρούσα (Kraemer, Shrout, & rubio-Stipec, 2007).

Ουσιαστικά το γεγονός ότι γνωρίζουμε πως μια διαταραχή είναι παρούσα (π.χ. έχει διαγνωσθεί) δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι γνωρίζουμε τις υποκείμενες διαδικασίες της νόσου που έχουν φέρει ως αποτέλεσμα τις ενδείξεις και τα συμπτώματα της διαταραχής.

ΠΑΡΑΦΡΩΝ

ΒΛΑΚΑΣ

Σύμφωνα με τη θεωρία της φυσιογνωμίας, οι ψυχικές διαταραχές μπορούσαν να διαγνωστούν βάσει των χαρακτηριστικών του προσώπου. Αυτή η θεωρία θεωρείται πλέον δεισιδαιμονία, αλλά ήταν πολύ δημοφιλής έως τις αρχές του 20ού αιώνα.

Kef_14.qxp_vanderwalle 10/1/18 2:14 AM Page 582



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Simone Becchetti/Getty Images

582

Υπερβολική ντροπαλότητα ή διαταραχή κοινωνικού άγχους; Ποιες είναι ορισμένες από τις επικρίσεις του ιατρικού μοντέλου;

Η θεώρηση των ψυχικών διαταραχών ως ιατρικών προβλημάτων μάς θυμίζει πως οι άνθρωποι που υποφέρουν αξίζουν φροντίδα και θεραπεία, και όχι καταδίκη. ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες επικρίσεις σχετικά με το ιατρικό μοντέλο. Ορισμένοι ψυχολόγοι ισχυρίζονται πως δεν είναι σωστό να χρησιμοποιείται η υποκειμενική αυτοαναφορά του πελάτη αντί για αντικειμενικά τεστ της παθολογίας (όπως συμβαίνει και σε άλλους τομείς ιατρικής διάγνωσης) προκειμένου να καθοριστεί η υποβόσκουσα ασθένεια. Άλλοι ισχυρίζονται πως το μοντέλο συχνά προσδίδει έναν χαρακτήρα ιατρικό ή παθολογικό σε μια φυσιολογική ανθρώπινη συμπεριφορά. Για παράδειγμα, η υπερβολική θλίψη μπορεί να θεωρηθεί ασθένεια με την ονομασία μείζων καταθλιπτική διαταραχή, η υπερβολική ντροπαλότητα μπορεί να διαγνωστεί ως ασθένεια με την ονομασία διαταραχή κοινωνικού άγχους και η δυσκολία συγκέντρωσης στο σχολείο μπορεί να θεωρηθεί διαταραχή ελλειμματικής προσοχής - υπερκινητικότητα. Παρά το γεγονός πως υπάρχουν ορισμένοι βάσιμοι προβληματισμοί σχετικά με την τρέχουσα μέθοδο ορισμού και ταξινόμησης των ψυχικών διαταραχών, το ιατρικό μοντέλο αποτελεί αναμφισβήτητα μια τεράστια πρόοδο σε σχέση με παλαιότερες εναλλακτικές, οι οποίες έκριναν τις ψυχικές διαταραχές ως αποτέλεσμα μαγείας ή ως τιμωρία αμαρτιών.

Ταξινόμηση των Ψυχικών Διαταραχών: Το DSM

Πώς χρησιμοποιείται, λοιπόν, το ιατρικό μοντέλο προκειμένου να ταξινομήσει το ευρύ φάσμα των δυσλειτουργικών συμπεριφορών που προκύπτουν στους ανθρώπους; Οι περισσότεροι άνθρωποι που εργάζονται πάνω στις ψυχικές διαταραχές χρησιμοποιούν ένα τυποποιημένο σύστημα ταξινόμησης των ψυχικών δια-

