Ved hjelp av forskning, bred klinisk erfaring og en rekke praksisnære eksempler gir forfatteren svar på disse og flere spørsmål om alvorlige psykiske lidelser hos barn og unge. I boken får du innsikt i temaer som:
Kunnskap om psykoser hos barn og ungdom er sparsom. Utviklingen av en alvorlig psykisk lidelse hos unge mennesker skjer gradvis, og for helsepersonell kan møtet med denne pasientgruppen være utfordrende og fylt med dilemmaer. Boken har til hensikt å avlive myter, redusere stigma, og ikke minst gi håp til foreldre, helsepersonell, behandlere og de unge selv.
Alvorlige psykiske lidelser hos barn og ungdom
• psykoser, psykoseliknende symptomer og risikotilstander • diagnoseforståelse, diagnostisering og differensialdiagnoser • hjelpsøking og utredning • familie- og nettverkssamarbeid • betydningen av tidlig innsats
kjersti karlsen
kan barn ha psykose? Hvordan kan vi oppdage at en ungdom har psykotiske symptomer? Hvordan skal hjelpeapparatet møte unge mennesker som sliter med psykoser og alvorlige psykiske vansker?
kjersti karlsen er psykologspesialist med klinisk fordypning i barne- og ungdomspsykologi.
kjersti karlsen
Hun har arbeidet innen rusfeltet, med autisme, nevropsykologi og har erfaring fra barnevernet.
Alvorlige psykiske lidelser
De siste 12 årene har hun arbeidet med psykoser hos unge, i sengepost og ved TIPS Sør-Øst – Kompetansesenter for tidlig intervensjon ved psykoser.
hos barn og ungdom Psykoser og psykoselignende tilstander
Innhold
kapittel 1 psykoser og psykoselignende tilstander hos barn og ungdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Psykoser oppdages for sent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Bakgrunn og bokens oppbygning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Hva er en psykose? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Positive symptomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Negative symptomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Funksjonsfall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Myter kan bidra til at psykose oppdages for sent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Psykotiske symptomer er konstante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Psykotiske symptomer er observerbare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 En person i en aktiv psykose ser ustelt og rar ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Har man en psykose, kan man ikke handle rasjonelt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Hvis en person hallusinerer, kan hun ikke samtidig holde en adekvat samtale gående . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Er man traumatisert, må symptomene forstås som del av en traumelidelse . . 26 Psykotiske symptomer har ikke rot i virkeligheten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Psykotiske symptomer oppleves som fremmede og skremmende . . . . . . . . . . . 27 Forekomsten av schizofreni er konstant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Stigmatisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Kunnskapsstatus på psykoser hos barn og ungdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Varighet av ubehandlet psykose (VUP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 TIPS-prosjektet – tidlig intervensjon ved psykoser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
kapittel 2 diagnoseforståelse og diagnostisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Diagnoser er ferskvare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Nyere diagnoseforståelse: kategorier vs. dimensjoner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Psykisk lidelse eller psykisk vanske – når settes en diagnose? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Et multiaksialt system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
10 innhold Diagnose er en sekkebetegnelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Hensikten med diagnoser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Differensialdiagnoser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Komorbiditet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Strukturert utredning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Noen etiske dilemmaer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
kapittel 3 psykoselignende symptomer og risikotilstander . . . . . . . . . . 52 Psykoselignende symptomer, psykotiske symptomer og psykoselidelse . . . . . . . . 53 Et kontinuum mellom psykoselignende og psykotiske symptomer . . . . . . . . . . 54 Kulturelle forhold – hvem skal være normsettere? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Forekomsten av stemmehøring hos barn og ungdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Symptomer som gir grunn til bekymring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Fasen før psykosedebut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Prodromalfasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Selvforstyrrelser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Tidlig intervensjon og høyrisikogrupper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Hva kjennetegner personer som er i risiko for å utvikle psykose? . . . . . . . . . . . . . . 65 To ulike tilnærminger til kartlegging av høyrisiko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Fra høyrisiko til psykose? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Noen etiske betraktninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
kapittel 4 psykose hos ungdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Utvikling i ungdomsårene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Fysiologiske endringer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Ungdomsegosentrisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Gradvis utvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Psykosen som «syndrom» – et knippe av symptomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Ulike stadier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Schizofreni hos ungdom fra 13–18 år . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Forekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Affektive psykoser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Depressive symptomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Maniske symptomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Forekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Affektiv lidelse og psykose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Hvordan skille affektive lidelser og schizofreni hos ungdom? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Hvordan går det med ungdom som har en psykose? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
kapittel 5 psykoser hos barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Barns utvikling former symptomer og hvordan de uttrykkes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Symptomer ved schizofreni hos barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Desorganisert tenkning og atferd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
innhold 11 Hallusinasjoner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Tilbaketrekking og sosiale vansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Funksjonsfall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Noen fakta om Childhood Onset Schizophrenia (COS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Utviklingsmessige vansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Feildiagnostisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Hvordan går det med disse barna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Affektiv lidelse hos de yngste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Noen fakta ved affektiv lidelse hos de yngste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
