Hu m an i t as
32
Koplopers in de zorg
Gehandicaptenzorg
GGZ
Jeugdzorg
Maatschappelijke Ondersteuning
Ouderenzorg
Ziekenhuizen en klinieken
Ondersteunende organisaties
Hans Becker, bestuurder van Stichting Humanitas, startte reeds 20 jaar geleden met een eigen benadering van zorgverlening die lijnrecht inging tegen de toen heersende visie op zorg. Deze aanpak kwam wat geluk en financiën betreft aanzienlijk beter uit. Met een humane benadering en de focus op geluk en eigen regie van cliënten wordt niet alleen op kosten bespaard, maar verbetert vooral de kwaliteit van leven van cliënten.
Humanisering van de zorg Humanitas Rijnmond (33 zorgcomplexen, ± 10.000 cliënten) heeft naast de klassieke verpleeghuizen en bejaardenoorden, levensloopbestendige complexen met multiculturele woonvormen en veel cliënten uit de wijk. Hans Becker vond dat een zorgsysteem mensen geen verantwoordelijkheden en activiteiten uit handen moet nemen maar cliënten juist stimuleren en faciliteren om actief te blijven. Toen hij, hoofddocent economische organisatievormen aan de Erasmus Universiteit, in 1992 werd gevraagd als algemeen directeur van Humanitas trof hij ‘misère eilanden’ aan met gehospitaliseerde cliënten, “patiënten”: “Zodra je binnen kwam, moest je je centen afstaan, je hond werd afgemaakt en verder hoefde je niets meer te doen. Niet koken, aardappels schillen, afwassen, knoopje aannaaien. Maar de handicaps gaan wel door en als je dan niets te doen hebt, vlieg je achteruit en blijft er een miserabel leven over.” Als buitengewoon hoogleraar humanisering van de zorg aan de Universiteit voor Humanistiek probeerde Becker hier, zowel in de praktijk als wetenschappelijk, iets aan te doen. De core business werd veranderd van cure en care “er valt weinig te cureren” naar cure, care, welzijn en wonen. Er werd een eigen woningbouwcorporatie opgericht voor het levens-
loopbestendig bouwen, een restaurantketen begonnen, kunstateliers en herinneringsmusea ontwikkeld. Prof. Galjaard zegt in zijn boek, ‘Gezondheid kent geen Grenzen’: ‘Het is stimulerend Beckers geschriften te lezen omdat het laat zien dat het anders en beter kan in de ouderenzorg.’ Meer geluk en toch kostenbesparing
Becker onderkende dat de gehospitaliseerde aanpak niet alleen inhumaan werkt, maar ook onbetaalbaar wordt. Een verpleger kost ± € 0,50 ct per minuut en er zijn veel zorgminuten nodig in een dubbel vergrijzende samenleving. Bewoners voelen zich door actief te zijn prettig, houden eigenwaarde, hebben contacten en gaan minder achteruit. Tegen eenzaamheid, de grootste ouderdomszorgklacht, blijkt dit reuring hebben een perfect middel. Bovendien vergt de huidige overgeprotocolliseerde wijze van zorgverlenen een controleen handhavingapparaat dat beslag legt op de capaciteit terwijl er een steeds groter tekort is aan mensen die in de zorg willen werken. Door leuker te organiseren kunnen mensen geënthousiasmeerd worden voor werken in de zorgsector, zowel professioneel als vrijwilliger. Het moeilijkste bleek de verpleging zelf, getraind in en gericht op het ‘uit handen nemen’