ταραχών γνωστό ως Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) ή αλλιώς DSM. Πρόκειται για ένα σύστημα ταξινόμησης που περιγράφει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τα οποία χρησιμοποιούνται για τη διάγνωση κάθε αναγνωρισμένης ψυχικής διαταραχής και υποδεικνύει πώς να ξεχωρίζουμε μια διαταραχή από άλλα παρόμοια προβλήματα. Κάθε διαταραχή ορίζεται και ονομάζεται σαν να ήταν μια ξεχωριστή ασθένεια. Η αρχική εκδοχή του DSM, η οποία δημοσιεύτηκε το 1952, παρείχε μια κοινή γλώσσα αναφοράς για τις διαταραχές. Επρόκειτο για μια σημαντική πρόοδο στη μελέτη των ψυχικών διαταραχών· ωστόσο, τα διαγνωστικά κριτήρια σε αυτούς τους πρώτους τόμους ήταν ακόμα συχνά ασαφή. με το πέρασμα του χρόνου, αναθεωρημένες εκδόσεις του DSM μεταλλάχθηκαν από ασαφείς περιγραφές των ψυχικών διαταραχών σε πολύ λεπτομερείς λίστες συμπτωμάτων (ή διαγνωστικών κριτηρίων), οι οποίες έπρεπε να είναι παρούσες προκειμένου να διαγνωστεί μια διαταραχή. Για παράδειγμα, προκειμένου να διαγνωστεί κάποιος με κατάθλιψη, δεν αρκεί να είναι απλώς υπερβολικά θλιμμένος (για τουλάχιστον δύο εβδομάδες), αλλά θα πρέπει να εμφανίζει τουλάχιστον πέντε από τα συμφωνημένα εννέα συμπτώματα της κατάθλιψης (π.χ. μειωμένο ενδιαφέρον για συνήθως ευχάριστες δραστηριότητες, σημαντική απώλεια ή προσθήκη σωματικού βάρους, σημαντικά αυξημένος ή μειωμένος ύπνος, απώλεια ενέργειας, συναισθήματα ανικανότητας ή ενοχής, δυσκολία συγκέντρωσης). Η χρήση αυτών των λεπτομερών λιστών με συμπτώματα για περισσότερες από 200 διαταραχές οδήγησε σε κατακόρυφη αύξηση της αξιοπιστίας, ή συνέπειας, της διάγνωσης ψυχικών διαταραχών. Δύο κλινικοί ψυχολόγοι, οι οποίοι εξέταζαν τον ίδιο ασθενή, μπορούσαν πλέον να συμφωνήσουν σχετικά με το ποιες ψυχικές διαταραχές ήταν

Με ποιον τρόπο έχει αλλάξει το DSM με το πέρασμα του χρόνου;

Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM) (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders [DSM]) Ένα σύστημα ταξινόμησης που περιγράφει τα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται για τη διάγνωση κάθε αναγνωρισμένης ψυχικής διαταραχής και υποδεικνύει πώς μπορεί να διαχωριστεί η διαταραχή από άλλα παρόμοια προβλήματα.

Kef_14.qxp_vanderwalle 10/1/18 2:14 AM Page 583

KEΦΑΛΑΙΟ 14 Ψυχικές Διαταραχές

583

Η ψυχολογική προσέγγιση επικεντρώνεται στη δυσπροσαρμοστική μάθηση και αντιμετώπιση, στις γνωστικές παρερμηνείες, τις μη λειτουργικές απόψεις και τα ενδοπροσωπικά προβλήματα. Η κοινωνική προσέγγιση ασχολείται με τη φτωχή κοινωνικοποίηση, τα στρεσογόνα γεγονότα της ζωής και τις πολιτισμικές και κοινωνικές αδικίες. Η πολυπλοκότητα των αιτιωδών παραγόντων υποδεικνύει ότι διαφορετικά άτομα μπορεί να βιώσουν μια παρεμφερή ψυχική διαταραχή (π.χ. κατάθλιψη) για διαφορετικούς λόγους. Ένας άνθρωπος μπορεί να πέσει σε κατάθλιψη ως αποτέλεσμα

