20080926073422 by H2O magazine

nยบ

41ste jaargang / 26 september 2008

19 /

2008

TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

thema Aquatech 2008 INTERVIEW MET HARRY KEEREWEER REPORTAGES OVER SRI LANKA EN MADAGASCAR VENNEN KUNNEN VERZUIPEN

Water, wij zijn er gek op!

Voor een efďŹ ciĂŤnt waterplantmanagement: PGIM/Aqua U hoeft niet uit te knobbelen hoe u uw procesautomatisering zo optimaal mogelijk maakt. Dat doen wij graag voor u. En Goed! Zowel drink- als afvalwater en water qua infrastructurele werken is voor ABB al decennialang bekend gebied. Onze informatiebeheersystemen vereenvoudigen de procedures voor plantmanagement. Middels lokale en overkoepelende informatiesystemen komt belangrijke informatie vanuit de hele onderneming beschikbaar. De tool Power Generation Information Manager/Aqua is naast een data-warehouse ook een besluitvormingsplatform voor een kosten- en winstgericht operationeel beheer. Voor meer informatie neemt u contact op met onze afdeling Utilities Automation.

ABB b.v. Mon Plaisir 40 NL-4879 AN Etten-Leur Tel. +31 (0)76 5086400 E-mail customerservice.el@nl.abb.com Website www.abb.nl

Millenniumdoelen

quatech probeert dit jaar ook aandacht te besteden aan de millenniumdoelen voor drinkwater en sanitaire voorzieningen. Dat is niet gemakkelijk, omdat het bereiken van de afgesproken doelen vooral een kwestie is van het geven van prioriteiten aan de aanleg van drinkwatervoorzieningen en riolering door bestuurders en geldschieters. Juist in de arme landen, waar nog het meeste werk ligt te wachten, ontbreekt het geld. Geld uit de rijke landen blijft welkom, maar het beheer moet ter plekke door de gebruikers opgepakt worden. Eén van de congressen tijdens Aquatech gaat over de stand van zaken rond de millenniumdoelen. De aanwezigen zullen geen enkel probleem hebben met een hoger ambitieniveau. Maar zij zijn niet

H2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H2O en haar participanten: - Vereniging van Waterbedrijven in Nederland - Koninklijke Vereniging voor Waterleidingbelangen in Nederland - Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Gerda Pieters Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadres en uitgeverij Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) 427 41 65 fax (010) 473 26 40 e-mail h2o@nijgh.nl Bezoekadres: ’s-Gravelandseweg 565 3119 XT Schiedam Redactiecommissie Harry Tolkamp (voorzitter/NVA) André Struker (KVWN) Frits Vos (VEWIN) Gerda Sulmann (Kiwa Water Research) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) 427 41 54 Brigitte Laban (010) 427 41 52 Mediaorder Carola Sjoukes (010) 427 41 41 Sonja Voois (010) 427 41 40 fax (010) 473 20 00 Abonnementenservice Pauline Roos (010) 427 41 08 Tini van Schijndel (010) 427 41 08 e-mail abo@nijgh.nl fax (010) 426 27 95 Abonnementsprijs € 99,- per jaar excl. 6% BTW € 131,- per jaar voor buitenland € 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden – zonder tegenbericht – automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out Den Haag mediagroep b.v., Rijswijk Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2008 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. www.vakbladh2o.nl

degenen die de plannen moeten uitvoeren. Bij dit soort immense opgaven is het altijd moeilijk om niet gefrusteerd te raken over de trage voortgang. Optimisten zijn blij met elk project dat een groep mensen schoon water oplevert of een bruikbaar toilet. In deze uitgave vindt u voorbeelden van de situatie in een aantal (meestal) arme landen. Die voorbeelden stemmen niet vrolijk. Maar dit betekent niet dat we bij de pakken neer moeten gaan zitten. In deze uitgave vindt u ook een reportage over een land waar ondanks de nadelige gevolgen van de klimaatverandering - hoop is op een betere watervoorziening. Met dank aan onder andere een Nederlander. Peter Bielars

inhoud nº 19 / 2008 / *thema 4* / Aquatech Amsterdam 2008: de zoektocht naar schoon water

8 / Interview met Harry Keereweer Maarten Gast

/ Hybride MBR Ootmarsum presteert boven verwachting Rob Borgerink, Henk Schonewille, Jeroen Buitenweg en Dick de Vente

/ Beekherstel de Keersop onder strenge voorschriften Paul van Zandvoort, Evelien Thomas en Nico van den Berg

/ Water en sanitatie in (post-) conflictgebieden Herald Vervoorn

34 / Water in de droogte

Mariken Stolk en Johannes Odé

38 / Naar een waterleverende landbouw Peter Sloot, Marco Arts, Riek Bakker en Alfred van Hall

/ Nieuw licht op risico Legionella dankzij doorbraak in diagnostiek Rik Thijsen, Walter van der Meer, Frank Schuren en Jeroen den Boer

49* / Aquatech 2008 89 / Vennen kunnen verzuipen Emiel Brouwer, Esther Lucassen, Alfons Smolders en Jan Roelofs

/ Oppervlakkige afstroming ook van belang in het vlakke Nederland Joachim Rozemeijer en Ype van der Velde

/ Storingen als early warning systeem voor conditie van leidingnetten Kim van Daal, Mirjam Blokker, Petra Holzhaus en Dré Hendrikx

/ Prestaties van UV-reactoren te voorspellen met modellen Jan Hofman, Lanzhu Shao, Bas Wols en Guus IJpelaar

Bij de omslagfoto: (foto: Herman Wanningen)

Aquatech Amsterdam 2008: de zoektocht naar schoon water De 22e editie van Aquatech Amsterdam, dit jaar van 30 september tot en met 3 oktober, staat garant voor vier dagen van kennisoverdracht en netwerken. De bezoekers kunnen kennismaken met meer dan 150 nieuwe producten en op de hoogte blijven van de meest recente innovaties en technologieën.

“A

quatech is sinds het ontstaan in 1964 uitgegroeid van een uitstalkast voor producten tot een ontmoetingsplaats voor alle professionals in de waterindustrie”, aldus Paddy Young, Senior Product Manager Aquatech. “Schoon water is belangrijk voor iedereen en ons doel is om de beschikbaarheid ervan wereldwijd te bevorderen door samen te werken met de leidende spelers in de wereld.” “Door het opzetten van een platform voor de kennisoverdracht helpt Aquatech met de verspreiding van expertise en verbetering van de scholing”, vervolgt Young. “Het evenement geeft mensen de kans om hun ervaringen uit te wisselen over het terugdringen van de waterconsumptie, het behandelen van industrieel afvalwater en het voorkomen van verontreiniging.” Watertekort is een groeiend probleem. Toenemende perioden van droogte dwingen de industrie op zoek te gaan naar nieuwe waterbronnen. Een zeer voor de hand liggende bron is het hergebruik van het eigen afvalwater. Daarvoor zal het afvalwater vergaand gezuiverd moeten worden. Op Aquatech in Amsterdam zijn behandelingstechnieken te zien die geschikt zijn voor het opwerken van afvalwater tot nieuw proceswater, zoals omgekeerde osmose en geavanceerde zand- en actief koolfiltratie. Deze geavanceerde waterbehandelingstechnieken zijn extra interessant omdat de Europese Kaderrichtlijn Water in 2015 strengere lozingseisen in het vooruitzicht stelt. Deze technieken zuiveren het afvalwater zo vergaand dat, zodra het financieel of bedrijfsmatig uitkomt, het sluiten van de waterkringloop nog maar een kleine stap is. Een aandachtspunt op Aquatech wordt ook het energieverbruik. In toenemende mate wordt gekozen voor membraanfiltratie, maar daarvan ligt het energieverbruik - in vergelijking met biologische waterzuivering - meestal hoger. Exposanten zullen de aandacht vestigen op nieuwe energiezuinigere membraansystemen.

Meer dan 850 exposanten Op 30 september opent Aquatech Amsterdam haar deuren; er zullen meer dan 850 bedrijven deelnemen en er worden bezoekers uit meer dan 100 landen verwacht. Op de beursvloer zijn de producten verdeeld

H2O / 19 - 2008

in vijf categorieën: waterbehandeling, point of use, transport en opslag, meet- & regeltechniek en landenpaviljoens.

Vernieuwing en innovatie Tijdens de beurs zal voor de zesde maal de Aquatech Innovation Award worden uitgereikt aan de meest innovatieve inzending. De competitie is voor het eerst toegankelijk voor álle fabrikanten en producten, ook de producten die niet op het evenement worden getoond. De jury heeft dit jaar negen inschrijvingen aangewezen als mogelijke winnaar. De winnaar wordt bekendgemaakt tijdens de openingsceremonie op 29 september. De Aquatech Innovation Award is bedoeld voor het meest innovatieve product, dienst of oplossing in de branche. Onderzoek en ontwikkeling zijn van levensbelang voor de toekomst van elk bedrijf. De organisatoren van de prijs benadrukken echter dat innovatie niet alleen essentieel is voor de waterindustrie, maar voor de hele wereld. “Het belang van watertechnologie voor de complexe problemen van onze planeet spreekt voor zich”, aldus Cees Buisman (Wetsus), juryvoorzitter van de prijs. “De beschikbaarheid van schoon water voor iedereen over de hele wereld is een belangrijke voorwaarde voor

De openingstijden zijn: dinsdag 30 september woensdag 1 oktober donderdag 2 oktober vrijdag 3 oktober

10.00 - 18.00 uur 10.00 - 18.00 uur 10.00 - 18.00 uur 10.00 - 17.00 uur

economisch, sociaal en fysiek welzijn. In de komende jaren zal het aantal mensen dat geconfronteerd wordt met waterschaarste enorm stijgen. Een vergelijkbaar probleem als bij olie, maar voor water zijn geen alternatieven. Water vraagt dan ook meer dan wat dan ook om voortdurende vooruitgang wat betreft de ontwikkeling van kennis en technologie. De uitdaging hierbij is ervoor zorgen dat ons vermogen om oplossingen te implementeren gelijke tred houdt met de vorderingen. De Innovation Award stimuleert bedrijven om creatief te blijven in het zoeken naar oplossingen.”

Kennisoverdracht Niet alleen onderzoek en ontwikkeling zijn van belang. Ook kennisoverdracht is een belangrijke component van Aquatech 2008. Naast de beurs wordt parallel, door de IWA (International Water Association), een drietal congressen verzorgd.

actualiteit AquaStages Verspreid over de beursvloer zijn drie AquaStages ingericht: in hal 2 (stand 02.206), hal 4 (stand 04.201) en hal 7 (stand 07.413). Het programma van de presentaties ziet er als volgt uit:

Design and operation of membrane plants for water, wastewater, industrial effluents (1 en 2 oktober)

Eén van de IWA-congressen gaat specifiek in op het bouwen en beheren van membraaninstallaties. Gerenommeerde membraanspecialisten uit de hele wereld vertellen over de nieuwste energiezuinige membraantoepassingen, zoals de verbeterde membraanbioreactor. De conferentie is opgezet ter stimulering van internationale samenwerking voor het vergaande optimaliseren van membraanprocessen.

dinsdag 30 september 11.00-11.45 uur, hal 7: nieuwe ontwikkelingen van en met actieve kool, door J. van den Dikkenber (Norit Active Carbon). 13.00-13.45 uur, hal 2: de kosten en baten van ‘slimme’ watermeters, door Paul Holland (Severn Trent Metering Services). 14.00-14.45 uur, hal 7: ozon en chloordioxide voor microbiologische controle in koelwatersystemen, door W. Matheis (ProMinent ProMaqua). 14.00-16.45 uur, hal 2: wat doet AMREF Flying Doctors op watergebied? door J. van Oppenraay (AMREF Flying Doctors). 15.00-15.45 uur, hal 4: vermijden van leidingschade bij graafwerkzaamheden, door R. Fling (IPCO). 15.00-15.45 uur, hal 7: de gevolgen van de nieuwe eisen voor lood in drinkwater in de VS, door D. Purkiss (NSF International). woensdag 1 oktober 11.00-11.45 uur, hal 2: 11.00-11.45 uur, hal 4: 11.00-11.45 uur, hal 7: 12.00-12.45 uur, hal 2: 12.00-12.45 uur, hal 4: 12.00-12.45 uur, hal 7:

Industrial Water Treatment Systems (2 en 3 oktober)

13.00-13.45 uur, hal 2:

IWA verzorgt ook een congres over de nieuwste ontwikkelingen rond industriewater, zoals hergebruik van water, maatwerkgerichte oplossingen, vermindering van energieverbruik en verlaging van de kooldioxide-emissies.

13.00-13.45 uur, hal 4: 13.00-13.45 uur, hal 7: 14.00-14.45 uur, hal 2: 14.00-14.45 uur, hal 4:

AquaStages Drempelverlagend en geheel geïntegreerd zijn de drie AquaStages: speciale sessies over de laatste ontwikkelingen in de industrie. De bijeenkomsten vinden plaats op de beursvloer en deelname is gratis. Exposanten, mediapartijen en brancheorganisaties geven hier presentaties, workshops, demonstraties en andersoortige lezingen die de inhoud van de beurs ondersteunen.

‘Water Technology & Innovation’ Partnering Event Op 2 oktober houdt het Enterprise Europe Network-Nederland het ‘Water Technology & Innovation’ Partnering Event. Tijdens dit evenement krijgen bedrijven de gelegenheid om in vier minuten hun innovatieve technologie te presenteren. In de middag is er de mogelijkheid om deze bedrijven te ontmoeten tijdens bilaterale sessies. SenterNovem, Syntens en de EVD nemen deel aan het Enterprise Europe Network.

14.00-14.45 uur, hal 7: 15.00-15.45 uur, hal 2: 15.00-15.45 uur, hal 4: 15.00-15.45 uur, hal 7: 16.00-16.45 uur, hal 2: 16.00-16.45 uur, hal 7:

ultrasone debietmeting en de diameter van leidingen, door L. Verhoeve (KROHNE). uitdagingen voor kunststof waterleidingen, door F. van Grootheest (Georg Fischer). kennismaking met de waterbehandelingsapparatuur van Kinetico. het Water Tool Kit project om jongeren bewust(er) met water te laten omgaan, door Rogier Bakker (JCI The Netherlands). kansen en risico’s voor pompfabrikanten in India, door P. van der Sman (CBI Expert on Engineering). nieuwe inzichten in het behandelen van ketelwater met amines, door P. Gomes (BKG Water Solutions). gebruik van de SteriPEN voor het desinfecteren van water, door M. Maiden (Hydro-Photon Inc.). het voorkomen van verstoppingen van (riool)pompen door vezeldoekjes etc., door R. Uijlenbroek (Wilo AG). point-of-entry waterzuiveringssystemen met membraantechnologie, door F. van Heusden (Norit Filtrix). UV-desinfectietechniek zonder elektrodes, door Duncan Collins (Severn Trent Services). een innovatief systeem om pompen in de gaten te houden en storingen te voorspellen, door M. Rasmussen (Grundfos). de verschillende toepassingen van UV, door J. Kruithof, L. Gowman, B. Dussert en P. Overbeck. innovatieve pomp-projecten, door L. Vrielink (Nijhuis Pompen BV). kunststof afsluitkleppen reken af met traditionele problemen, door Rainer Müller (Akatherm). Europese richtlijnen voor Point-of-Use en Point-of-Entrance waterbehandelingssystemen, door R. Andrew (NSF International). presentatie van een nieuwe zuiveringstechniek die zuiverder water oplevert dan membraanzuivering, door Ben Searle (Austcorp Water Technologies). toepassingen, voordelen en nadelen van het gebruik van ozon bij waterbehandeling, door S. Baig en P. Liechti (International Ozone Association).

donderdag 2 oktober 11.00-11.45 uur, hal 2: (meet)instrumenten helpen om te begrijpen wat er in een pijplijn gebeurt, door G. van Boven (KROHNE). 11.00-11.45 uur, hal 4: nieuwe ontwikkelingen voor het koppelen van leidingen, door U. Rudischhauser (Georg Fischer). 11.00-11.45 uur, hal 7: het nut van membraanzuivering in ontwikelingslanden, door F. Knops en R. van ‘t Oever (X-Flow). 12.00-12.45 uur, hal 2: het Water Tool Kit project om jongeren bewust(er) met water te laten omgaan, door Rogier Bakker (JCI The Netherlands). 12.00-12.45 uur, hal 4: de normen en richtlijnen die bedrijven in acht moeten nemen om materiaal en apparatuur te mogen leveren die in aanraking komt met drinkwater in Canada en de VS, door Thomas Palkon (Water Quality Association). 12.00-12.45 uur, hal 7: waterkringloopsluiting bij een fabriek voor actieve kool in Schotland, door H. Leemreize (Norit Membrane Technology). 13.00-13.45 uur, hal 4: het toenemende belang van levensduurkosten bij voortstuwers, door S. Langguth (Wilo). 13.00-13.45 uur, hal 7: de toekomst van keramische membranen bij drinkwatermembranen, door K. Yambe en B. Brouwer (Metawater/RWB Water Services). 14.00-14.45 uur, hal 7: hergebruik van water, door S. Shepherd (Severn Trent Services). 15.00-15.45 uur, hal 2: vast/waterscheiding door een centrifuge waarbij geen (proces)water verloren gaat, door H. Boele (Evodos).