“Zodra je binnen kwam, moest je je centen afstaan, je hond werd afgemaakt en verder hoefde je niets meer te doen. Niet koken, aardappels schillen, afwassen, knoopje aannaaien. Maar de handicaps gaan wel door en als je dan niets te doen hebt, blijft er een miserabel leven over.” Hans Becker, Algemeen directeur Humanitas
Koplopers in de zorg
33
Hu m an i t as
van werkzaamheden, op een volledige verzorging van de bewoners. De humanistische aanpak van medemenselijkheid en de eerbiediging van de menselijke persoonlijkheid, leidde logischerwijze tot de erkenning van het recht op, maar ook de plicht tot zelfbestemming en zelfontplooiing. De eerste slogans van Becker luidden: ‘je moet niet voor mensen zorgen, je moet zorgen dat ze voor zichzelf kunnen zorgen’, ‘helpen met de handjes op de rug’. Houdt de bewoners actief en stimuleer ze zoveel mogelijk voor zichzelf en voor elkaar te doen ‘use it or loose it’. Eigen regie en eigen werkzaamheid
Oud worden gaat gepaard met uitval van functies en toename van chronische pijn. Hier valt weinig aan te verhelpen. Dus niet de zorg moet worden gemaximaliseerd, maar het individueel welzijn, de kwaliteit van leven van alle bewoners. Eigen regie is belangrijk. De mens, hoe gehandicapt ook, wil zich immers nog altijd de baas voelen over zijn eigen leven. Beckers geïnitieerde ja-cultuur gaf hier een zekere empowerment van de gehandicapte cliënten en de familie. Om welzijn en geluk te versterken begon het benadrukken van de dingen die (nog) wél kunnen en deze vervolgens te faciliteren. Cliënten moeten beseffen dat het belangrijk is, zélf te doen, ook nieuwe dingen, zoals schilderen. Dat geeft eigenwaarde en overgebleven functies blijven overeind of komen zelfs terug. 34
Koplopers in de zorg
Becker: “Zoiets simpels als zelf je steunkousen aantrekken in plaats van zitten wachten totdat het voor je gedaan wordt is belangrijk.” De keuze tussen regels handhaven of de kwaliteit van leven bevorderen, was niet moeilijk. Het teruggeven van de eigen regie en eigen werkzaamheid vergde wèl een grote omslag van cliënten, vrijwilligers, familie en vooral medewerkers. Naast hun professionele deskundigheid, op het vlak van cure en care, werd nu ook beroep gedaan op de individuele zelfstandigheid, zelfbeschikking en zelfvertrouwen. Medewerkers blijken daarom overigens graag voor Humanitas te werken, dit betekent immers ook veel ontwikkelingsmogelijkheden en persoonlijke voldoening. Waar andere zorginstellingen worstelen om voldoende instroom van gekwalificeerd personeel te krijgen, lukte dat op Beckers manier goed en ontving Humanitas zelfs meerdere malen het (gouden) predicaat van Great Place to Work. Extended family aanpak en Ja-cultuur
Humanitas stimuleerde de ontwikkeling van verantwoordelijkheidsbesef, ten aanzien van de eigen levensvervulling, maar ook van de leefgroepen. Slechts een deel van de activiteiten werd gericht op het versterken van de autonomie en de zelfbeschikking van de individu, daarnaast ging veel inspanning naar de versterking van het groepsgevoel. Dit geldt voor zowel de bewoners, als voor de medewerkers, vrijwilligers en familie.
Gehandicaptenzorg
GGZ
Jeugdzorg
Maatschappelijke Ondersteuning
Ouderenzorg
Ziekenhuizen en klinieken
Ondersteunende organisaties
“Zoiets simpels als zelf je steunkousen aantrekken in plaats van zitten wachten totdat het voor je gedaan wordt is belangrijk.”