kapittel 6 differensialdiagnoser og samtidige diagnoser . . . . . . . . . . . 115 Komorbiditet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Psykisk utviklingshemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Rusmisbruk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Selvskading og suicidalitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Differensialdiagnoser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Organiske tilstander assosiert med psykose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Autismespekterforstyrrelser / gjennomgripende utviklingsforstyrrelser . . . . 125 Traumelidelser og dissosiasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Tvangslidelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Personlighetsforstyrrelser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
kapittel 7 nevrokognisjon og sårbarhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Nevrokognisjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Kognitive vansker ved psykoser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Kognitive vansker hos ungdom med schizofreni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Sammenligning mellom ungdom med schizofreni og affektiv lidelse . . . . . . . 144 Sosial kognisjon og «theory of mind» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Schizofreni – en nevroutviklingsforstyrrelse? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Stress–sårbarhetsmodellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Hva menes med sårbarhet? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Hva menes med stress? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Hva er belastende for personer med psykose? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
kapittel 8 hjelpsøking og utredning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Veien inn i hjelpeapparatet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Hindre på veien til spesialisthelsetjenesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Hvem søker hjelp og når? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Begrenset psykosekompetanse i førstelinjen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Stigmatisering og diskriminering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
12 innhold Hva kan fremme hjelpsøking? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Utredning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Å snakke med unge om psykotiske symptomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Kommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Innholdet i en utredning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Intensitet, hyppighet og varighet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Medisinske utredninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Kartlegging av kognitive ferdigheter og daglig fungering . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Formidling av diagnose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Formidling av psykoserisiko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
kapittel 9 møtet med den unge i behandling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Retningslinjer for behandling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Grunnleggende forutsetninger i møtet med den unge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Terapeutens holdninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Mål i psykoterapien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Betydningen av egenkraftmobilisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Begrense stress og kompensere for kognitive vansker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Kartlegging av stressorer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Kognitive vansker – en skjult stressor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Psykososiale tilnærminger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Psykoedukasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Kartlegging av varselsymptomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Kognitiv atferdsterapi ved psykoser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Kunst- og uttrykksterapi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Medisinering og fysisk helse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Hvis medisineringen ikke har effekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Nedtrapping og avslutning av medisinbruk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Fysisk helse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Innleggelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Tvangsinnleggelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
kapittel 10 familiesamarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Omsorgspersonene må involveres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Psykosens innvirkning på familien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Hvordan forstår omsorgspersonene det de ser? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Søsken til unge med alvorlig psykisk lidelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Familiens behov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Familieklimaets betydning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Familieklimaets betydning for barn og ungdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Psykoedukativt familiesamarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Psykoedukativt familiesamarbeid når pasienten er barn eller ungdom . . . . . . 221 Tilpasninger til barn og ungdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Den subjektive opplevelsen av psykoedukative flerfamiliegrupper . . . . . . . . . 223 Barnevernet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
innhold 13
kapittel 11 nettverk, samhandling og overganger . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Samarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Venner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Skolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Mulige tilpasninger i skolesituasjonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Hva skolen kan gjøre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Tiltak på skolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Når skal det henvises til et annet skoletilbud? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Skolen som arena for jobbing med stigma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Sammenhengen mellom skolegang, sysselsetting og psykisk helse . . . . . . . . . 239 Overgangen til psykisk helsevern for voksne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
kapittel 12 tidlig intervensjon – det nytter! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Tidlig intervensjon tilpasset ungdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Hvordan oppleves tidligintervensjonstilbudet? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Tidlig intervensjon ved høyrisiko (UHR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Tilfriskning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Brukeres definisjon av god behandling og tilfriskning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Case: Daniel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Bakgrunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Miljøterapi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Individualterapi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Familiesamarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Venner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Ansvarsgruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Overføring til psykisk helsevern for voksne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Overføring til kommune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Kriseplanen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Tilfriskningsprosessen – en lang vei å gå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 stikkord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285