H2O / 19 - 2008

17, 18 & 19 maart 2009 Openingstijden: 12.00 - 20.00 uur

H2 VAKBEURS Aqua Nederland Vakbeurs is drie dagen lang hĂŠt trefpunt waar ondernemers en relaties uit de waterbranche elkaar ontmoeten. De vakbeurs richt zich op waterbehandeling, watermanagement en watertechnologie. In een sfeervolle, verkoopbevorderende ambiance kunt u zaken doen, informatie uitwisselen, contacten leggen en ideeĂŤn opdoen.

CORRESPONDENTIE-/ BEZOEKERSADRES: EVENEMENTENHAL GORINCHEM Franklinweg 2, 4207 HZ Gorinchem T (0183) 68 06 80 F (0183) 68 06 00 E info@evenementenhalgorinchem.nl I www.evenementenhalgorinchem.nl

www.evenementenhalgorinchem.nl

actualiteit Planontwerp dijkverlegging Westenholte goedgekeurd Staatssecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat gaat akkoord met het planontwerp voor het project dijkverlegging Westenholte nabij Zwolle. Het is het eerste project sinds het vaststellen van de maatregelen uit het programma Ruimte voor de Rivier in 2006 dat deze mijlpaal bereikt.

m de IJssel bij Zwolle meer ruimte te geven, verplaatst men de dijk over een lengte van 2,2 kilometer in de buurtschap Spoolde nabij Westenholte ongeveer driehonderd meter landinwaarts. Eerst wordt een nieuwe dijk aangelegd die even hoog wordt als de oude. Zodra deze klaar is, wordt de oude afgebroken. In de nieuwe uiterwaard worden extra geulen gegraven, die aansluiten op de bestaande geul in de Vreugderijkerwaard. Door deze maatregelen kan bij hoogwater meer water door de uiterwaard (en dus door de IJssel) stromen. Door de dijkverlegging moet de waterstand van de IJssel bij hoogwater met 13 centimeter dalen.

De bestaande situatie (van noord naar zuid gezien)... ...en de situatie na de voltooing van het project (van zuid naar noord gezien).

Naast vergroting van de veiligheid tegen hoogwater is in de planvorming ook nadrukkelijk aandacht voor het landschap. Dicht bij de dijk komen typisch hollandse weilanden, begraasd door runderen. Momenteel lopen de voorbereidingen voor de formele inspraakprocedures rond het bestemmingsplan en de benodigde vergunningen. Als de procedures zijn afgerond, kan de daadwerkelijke aanleg beginnen. Naar verwachting is dat in 2010. In 2015 moet het werk helemaal klaar zijn. Met de goedkeuring van de plannen door staatssecretaris Huizinga is dit het verst gevorderde plan in het kader van Ruimte voor de Rivier. Dat bleek in mei van dit jaar al, toen het planontwerp als eerste voltooid was (zie H2O nr. 11).

Aanleveren artikelen

et gebeurt helaas steeds vaker dat artikelen aangeleverd worden die nog niet compleet blijken te zijn of waarvan niet de definitieve versie verstuurd wordt. Dat schept verwarring en zorgt voor onnodig tijdverlies (als de redactie reeds begint met de verwerking van deze verhalen). Dit gebeurt tegenwoordig soms meerdere malen per dag! Een vriendelijk verzoek daarom uw bijdrage pas op te sturen als deze voor u definitief is en voorzien van eventuele illustraties conform de voorwaarden die de redactie hieraan stelt (hoge resolutie = 300 dpi en een formaat van 10 x 15 cm bij een liggende foto). Uiteraard dienen fotoâ&#x20AC;&#x2122;s en andere illustraties wanneer zij digitaal verstuurd worden, niet in een tekstbestand te zitten, maar in een los grafisch bestand (jpg-, excel-, tiff- of eps-bestand).

H2O / 19 - 2008

HARRY KEEREWEER, GEDEPUTEERDE WATER GELDERLAND:

“Waterschap als apart bestuur straks niet meer te begrijpen” De Rijn komt bij Lobith in ons land. Het is één van die basisfeiten, die je vroeger op school leerde en naar ik aanneem nog steeds leert. In ons land wil dat zeggen in de provincie Gelderland, de provincie waarin ook de vertakking van de Rijn in Waal, Neder-Rijn en IJssel plaatsvindt. Die vertakking is van wezenlijk belang voor de vorming van de delta waarin wij leven. Gelderland is de provincie die de grote watervloeden uit het stroomgebied van de Rijn als eerste voor zijn kiezen krijgt. Indrukwekkende beelden die wij ons uit 1993 en 1995 herinneren, vloeden die in de toekomst nog groter kunnen worden. Aanleiding tot een gesprek met ing. Harry Keereweer, gedeputeerde Landelijk Gebied, Water en Aandeelhouderschappen van de Provincie Gelderland in het Huis der Provincie in Arnhem, nog gebouwd met de rug naar de vlakbij voorbij stromende Neder-Rijn.

Wat is voor u de belangrijkste watertaak? “Dat is zonder twijfel de hoogwaterveiligheid. Wij hebben overigens niet alleen te maken met de Rijn, maar ook met de Maas. Wij hebben 300 kilometer rivier in onze provincie. Dat kun je niet helemaal één op één vertalen in de verantwoordelijkheid voor 600 kilometer primaire dijk, maar het zijn niet van die grote stukken, waar stuwwallen aan één zijde geen dijk nodig maken. Waterveiligheid is op het ogenblik als gevolg van de klimaatverandering een belangrijk onderwerp. De Commissie Veerman is net met zijn rapport naar buiten gekomen. Het Rijk komt binnenkort met de Nota Waterveiligheid 21e Eeuw, waarin het toekomstige hoogwaterbeleid gepresenteerd zal worden, en waarin wij zullen zien in hoeverre de regering de aanbevelingen van de Commissie Veerman overneemt.” “Doel zal zijn het beheersen van overstromingsrisico’s op lange termijn op een wijze die duurzaam is en maatschappelijk aanvaardbaar. Waartoe die uitgangspunten en de beleidskeuzes leiden, wordt vervolgens vastgelegd in het Nationaal Waterplan. Als Provincie Gelderland hebben wij vorig jaar het initiatief genomen om vooruitlopend op deze rijksplannen met onze eigen visie op de hoogwaterveiligheid in deze provincie te komen. Op basis van deze visie willen wij graag in gesprek treden met de andere overheden, met de inwoners van Gelderland en het bedrijfsleven.”

Wat zijn de hoofdpunten uit uw visie? “Belangrijk punt is dat wij bij het beheersen van het hoge water in de rivieren verder willen kijken dan onze provinciegrenzen. Met name stroomopwaarts, in de richting waar het water vandaan komt. Met de

H2O / 19 - 2008

Duitse deelstaat Nordrhein Westfalen, waar alleen al 18 miljoen mensen wonen, meer dus dan in geheel Nederland, is het overleg heel effectief gebleken. Met de vorige staatssecretaris Melanie Schultz van Haegen ben ik bij mevrouw Bärber-Höhn, de verantwoordelijke deelstaatminister, op bezoek geweest om duidelijk te maken dat wij samen moeten kijken waar je in de trits vasthouden, bergen, afvoeren het beste maatregelen kunt nemen. Dat soort contacten heeft er mede toe geleid dat er nu een Europese Hoogwaterrichtlijn is die ons verplicht om samen na te denken over de maatregelen in een stroomgebied. Als vanuit Duitsland teveel water richting Lobith wordt afgevoerd, heb je kans dat vóór Emmerich dijken breken en het water langs de oostkant van het Montferland richting IJssel stroomt. Dat wil iedereen voorkomen. Wij houden ook samen met onze waterschappen en de Duitse Kreisen hoogwateroefeningen om te ervaren waar je in rampsituaties tegenaan loopt.” “Wat de Maas betreft, vind ik dat hetzelfde moet gebeuren. De maatgevende afvoer van 3800 kubieke meter per seconde bij Borgharen nu wordt op termijn opgehoogd tot 4600 kubieke meter per seconde. Maar als dat nog meer zou kunnen worden, moeten wij kijken welke mogelijkheden er in Wallonië en in Frankrijk zijn om water vast te houden.” “Ander belangrijk punt is de vraag wat er moet gebeuren als de maatgevende Rijnafvoer toch boven de 18.000 kubieke meter per seconde uit zou komen. Wij gaan er nu vanuit dat in het traject tussen 15.000 en 18.000 kubieke meter het extra water vooral via de Waal en de IJssel wordt afgevoerd. Ik heb begrepen dat ook Veerman van dat maximum van 18.000 kubieke meter per seconde uitgaat. Daar ben

ik blij mee, want op die basis kunnen wij nu met gemeenten aan de slag. Maar mocht het toch ooit meer worden, dan is nog meer afvoeren over de IJssel onmogelijk. Dat kan niet; dat zou leiden tot desastreuze ingrepen in dat stroomdal. Meer water afvoeren is alleen mogelijk via de Waal. In het project WaalWeelde kijken wij hoe je verdere vergroting van de afvoermogelijkheden kunt laten samengaan met stedelijke en natuurontwikkeling.”

Aan wat voor maatregelen denkt u? “Ik denk aan het terugleggen van dijken op bepaalde plaatsen en het aanleggen van hoogwatergeulen. Belangrijk punt is ook dat wij ons afvragen of de huidige veiligheidsnorm die voor vrijwel het gehele gebied 1:1250 bedraagt, gehandhaafd moet worden. Voor Arnhem en Nijmegen, twee steden die steeds verder naar elkaar toegroeien, denken wij aan de norm van 1:10.000, die ook voor de Randstad gehanteerd wordt. Dat betekent dan sterkere dijken, dijken die hooguit kunnen overstromen maar niet doorbreken. Hetzelfde geldt voor de Grebbedijk, die de gehele Gelderse Vallei met Ede, Wageningen, Veenendaal en Amersfoort beschermt. Uit het vroegere karakter van die streek is de norm van 1:1250 begrijpelijk. Maar dat gebied is nu zo verstedelijkt dat je ook voor deze Grebbedijk, overigens maar negen kilometer lang, aan een beschermingsniveau van 1:10.000 zou moeten denken.” “Verder zijn wij bezig om de compartimenteringgedachte uit te werken. Eigenlijk komt dit neer op de aanleg van veiligheidsdijken, zoals de Diefdijk. Wij kijken nu naar de Betuwe. In het overleg met Duitsland staat het water dat bij een dijkdoorbraak op Duits gebied Gelderland in kan stromen, centraal. Ik noemde al de gevolgen van een doorbraak aan de rechterRijnoever bij Emmerich. Wij hebben ook de Querdamm tussen Kleef en Nijmegen, die ervoor moet zorgen dat bij een doorbraak aan de linkeroever de Ooijpolder beschermd blijft.”

Hoe staat het met de weerstand die tegen hoogwatergeulen bestond? “In de beginfase van het programma Ruimte voor de Rivier is er wel eens gezegd dat dit alleen maar plannen waren om werk voor aannemers te creëren. Dat hoor je nu niet meer. De problematiek is echt wel duidelijk. Als provincie voeren wij nu de regie bij de verdere planontwikkeling en proberen wij in goed overleg met alle betrokkenen de belangen van de landbouw te behartigen, de kwaliteit van het gebied te verhogen en hoogwaterveiligheid te creëren. Wij hebben ook bewezen dat wij als provincie goede werken kunnen maken.” “Voor Omroep Gelderland heb ik laatst gezegd: Eeuwenlang was het water onze vriend, wij woonden eraan, wij aten eruit, de rivier zorgde voor het transport. Toen hebben wij de rivier de rug toegekeerd, hebben wij ons qua vervoer bijvoorbeeld helemaal op de auto en de trein gericht. Het is nu tijd om weer met het water te gaan leven, het ruimte te geven, anders overkomt de ellende ons.”

interview Spelen de kleinere rivieren nog een rol in de hoogwaterproblematiek? “Niet ten opzichte van het hoofdsysteem. Wij hadden een plan gemaakt om de bijdrage van de oude IJssel en de Berkel aan de belasting van de IJssel met 25 procent te reduceren, maar het Rijk heeft dat plan niet overgenomen. Wij creëren nu wel extra berging om binnen die stroomgebieden meer water te kunnen opvangen en zo het waterbeheer in het gebied zelf te verbeteren. Uiteindelijk zijn zulke maatregelen wel efficiënt.”

Leeft de waterketengedachte in Gelderland? “Daar zijn wij met de gemeenten en de waterschappen volop mee bezig. Vooral in de zin dat we de onderlinge samenwerking willen verbeteren en daaruit voor alle betrokkenen voordeel willen halen, bijvoorbeeld samenwerken op het gebied van onderhoud en inkoop. Wij denken op dit moment niet aan de vorming van een apart bedrijf zoals Waternet. De situatie in Amsterdam is heel anders dan die in meer landelijke gebieden.” “Ik vind structuurdiscussies ook niet zo interessant. Het is belangrijker om kosten te besparen of de kwaliteit te verbeteren. Daar hebben de mensen wat aan. Als provincie stimuleren wij dit door extra middelen beschikbaar te stellen. De afgelopen jaren hebben we gemeenteambassadeurs aangesteld die de samenwerking tussen gemeenten en waterschappen moesten bevorderen. Daar was een half miljoen euro per jaar mee gemoeid. Wij wachten nu voorstellen af om kosten te besparen of milieu-effecten te verbeteren. Dan kijken wij hoeveel extra geld nodig is om die van de grond te krijgen.”

Is het drinkwater er ook bij betrokken? “Met Vitens kijken we vooral hoe we anders met het gebruik van het grondwater om kunnen gaan. Zoet water is goud in de grond. Door onttrekkingen op de Veluwe te verminderen hopen we sprengen en beken aan de randen weer te kunnen herstellen. We kijken samen naar het anti-verdrogingsbeleid. De capaciteit van vergunningen kan teruggebracht worden, want het bedrijf heeft nu teveel overcapaciteit. In de Achterhoek liggen enkele kwetsbare winningen. Kwetsbaar enerzijds door de nitraatproblematiek, anderzijds door de invloed op natuurterreinen. Aanvoer van water vanuit de Betuwe kan daar een oplossing betekenen. We moeten voorkomen dat in de Betuwe en de IJsselvallei zout water omhoog komt als te diep gewonnen wordt. Het zuidelijk pand van het Apeldoornskanaal heeft een dermate goede waterkwaliteit dat je dat misschien voor drinkwaterbereiding zou kunnen gebruiken.” “Met Duinwaterbedrijf Zuid-Holland probeert Provincie Gelderland ten behoeve van de inname van Maaswater bij Brakel de kassenbouw in de Bommelwaard te reguleren, daar het juiste evenwicht tussen waterkwaliteit en economie te vinden. “ “Wat de discussie over winstmaximalisatie betreft: het is de taak van een waterleidingbedrijf om drinkwater te leveren van de best mogelijke kwaliteit, niet een kwaliteit die voldoet aan de wet. Dat verlangt de burger: hoogste kwaliteit en leveringszekerheid. Provincie Gelderland heeft de winstafdracht gesteld op de rente van een tienjarige staatslening plus één procent. Dat is een redelijke vergoeding voor het ter beschikking gestelde kapitaal.”

Hoe zag uw loopbaan er tot dusverre uit? “Ik ben in 1949 geboren in Wijchen bij Nijmegen. Aan de HTS in Den Bosch studeerde ik wegen waterbouw, in Tilburg stedenbouw als post-HBO-opleiding, daarna milieukunde en bedrijfseconomische sturing. Mijn eerste baan was bij de Provincie Noord-Brabant, eerst als projectleider bij de Wegendienst, daarna bij de afdeling Planologie en uiteindelijk ben ik coördinator Bodemsanering geweest. Vanuit die ervaring ben ik in 1992 tot directeur van de BSB-Noord-Brabant benoemd (BodemSanering Bedrijfsterreinen). Die organisatie heb ik vanaf de grond opgebouwd. Later is zij gefuseerd met BSB-Limburg en BSB-Zeeland tot BSB-Zuid. Voor die tijd, van 1978 tot 1992, zat ik voor de PvdA in de gemeenteraad van Wijchen. In 2001 ben ik tussentijds in de Provinciale Staten gekomen. In 2003 ben ik voor het eerst gedeputeerde geworden. Inmiddels zit ik in mijn tweede termijn. Mijn portefeuille is het landelijk gebied, waaronder zowel landen tuinbouw als natuur, water in al zijn aspecten en aandeelhouderschappen van Vitens en Nuon met name. Ik ben lid van het bestuur van het InterProvinciaal Overleg. Ook daarin heb ik de portefeuille Water.”