Humanitas richtte zich op de sociale omgeving van de cliënten, waardoor deze meer betrokken raakt bij de verzorging. De ‘extended family’, werd bewust en intens geactiveerd. De boodschap gold allereerst het eigen personeel, maar ook voor de andere stakeholders: “Ga met elkaar om als een grote familie, zonder een witte jas aan te trekken. Niet handelen vanuit ‘ze’ en ‘we’. Alsof wij, de professionals, precies weten hoe het zit en zij, de zielige oudjes, niks meer kunnen,” aldus Becker. “Als je vraaggestuurd wilt werken, moet je zeker ook de familie vragen waar zij behoefte aan hebben. De familie kent de oude cliënt al veel langer en voor vele oude, gehandicapte cliënten is de familie immers het belangrijkst, zeker als gesprekstof. “ Restaurants, kunst en dierenweides
Bewoners, familie en vrienden moeten elkaar in een plezierige omgeving ontmoeten, een omgeving die gesprekstof biedt: dierenweides waardoor de kleinkinderen graag naar opa en oma gaan,overdekte dorpspleinen met seniorenrestaurants met voor cliënten, bezoekers en wijkbewoners betaalbaar eten ‘in een fraaie en bruisende ambiance’. Inzet van vrijwilligers en familieleden bespaart niet alleen professionals, maar versterkt tevens de sociale component van de kwaliteit van leven. Becker: “het coördinerend - en verbindend vermogen binnen het sociale en professionele netwerk is cruciaal voor zorginstellingen, met name in het caregedeelte van de zorg.” Het draait allemaal om
meedenken en meepraten. Als het heden dan nog niet genoeg te praten biedt, komt Beckers laatste innovatie: de herinneringsmusea. Herinneringsmusea zijn bedoeld om via thematisch opgestelde voorwerpen uit het verleden (keuken uit 1930, huiskamer uit 1960, etc.) herinneringen op te roepen en als gezamenlijk conversation piece te gaan gebruiken. Er zijn al vijf herinneringsmusea van 400m2 opgezet en er is al één geëxporteerd naar Australië. Ook internetcafés op het overdekte dorpsplein zijn belangrijk, evenals huisdieren. Cliënten kunnen huisdieren houden,er is zelfs een leenhond beschikbaar. Hier komen preventie, empowerment en sociaalnetwerk versterking samen. Dieren uitlaten geeft bewoners beweging en zeker sociale contacten. Becker hecht enorme waarden aan een bruisende en activerende omgeving: “Als je niet goed meer loopt, niet goed meer kunt zien en je wordt doof, moet ergens over kunnen praten. Wij moeten zorgen voor beweging, afleiding, stof tot praten.” Humanitas heeft daarom ook veel kunst. Schilderijen en wandschilderingen belopen in Humanitas al in de vijf duizend. Er zijn beeldentuinen ingericht en er worden schildercursussen aangeboden. “Als bewoners plezier en gezelligheid ervaren, hebben ze minder last van pijnen en de ongemakken van ouderdom. Sociaal contact, samen dingen doen, onder de mensen zijn en met al die handicaps nog eigenwaarden hebben; dát is humanisering van de zorg. “ Koplopers in de zorg
35
Hu m an i t as
Levensloopbestendige woningen
Aantoonbare successen Inmiddels is Humanitas gegroeid van 12 vestigingen met 1200 medewerkers en 1600 vrijwilligers in 1992 naar 33 vestigingen met 3500 medewerkers en 1500 vrijwilligers, die gezamenlijk bijna 10.000 cliënten bedienen. Humanitas heeft in een relatief korte periode zestien officiële restaurants opgezet en voor zo € 350 miljoen aan levensloopbestendige complexen gebouwd, waarmee het een van de grote ontwikkelaars was in de regio Rotterdam. De heer Becker ontving voor het door hem ontwikkelde zorgconcept diverse onderscheidingen, waaronder Nationaal Zorgmanager van het jaar, de Van Borselen Penning van de gemeente Rotterdam en de Goude Lis van de provincie Zuid Holland en de Erasmus te paard penning van de Erasmusuniversiteit. Hij werd benoemd tot Officier in de Order van Oranje Nassau en verkreeg in 2011 de Global Award als Most Outstanding Thinker in Housing for over 50’s.