Terry Schmidbauer/Getty Images

παρούσες, αυξάνοντας σημαντικά την αξιοπιστία της διαγνωστικής διαδικασίας (και τους τομείς της Ψυχιατρικής και Κλινικής Ψυχολογίας). Τον μάιο του 2013, ο Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία εξέδωσε την πέμπτη και τελευταία έκδοση του DSM, το DSM-5. Το DSM-5 περιγράφει 22 κύριες κατηγορίες οι οποίες περιέχουν περισσότερες από 200 διαφορετικές ψυχικές διαταραχές, με τα συγκεκριμένα κριτήρια που πρέπει να πληρούνται ώστε ένα άτομο να μπορεί να διαγνωστεί με τη συγκεκριμένη διαταραχή (βλ. Πίνακα 14.1). Επιπλέον, υπάρχει ένας τομέας αφιερωμένος σε πολιτισμικές πλευρές που αφορούν τη διάγνωση ψυχικών διαταραχών. μελέτες σε μεγάλα, αντιπροσωπευτικά δείγματα του πληθυσμού των ΗΠΑ αποκαλύπτουν πως περίπου οι μισοί Αμερικανοί αναφέρουν να έχουν βιώσει τουλάχιστον μία ψυχική διαταραχή κατά τη διάρκεια της ζωής τους (Kessler, Berglund et al., 2005). Και οι περισσότεροι από εκείνους που αναφέρουν κάποια ψυχική διαταραχή (μεγαλύτερη του 80%) αναφέρουν συννοσηρότητα, η οποία αναφέρεται στη συνύπαρξη δύο ή περισσότερων διαταραχών σε ένα άτομο (gadermann et al., 2012).



Αιτιότητα των Ψυχικών Διαταραχών

Το ιατρικό μοντέλο των ψυχικών διαταραχών υποστηρίζει ότι η γνώση της ψυχικής διαταραχής κάποιου είναι χρήσιμη επειδή κάθε δεδομένη κατηγορία ψυχικής νόσου ενδέχεται να έχει μια ξεχωριστή αιτία. με άλλα λόγια, ακριβώς όπως οι διαφορετικοί ιοί ή βακτήρια ή γενετικές ανωμαλίες προκαλούν διαφορετικές σωματικές νόσους, έτσι και ένα προσδιορίσιμο πρότυπο αιτιών (ή αιτιολογία) μπορεί να υφίσταται για διαφορετικές ψυχικές διαταραχές. Το ιατρικό μοντέλο υποστηρίζει επίσης ότι κάθε κατηγορία ψυχικής διαταραχής πολύ πιθανόν να έχει μια κοινή πρόγνωση, μια τυπική πορεία στην πάροδο του χρόνου και αντίδραση στη θεραπευτική αγωγή και ίαση. Δυστυχώς, αυτό το βασικό ιατρικό μοντέλο είναι συνήθως υπεραπλουστευτικό – σπάνια μπορεί να φανεί χρήσιμο το να εστιάσουμε σε μια μοναδική αιτία που βρίσκεται στο εσωτερικό του ανθρώπου και προτείνει μία μοναδική θεραπευτική αγωγή. Αντ’ αυτού, οι περισσότεροι ψυχολόγοι λαμβάνουν υπόψη μια ολοκληρωμένη βιοψυχοκοινωνική άποψη, η οποία εξηγεί τις ψυχικές διαταραχές ως το αποτέλεσμα αλληλεπιδράσεων μεταξύ βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Στο επίκεντρο της προσοχής της βιολογικής προσέγγισης βρίσκονται οι γενετικές και επιγενετικές επιρροές, οι βιοχημικές ανισορροπίες και οι δομικές ανωμαλίες του εγκεφάλου.

Οι ψυχικές διαταραχές μπορεί να προκληθούν από βιολογικούς, ψυχολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Το μοντέλο προδιάθεσης στρες υποστηρίζει πως ένα άτομο μπορεί να έχει την προδιάθεση για κάποια ψυχική διαταραχή η οποία δεν εκφράζεται μέχρι να πυροδοτηθεί από κάποιον στρεσογόνο παράγοντα. Ας υποθέσουμε πως δύο μονοζυγωτικοί δίδυμοι (με το ίδιο γενετικό προφίλ) μεγαλώνουν στο ίδιο σπίτι (με τους ίδιους γονείς, την ίδια βασική διατροφή, την ίδια πρόσβαση σε τηλεόραση κ.λπ.). Ως έφηβοι, ο ένας δίδυμος, και όχι ο άλλος, αναπτύσσει μια ψυχική διαταραχή, όπως είναι η σχιζοφρένεια. Πώς είναι δυνατόν κάτι τέτοιο;

Γιατί η αξιολόγηση απαιτεί την εξέταση ενός αριθμού παραγόντων;

Συννοσηρότητα (Comorbidity) Η συνύπαρξη δύο ή περισσότερων διαταραχών στο ίδιο άτομο. Βιοψυχοκοινωνική άποψη (Biopsychosocial perspective) Εξηγεί τις ψυχικές διαταραχές ως το αποτέλεσμα αλληλεπιδράσεων μεταξύ βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Μοντέλο προδιάθεσης στρες (Diathesis-stress model) Μοντέλο που εισηγείται ότι ένα άτομο έχει την προδιάθεση για κάποια ψυχική διαταραχή η οποία δεν εκφράζεται μέχρι να πυροδοτηθεί από κάποιον στρεσογόνο παράγοντα.