Hoe kijkt u als PvdA-bestuurder aan tegen de toekomst van de waterschappen? “Dat is een gevoelige kwestie, waarover binnen de PvdA volop discussie bestaat. Mijn persoonlijke mening is dat de bestuurlijke drukte in het middenbestuur wel een punt van zorg is. Het is voor mij de

“Veiligheidsnormen voor stedelijk gebied aanscherpen”

Harry Keereweer.

vraag of in de toekomst het waterschapsbestuur zich voldoende als een apart bestuur kan blijven profileren. Wij krijgen nu eerst de waterschapsverkiezingen volgens de nieuwe opzet. Ik verwacht dat de besturen veel politieker van samenstelling zullen worden. Ik vind ook dat de kwaliteitszetels, de zetels die gereserveerd zijn voor bepaalde groeperingen, opgeheven moeten worden. Dat is geen democratisch bestuursprincipe.” “Na die eerste bestuursronde volgen in 2012 weer verkiezingen. Dan, of mogelijk nog een ronde verder in 2016, verwacht ik opnieuw discussie over de vraag of je de watertaken apart moet blijven aansturen of dat je dat beter kunt doen via een gedeputeerde met democratische controle door de Staten. Ik verwacht dat je de noodzaak van een apart bestuur op termijn niet meer aan de mensen duidelijk kunt maken. Maar dat zullen we tegen die tijd wel zien. De primaire zorg nu ligt bij de hoogwaterveiligheid.” Maarten Gast

H2O / 19 - 2008

ROYAL HASKONING

:OEK JIJ LEUKE COLLEGAÂ´S EEN INSPIRERENDE WERKOMGEVING

UITDAGENDE PROJECTEN

Â¨ EN HEB JE NOG GEEN KENNIS GEMAAKT MET 2OYAL (ASKONING !LS STARTER WIL JE JE KUNNEN ONTWIKKELEN IN JE DISCIPLINE EN ALS ONDERDEEL VAN EEN MULTIDISCIPLINAIR TEAM *E WILT ONTDEKKEN WAAR JE MOGELIJKHEDEN LIGGEN WAAR JE GOED IN BENT EN WAT JE LEUK VINDT !LS ERVAREN ADVISEUR WIL JE JE VERDER KUNNEN ONTWIKKELEN ENDOORGROEIEN *E WEET WAAR JE KRACHT LIGT EN WAT JE INSPIREERT 2OYAL (ASKONING BIEDT DEZE MOGELIJKHEDEN AAN ONDERNEMENDE CREATIEVE EN INITIATIEFRIJKE MENSEN "EN JIJ ZO IEMAND (EB JIJ WEL ZIN IN UITDAGENDE PROJECTEN MET LEUKE COLLEGAÂ´S EN EEN WERKOMGEVING WAARIN JIJ JE THUIS VOELT $E ADVIESGROEPEN 7ATER EN %COLOGIE ZOEKEN NIEUWE COLLEGAÂ´S MET PASSIE VOOR WATER +ENMERKEND VOOR ONZE TEAMS ZIJN DE GEDREVENHEID DE GROTE ZELFSTANDIGHEID WAARMEE JE KUNT WERKEN DE KANSEN DIE JE KRIJGT DE AFWISSELING IN HET WERK EN DE DIRECTE RELATIE MET ONZE KLANTEN WATERSCHAPPEN PROVINCIES WATERLEIDINGBEDRIJVEN NATUURBEHEERDERS $,' ENZ

%RVAREN 'EOHYDROLOGEN /PLEIDING 7/ MET TOT JAAR WERKERVARING 3TANDPLAATS 2OTTERDAM -AASTRICHT !MSTERDAM 'RONINGEN %NSCHEDE 3TEENWIJK

*UNIOR 'EO HYDROLOGEN /PLEIDING ("/ OF 7/ MET TOT JAAR WERKERVARING 3TANDPLAATS !MSTERDAM 2OTTERDAM -AASTRICHT $EN "OSCH 'RONINGEN %NSCHEDE 3TEENWIJK

%RVAREN !DVISEURS 7ATERBEHEER /PLEIDING 7/ MET TOT JAAR WERKERVARING 3TANDPLAATS 2OTTERDAM 'RONINGEN %NSCHEDE 3TEENWIJK

!DVISEUR 7ATERBEHEER /PLEIDING 7/ MET TOT JAAR WERKERVARING 3TANDPLAATS !MSTERDAM

%RVAREN !DVISEUR 3TEDELIJK 7ATER /PLEIDING 7/ MET TOT JAAR WERKERVARING 3TANDPLAATS $EN "OSCH

%RVAREN !DVISEUR 3EDIMENT 7ATER /PLEIDING 7/ MET TOT JAAR WERKERVARING OF MEER 3TANDPLAATS $EN "OSCH

#ONTACTPERSONEN !MSTERDAM !iRON 6ERMEULEN 2OTTERDAM %STHER "OSMAN $EN "OSCH -ARTIJN VAN %LSWIJK -AASTRICHT -ARC VAN DEN (EUVEL 'RONINGEN 3TEENWIJK %NSCHEDE ,ISETTE (EUER +IJK VOOR EEN UITGEBREIDE OMSCHRIJVING OP ONZE VACATURESITE EN KIES VOOR 2UIMTELIJKE /NTWIKKELING WWW WERKENBIJROYALHASKONING COM

WWW ROYALHASKONING COM

actualiteit Bijna helft nieuwbouw in risicogebieden Bijna de helft van de nieuwbouw, zoals die op de Nieuwe Kaart van Nederland voorkomt, staat gepland in gebieden met een overstromingsrisico als een primaire waterkering faalt. Van de bijna 1,2 miljoen woningen lopen er 517.103 de kans op overlast door overstromingen. Deze cijfers volgen uit een quickscan van het Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting (NIROV). Het NIROV vindt het zorgelijk dat bij de geplande nieuwbouw niet nu al extra maatregelen worden genomen.

et instituut heeft alle nieuwbouwlocaties tot aan 2030 doorgelicht. Daarbij is alleen gekeken naar de gevolgen van een primaire dijkdoorbraak; eventuele doorbraken bij regionale watersystemen zijn buiten beschouwing gelaten. Voor de inventarisatie is gebruik gemaakt van de Nieuwe Kaart van Nederland die afgelopen maand verscheen. Alle planvakken met de bestemming ‘wonen’ zijn geselecteerd, wat in totaal 5.747 woonvlakken opleverde. Bij vijf procent van deze vlakken is nog niet bekend hoeveel woningen gebouwd gaan worden. Op de andere 95 procent van de woonvlakken worden in totaal 1.157.726 woningen neergezet. Door deze gegevens te combineren met de overstromingsrisiciokaart van afgelopen juni, bleek dat 2.033 woonvlakken in een risicogebied liggen. Het gaat dus om minstens 517.103 woningen. Van deze woningen is verder niet onderzocht hoe groot het individuele risico en de eventuele waterdiepte is. De quickscan laat wel zien of de geplande woningen in een risicogebied liggen. Het NIROV hoopt dat daarmee een signaal wordt aangegeven aan betrokken bestuurders, beleidsmakers, plannenmakers en uitvoerders. Volgens het instituut is dat nodig. In het recent uitgekomen advies van de Deltacommissie adviseerde deze commissie nog dat waterbestendig moet worden gebouwd op terpen, op palen, drijvend of op opgehoogde gronden. Van de nieuwe woongebieden die nu op de plankaart staan, heeft slechts een fractie een waterrobuust en waterbestendig ontwerp. De quickscan en de bijbehorende kaart zijn te vinden op www.nirov.nl.

Hoe donkerder het blauw, des te hoger de waterstand bij een dijkdoorbraak. De nieuwbouwlocaties zijn in het rood aangegeven.

Hollandse Delta neemt maatregelen zettingsvloeiing Waterschap Hollandse Delta werkt op dit moment aan de versterking op het Eiland van Dordrecht West. Elke vijf jaar toetst Hollandse Delta de veiligheid van de dijken. Uit de laatste toetsingsronde bleek dat de dijk langs de Dordtsche Kil vanaf de Krabbepolder tot aan Willemsdorp op termijn niet voldoet aan de wettelijke veiligheidseisen. Reden hiervoor is een stijgende zeespiegel en een veranderend klimaat.

eze dijkverbetering is één van de 14 versterkingsprojecten die het schap uitvoert in Zuid-Holland Zuid. De helft is nu in uitvoering. Naast de risico’s van zeespiegelstijging en klimaatverandering bestaat ook het risico van zettingsvloeiing: het wegspoelen van de hellingen onder water aan de buitenzijde van de dijk. Dit komt doordat de grond is verweekt. De afgelopen periode heeft het

waterschap nader technisch onderzoek verricht naar de oorzaak van zettingsvloeiing en de invloed hiervan op de dijk. Uit de laatste gegevens van dit onderzoek blijkt dat de kans op optreden van zettingsvloeiing groter is dan in principe werd gedacht. Hollandse Delta heeft daarom samen met Rijkswaterstaat, als beheerder van rivier de Dordtsche Kil, besloten om op korte termijn maatregelen te nemen om de stabiliteit van de dijk te verbeteren.

Momenteel stelt het waterschap het dijkversterkingsplan Eiland van Dordrecht West op. Dit plan wordt volgens planning in 2010 uitgevoerd. Daaraan voorafgaand nemen Hollandse Delta en Rijkswaterstaat maatregelen tegen zettingsvloeiing. Met het uitvoeren van deze maatregelen nemen beide partijen het zekere voor het onzekere om de veiligheid van de dijk langs de Dordtsche Kil te kunnen blijven garanderen. Parallel aan het nemen van maatregelen tegen zettingsvloeiing gaat het waterschap verder met het opstellen van het versterkingsplan Eiland van Dordrecht West. De eerste resultaten van dit versterkingsplan zijn verwerkt in een startnotitie, die momenteel ter inzage ligt.

H2O / 19 - 2008

Start bouw groot bergbezinkbassin in Eindhoven In Eindhoven is op 1 september begonnen met de bouw van één van de grootste rioolwateropvangbassins in Nederland. Het bergbezinkbassin krijgt een capaciteit van acht miljoen liter water en zorgt ervoor dat het riool bij hevige regenval niet meer overstort in de Dommel.

Waterschap helpt ziekenhuis in Malawi Waterschap Brabantse Delta helpt bij de vernieuwing van een afvalwaterzuivering van het Nkhoma Ziekenhuis in het Afrikaanse Malawi. Het waterschap heeft een overeenkomst ondertekend met Simavi. De bijdrage van het schap omvat het ter plekke uitvoeren van een onderzoek naar de mogelijkheden om de zuivering te verbeteren.

et Nkhoma Ziekenhuis staat op het terrein van een grote missiepost. Op het terrein zijn ook enkele andere instellingen gevestigd zijn, zoals drie scholen en een trainingsinstituut. Het afvalwatersysteem is waarschijnlijk meer dan 50 jaar oud. Het afvalwater wordt met pijpen naar een kleine waterzuivering geleid en daar verwerkt. Mede vanwege de ouderdom van het systeem verkeert het in slechte staat. Het ziekenhuis en de instellingen zijn inmiddels enorm gegroeid. Het ziekenhuis telt 250 bedden. De huidige capaciteit van de zuivering en de riolering is te klein. Bovendien ligt de zuivering nu midden tussen de bebouwing. Het complete systeem is aan renovatie toe. Het doel is om de kwaliteit van het schoongemaakte afvalwater te verbeteren zodat er minder kans is op de uitbraak van ziekten en de belasting van het milieu afneemt.

Een impressie van het nieuwe bergbezinkbassin.

p dit moment komt overtollig water bij hevige regenval nog via een riooloverstort in de Dommel terecht. Dit water bevat ook afvalwater, wat overlast kan veroorzaken, bijvoorbeeld door stank of vissterfte. Het te bouwen bergbezinkbassin moet een einde maken aan deze ongewenste situatie. In de ondergrondse kelder waarin het overtollig water bij hevige regenval tijdelijk kan worden geborgen, bezinkt het vuil (slib). Na de regenbui, als er weer voldoende ruimte in het riool is, wordt het water

teruggepompt in de riolering en afgevoerd naar de zuivering. Daarna zorgt een automatisch spoelsysteem ervoor dat het bassin wordt gereinigd. Eerst vindt op de locatie archeologisch onderzoek plaats. In het beekdal van de Dommel en de aangrenzende zandgronden zijn al eerder archeologische vondsten gedaan. Eind 2010 moet het bergbezinkbassin in gebruik genomen kunnen worden.

Zacht water voor land van Cuijk Het kraanwater in het Land van Cuijk wordt zo’n 50 procent zachter dan nu het geval is. Brabant Water werkt momenteel aan een nieuwe onthardingsinstallatie in Veghel, waardoor het drinkwater in de regio vanaf 2011 een aanzienlijk lager kalkgehalte krijgt (van 16,8 naar 8,0 graden).

ooral inwoners van de gemeente Boxmeer en omgeving zullen die verandering gaan merken. Op dit moment krijgen zij drinkwater met de hoogste hardheid van de provincie Brabant. De onthardingsinstallatie in Veghel is één van de maatregelen van Brabant Water om de drinkwatervoorziening in het Land van Cuijk te verbeteren. De waterzuivering

H2O / 19 - 2008

Een medewerker van het waterschap voert dit najaar in samenwerking met lokale deskundigen ter plaatse onderzoek uit naar de mogelijkheden om de zuivering en de riolering te verbeteren. Op basis van de resultaten van dat onderzoek stelt hij een plan op voor de verbetering of vernieuwing van de afvalwaterzuivering. Dit plan vormt de basis voor de inzet van extra mensen en fondsenwerving.

in Boxmeer is één van de oudste in de provincie en moet vervangen worden. Daarnaast zijn er drukklachten in het noordelijk gedeelte van Cuijk door een grotere waterafzet in dit gebied in de laatste jaren. Daarom werkt Brabant Water aan een nieuwe drinkwatervoorziening voor het gebied. De bewoners zullen niets van de werkzaamheden merken.

Platform

latform-artikelen worden in de regel, als de redactie ze accepteert, na ongeveer een maand geplaatst. Op de redactie ligt een handleiding die ingaat op de opbouw van deze artikelen en de wijze waarop ze ingeleverd moeten worden. De maximale lengte bedraagt drie pagina’s (2.000 woorden), waarbij op iedere pagina één illustratie geplaatst kan worden. Wees kritisch met het gebruik van tabellen en grafieken. Deze nemen vaak veel ruimte in, zijn niet altijd verhelderend en zorgen voor saaie pagina’s die niet goed opgemaakt kunnen worden.

Tuinders Bleiswijk gaan water hergebruiken Tuinders in een gebied van 85 hectare in de Overbuurtse Polder in Bleiswijk gaan op grote schaal hun water hergebruiken. Daartoe tekenden tuinders en overheid half september de intentieovereenkomst AquaReUse. Gezamenlijk wordt bijna 1,2 miljoen euro wordt besteed om de afvalwaterstromen in het gebied te reduceren en te hergebruiken. De ondertekening markeert tevens de start van de realisatie.

it onderzoek in opdracht van betrokken partijen bleek dat waterketensluiting in de glastuinbouw mogelijk is. Door het afvalwater in het gebied te verzamelen en te zuiveren tot gietwater wordt een besparing in de kosten voor overheden en bedrijven gecombineerd met substantiĂŤle milieuvoordelen. Daarom leveren alle partijen een bijdrage aan AquaReUse. Ze streven daarbij naar maximale sluiting van de waterketen. Daarvoor wordt een zuiveringsinstallatie gerealiseerd volgens het AquaReUse-concept. Het door Aqua-Terra Nova ontwikkelde plan bestaat uit het centraal inzamelen van

afvalwater uit het glastuinbouwgebied. Na passage van de ontvangstkelder wordt het water gezuiverd in een verticaal doorstroomd helofytenfilter. Uit het gezuiverde water wordt middels membraantechnieken schoon gietwater bereid. Het gietwater wordt opgeslagen in de bodem, van waaruit de tuinders het gehele seizoen gietwater kunnen onttrekken. Het plan voorziet in een drievoudige barriĂ¨re voor ziektekiemen. Ongewenste zouten worden ook uit het water verwijderd. Het gietwater moet een alternatief bieden voor het water dat men nu, aanvullend op het hemelwater, gebruikt in de kassen.