36
Koplopers in de zorg
Een belangrijke innovatie was de ontwikkeling van de levensloopbestendige woningen, waar de cliënt niet de benodigde zorg volgt maar de zorg de cliënt. De appartementen liggen in appartementcomplexen die bij de bouw inspelen op het groepsgevoel en conversation pieces, maar ook op zorgtechnische voorzieningen die pas later nodig zijn. De gekozen architectuur en indeling van de voorzieningen, vooral het overdekte dorpsplein, met al die faciliteiten als restaurant, bar, minisupermarket, beautysalon, internetcafé, etc, etc. maakt dat deze zorgcomplexen aantrekkelijk zijn voor jong en oud, ziek en niet ziek, rijk en arm (sociale huur, gewone huur en koop), allochtoon en autochtoon en ook voor bewoners uit de buurt. Het mengen van sociale groepen verhoogt de interactie en levendigheid. De grote verscheidenheid van woon- en leefvormen van niet zorgbehoevende senioren, tot chronische patiënten, gehandicapten en andere zorgbehoevenden is hier mede debet aan. Het is uiteraard aan de zorgorganisatie dat zodanig te organiseren dat de opbrengsten niet kleiner zijn dan de uitgaven. Maar dat valt mee! Geluk blijkt, door minder zorgvragen, prettiger werkomgeving en het aantrekken van familie en vrijwilligers, uiteindelijk goedkoop. Ondanks de ja-cultuur heeft Becker het eigen vermogen van Humanitas met tientallen miljoenen kunnen versterken.
Opvolging
Humanitas heeft zich ontwikkeld van een gehospitaliseerd instituut tot een sociale gemeenschap waarin geluk en welzijn van de bewoners opbloeien. Tegelijk is de organisatievorm, die dit mogelijk maakt, kwetsbaar. Het succes rust immers op culturele sturing met kernwaarden en cruciale vaardigheden van management en medewerkers. Deze vaardigheden culmineren in het visionair en creatief zijn, alsmede integraal verbinden en denken, terwijl de tijdgeest meer aandacht heeft voor kostenbeheersing en reductie van het zorgpakket. Als men het niet goed doet, kunnen de voorzieningen onder druk komen te staan. De geestelijke vader van het culturele sturingsmodel, de Amerikaanse professor Karl Weick heeft, blijkens een opdracht voor Becker in zijn boek ‘Managing the Unexpected’ grote bewondering voor diens poging Weicks model in de zorg toe te passen: “With deep appreciation for your work and philosophy on living in old age.” Becker (70) is niet langer de baas bij Humanitas. “eigenlijk een voorbeeld van leeftijdsdiscriminatie, maar het heeft ook positieve kanten, ik kan nu interim-management gaan doen - commissariaten of – nog leuker- toch nog eens een eigen zorgcomplex beginnen. Ook internationaal is leuk. Ik geef zo’n tiental lezingen per jaar in het buitenland, China, Australië, Amerika en het Oostblok. Ze worstelen allemaal met het probleem van de dubbele vergrijzing. Het is een prettig gevoel als ze je in Kuala Lumpur om adviezen vragen!”
Gehandicaptenzorg
GGZ
Jeugdzorg
Maatschappelijke Ondersteuning
Ouderenzorg
Ziekenhuizen en klinieken
Ondersteunende organisaties
‘Ja-cultuur’ De eigen regie vergt een positieve basishouding een ‘ja-cultuur’ waarin alle dingen (ook niet leuke) in principe mogelijk zijn. Becker is ervan overtuigd dat de heersende bureaucratie en bemoeizicht de creativiteit van professional en cliënt ondermijnt en uiteindelijk ook de betrokkenheid. Direct nee zeggen is wel gemakkelijk maar dodelijk voor een zoektocht naar mogelijkheden. Als het geluk van de bewoner uitgangspunt is en niet kostenreductie, kan de professional zich op behoeften van individuen en groepen richten. Die zijn veel te complex voor de vigerende, weerbarstige, bureaucratische regels. De proef op de som: Stel, een nieuwe bewoonster wil haar vijf honden wil meenemen. Hans Becker: Dit is toevallig gebeurd met vijf katten. Uiteindelijk wilde de nieuwe bewoonster best twee katjes afstaan aan haar nieuwe buurvrouw wier katten afgemaakt waren bij opname in het verpleeghuis. De dochter bleek bereid de oude kat van 24 jaar te houden. Iedereen gelukkig. Voor je het weet is met een positieve grondhouding (ja-cultuur) een probleem opgelost.”
Koplopers in de zorg
37