Kef_14.qxp_vanderwalle 10/1/18 2:14 AM Page 584

584



ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Πίνακας 14.1 Κύριες κατηγορίες ψυχικών διαταραχών κατά DSM-5 1. Διαταραχές Ανάπτυξης: Συνθήκες που εμφανίζονται νωρίς στην ανάπτυξη του ατόμου και προκαλούν σημαντικές βλάβες στη λειτουργικότητά του, όπως διανοητική ανικανότητα (πρότερα γνωστή ως «νοητική καθυστέρηση»), διαταραχή αυτιστικού φάσματος και διαταραχή ελλειμματικής προσοχής - υπερκινητικότητα.

2. Φάσμα Σχιζοφρένειας και Άλλες Ψυχωσικές Διαταραχές: Ομάδα διαταραχών που χαρακτηρίζονται από έντονες διαταραχές στην αντίληψη, στον λόγο και στη σκέψη, στο συναίσθημα και στη συμπεριφορά.

3. Διπολικές και Παρόμοιες Διαταραχές: Οι εν λόγω διαταραχές περιλαμβάνουν σημαντικές διακυμάνσεις της διάθεσης –από μανία έως κατάθλιψη– και μπορεί να περιλαμβάνουν ψυχωσικές εμπειρίες, και για τον λόγο αυτό ταξινομούνται μεταξύ των ψυχωσικών και καταθλιπτικών διαταραχών στο DSM-5.

4. Καταθλιπτικές Διαταραχές: Συνθήκες που χαρακτηρίζονται από υπερβολικές και επίμονες περιόδους καταθλιπτικής διάθεσης.

5. Αγχώδεις Διαταραχές: Διαταραχές που χαρακτηρίζονται από υπερβολικό φόβο και άγχος σε βαθμό που βλάπτουν τη λειτουργικότητα του ατόμου, όπως διαταραχή πανικού, γενικευμένη αγχώδη διαταραχή και συγκεκριμένη φοβία.

6. Ψυχαναγκαστικές και Σχετικές Διαταραχές: Πρόκειται για συνθήκες που χαρακτηρίζονται από την παρουσία εμμονικής σκέψης ακολουθούμενης από ψυχαναγκαστική συμπεριφορά ως αντίδραση σε αυτή τη σκέψη.

7. Μετατραυματικές και Ψυχοπιεστικές Διαταραχές: Πρόκειται για διαταραχές που αναπτύσσονται ως αντίδραση σε κάποιο τραυματικό γεγονός, όπως είναι η αγχώδης μετατραυματική διαταραχή.

8. Διασχιστικές Διαταραχές: Σε αυτόν τον τύπο διαταραχών, η φυσιολογική λειτουργία της συνείδησης, της μνήμης ή της ταυτότητας μεταβάλλεται αιφνίδια και προσωρινά, όπως για παράδειγμα η αποσυνδετική διαταραχή ταυτότητας (πρότερα γνωστή ως «διαταραχή πολλαπλής προσωπικότητας»).

9. Διαταραχές Σωματικών Συμπτωμάτων και Σχετικές Διαταραχές: Καταστάσεις στις οποίες το άτομο βιώνει σωματικά συμπτώματα (π.χ. πόνο ή κόπωση) που σχετίζονται με σημαντικό πόνο ή πρόβλημα.

10. Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής: Προβλήματα που σχετίζονται με την τροφή, τα οποία βλάπτουν την υγεία ή τη λειτουργικότητα, όπως η ψυχογενής ανορεξία και η βουλιμία.

11. Διαταραχές Απέκκρισης: Περιλαμβάνουν ακατάλληλη απέκκριση ούρων ή κοπράνων (π.χ. ούρηση κατά τη διάρκεια του ύπνου).