Arcadis maakt plannen voor zwakke kustdelen

actualiteit Natuurmonumenten en Gelderland verbeteren natuur Stichting Natuurmonumenten en de provincie Gelderland maken afspraken om het landelijk gebied te verbeteren. Daarbij besteden ze ook veel aandacht aan verdroging. Van de 1.100 hectare grond die Natuurmonumenten gaat inrichten, richt ze 500 hectare zo in dat verdroging minder kans krijgt. De kosten van de verbetering dragen de provincie en Natuurmonumenten samen.

e afspraken gelden voor de periode 2008-2013. De kosten voor de inrichting in die periode bedragen 42 miljoen euro. Natuurmonumenten draagt 2,8 miljoen euro bij; het resterende bedrag komt uit de subsidieregeling Meerjarenprogramma Gelderland. Dit programma is gericht op het inrichten en beheren van diverse terreinen en projecten. Natuurmonumenten heeft al 600 hectare grond in bezit; de resterende 500 wordt met behulp van de provincie verworven. Voor de provincie is dit de derde uitvoeringsovereenkomst die wordt afgesloten in het kader van de Wet inrichting landelijk gebied. Het is de eerste overeenkomst tussen Gelderland en Natuurmonumenten. Een versnelde uitvoering van de Ecologische Hoofdstructuur, en dan met name de natte verbindingszones in Gelderland, is niet haalbaar. Gedeputeerde Staten van Gelderland wilden grond verwerven met volledige schadeloossteling om tijd te winnen. Nu blijkt dat de juridische onderbouwing daarvoor meer tijd kost dan was aangenomen. Ook vormen de te lage normkosten van het Rijk voor de inrichting van natuur een belemmering voor versnelde uitvoering. Gelderland kan voor de aanleg moeilijk een uitvoerder vinden. In overleg met de waterschappen wordt minder (natte) natuur ingericht, zodat dit betaalbaar blijft. Over de financieringsproblemen wordt overlegd met het ministerie van LNV.

Ingenieurs- en adviesbureau Arcadis gaat plannen opstellen voor drie zwakke stukken van de Nederlandse kust. Deze moeten versterkt worden. Het gaat om de Hondsbossche en Pettemer Zeewering, de kust bij Katwijk en de duinen van de Kop van Noord-Holland. Dit zijn de resterende drie zwakke kustschakels van de tien die na een toets in 2003 werden gevonden. De waarde van de drie opdrachten bedraagt circa 1,7 miljoen euro. Opdrachtgevers zijn de hoogheemraadschappen van Rijnland en Hollands Noorderkwartier.

ij Katwijk moet de primaire waterkering, die als een soort ringdijk om het oude dorp ligt, versterkt worden om de veiligheid van Zuid-Holland op de lange termijn te waarborgen. De smalle duinenrij in de Kop van Noord-Holland voldoet niet meer aan de hoge (veiligheids)eisen. Arcadis zal hiervoor

een voorkeursalternatief uitwerken dat behalve voor meer veiligheid ook de aandacht richt op de mogelijkheden op het gebied van verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. Voor de Hondsbossche en Pettemer Zeewering stelt het ingenieursbureau ten slotte een dijkversterkingsplan op. Over een lengte van ongeveer zes kilometer zijn

maatregelen noodzakelijk. De zeewering is omringd door beschermde natuurgebieden. De versterking moet daarom ook extra ruimtelijke kwaliteit bieden, met aandacht voor de natuur, het landschap, cultuurhistorie, toerisme, bereikbaarheid en woon- en leefmilieu. Maar de nadruk ligt op het creĂŤren van meer veiligheid.

H2O / 19 - 2008

Wateropgave voor bedrijventerrein in Haarlem Vanwege de toenemende bebouwing op het bedrijvenpark de Waarderpolder in Haarlem moet daar de komende jaren voorzien worden in extra oppervlaktewater. De wateropgave is berekend op 6,3 hectare. Een deel van het benodigde water kan de gemeente Haarlem vinden door de aanleg van een centrale watergang en een wadi. Door die wadi kan men het regenwater langer in het gebied vasthouden. Verder creërt de gemeente in een aangrenzend natuurgebied een waterplas waar peilfluctuaties mogelijk zijn. Tot slot ligt de wens op tafel om het resterende deel van de wateropgave te realiseren door een aantal gedempte grachten aan de zuidkant van de Waarderpolder weer open te graven. Rijnland dient deze toename aan verharding te worden gecompenseerd met 15 procent nieuw oppervlaktewater. De wateropgave, de ruimteclaim voor water, bedraagt voor de Waarderpolder dus 6,3 hectare. Een belangrijk deel van deze wateropgave kan gevonden worden in de aanleg van een centrale watergang langs een nieuwe ontsluitingsweg door de Waarderpolder. Deze krijgt een wadi als middenberm. Verder wil de gemeente een waterbergingsplas aanleggen ten oosten van het bedrijvenpark gelegen poldergebied. Een andere deeloplossing richt zich op het weer open graven van een aantal gedempte grachten in de sterk versteende woonwijk ten zuiden van de Waarderpolder. De ruimtelijke inpasbaarheid en financiële haalbaarheid van het weer open graven van deze gedempte grachten kan pas onderzocht worden wanneer in dit gebied herstructurering plaatsvindt. De nieuwe watergang krijgt deels een infiltrerende en deels een drainerende werking. Een complicerende factor bij het bepalen van de tracékeuze is de aanwezigheid van een aantal mobiele bodemverontreinigingen in de omgeving. Deze geven echter geen aanleiding om tot een andere tracékeuze te komen. Door aanpassingen aan saneringsmaatregelen of door het beperken van de invloed van de watergang kunnen de gevolgen voor de mobiele verontreinigingen worden beperkt.

e gemeente Haarlem werkt aan de vernieuwing van het bedrijvenpark de Waarderpolder. Oude bedrijfscomplexen krijgen een nieuwe bestemming, kavels worden voor nieuwe bedrijven vrijgemaakt en met de aanleg van een nieuwe ontsluitingsweg wordt de bereikbaarheid verbeterd. Hierdoor neemt de verdichting en de verharding in de Waarderpolder toe en komt het watersysteem onder druk te staan. Indien per onderdeel naar oplossingen wordt gezocht, leidt dat tot een enorme versnippering van het watersysteem. Om het gehele watersysteem op orde te krijgen en te houden, is een projectoverschrijdende aanpak van de wateropgave noodzakelijk. Hiermee wordt ook invulling gegeven aan de in het Integraal Waterplan Haarlem gewenste gebiedsgerichte benadering. Om ook in de toekomst wateroverlast tegen te gaan als gevolg van een toename van

H2O / 19 - 2008

de verharding, heeft de gemeente Haarlem samen met het Hoogheemraadschap van Rijnland en ingenieursbureau Wareco de wateropgave voor de Waarderpolder in beeld gebracht. Daarbij is tevens rekening gehouden met de eventuele gevolgen van de klimaatverandering. Vervolgens is gekeken hoe de wateropgave kan worden gerealiseerd en ruimtelijk kan worden ingepast. In de Waarderpolder vindt tot 2015/2020 een toename aan verharding plaats van ongeveer 46 hectare. Verwacht wordt dat het toepassen van watervertragende maatregelen, zoals grasdaken, halfdoorlatende verhardingen of wadi’s, bij circa vier hectare mogelijk is. De netto verhardingstoename bedraagt dan nog 42 hectare. Conform het beleid ‘waterneutraal bouwen’ van het Hoogheemraadschap van

De centrale watergang met aftakking naar de industriehaven heeft een lengte van ongeveer 2.100 meter en een breedte van vier tot elf meter. In totaal wordt daarmee ongeveer 12.000 m2 nieuw oppervlaktewater gecreëerd. Dit is goed voor het compenseren van acht hectare verharding. Naast het creëeren van extra waterberging voorziet de centrale watergang ook in de vraag naar extra bluswater. De watergang verhoogt de brandveiligheid van het bedrijvenpark. Tot slot draagt de singel in belangrijke mate bij aan de beeldkwaliteit en de belevingswaarde van de nieuwe ontsluitingsweg als centrale allee door de Waarderpolder. In de middenberm van de nieuwe Oostweg is een wadi gepland. De betrokken partijen vinden dit een goed inpasbare en relatief goedkope oplossing. De middenberm wordt verdiept aangelegd en de naastgelegen rijbanen kunnen eenvoudig op de middenberm afwateren. Voor de wadi is

achtergrond

Het bedrijventerrein de Waarderpolder in Haarlem (foto gemeente Haarlem).

een monitoringsplan opgesteld om de hydraulische en zuiverende werking de komende jaren te kunnen meten. De toename aan verhard oppervlak van de nieuwe ontsluitingsweg wordt volledig gecompenseerd door de wadi. Er vindt zelfs overcompensatie plaats ter grootte van 0,8 hectare verhard oppervlak.

Combinatie natuur en waterberging Binnen het bedrijvenpark Waarderpolder zijn onvoldoende mogelijkheden om de wateropgave volledig te realiseren. Het resterende deel van de wateropgave kan gevonden worden door regenwater af te voeren naar de Waarderplas. De Waarderplas is een natuurgebied in beheer

bij het recreatieschap Spaarnwoude en valt binnen de provinciale zoekgebieden voor waterberging. Randvoorwaarden voor het benutten van de Waarderplas voor waterberging uit het bedrijvenpark Waarderpolder zijn, dat de peilfluctuaties en de afvoerdebieten niet mogen toenemen ten opzichte van de huidige situatie. Hierbij is rekening gehouden met de klimaatverandering: een toename van de neerslag in 2050 met tien procent. Verschillende scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s zijn doorgerekend, waarbij het toekomstig oppervlak aan open water in de Waarderplas varieert. Door de huidige Waarderplas uit te breiden met 4,5 hectare tot een waterplas van 7,2 hectare kan voldoende water worden geborgen om aan de wateropgave te voldoen.

De gemeente Haarlem heeft in november 2007 ingestemd met de aanleg van de centrale watergang. De gemeenteraad zal dit najaar een besluit nemen over de realisatie ervan. Over de aanleg van de ontsluitingsweg met wadi heeft de gemeenteraad al een positief besluit genomen. De uitvoering zal voor 2010 plaatsvinden. Nader onderzoek naar de ruimtelijke en technische haalbaarheid van waterberging in de Waarderplas begint dit najaar. Erhard FĂśllmi (gemeente Haarlem) Anja van Baaren (Hoogheemraadschap van Rijnland) Johan Bouma en Anne Wietse Boer (Wareco)

advertentie

H2O / 19 - 2008

De juiste weg naar een functionele oplossing.

De Business Unit Industrie van Hansen Transmissions heeft haar productaanbod van industriĂŤle tandwielkasten uitgebreid met de Hansen M-Series, een complementaire reeks die inspeelt op de optimalisatie van toepassingsvereisten. Deze eisen, geĂŻntegreerd in de ontwerpfase, leiden tot een betrouwbare en functionele aandrijfoplossing. De reeks omvat zowel horizontale als verticale tandwielkasten die gemakkelijk te configureren zijn en hierdoor aan de eisen van een grote verscheidenheid aan toepassingen beantwoordt. Op maat gemaakte oplossingen voor grote volumes of repetitieve bestellingen zijn eveneens mogelijk. De volledige reeks van de Hansen M-Series zal begin 2009 ter beschikking zijn.

Come and see us Aandrijftechniek Utrecht (NL) Hal 11 â&#x20AC;&#x201C; Stand E020

Hansen Transmissions International nv Leonardo da Vincilaan 1 B-2650 Edegem Belgium

www.hansentransmissions.com info@hansentransmissions.com

Mocon Gent (B) Stand 8321

Tel.: +32(0)3 450 12 11 Fax: +32(0)3 450 12 20

achtergrond Hybride-MBR Ootmarsum presteert boven verwachting Waterschap Regge en Dinkel heeft in het najaar van 2007 de vernieuwde rioolwaterzuiveringsinstallatie Ootmarsum in gebruik genomen. Deze hybride rwzi bestaat uit twee parallelle straten: een conventioneel omloopsysteem met nageschakelde zandfiltratie en een membraanbioreactor (MBR). Het effluent dat de beide straten verlaat, wordt via een ecologiseringszone afgevoerd naar het ontvangende oppervlaktewater.

e rwzi Ootmarsum was een (kleine) rwzi, die niet kon worden verbouwd tot een rioolwaterpersgemaal, omdat het gezuiverde effluent in de zomer mede nodig is om het ontvangende oppervlaktewater voldoende doorstroming te geven. Doordat dit ontvangende oppervlaktewater een bestemming met hoge natuurwaarde heeft, is bij de aanpassing voor vérgaande zuiveringstechnieken gekozen. De hybride combinatie van conventioneel zuiveren met een MBR kwam bij een systeemkeuze als beste optie naar voren. De toepassing van de verschillende technieken moet er tevens toe leiden dat het Waterschap Regge en Dinkel nieuwe ervaringen opdoet. Deze zijn van belang als vanuit de Kaderrichtlijn Water mogelijk strengere effluenteisen worden opgelegd. De nieuwe rwzi heeft een gebruikelijke eerste voorbehandeling. Het ruwe rioolwater van de kern Ootmarsum en de persleiding LattropTilligte gaat gezamenlijk (met maximale aanvoer van 650 kubieke meter per uur) door een stappenrooster van zes millimeter doorsnee en een cycloon-zandvanger. Vervolgens wordt het water gelijk verdeeld naar de twee parallelle zuiveringsystemen. De helft van de aanvoer gaat rechtstreeks naar de conventionele rioolwaterzuivering, de andere helft gaat altijd naar de bufferbezinktank. Deze buffer maakt de hybride-MBR uniek. Van onderuit de bufferbezinktank wordt het influent verpompt naar de zeeftrommels, die als extra voorbehandeling voor de membraanbioreactor zijn geplaatst. De MBR heeft een maximumcapaciteit van 150 kubieke meter per uur.

Bufferbezinktank De bufferbezinktank ontvangt de helft van de aanvoer van ruw rioolwater. Indien de Afb. 1: Ontwerp hybride MBR.

aanvoer naar de tank verder stijgt, tot boven de 150 kubieke meter per uur, zal deze zich gaan vullen en uiteindelijk overstorten naar de conventionele zuiveringstraat. De voorbezonken influentstroom wordt door de conventionele zuivering behandeld; de kleinere geconcentreerde influentstroom door de MBR. Op deze manier wordt bij regenweeraanvoer de hydraulische en biologische belasting gescheiden. De bufferbezinktank is ontworpen als een rechthoekige voorbezinktank met ruimerwerk, met een inhoud van 715 kubieke meter. Deze tank is in staat om circa vier uur regenweeraanvoer te bufferen. Het legen van een volledig gevulde buffer bij droogweeraanvoer duurt circa tien uur. Het waterniveau in de bufferbezinktank wordt gemeten. Hiermee wordt de aanvoer naar de zeeftrommel en MBR geregeld. In het geval van een storing kan de tank als voorbezinktank functioneren. Het bezonken slib zal dan als vers slib rechtstreeks per as worden afgevoerd.

Droog opgestelde membranen Bij de MBR-installatie in Ootmarsum is gekozen voor een ‘droge’ opstelling van de membranen. De membraanmodules staan droog opgesteld naast de biologie. Dit is uniek in Nederland. Het membraangedeelte bestaat uit zes identieke parallel geschakelde ultrafiltratieunits. Omdat de membranen extern opgesteld staan, is geen aparte, beluchte membraantank nodig en wordt de voeding direct uit de bioreactor onttrokken. Elke unit beschikt over een eigen circulatiepomp om een constante doorstroming langs de membranen te waarborgen.

Tijdens de filtratie vindt continue beluchting plaats in de membranen, de zogenaamde AirLift. Het actief slib/luchtmengsel zorgt voor een hoge turbulentie langs het membraanoppervlak. Met behulp van de permeaatpomp wordt het permeaatdebiet geregeld. De circulatiestroom van iedere unit afzonderlijk wordt teruggevoerd naar het aërobe deel van de bioreactor. Het UF-permeaat wordt gedeeltelijk in een permeaatbuffer opgeslagen. Vervolgens wordt het via de effluentverzamelput geloosd op de ecologiseringszone. Het water in de permeaatbuffer wordt gebruikt als terugspoelwater tijdens een reguliere terugspoeling, drain of chemische reiniging.

Drain Tijdens pilotonderzoek (op de rwzi Ootmarsum tussen 2003 en 2005) bleek dat haren en andere kleine delen in de biologie kunnen samenklonteren, ondanks extra fijne voorbehandeling met een zeeftrommel. Hiervoor is de drainprocedure geïntroduceerd. De drain spoelt eventueel verzameld vuil aan de toevoer van de membranen weg. Dit gebeurt door de membraanmodule van onderen leeg te laten lopen en daarna permeaat terug te spoelen. Ook de beluchtingskappen worden op dat moment preventief gespoeld. Deze ontwikkeling heeft de bedrijfsvoering van de MBR aanzienlijk robuuster gemaakt. Naar aanleiding hiervan loopt momenteel een onderzoek om de eisen aan de voorbehandeling te versoepelen, zoals het vergroten van de poriegrootte op de zeeftrommels.

Opstart Goede ervaringen zijn opgedaan met gedetailleerde opstartplannen. Alle stappen zijn zo gedetailleerd mogelijk beschreven, waarbij de risico’s bij elke stap in beeld zijn gebracht. Daarnaast zijn verschillende mensen vrijgemaakt voor de begeleiding van de opstart. Daardoor was er altijd iemand die het totaaloverzicht van het zuiveringsproces in beeld had. De bouwopzichter hield het overzicht over de afrondende bouwwerkzaamheden. Een voordeel van een hybride installatie bleek al tijdens de opstart. Als eerste kon het conventionele deel in gebruik worden gesteld, zodat een groot deel van de gevraagde zuiveringscapaciteit snel beschikbaar was. Het zandfilter bleek daarbij vrijwel direct zonder problemen te functioneren. De ingebruikstelling van de MBR in oktober 2007 verliep voorspoedig. De MBR is opgestart door deze met gezeefd actief slib uit de conventionele

H2O / 19 - 2008

Ultrafiltratie-eenheden MBR Ootmarsum.

zuivering te enten. Gedurende de opstart is de slibbelasting constant gehouden, om negatieve effecten op de biologie en de membraanwerking te voorkomen. De gehanteerde flux bedroeg hierbij 50 l/ m2.h. Zonder het uitvoeren van intensieve (chemische) reinigingen bleek gedurende de eerste periode van drie maanden de membraanperformance zeer stabiel (zie afbeelding 2). Hierin is van één van de ultrafiltratie-eenheden de permeabiliteit in relatie tot de temperatuur en slibgroei weergegeven. Tijdens de slibgroei bleef de permeabiliteit constant, terwijl de watertemperatuur afnam. De vaak gesignaleerde schuimproblemen bleven overigens achterwege. Het ontwerpslibgehalte bedraagt 10 à 11 g/l, zodat na het enten enkele weken geen slibspui vanuit de MBR heeft plaatsgevonden.

Nadat een concentratie drogestof van ongeveer 10 à 11 g/l was bereikt, is overgegaan tot het langzaam afvoeren van het overtollig slib (spuislib). Dit spuislib wordt, alvorens het wordt afgevoerd, eerst over een zeefband geleid, waarbij polymeer wordt gedoseerd om de indikeigenschappen te verbeteren. Deze snelle indikking is voornamelijk bedoeld om de afgifte van fosfaat tegen te gaan. Tot eind januari heeft deze installatie gezamenlijk met de membranen naar tevredenheid gedraaid. Begin februari verslechterden de prestaties van de membranen: de permeabiliteit van de membranen nam vanaf een bepaald moment duidelijk af (zie afbeelding 3). De instellingen van de membraaninstallatie bleven gedurende deze periode gelijk. Al gauw bleek het om een proceswijziging

Afb. 2: Membraanprestaties tussen november 2007 en januari 2008.

H2O / 19 - 2008

bij de slibverwerking te gaan, namelijk de overschakeling van poedervormig naar een vloeibaar polymeer bij de slibindikking. Tijdens de optimalisatie van de zeefband zijn onbedoeld grotere hoeveelheden onverdund polymeer mee naar de afvoer gevoerd, waarna ze vervolgens in de bioreactor en bij de membranen konden komen. Omdat het om een kationisch polymeer gaat dat zich gemakkelijk aan het membraan hecht, werden de membraanporiën geblokkeerd, wat resulteerde in een verslechterde membraanprestatie. De membraanleverancier heeft daarop een reinigingsonderzoek uitgevoerd, mede om eventuele onomkeerbare vervuiling uit te sluiten. Hieruit bleek dat het polymeer in grote mate hecht aan de membranen, maar goed te verwijderen is met een langdurige chloorreiniging. Zonder intensief

Afb. 3: Membraanprestaties ultrafiltratie-eenheid 1 t/m 6 voor en na de problemen met polymeer.

achtergrond ingrijpen (alleen twee periodieke chemische reinigingen) zijn de membranen weer teruggebracht naar hun oorspronkelijke performance. Wel zijn de effecten van het polymeer in mindere mate nog enkele slibleeftijden waargenomen.

zowel in de winter als de zomer eenzelfde hydraulische belasting zou worden waargenomen. In de winter wordt meer dun water aangevoerd door hogere grondwaterstanden en in de zomer meer water met meer biologische belasting, vanwege het toeristenseizoen.

Actuele prestaties De gehele membraanbioreactor draait momenteel zeer stabiel. Er zijn geen intensieve inspanningen nodig om de installatie in bedrijf te houden en er is ruimte voor verdere optimalisatie. De operators hebben de zaken onder controle en de huidige benodigde beheersuren blijken mee te vallen.

Ondanks afkoppelprojecten bij de gemeente is in de winter duidelijk meer aanvoer dan in de zomer (respectievelijk circa 2.600 en 2.100 kubieke meter per dag) gemeten. Hogere grondwaterstanden in combinatie met meer buffercapaciteit in de riolering zijn hier vermoedelijk de oorzaak van. In de winterperiode heeft de rwzi dus naast de lagere watertemperaturen ook een extra hoge hydraulische belasting met dun water. Dit zal resulteren in hogere stikstofemissies, die ook een nadelige invloed uitoefenen op het biologische fosfaatverwijderingsproces. In het begin van de zomerperiode is door de hogere biologische belasting een betere nutriëntenverwijdering ontstaan.

Slibkwaliteit

Bij het ontwerp van de rwzi is bewust rekening gehouden met de kwaliteit van het slib, onder andere door selectoren in de zuiveringstraten toe te passen. Daarnaast is vooral veel aandacht besteed aan de selectie van de membraancirculatiepompen. In 2008 is de slibvolumeindex (SVI) van beide zuiveringstraten constant. De SVI van de conventionele straat bevindt zich tussen de 90 en 100; de SVI bij de MBR tussen de 95 en 105.

In tabel 1 zijn de eerste ontwikkelingen te zien van de nutriëntenverwijdering. In de winterperiode is sprake geweest van overbeluchting in de aërobe zones van de MBR, die een nadelige invloed heeft op de biologische fosfaatverwijdering.

De slibproductie van de rwzi is ook bekeken. Omdat er een behoorlijke periode van slibaangroei is geweest, is het lastiger om een goed beeld van de slibproductie te krijgen. In de periode maart tot en met juni van dit jaar is de specifieke slibproductie afgenomen van 52 tot 46 gram d.s./ie54/dag. Deze waarden zijn berekend op basis van de data afkomstig van het afgevoerde nat slib. Daarnaast is deze slibproductie vergeleken met de producties van de individuele zuiveringstraten. De afwijking blijkt hierin voorlopig zo groot dat eerst verder onderzoek moet worden uitgevoerd naar de terugvoer van interne stromen.

Waterschap Regge en Dinkel heeft op 15 september de rwzi Ootmarsum officieel geopend met het symposium ‘Waar twee werelden elkaar treffen’. Tijdens dit symposium werd aandacht besteed aan het nut en de noodzaak van innovatieve ontwikkelingen en de nauwe relatie die dit heeft met het water en de flora en fauna. Het project Ootmarsum is ontstaan door nauwe samenwerking met vele partijen, een werkwijze die het waterschap erg belangrijk vindt.

Membraanunit

De membraanunits functioneren stabiel terwijl gemakkelijk fluxen tot 65 l/m2.h worden bereikt. Slib en luchtcirculatiesnelheden worden geoptimaliseerd waarbij nu al energiebesparingen hebben plaatsgevonden: Verwacht wordt dat het energieverbruik in de nabije toekomst nog lager zal worden. Dit wordt vooral veroorzaakt door de proeven die momenteel plaatsvinden, waarbij wordt gezocht naar de minimale circulatiesnelheden bij een optimale flux.

Optimalisaties Alle benodigde lucht voor zowel de membranen, het zandfilter als de bioreactoren wordt door een gezamenlijk blowersysteem geregeld. Het nadeel hiervan is dat er altijd een minimale hoeveelheid lucht naar de biologie van de MBR wordt gebracht. Vooral in de winter blijkt deze hoeveelheid te groot te zijn, in combinatie met de zuurstof die wordt teruggevoerd vanuit de (beluchte) membranen. Momenteel zijn de betrokken partijen met een inventarisatie bezig om de zuurstofbalans beter inzichtelijk te krijgen. Uit een analyse van de gegevens blijkt dat door de luchtinbreng via de membranen de te installeren blowercapaciteit voor de bioreactor kan worden verminderd. Dit kan gezien worden als een extra voordeel met het oog op het totale energieverbruik.

Nutriëntenverwijdering

De aanvoer op de rwzi laat een zomer/ winterverhouding zien. Deze verhouding heeft duidelijk invloed op de nutriëntenverwijdering. Het ontwerp ging er vanuit dat

Nu de rwzi stabiel draait, is de tijd aangebroken om verdere optimalisaties door te voeren en onderzoek naar de werking van de verschillende installatieonderdelen te doen. Hiertoe is een uitgebreid monitoringsprogramma opgesteld, dat in de loop van dit jaar en 2009 uitgevoerd zal worden. Niet alleen de technische installatie zal hierbij tegen het licht worden gehouden, ook de ecologisering wordt nauwlettend gevolgd zodra deze door zijn opstartfase heen is. Deze monitoring is onderdeel van het STOWA-onderzoek ‘MBR’s Heenvliet en Ootmarsum’. Rob Borgerink en Henk Schonewille (Norit) Jeroen Buitenweg en Dick de Vente (Waterschap Regge en Dinkel)

Tabel 1: Gemiddelde monstername opstartperiode januari - augustus 2008.

meetpunt

totaal influent afloop NBT afloop zandfilter permeaat MBR totaal effluent

debiet (m3/d)

onopg.b. (mg/l)

BZV (mg/l)

N-Kj (mg/l)

NH4-N (mg/l)

NO3-N (mg/l)

PO4-P (mg/l)

P-totaal (m g/l)

2827 nb nb 1241 nb

225 1.4-12* <1.2-2.7* <1.2* <1.2-7.2*

223 2.3 1.3 0.8 1.2

50 1.7 1.4 1.3 1.4

29.6 <0.1 <0.1 0.18 0.11

nvt 2.0 2.0 2.5 2.2

nvt 1.3 1.1 2.2 1.6

7.7 1.4 1.1 2.3 1.7

spreiding concentratie onopgeloste bestanddelen.

Tabel 2: Overzicht energieverbruik MBR.

energieverbuik

membraantoevoerpompen membraanbeluchting overige onderdelen totaal (kwh/m3)

2003 (ontwerp)

2008

toekomst

DWA

RWA

DWA

RWA

DWA

RWA

0,24 0,30 0,01 0,55

0,18 0,23 0,01 0,42

0,12 0,22 0,01 0,35

0,09 0,17 0,02 0,28

0,06 0,15 0,01 0,22

0,08 0,14 0,02 0,24

H2O / 19 - 2008

DynaSandÂ®: het enige echte continu zandfilter

tanks en siloâ&#x20AC;&#x2122;s type: toepassing: afmeting: situering: bouwtijd: ervaring:

Nordic Water Benelux BV Van Heuven Goedhartlaan 121 1181 KK Amstelveen T +31(0)20 5032691 F +31(0)20 6400469 www.nordicwater.nl info@nordicwater.nl

Gewapend betonnen tanks; monoliet gestort Drinkwater, afvalwater, slib, enz. Diameter en hoogte tot 40 m. Bovengronds of ingegraven; ook in grondwater Zeer korte bouwtijd (speciale bekisting) Al meer dan 60.000 tanks gebouwd

MonostoreÂ® b.v. Goudplevier 107 (NL) 8271 GB IJsselmuiden Tel.: +31(0)38 - 33 707 00

MonostoreÂ® n.v. Hortensiastraat 12 (B) 2020 Antwerpen Tel.: +32(0)3 - 232 73 21

WWW.MONOSTORE.COM

OPSLAG

MILIEUZEKER

Wereldwijd zijn er al meer dan 20.000 units geplaatst. Continu zandfilter voor

Biologisch filter voor

drinkwater proceswater, koelwater oppervlaktewater afvalwater grondwater fosfaatverwijdering

nitrificatie denitrificatie

Tankbouw in beton en staal

!PPLIKON !NALYTICAL VOOR NAUWKEURIGE EN ROBUUSTE ON LINE MONITORING VAN ALLE WATERSTROMEN OP 4OXISCHE STOFFEN ALS s 4OTAAL #YANIDE s 4OTAAL &ENOL s $IVERSE ZWARE METALEN

"ELASTENDE STOFFEN ALS

s !MMONIA s .ITRAAT s .ITRIET s 4OTAAL &OSFAAT s 4OTAAL 3TIKSTOF

!LERT

"ELANGRIJKE PARAMETERS ALS s (ARDHEID s 6ERZADIGINGSINDEX

!PPLIKON !NALYTICAL ON LINE !NALYZERS

6OOR MEER INFORMATIE EN NOG VEEL MEER APPLICATIES

!NALYSE METHODEN CONFORM DE OFFICIÃ&#x2018;LE NORMEN .%. )3/ !34- EN TOEPASSING VAN ANALYTISCHE TECHNIEKEN DIE EEN MEETBEREIK VANAF MICROGRAMMEN PER LITER MOGELIJK MAKEN TITRATIE COLORIMETRIE IONCHROMATOGRAFIE EN VOLTAMMETRIE

!PPLIKON !NALYTICAL "6 /N LINE !NALYZER DIVISIE 4EL WWW APPLIKON ANALYZERS COM

achtergrond Project Deltanatuur groeit voortvarend De eerste zes opgeleverde natuurgebieden van het Zuid-Hollandse project Deltanatuur ontwikkelen zich goed. Vanaf 2000 worden gebieden rond het Haringvliet, Hollandsch Diep, een deel van de Oude Maas en in de Biesbosch teruggegeven aan de natuur. De bedoeling is dat verloren gegane wateren getijdennatuur zich weer hersteld. Dat blijkt uit de Monitoring Deltanatuur 2007.

e gebieden die onder de loep zijn genomen, zijn: Tiendgorzen (Beijerland), Westplaat (westelijk van Middelharnis), Ventjagersplaten (Haringvliet), Klein Profijt (oude Maas bij Rhoon), Oeverlanden Hollandsch Diep (in de Hoeksche Waard) en Tiengemeten (Haringvliet). Tiendgorzen is daarbij het oudste nieuwe natuurgebied, aangelegd in 2001. Tiengemeten is vorig jaar aangelegd. In totaal gaat het om 1.460 hectare natuurgebied. Ondanks het korte bestaan van de gebieden is er heel wat veranderd sinds de oplevering. In tegenstelling tot â&#x20AC;&#x2DC;drogeâ&#x20AC;&#x2122; natuur ontwikkelen waterlandschappen zich snel. Direct na oplevering strijken vogels neer rond de nieuwe geulen en kreken en kort daarna verschijnt de eerste getijdenvegetatie. De planten gedijen op de schrale gronden, waar bij het aanleggen de voedselrijke kleilaag vanaf is geschraapt. De gebieden zullen zich nog verder ontwikkelen. De rapportage over 2007 is een tussenstand. Het is de bedoeling dat voorlopig elk jaar een rapportage wordt opgesteld. Uit deze rapportage blijkt dat in vier van de zes gebieden direct grote

nieuwe wateroppervlakken zijn ontstaan. De watervlakten staan altijd direct in verbinding met de rivier. Dit garandeert stroming en wisselende waterstanden. In de nieuwe natuurgebieden zijn al verschillende zogeheten successoorten aangetroffen, waaronder de noordse woelmuis en de bruine en de blauwe kiekendief, maar ook plantensoorten als de rode ogentroost. Andere soorten, zoals spindotters en biezen, komen minder voor dan gewenst. Een kwestie van tijd, verwacht Deltanatuur. Het project Deltanatuur is een initiatief van de provincies Zuid-Holland en Noord-Brabant, Vereniging Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Stichting het Zuid-Hollands Landschap, Waterschap Hollandse Delta, Rijkswaterstaat Zuid-Holland, Dienst Landelijk Gebied, LTO Noord en de betreffende gemeenten in deze regio. De voortgangsrapportage 2007, getiteld Monitoring Deltanatuur, is zolang de voorraad strekt te krijgen bij het projectbureau van Deltanatuur (zie www.deltanatuur.nl).