12. Διαταραχές Ύπνου: Περιλαμβάνονται σοβαρές διαταραχές ύπνου, όπως η αϋπνία, η ναρκοληψία ή η άπνοια κατά τη διάρκεια του ύπνου.

13. Σεξουαλικές Δυσλειτουργίες: Προβλήματα που σχετίζονται με μη ικανοποιητική σεξουαλική δραστηριότητα, όπως είναι η στυτική διαταραχή και η πρόωρη εκσπερμάτιση.

14. Διαταραχές Ταυτότητας Φύλου: Πρόκειται για μια διαταραχή η οποία χαρακτηρίζεται από ασυνέπεια μεταξύ του βιολογικού και του κοινωνικού φύλου ενός ατόμου.

15. Διαταραχές Αποδιοργάνωσης, Ελέγχου Παρορμήσεων και Συμπεριφοράς: Καταστάσεις οι οποίες περιλαμβάνουν προβλήματα ελέγχου συναισθημάτων και συμπεριφορών, όπως είναι οι διαταραχές διαγωγής, η διαλείπουσα εκρηκτική διαταραχή και η κλεπτομανία.

16. Διαταραχές Σχετιζόμενες με τη Χρήση Ουσιών και Εξαρτήσεις: Αυτή η ομάδα διαταραχών περιλαμβάνει τη συστηματική χρήση ουσιών ή κάποια άλλη συμπεριφορά (π.χ. χαρτοπαιξία) παρά το γεγονός πως αυτού του είδους η συμπεριφορά οδηγεί σε σημαντικά προβλήματα.

17. Νευρογνωσιακές Διαταραχές: Διαταραχές της σκέψης που προκλήθηκαν από τη νόσο του Alzheimer ή κάποια εγκεφαλική βλάβη.

18. Διαταραχές Προσωπικότητας: Μακροχρόνια πρότυπα σκέψης, συναισθημάτων και συμπεριφοράς που οδηγούν σε σημαντικά προβλήματα.

19. Παραφιλίες: Καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από ακατάλληλη σεξουαλική δραστηριότητα, όπως η παιδοφιλία.

20. Άλλες Ψυχικές Διαταραχές: Πρόκειται για καταστάσεις οι οποίες δεν περιλαμβάνονται σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες, αλλά σχετίζονται με σημαντικό πόνο ή βλάβη, όπως είναι η μη συγκεκριμένη ψυχική διαταραχή λόγω μιας ιατρικής κατάστασης.

21. Διαταραχές Κίνησης Προκαλούμενες από Φάρμακα και Ανεπιθύμητες Ενέργειες Φαρμάκων: Προβλήματα που αφορούν τη σωματική κίνηση (π.χ. τρόμος, δυσκαμψία), τα οποία προκαλούνται από φαρμακευτική αγωγή.

22. Άλλες Καταστάσεις που Μπορεί να Αποτελέσουν το Επίκεντρο της Προσοχής του Κλινικού: Περιλαμβάνει προβλήματα που σχετίζονται με σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, παραμέληση, προβλήματα σχέσεων ή άλλα προβλήματα. Πηγή: Πληροφορίες Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία, 2013.

Kef_14.qxp_vanderwalle 10/1/18 2:14 AM Page 585

KEΦΑΛΑΙΟ 14 Ψυχικές Διαταραχές

βιολογικών αιτίων (π.χ. κληρονομικοί παράγοντες, ορμόνες), ψυχολογικών αιτίων (π.χ. στρεβλές πεποιθήσεις, απελπισία, φτωχές στρατηγικές αντιμετώπισης απωλειών), περιβαλλοντικών αιτίων (π.χ. στρες ή μοναξιά) ή ως αποτέλεσμα κάποιου συνδυασμού των παραπάνω παραγόντων. Και, φυσικά, η ύπαρξη πολλαπλών αιτίων σημαίνει πως μπορεί να μην υπάρχει μόνο μία θεραπευτική αντιμετώπιση. Η παρατήρηση ότι οι περισσότερες ψυχικές διαταραχές έχουν και εσωτερικά (βιολογικά και ψυχολογικά) και εξωτερικά (περιβαλλοντικά) αίτια έγινε αφορμή για τη δημιουργία μιας θεωρίας που ονομάζεται μοντέλο προδιάθεσης στρες, η οποία υποστηρίζει ότι ένα άτομο ενδέχεται να έχει την προδιάθεση για κάποια ψυχική διαταραχή που δεν εκφράζεται μέχρι να πυροδοτηθεί από κάποιον στρεσογόνο παράγοντα. Η προδιάθεση είναι ο εσωτερικός παράγοντας