H2O / 19 - 2008

Beekherstel de Keersop onder strenge voorschriften Begin deze maand is de uitvoering begonnen van het inrichtingsplan Bergeijk-Keersop. De Keersop behoort voor zowel vissen (23 soorten) als voor macrofauna (meer dan tweehonderd soorten) tot één van de rijkste laaglandbeken van Nederland. De herinrichting vraagt daarom het nodige ‘beleid’. De beek, met de aanliggende gronden, vormt onderdeel van de ecologische hoofdstructuur, deels met de status van Natte NatuurParel (in landelijke termen: TOP-gebied). De Keersop zelf is aangemeld als Habitatrichtlijngebied (Natura 2000).

e Keersop ligt in Noord-Brabant, circa 15 kilometer zuidwestelijk van Eindhoven. De beek stroomt vanaf de Belgische grens in noordoostelijke richting en mondt bij Valkenswaard uit in de Dommel. Het is een natuurlijk afwaterende beek, maar al eeuwenlang is ingegrepen ten behoeve van de landbouw en de watermolens. Onlangs is in vijf deelgebieden bij Bergeijk een begin gemaakt met het herstel van de beek over een lengte van drie kilometer, tegelijk met de inrichting van circa 60 hectare ecologische hoofdstructuur. Het project wordt uitgevoerd onder de vlag van de reconstructiecommissie Boven-Dommel. Dienst Landelijk Gebied voert de supervisie, daarbij ondersteund door adviesbureau Kragten. Andere partijen zijn Waterschap De Dommel, Staatsbosbeheer en de gemeente Bergeijk. Provincie Noord-Brabant subsidieert het merendeel van de uitvoeringskosten. Het inrichtingsplan is erop gericht de bijzondere natuurwaarden van het beekdal te versterken door middel van beekherstel, natuurontwikkeling en de De huidige situatie langs de Keersop.

H2O / 19 - 2008

aanleg van faunapassages. In drie van de vijf deelgebieden wordt de huidige loop van de Keersop vervangen door een nieuwe, meanderende loop.

Beekprik Het water van de Keersop is kalkrijk, waardoor - naast stromingsminnende soorten - veel kalkminnende soorten voorkomen. Wel heeft de Keersop te kampen met verhoogde concentraties zware metalen (onder andere zink) en een hoog nutriëntengehalte. In de Keersop komt de zeldzame beekprik voor. Deze vis heeft een bijzondere levenscyclus: als blinde larve brengt hij het grootste gedeelte van zijn leven door in de grindige en grofzandige beekbodem. Na volwassenwording stopt hij met fourageren en na de paaiperiode volgt een spoedige dood. Door beeknormalisatie en verslechtering van de waterkwaliteit van veel Nederlandse beken is de soort de laatste decennia sterk achteruit gegaan. Daarom heeft de beekprik een beschermde status via

de Flora- en faunawet en is hij aangewezen als Habitatrichtlijnsoort.

Ecologie Door de aanwezigheid van de beekprik wordt bij het graafwerk zorgvuldig te werk gegaan. Men werkt volgens een ecologisch protocol dat is goedgekeurd door het waterschap en het ministerie van LNV. Begin september is begonnen met het graven van de nieuwe meanders. De nieuwe beekloop wordt verdeeld in trajecten, waarbij aan de bovenstroomse zijde een gronddam wordt aangebracht met een tijdelijke duiker. Zodoende kan het debiet van de Keersop gelijkelijk over de nieuwe en de oude loop worden verdeeld. Tijdens het voorjaar en de zomer van 2009 worden geen werkzaamheden uitgevoerd. De meanders kunnen zich in deze periode stabiliseren en gekoloniseerd worden door waterplanten en -dieren, bijvoorbeeld door de larven van de beekprik. Aangezien in de oude beekloop nog nagenoeg de volledige flora en fauna aanwezig is, wordt bij zeer lage afvoeren het gehele debiet door de oude loop geleid.

achtergrond Pas in de loop van volgend jaar wordt de debietverdeling langzaam verschoven ten gunste van de nieuwe loop. Volgend jaar september wordt de oude beekloop gedempt. De duikers in de meanders worden verwijderd en vervangen door een gronddam in de oude loop. Hierdoor verdwijnt de stroming in de oude beekloop, waardoor stromingsminnende soorten geneigd zijn op zoek gaan naar delen waar wel stroming aanwezig is. Hierna wordt zoveel mogelijk fauna uit het afgedamde traject gevangen (met elektrovisserij en schepnetten) en verzameld in bakken. De benedenstroomse opening van het te dempen traject wordt afgesloten met een keernet om te voorkomen dat vissen vanuit stroomafwaarts gelegen delen het te dempen gedeelte in zwemmen. Daarnaast is het nodig de beekbodem af te schrapen met schepnetten, zodat ook de larven van de beekprik kunnen worden verplaatst voordat het dempen begint. Na het afschrapen worden als steekproef een paar graafbakken bodemmateriaal opgeschept en gecontroleerd op het voorkomen van larven van de beekprik en eventueel andere vissoorten (waaronder het bermpje). Afhankelijk van de steekproef wordt doorgegaan met het vangen of kan worden begonnen met het dempen. De afgevangen fauna worden overgezet naar de bovenstrooms gelegen beektrajecten waar

geen werkzaamheden op het programma staan. Het dempen gebeurt met twee graafbakken. Met één graafbak duwt men het water en de toch nog achtergebleven fauna in stroomafwaartse richting, met de tweede graafbak stort men grond in de beek. Het keernet aan het benedenstroomse uiteinde van het traject wordt verwijderd wanneer men de laatste 25 meter van het traject dempt om de laatste aanwezige fauna te laten ontsnappen.

Archeologie Tijdens de voorbereiding zijn in twee deelgebieden archeologische vondsten gedaan. Het betrof resten van een middeleeuwse kapel en resten van een laatmiddeleeuwse watermolen. Ook binnen de drie andere deelgebieden bestaat een reële kans op het voorkomen van gave archeologische resten in de ondergrond. Het graven van nieuwe meanders en poelen vindt daarom plaats onder toezicht van een archeoloog. Van de locaties met de hoogste trefkans worden profielopnames gemaakt tijdens de graafwerkzaamheden.

voormalige landbouwpercelen en ontstaan de voor het beekdal karakteristieke, natte omstandigheden. Tijdens de planfase is hydraulisch onderzoek uitgevoerd naar de gevolgen van het inrichtingsplan voor de waterstanden. De te ontwikkelen vegetaties bestaan uit een afwisseling van soortenrijke wei- en hooilanden, nat grasland, moeras, elzenbroekbos, wilgenstruweel en droge bostypen. Deze vegetaties worden gedeeltelijk aangeplant, maar grotendeels wordt ingezet op een natuurlijke ontwikkeling. In twee deelgebieden worden poelen aangelegd. Nieuwe houtwallen moeten het historische, besloten karakter van het beekdal doen terugkeren. Voor de beekbegeleidende fauna, bijvoorbeeld de waterspitsmuis (ook een Habitatrichtlijnsoort), worden faunapassages aangelegd bij enkele wegen met nauwe bruggen over de Keersop. Waar mogelijk worden voorzieningen onder bruggen aangebracht in de vorm van doorgetrokken oevers.

Inrichtingsmaatregelen EHS

Al met al zal de uitvoering van het inrichtingsplan Bergeijk-Keersop resulteren in de eerste vijf delen natuurlijk beekdal langs de Keersop. De oorspronkelijke meandering is gereconstrueerd en de historische landschapsstructuur hersteld.

De middels kavelruil en aankoop verworven gronden langs de Keersop zijn bestemd voor natuurontwikkeling. Op enkele percelen wordt de toplaag verwijderd. Daarmee verdwijnt de voedselrijke bovengrond van de

Paul van Zandvoort en Evelien Thomas (Kragten) Nico van den Berg (Dienst Landelijk Gebied)

Een deel van de Keersop is al eerder hersteld.

H2O / 19 - 2008

Landustrie succesvol met Decentrale Afvalwaterzuivering De pilot te Sneek, waar in een woonwijk het toiletwater en grijswater gescheiden worden ingezameld en behandeld, blijkt een succes. De behaalde resultaten op het gebied van energieproductie en waterbesparing zijn veel hoger dan eerst verwacht.

www.landustrie.nl

Kenmerkend ten opzichte van conventionele afvalwaterzuivering is de afwezigheid van slibproductie. Verder voordeel voor de bewoners is, dat door gebruik van een keukenvermaler, een GFT container overbodig is. De positieve resultaten van deze pilot hebben geleid tot een nieuw project van 200 woningen, eveneens in Sneek, waar het afvalwater ook decentraal zal worden gezuiverd.

achtergrond Waterwet stimuleert regionaal vaarwegenbeheer door waterschap De nieuwe Waterwet geeft een impuls aan het integraal waterbeheer. Zo wordt het vaarwegenbeheer, het technisch of infrastructurele beheer, in principe neergelegd bij de uitvoerende waterbeheerder: het waterschap. Voor het nautisch beheer - de zorg voor veilig gebruik en vlotte doorstroming van het vaarverkeer - kan het waterschap worden aangewezen, maar de Waterwet regelt dit niet. vaarwegenbeheer vereist ten eerste duidelijke beleidskaders, de beschikbaarheid van bepaalde, technische basisgegevens, goed databeheer en een financiële basis. Nieuwe weten regelgeving stimuleert integraal waterbeheer, waarvan vaarwegbeheer onderdeel gaat uitmaken, maar nautisch beheer niet. Van de waterbeheerder wordt verwacht hieraan uitvoering te geven, maar inhoudelijk en organisatorisch is de basis nog onvoldoende aanwezig. Door meer helderheid in de samenhangende beheeractiviteiten te brengen en het verbeteren van de samenwerking tussen de uitvoerende organisaties kan op organisatorisch en inhoudelijk vlak veel verbeteren. Maar ook met het gebruikmaken van de al bestaande technische mogelijkheden kan meer uniformiteit en daadkracht worden bereikt.

ppervlaktewater heeft een multifunctioneel karakter. Behalve een vaarweg biedt goed beheerd water ook mogelijkheden voor ecologische waarden. Oppervlaktewater is in Nederland essentieel voor waterberging tijdens piekbelastingen en droogten. Tevens moet de afvoer van water goed zijn geregeld. Ten slotte gebruiken we oppervlaktewater voor de drinkwatervoorziening. Het zijn veel functies met conflicterende belangen. Zo heeft varen gevolgen voor de waterkwaliteit. Te hoge waterstanden hebben gevolgen voor de passeerbaarheid van bruggen. Vanuit het multifunctionele karakter van oppervlaktewater is het daarom logisch om het beheer van het water zo veel mogelijk te integreren.

toeziet op het gebruik van de vaarweg en de provincie de bruggen beheert. Op andere plaatsen speelt ook een recreatieschap een rol of is het complete vaarwegenbeheer ondergebracht bij de provincie. Als vaarweggebruiker is het dan mogelijk dat je op één traject met meerdere beheerders te maken hebt, waardoor bijvoorbeeld lokale regels verschillen. Door deze organisatie, de vaak onvoldoende financiële basis en het beperkte belang dat de beheerder er veelal aan hecht, is het regionaal vaarwegenbeheer diffuus, roept vragen op of vindt beperkt plaats. Verdere benutting van de economische en andere samenhangende potenties valt of staat met goed vaarwegenbeheer. De komst van de Waterwet biedt hiertoe een mogelijkheid. Professioneel

De regionale vaarwegen (niet de rijksvaarwegen) vervullen voornamelijk een recreatieve functie. De verkeersintensiteit van beroepsvaart op regionale vaarwegen is in de afgelopen 30 jaar aanzienlijk afgenomen door concurrentie met het wegtransport en efficiëntiemaatregelen. De beroepsvaartuigen werden te groot voor de regionale, natte infrastructuur. De omvang van de pleziervaart is daarentegen aanzienlijk gegroeid en overschrijdt inmiddels het economisch belang van de beroepsvaart. Met de vergrijzing en het welvaartsniveau van de grijze golf is het zeer aannemelijk dat het economisch belang van de pleziervaart voorlopig groeit. Een economisch belangrijke groeimarkt dus, die afhankelijk is van goed en aantrekkelijk beheerde, regionale vaarwegen.

Een voorbeeld van informatie die voor de vaarwegbeheerder van belang is: de baggerkwaliteit. Hier een fectief overzicht van de kwaliteit van de bagger in een deel van de Linge. Hoe hoger de klasse, des te slechter de kwaliteit.

Menno Wieten (RPS BCC*) Voor meer informatie: Menno Wieten of Oscar van Dam (0345) 63 96 96. * het voormalige ingenieursbureau BCC

In Amsterdam is de dienst Binnenwaterbeheer Amsterdam belast met het nautisch beheer. In Rotterdam geeft het Havenbedrijf uitvoering aan het vaarwegbeheer.

Het beheer van de regionale vaarwegen is zeer divers georganiseerd in Nederland. Zo kan het zijn dat een waterschap het vaarwegprofiel beheert en een gemeente H2O / 19 - 2008

Ontwikkelingen op het gebied van distributie van drinkwater Met vijf bijdragen zorgden Nederlandse onderzoekers voor een goede inbreng tijdens het Water Distribution System Analysis (WDSA), één van de weinige internationale wetenschappelijk conferenties op het gebied van distributie van drinkwater, die van 18 tot 20 augustus in Zuid-Afrika plaatsvond. Het praktische karakter van de Nederlandse bijdragen, de hoeveelheid meetgegevens die hierin verwerkt zijn en de diversiteit van de onderwerpen maakten indruk op de ruim 200 deelnemers aan het internationale symposium.

et WDSA-symposium is samen met het CCWI (Computing and Control in the Water Industry) een toonaangevend wetenschappelijk congres op het gebied van distributie van drinkwater. De 83 bijdragen die tijdens de drie parallelsessies werden gepresenteerd, hebben daardoor een interessante mix van academisch getinte verhalen en meer pragmatische presentaties, hoewel die laatste in de minderheid waren. Het van oorsprong Amerikaanse congres werd dit jaar voor het eerst buiten Amerika gehouden, waarmee ook de toenemende internationale oriëntatie werd gesymboliseerd. Eén van de redenen om het WDSA in Zuid-Afrika te houden, was om meer deelnemers uit Afrika te bereiken. De millenniumdoelen voor de toegankelijkheid van drinkwater en sanitatie zullen voor een groot deel moeten worden gerealiseerd door verbeteringen in Afrika. Duidelijk is dat hierin leidingnetwerken een belangrijke rol zullen spelen. Ten slotte zal het water naar de plekken van gebruik gebracht moeten worden en zal het afvalwater ook weer moeten worden opgehaald; leidingnetten zijn hiervoor nog steeds de meest geëigende oplossing. De uitdaging om deze nieuwe leidingnetten te realiseren met de nieuwste kennis en technologie begint met het beschikbaar maken van de kennis en nieuwste inzichten. De bijdragen uit Nederland waren een goede afspiegeling van de thema’s binnen het bedrijfstakonderzoek op het gebied van distributie: conditiebepaling, waterkwaliteit en modellen. Het eerste thema werd toegelicht door Eelco Trietsch (Vitens). Hij sprak over de niet-destructieve conditiebepaling van gietijzeren leidingen gebaseerd op de Eddy Current-methode. Deze methodiek, die gebruikt wordt in de offshore techniek, is toepasbaar gemaakt voor inspectie van drinkwaterleidingen en getest in het leidingnet van Pidpa in België. De uitkomst liet zien dat de techniek goed bruikbaar is en een betrouwbaar beeld geeft van de staat van de leidingwand. Door de grote variatie in aantasting van gietijzeren leidingen geven lokale leidingmonsters te weinig informatie over de conditie van de leiding als geheel. De inspectie over de totale lengte van de leiding lost dit probleem op, zodat een goede indruk ontstaat van de zwakke plekken.

H2O / 19 - 2008

Binnen het thema waterkwaliteit hield Jan Vreeburg (KWR) een lezing over de effectiviteit van het spuien van gietijzeren leidingen. Belangrijk hierin is om te laten zien dat spuien met water onder strikte voorwaarden (1,5 m/s, schoonwaterfront en twee tot drie maal verversen) de meest effectieve methode is om gietijzeren leidingen te reinigen. Tevens werd een case study getoond om te demonstreren dat agressiever reinigen met proppen in feite een nadelig effect heeft, omdat daarmee de leidingwand teveel wordt beschadigd. Een bijbedoeling van de bijdrage was om de methode van de Opwerveling Potentie Meting te introduceren en waterleidingbedrijven in het buitenland aan te sporen deze methode ook te gaan toepassen. Mirjam Blokker (KWR) zette binnen het thema modellen de werking van SIMDEUM uiteen aan de hand van een vergelijking van dat model met een soortgelijk model, PRP. Beide modellen richten zich op het individuele verbruik op aansluitingsniveau. Individuele verbruiksmodellering maakt nauwkeurige berekeningen mogelijk van de verandering in waterkwaliteit in kleinere leidingen. Uiteindelijk vinden op dat niveau de meest ingrijpende veranderingen plaats. Ze toonde aan dat de resultaten van beide modellen overeenkomen met een set werkelijke meetgegevens. Belangrijk verschil tussen de modellen is dat SIMDEUM het verbruik voorspelt op basis van eindgebruiken van water in combinatie met statistische gegevens van de aansluitingen. Deze gegevens komen van bijvoorbeeld het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en de Vewin. Nagenoeg zonder calibratie, lees goedkoop en snel, zijn hiermee betrouwbare verbruiksmodellen te maken. De methodiek is zonder veel aanpassing bruikbaar in verschillende situaties. Kenmerk van het PRP-model is dat uitgebreide metingen noodzakelijk zijn op basis waarvan een patroonherkenning wordt gemaakt, waarmee vervolgens het verbruik kan worden gemodelleerd. Nadeel is de grote meetinspanning, maar ook dat de resultaten slechts bruikbaar zijn voor het gebied dat is gemeten. Ralph Beuken presenteerde een haalbaarheidsstudie voor een kwantitatieve risicomodellering van het leidingnet. Hiermee liet hij zien dat door goed combineren van verschillende informatiebronnen, samen met een inschatting van risico’s, een kwantitatieve inschatting is te maken van het risico op

externe effecten van verschillende leidingen. Daarbij wordt een verband gelegd met de risicobeoordeling volgens de RCM-methode (Reliability Centered Maintenance), zoals deze in de proces- en vliegtuigindustrie veel wordt toegepast. In de toepassing van het model in Montfoort liet hij zien dat leidingen kunnen worden ingedeeld in risicoklassen gebaseerd op de kans op en de effecten van storingen. Niet alleen het effect op de watervoorziening zelf wordt beschouwd, maar ook de effecten op de omgeving, zoals op de verkeersveiligheid, beschadiging van gebouwen, monumenten, etc. Hiermee is een prioritering op te stellen voor inspectie en onderhoud van die leidingen. De laatste Nederlandse bijdrage was van Benoit Quesson van TNO Defensie en Veiligheid. Hij liet zien dat akoestische techniek goed inzetbaar is om geluiden van activiteiten in het leidingnet te detecteren en te classificeren. Een belangrijke toepassing van deze techniek is de bescherming van het leidingnet tegen ongewenste (terroristische) activiteiten. Achtergrond is dat iedere mogelijke activiteit in het leidingnet gepaard gaat met geluid en dat onverwachte geluiden een nadere inspectie behoeven. Het systeem dat Benoit presenteerde heeft in een proefopstelling bij Brabant Water bewezen te werken en is nu gereed om geïmplementeerd te worden in de praktijk. Iedere implementatie zal gepaard gaan met een uitgebreide inregeling om het systeem te leren wat de gewone geluiden zijn waarop geen actie behoeft te worden genomen. Met name de vertegenwoordigers van de Amerikaanse Environmental Protection Agency (EPA) hadden veel belangstelling voor deze ontwikkeling in het kader van de bescherming van de waterleidingnet tegen terroristische activiteiten. Naast de geplande voordrachten was er nog een extra voordracht in de plaats van een onverwacht uitgevallen bijdrage. Ondergetekende gebruikte deze gelegenheid om de methodiek van de afsluiterlocatie en -betrouwbaarheid toe te lichten. Hiermee kan bepaald worden welke afsluiters een belangrijke rol spelen in het leidingnet en hoe betrouwbaar deze moeten zijn. Naarmate de storingsfrequentie van een ouder wordend leidingnet toeneemt, wordt het belang van goed geplaatste en betrouwbare afsluiters groter om snel te kunnen isoleren en repareren. Zoals in meerdere proeven is aangetoond is een

verslag De (nabije) toekomst Een kansrijke vorm van samenwerking lijkt de uitwisseling van meetgegevens en theoretische modellering. Binnen het bedrijfstakonderzoek in Nederland waren en zijn veel mogelijkheden voor het verkrijgen van meetgegevens. Daardoor zijn we in Nederland meer geneigd tot empirisch onderzoek en snelle haalbaarheidsstudies. Het ontbreken van de pragmatische onderzoeksmogelijkheden in het buitenland leidt daar tot een meer theoretische benadering en een zeer uitputtende data-analyse. De eerste stappen in een mogelijke verdergaande samenwerking zijn al gezet door een aantal gezamenlijke bijdragen over de optimale plaatsing van sensoren in een leidingnet (Mirjam Blokker in samenwerking met de Universiteit van Exeter). Ontwikkelingen op Europees niveau, zoals in TECHNEAU, laten ook de potentie van dit soort samenwerkingen zien.

De Nederlandse deelnemers aan het congres.

groot gedeelte (meer dan 40 procent) van de afsluiters in feite overbodig. Met de methode kunnen ook grote netwerken doorgerekend worden.

Internationale ontwikkelingen Internationaal blijkt veel belangstelling te bestaan voor conditiebepaling c.q. assetmanagement, waterkwaliteit en modellen. Op universitair niveau wordt onderzoek verricht naar verschijnselen die een grote mate van detail hebben, zoals het bepalen van locaties voor drukmetingen om zo goed mogelijk breuken te lokaliseren of het bestuderen van mengverschijnselen op knooppunten van leidingen. Waterkwaliteitsmodellering richt zich voornamelijk op het chloorverbruik in het leidingnet en het handhaven van een minimaal chloorgehalte. De discussie en de toepassing zijn echter voornamelijk academisch door het ontbreken van meetgegevens. Veel van de toepassingen worden getest op beperkte sets van bestaande metingen of het artificieel leidingnetmodel ‘Anytown’. De meeste onderzoekers gebruiken overigens het EPANET-model voor leidingnetanalyse. Dit model is reeds meer dan 20 jaar op de computer beschikbaar en is de basis voor vele commercieel verkrijgbare programma’s. Sinds kort is er een zogeheten software toolkit beschikbaar, waardoor het relatief eenvoudig is om specifieke toepassingen, vooral voor waterkwaliteitsberekeningen, te maken. Hierdoor is EPANET voor de onderzoekers de standaard geworden om toepassingen te testen en informatie uit te wisselen. Verschillende auteurs spraken over de mogelijkheden van datamining. Een toepassing werd gedemonstreerd in een theoretisch project, waarbij uit de meetgegevens van een aantal sensoren in een netwerkmodel werd afgeleid waar een vervuiling c.q. besmetting plaatsvond. Deze exercitie toonde aan dat in meetreeksen van waterkwaliteit met voldoende

dichtheid waarschijnlijk waardevolle informatie kan worden gedestilleerd. Een meer praktische toepassing werd gepresenteerd door professor Dragan Savic van de Exeter University. Hij presenteerde de eerste resultaten van het project ‘Neptune’, een samenwerkingsproject in Engeland van zeven universiteiten, twee waterleidingbedrijven en leverancier van meetapparatuur. Het doel van dit project is om middels metingen vroegtijdig storingen te constateren en die zo snel mogelijk te repareren. Dragan liet zien dat met een continue meting van de verbruiken in een leidingnet over een langere periode het mogelijk is om afwijkingen op patronen te constateren. Deze afwijkingen zijn niet direct zo groot dat ze duiden op forse leidingbreuk, maar wel op een toegenomen lekkage of extreem verbruik. Door deze afwijkingen op het patroon nader te analyseren kan de voorbode van een breuk, namelijk een kleinere lekkage, vroegtijdig worden ontdekt en gerepareerd voordat die tot grotere gevolgen zal leiden. Waterslaganalyses werden in meerdere bijdragen gepresenteerd als kansrijk om de conditie van leidingen te bepalen. Een case study in Australië demonstreerde de mogelijkheid om de aantasting van een cementcoating in een stalen leiding en eventueel corrosie op te sporen. Een andere, meer theoretische benadering, toonde aan dat het mogelijk moet zijn om te bepalen of afsluiters gesloten zijn door de reflectie van het leidingnet op een aangebrachte waterslag te bestuderen. Traditioneel is het belangrijkste criterium voor optimalisatie een positieve balans in een kosten-batenanalyse. Op een aantal plaatsen werd gepleit om naar meer elementen te kijken dan alleen kosten en een multicriteria-analyse te gebruiken waarbij nadrukkelijk de waterkwaliteit wordt meegenomen. In eerste instantie wordt waterkwaliteit echter vrij nauw gedefinieerd, namelijk als restchloorgehalte.

De weg die in Nederland is ingeslagen om in meer detail te kijken naar de distributienetten, wordt langzaam eren herkend. Een voorbeeld hiervan is de bijdrage van Steven Buchberger van de Universiteit van Cincinnatti waarin hij een lans breekt voor het zelfreinigende leidingnet. Een belangrijk project dat binnenkort in Amerika begint, gaat over de mogelijkheden van dual water systems als antwoord op de effecten van klimaatverandering. De principes van zelfreiniging kunnen dan worden toegepast op het drinkwaternet, terwijl in het tweede systeem het discussiepunt van de bluswatervoorziening kan worden uitgewerkt. CAVLAR kan hier een goed hulpmiddel zijn. Het gebrek aan gevalideerde datasets om te gebruiken voor toetsing en calibratie van modellen biedt een kans voor de Nederlandse watersector. Door meer datasets ter beschikking te stellen, worden initiatieven naar Nederland getrokken; gevalideerde toepassingen van modelontwikkeling zullen dan in een vroeg stadium beschikbaar komen. Tevens zal het talent en belangstelling trekken naar de Nederlandse situatie, hetgeen in het licht van de moeilijke arbeidsmarkt voor (wetenschappelijk) technici op termijn een gunstig effect kan hebben. Jan Vreeburg (KWR Watercycle Research Institute / TU Delft)

Het volgende belangrijke wetenschappelijke congres over distributie, Computing and Control in the Water Industry (CCWI), vindt plaats van 1 tot 3 september 2009 in Sheffield in Engeland.

H2O / 19 - 2008

Jaar van de Sanitatie Het jaar van de sanitatie: 2008. Poep, het laatste taboe, wordt aan de orde gesteld. En dat is hard nodig. Nog steeds worden miljoenen mensen ziek als gevolg van slechte sanitaire voorzieningen. Velen sterven er aan. Maar sanitatie staat al decennialang op de agenda van talloze ontwikkelingsorganisaties.

aak hadden projecten op het platteland ook een latrinecomponent. Eenvoudige bouwsels die zonder water konden functioneren, die geen vliegen aantrokken om verspreiding van bacteriĂŤen te voorkomen. En voorlichting. De latrines niet te dicht bij de woningen,

het belang van handen wassen, wat te doen als de beerput vol raakte. De problemen met sanitatie in de steeds verder uitdijende sloppenwijken in ontwikkelingslanden zijn veel groter, de potentiĂŤle gevolgen van gebrekkige sanitatie zouden desastreus blijken. Honderdduizenden mensen dicht op

elkaar gepakt zonder rioleringssysteem; een uitbraak van een besmettelijke ziekte kan zo maar tot een epidemie lijden. Afdoende sanitaire voorzieningen zijn hier essentieel. Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Roel Burgler

Kindje poept in sloot in sloppenwijk Jakarta. In een sloppenwijk van Dar es Salaam wordt ontlasting in een beerput geleegd. Dit handzame strontkarretje met een eenvoudige pomp is speciaal gemaakt om in de nauwe straatjes van sloppenwijken waar geen riolering is en een normale tankwagen niet kan komen, toch de ontlasting van de huishoudens op te halen en af te voeren.

Dorpelingen in Kenia maken zelf toiletten, met steun van ontwikkelingsorganisatie.

Een familie in Bangladesh vervoert cementen onderdelen van een te bouwen latrine, via een ontwikkelingsproject gekregen, terug naar hun dorp.

Poepen op straat komt nog veel voor in India.

Uit de douches komt weer eens geen water.

H2O / 19 - 2008

Toiletten voor kinderen in Zimbabwe.

achtergrond

Kinderen bewonderen de betonnen bodem van een hurklatrine dat in het dorp in Bangladesh gebouwd wordt, de eerste op deze plek, waar voorheen de mensen in de bossen hun behoeften deden.

Jongetje gaat toilet doorspoelen op platteland van Honduras.

Toilet buiten op het platteland van Bhutan.

Voorlichting in een stadje in Bhutan over het belang van schoon water en de noodzaak er zuinig mee om te gaan. Lokale ontwikkelingswerker adviseert boeren over de aanleg en het onderhoud van een kraan in Bhutan.

H2O / 19 - 2008

achtergrond

Water en sanitatie in (post-)conflictgebieden Dat water en sanitatie van vitaal belang zijn voor de volksgezondheid is algemeen bekend. Dat deze daarnaast in belangrijke mate bijdragen aan de economische ontwikkeling, de waardigheid en het psychosociale welzijn van mensen, wordt vaak minder goed beseft. Dit geldt des te meer in (post-) conflictgebieden. Daar leven mensen in extra moeilijke omstandigheden en zijn daardoor buitengewoon kwetsbaar. Dit artikel benadrukt het belang van eenvoudige, snel te implementeren oplossingen zonder significante negatieve effecten op de lange termijn. De inhoud ervan is geïnspireerd door persoonlijke ervaringen in 2003 tot 2006 in het noorden van Sri Lanka, waar de bevolking sinds circa 20 jaar geteisterd wordt door de oorlog tussen de Tamil Tijgers en het regeringsleger. Daarnaast trof ook de tsunami dit gebied. Vanaf eind 2005 verslechterde de politieke situatie en begonnen velen op de vlucht te slaan. Nadat in januari van dit jaar het staakt-het-vuren werd opgeheven, zijn er inmiddels tienduizenden ontheemd door nieuw oorlogsgeweld.

lechts in een aantal grote steden in Sri Lanka is riolering aanwezig. In dorpen en op het platteland wordt gewoonlijk gebruik gemaakt van een (hurk) toilet achter het huis, dat is aangesloten op een infiltratieput die niet of zeer zelden geleegd wordt. Water wordt doorgaans uit een privé of publieke waterput gehaald. Voor het goed functioneren van het toilet wordt dan een emmer water geplaatst, om hiermee zichzelf te reinigen (er wordt geen wc-papier gebruikt) en het toilet door te spoelen. De armste families gebruiken vaak een gat, hoek van hun erf of gaan naar de jungle of zee. De meerderheid van de huishoudens in de (post-)conflictgebieden behoort tot de laatste categorie. Gewoonlijk is hun perceel groot genoeg om de aanbevolen minimum afstand (30 meter) tussen een drinkwaterput en toilet aan te houden. De meeste gezinnen hebben echter sowieso geen privé waterput, omdat dit een zeer grote investering is. Er zijn slechts weinig toiletten gebouwd vanwege onvoldoende inkomen en omdat geen cement beschikbaar was door de burgeroorlog. Aan de noordoostkust van Sri Lanka trof de tsunami veel vissersfamilies die na het staakt-het-vuren juist bezig waren hun bestaan weer op te bouwen. Sommigen hadden inmiddels een eenvoudig toilet en ondiepe waterput. Nadat de tsunami alles verwoestte, waren dus niet alleen nieuwe huizen nodig maar ook water en sanitatie. In bepaalde gevallen kon worden herbouwd op

de oorspronkelijke percelen, maar meestal werd nieuw land aangewezen. Deze nieuwe locaties betreffen echter vaak relatief laag land met hoge grondwaterstanden en vrij kleine percelen, die voor rehabilitatie van gebruikelijke wateren sanitatievoorzieningen niet geschikt is.

worden gekozen die niet alleen technisch goed zijn, maar die ook gebaseerd zijn op snel resultaat. Een bijkomend aspect is dat voor de toepassing van semi-permanente voorzieningen minder geld nodig is en daardoor het (financiële) risico lager uitvalt in geval van terugval in een conflictperiode.

Belang van gefaseerde aanpak

Daarnaast moeten de oplossingen ook gebaseerd zijn op do-no-harm-principes. Vaak is men bang voor schadelijke gevolgen voor de gezondheid of het milieu door te snelle, onjuiste interventies. Deze effecten moeten inderdaad worden voorkomen, maar er is echter ook een belangrijk risico dat mensen onvoldoende worden geassisteerd. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer de minimumstandaard op een zeer hoog niveau wordt gezet, terwijl er geen financieringsmogelijkheden zijn. De dieper liggende

In noodsituaties is het van levensbelang dat direct wordt gereageerd om onder andere epidemieën te voorkomen. In een post-conflictperiode is snelle rehabilitatie nodig, zodat de mensen weer beschikken over basisvoorzieningen (behuizing, water en een toilet) en het leven weer kunnen oppakken. Zolang de basisvoorzieningen ontbreken, is het moeilijk om aan vrede te denken en toekomstplannen te maken. In iedere fase moeten dus de juiste interventies

Drinkwater- en sanitaire voorzieningen, afhankelijk van de situatie.

noodsituaties

situatie

implementatie interventie

participatie/ contributie

rehabilitiefase

ramp / (burger)oorlog / geen oorlog - geen tijdelijk vrede / herhuisvesting / transitioneel direct (dagen) snel (maanden / jaren) tijdelijke semi-permanente voorzieningen voorzieningen in het algemeen niet mogelijk

zoveel als mogelijk (aandacht voor extreem kwetsbare gezinnen)

ontwikkelingsfase

stabiliteit / vrede / permanent geleidelijk (jaren) verbetering en toename van voorzieningen ter bevordering van eigen beheer

Basisvoorzieningen in (post-)conflictgebieden zijn hard nodig.