585

και το στρεσογόνο γεγονός η εξωτερική πυροδότηση. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν ικανοί να αντιμετωπίσουν τις ισχυρές συγκινησιακές τους αντιδράσεις απέναντι στην τρομοκρατική ενέργεια της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. ωστόσο, για κάποιους από αυτούς που είχαν την προδιάθεση για αρνητικά συναισθήματα, ο τρόμος που επέφεραν τα γεγονότα μπορεί να συνέτριψε την ικανότητα αντιμετώπισής τους προκαλώντας αιφνίδια μια ψυχική διαταραχή. Αν και η προδιάθεση μπορεί να κληρονομηθεί, είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως η κληρονομησιμότητα δεν αποτελεί μοίρα. Ένας άνθρωπος που κληρονόμησε μια προδιάθεση μπορεί να μη συναντηθεί ποτέ με εκείνο το κατακλυσμιαίο στρες, ενώ κάποιος με μικρή γενετική τάση σε κάποια διαταραχή ενδέχεται να νοσήσει από αυτήν αν συναντηθεί με την «απαραίτητη δόση» στρες.

Πολιτισμός και Κοινωνία Ποιες Είναι οι Ψυχικές Διαταραχές σε Διάφορα Μέρη του Κόσμου; Οι ψυχικές διαταραχές που εμφανίζονται στις ΗΠΑ εμφανίζονται άραγε και σε άτομα που ζουν σε άλλα μέρη του κόσμου; Στην προσπάθειά τους να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, ο Ronald Kessler και οι συνεργάτες του ξεκίνησαν τις Έρευνες Παγκόσμιας Ψυχικής Υγείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, μια μεγάλης κλίμακας μελέτη στην οποία άνθρωποι από περίπου δώδεκα χώρες από όλο τον κόσμο αξιολογήθηκαν για την εμφάνιση

ψυχικών διαταραχών (Kessler & Üstün, 2008). Η μελέτη αποκάλυψε πως οι κύριες ψυχικές διαταραχές που εμφανίζονται στις ΗΠΑ – όπως είναι η κατάθλιψη, το άγχος, η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής - υπερκινητικότητα και η χρήση ουσιών– εμφανίζονται και σε χώρες και κουλτούρες σε ολόκληρο τον κόσμο. Τέτοιες διαταραχές αναφέρονται σε διαφορετικά ποσοστά σε διαφορετικές χώρες (άτομα στις ΗΠΑ ανέφεραν τα υψηλότερα ποσοστά ψυχικών διαταραχών), αλλά η κατάθλιψη και το άγχος είναι πάντα οι πιο κοινές και ακολουθούν οι διαταραχές ελέγχου παρορμήσεων και κατάχρησης ουσιών (Kessler et al., 2007).

Διά βίου συχνότητα διαταραχές DSM-IV/CIDI στις περιοχές εμβέλειας του ΠΟΥ 50 Οποιαδήποτε Διαταραχή

45

Οποιαδήποτε Ογκώδης Διαταραχή Οποιαδήποτε Διαταραχή Διάθεσης Οποιαδήποτε Διαταραχή Ελέγχου Παρορμήσεων

35

Οποιαδήποτε Διαταραχή Κατάχρησης Ουσιών

30 25 20 ΣΣτοιχεία από Kessler et al., 2007.

Διά βίου συχνότητα (%)

40

15 10 5 0 Ηνωμένες Πολιτείες (Αμερική)

Νότια Αφρική (Αφρική)

Λίβανος (Ανατολική Μεσόγειος)

Γαλλία (Ευρώπη)

Σημείωση: Τα δεδομένα διαταραχής ελέγχου παρορμήσεων δεν είναι διαθέσιμα για τη Νότια Αμερική.

Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας (Δυτικός Ειρηνικός)