H2O / 19 - 2008

Tijdelijke toiletten van lokale materialen.

reden kan zijn dat de (lokale) autoriteiten in feite geen vooruitgang willen om zo de bevolking ‘in bedwang’ te kunnen houden of door onbegrip met de situatie en het idee dat alleen het beste goed genoeg is. Een soortgelijk probleem deed zich voor na de tsunami, toen wel grote budgetten beschikbaar waren voor de getroffenen (waardoor de standaarden werden verhoogd) maar onvoldoende budget voor de mensen in de conflictgebieden. Hierdoor nam voor hen de kans op hulp alleen maar verder af en werden extra spanningen gecreëerd.

Noodsituaties Voor noodhulp is het essentieel om binnen enkele dagen minimale voorzieningen te verschaffen; daarna kunnen deze zonodig worden verbeterd of aangevuld. De zogeheten Sphere Standaard vermeldt een streefwaarde van één toilet per 50 personen voor noodsituaties voor korte termijn en één per 20 personen voor lange termijn. Het zou goed zijn als een tijdscriterium wordt toegevoegd, bijvoorbeeld binnen twee à vier dagen één toilet per 50 personen en daarna binnen vier à acht dagen verhoogd tot één per 20. Hiermee voorkomt men dat organisaties op een onjuiste wijze competitie voeren en het toont dat niet alleen de kwaliteit van de interventie telt, maar juist ook de voortgang van de initiële hulp. Sommige organisaties hebben speciale materialen in voorraad voor noodtoiletten, maar ook met lokaal beschikbare materialen kunnen snel (en goedkoop) tijdelijke toiletten worden gemaakt. Aangezien het vaak niet bekend is hoe lang de mensen op een bepaalde plaats blijven, is het niet erg dat deze toiletten maar voor een beperkte tijd gebruikt kunnen worden. Als er meer nodig zijn, kunnen er eenvoudig extra worden bijgemaakt en wanneer het wel zeker is dat mensen langer blijven, kunnen betere oplossingen worden geïmplementeerd.

Rehabilitatiefase Als mensen op korte afstand water kunnen halen, spaart dit niet alleen veel tijd en energie maar kan hierdoor naast drinkwater ook voldoende water worden gebruikt voor

H2O / 19 - 2008

schoonmaken, wassen of zelfs enige vorm van tuinieren. Gebruik van een privé-toilet in de plaats van bijvoorbeeld de jungle of zee, voorkomt dat vrouwen worden lastig gevallen en dat zij, vooral ‘s avonds, te weinig drinken om zo ‘s nachts niet te moeten urineren. Water en sanitatie zijn dus niet alleen nodig voor de gezondheid, maar dragen ook bij aan het gevoel voor eigenwaarde en psychosociaal welzijn. Toitet dat aangesloten is op een infiltratieput.

Na het staakt-het-vuren in Sri Lanka keerden veel families terug naar hun eigen grond, waar vaak geen basisvoorzieningen meer aanwezig waren. De meeste families zijn niet in een positie om direct een toilet te bouwen of willen hier (nog) niet in investeren. Daarom zijn er projecten van de overheid en non-gouvernementele organisaties om hen hierbij te assisteren.

achtergrond Een toilet aangesloten op een septic tank lijkt op het eerste gezicht technisch een betere oplossing dan een toilet met een gebruikelijke infiltratieput. Toch lijkt voor de rehabilitatiefase op het platteland een infiltratieput de meest geschikte optie en komt een septic tank alleen voor stedelijke gebieden in aanmerking. Het risico op verontreiniging van drinkwater door een infiltratieput kan worden beperkt door afstand te houden tot drinkwaterputten en zonodig het toilet en put verhoogd aan te leggen. Septic tanks zijn relatief duur en arbeidsintensief, waardoor er onvoldoende budget en voortgang is of in het geheel geen toiletten kunnen worden gebouwd. Bovendien is er een vrij grote kans dat deze lekken of niet tijdig worden geleegd, zodat ze niet goed functioneren. Het risico voor de volksgezondheid van toiletten met gewone infiltratieputten is daarom lager dan het risico van septic tanks, omdat dan de kans groot is dat veel mensen nog jarenlang geen toilet zullen krijgen. In diverse handboeken staat dat de bodem van een gewone infiltratieput 2,5 tot drie meter boven de grondwaterstand moet liggen en dat anders septic tanks moeten worden toegepast. Op basis van bovenstaande overwegingen lijkt het voor rehabilitatie redelijk om ook toiletten met infiltratieput te accepteren bij grondwaterstanden die tijdelijk hoger zijn, met name indien de afstand tot drinkwaterputten groot is en in slecht doorlatende grond. Men zou de keuze dus niet alleen op basis van grondwaterstand moeten maken, maar ook door rekening te houden met de variatie in grondwaterstand, bodemopbouw en bevolkingsdichtheid en afstand tot drinkwaterputten. Gewoonlijk wil men in Sri Lanka een toiletruimte van stenen muren. Uit gezondheidsredenen of hygiëne is dit echter niet nodig. Toch assisteren organisaties vaak met een compleet toilet, omdat bijvoorbeeld (lokale) autoriteiten alleen daar toestemming voor geven, donoren dit verwachten of een onaf toilet geen ‘mooie foto’s’ oplevert. Door alleen de toiletvloer met infiltratieput aan te leggen, is het mogelijk om met hetzelfde budget twee tot drie keer zoveel families te assisteren in dezelfde periode. De families moeten daarna zelf de bovenbouw maken op een door hen gekozen manier. Ook na de tsunami was sprake van een transitionele fase, omdat het niet mogelijk was om alle mensen binnen korte tijd permanente voorzieningen te verschaffen. In sommige plaatsen werd zowel drink- als badwater gegeven via een waterleidingsysteem dat werd gevoed door één waterput en overhead tank. ZOA Vluchtelingenzorg koos ervoor om alleen drinkwater via een leiding te geven, terwijl voor iedere 20 families een kleine waterput als badplaats werd gebouwd. Deze oplossing was veel duurzamer, want er hoefde veel minder water te worden gepompt vanuit één locatie, zodat problemen met de capaciteit en zout grondwater konden worden voorkomen.

Semi-permanente badplaats.

Tevens was hierdoor nauwelijks beheer en onderhoud nodig. Evenals voor noodhulp zou het goed zijn als voor rehabilitatie een tijdscriterium wordt gebruikt, bijvoorbeeld binnen twee jaar 40 tot 50 procent van de bevolking voorzien van de basisvoorzieningen en dit te verhogen tot 80 à 100 procent binnen twee jaar daarna. Overheden, organisaties en donoren moeten dan samen een actieplan maken om dit te verwezenlijken. In Kilinochchi District lag na het enkele jaren staakt-het-vuren het percentage van de families met een toilet pas op ongeveer 20 procent. Indien gekozen zou zijn voor snelle implementatie van de minimale basisvoorzieningen (toiletfundering met infiltratieput), was het mogelijk geweest om vrijwel alle huishoudens te voorzien in de periode 2003-2006. Door het oplaaiende geweld zijn inmiddels velen gevlucht naar andere dorpen, zodat de voorzieningen des te schaarser zijn geworden.

Ontwikkelingsfase In de ontwikkelingsfase kan het aantal publieke waterputten worden vergroot, maar ook verbetering van de individuele voorzieningen is mogelijk, omdat onder andere gerekend kan worden op contributie door hulp bij de bouw of door eigen investeringen of leningen. Ook kan eventueel een ander type waterput worden gepromoot. Hoewel handpompen in Sri Lanka gewoonlijk minder populair zijn, zouden deze goed kunnen worden toegepast in de plaats van open putten indien hiermee meer ervaring zou zijn en het begrip bestaat dat deze niet alleen bruikbaar zijn voor het diepe grondwater. Bij de toiletten kan voor sommige families de bovenbouw worden verbeterd of indien nodig kunnen de infiltratieputten worden vervangen door septic tanks. Maar ook voor septic tanks moet men een oplossing vinden

voor het effluent, terwijl in situaties met hoge grondwaterstanden de problemen hiermee vergelijkbaar zijn met die van een toilet met een gewone infiltratieput. Juist in dergelijke omstandigheden kunnen nieuwe concepten, zoals ecosantoiletten (composterende toiletten), mogelijk uitkomst bieden. Omdat in deze fase meer mobilisering van de bevolking mogelijk is, kan ook een drinkwaterleidingsysteem of riolering worden geïntroduceerd. De mensen leven al met de basisvoorzieningen, zodat meer tijd beschikbaar is om voldoende budget te arrangeren en een adequaat systeem te ontwerpen en aan te leggen.

Strategie Voor de toekomst is dus niet alleen de technische (minimum)standaard van belang, maar moeten de verbeteringen – met name in noodsituaties en bij rehabilitatie – ook snel te implementeren zijn zonder schadelijke gevolgen. Mogelijk kan dit artikel bijdragen aan de strategie voor water en sanitatie in (post-) conflictgebieden en wel in het bijzonder aan de rehabilitatie, omdat juist in deze fase nog veel verbeterd kan worden. Door de mensen sneller te voorzien van de basisbehoeften, hebben zij een veel betere kans om hun bestaan weer op te bouwen en toekomstplannen te maken. De rehabilitatie draagt dan ook bij aan de stabiliteit zodat de kansen op vrede toenemen. Op basis van de ervaringen na de tsunami en rekening houdend met de principes zoals beschreven in dit artikel is het mogelijk de mensen in korte tijd semi-permanente basisvoorzieningen te verschaffen en daarna geleidelijk te assisteren bij de verdere ontwikkeling. ir. Herald Vervoorn (Royal Haskoning) Werkte tussen 2003 en 2006 voor ZOA vluchtelingenzorg.

H2O / 19 - 2008

Water in de droogte In het zuiden van Madagaskar zijn de gevolgen van klimaatverandering duidelijk voelbaar. De regenperiode wordt niet alleen korter, maar vooral onvoorspelbaar. Waar de boeren voorheen met grote zekerheid wisten wanneer de regen zou vallen en wanneer zij hun oogst moesten inzaaien, zitten zij er nu vaak naast. Mislukte oogsten zijn het gevolg. Schoon drinkwater wordt naarmate de droge tijd vordert een steeds schaarser goed en mensen moeten een groot deel van hun schamele gezinsinkomen besteden aan de aankoop van drinkwater. De hulporganisatie GRET en het bedrijf Bushproof van de Nederlander Adriaan Mol werken samen met de bevolking aan oplossingen.

anuit de verte is al de waterput van Mitsanjana, een wijk in het plaatsje Ambovombe, zichtbaar. In een droge en dorre omgeving rijden ossenkarren af en aan met grote blauwe tonnen vol water. Kinderen lopen met emmers op hun hoofd. André, die de put namens de eigenaar beheert, roept hard: “Achteraan aansluiten graag!” Het water dat uit deze put komt, is van zeer slechte kwaliteit en bovendien moet hiervoor flink betaald worden. Het is het enige waterpunt in de gehele omgeving. Fanouze, 17 jaar, gaat elke dag drie of vier emmers water halen voor zijn familie. Hij heeft het geluk in de buurt van de put te wonen. Veel mensen die bij de waterput in de rij staan, wonen verder dan vijf kilometer. Als ze geen ossenkar hebben, moeten ze meerdere keren per dag heen en weer lopen. Maria woont op tien kilometer afstand en kan daarom maar één keer per dag water halen. “Ik bereid nu maar één keer per dag een maaltijd, want ik krijg het niet voor elkaar om nog een keer naar de waterput te lopen. Als ik voldoende geld had, zou ik een ossenkar aanschaffen, zodat ik een vat kon komen vullen. Dat zou mij en mijn gezin veel goed doen.” Water is een schaars goed in de droge tijd. De prijs van water gaat dan dagelijks omhoog.

Ontbossing en droogte In de streek rond Ambovombe, in het uiterste zuiden van Madagaskar, wordt het voor de bevolking steeds moeilijker om de droge tijd door te komen. Behalve de schaarste aan schoon drinkwater zien boeren hun oogst verpieteren. Er zijn onvoldoende waterbronnen in de buurt om hun land te irrigeren. Ze zijn aangewezen op de korte periode dat er regen valt. Maar wanneer de regen valt, is niet meer te voorspellen. De laatste jaren moet voedselhulp worden ingezet om de bevolking de droge tijd door te helpen. De kindersterfte is elk jaar hoger. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Boer Gilbert heeft wel een idee: “De droogte komt deels door onszelf. Waarom? Er woonden vroeger in deze streek minder mensen en men had verspreid kleine landbouwveldjes tussen de bossen en het struikgewas. Maar de families hebben zich sterk uitgebreid en dus is meer landbouwgrond nodig. Er is veel weggekapt om voedsel te verbouwen. Daar komt bij dat de opbrengst per hectare bij ons veel lager ligt dan in streken waar meer regen valt. Wij hebben dus grotere stukken land nodig om voldoende te kunnen produceren. Je ziet hier nu bijna geen bossen meer. En als het eindelijk een keer regent, wordt het water niet vastgehouden en stroomt het gewoon weg. Dat het minder regent moet zeker te maken hebben met dat er zo veel bos is gekapt. Maar ons grootste probleem

H2O / 19 - 2008

is dat we niet meer weten wanneer het gaat regenen. Vroeger konden we vrijwel precies voorspellen wanneer de regen zou vallen, zodat wij op tijd onze velden gingen inzaaien. Nu kan het gebeuren dat je hebt ingezaaid en de regen uitblijft. Dus daar gaat je oogst.”

Oude traditie nieuw leven ingeblazen Gilbert heeft maatregelen genomen om de schade te beperken. Bij cursussen die de nongouvernementele Franse organisatie GRET geeft, dient zijn land als voorbeeld voor de andere boeren uit de streek. Gilbert heeft namelijk hagen aangeplant rondom zijn land. En die hagen kunnen allerlei voordelen bieden, zoals de boeren uit de buurt tijdens een bezoek ontdekken. De hagen voorkomen dat het vruchtbare laagje grond wegwaait, ze beschermen de jonge gewassen tegen de wind, houden het vocht in de bodem beter vast en bieden schaduw. Daarnaast kan de boer ervoor kiezen om fruitbomen te gebruiken als haag, zodat de haag je ook nog fruit oplevert. En dood hout kan als brandhout worden gebruikt. Vele boeren raken enthousiast over wat eigenlijk opnieuw invoeren van oude tradities is. De organisatie GRET geeft de boeren voorlichting over het nut van hagen planten, leert hen betere technieken om zoveel mogelijk van de regen uit de regentijd te profiteren en verschaft hen goed zaaigoed.

Drinkwater uit de lucht GRET helpt de lokale bevolking ook om aan schoon drinkwater te komen. Zoals in het

Maria.

dorpje Antsakvamamy. Daar heeft GRET vorig jaar een impluvium aangelegd: een grote betonnen bak, van ongeveer tien meter breedte en 20 meter lengte. De bodem loopt schuin af, zodat het regenwater dat in de regentijd valt naar het diepste punt stroomt. Via ondergrondse leidingen wordt het regenwater naar drie grote ondergrondse reservoirs geleid. Per reservoir kan 25 kubieke meter water worden opgeslagen. De reservoirs zijn aan de bovenkant afgesloten met een putdeksel, zodat er geen vuil in kan vallen. Er is een dorpscommissie ingesteld die deze reservoirs beheert. Alleen zij heeft de sleutel van de putdeksels. En de dorpsbewoners letten erop dat steeds dezelfde emmer wordt gebruikt om water uit het reservoir te halen. De secretaris van het dorpscomité ziet toe op de verkoop. “Elke familie mag vier emmers water per drie dagen kopen. Niet meer, anders raakt het impluvium te snel leeg. Sommige families zijn rijker dan de rest en willen meer water kunnen kopen. Maar dat sta ik niet toe.” Het impluvium is een uitkomst voor het dorp. Zo vertelt Mahita

Eén van de weinige huidige waterbronnen in het zuiden van Madagaskar.

achtergrond

Zonnepanelen die de waterpomp van energie voorzien.

hoe zij normaal gesproken aan haar water kwam in de droge tijd: “Ik moest bijna twee uur lopen om een emmer water te halen uit een waterput. Het water uit die put is erg vies en bovendien erg duur: 400 ariary voor een emmer. Hier betaal ik 100 ariary. Maar helaas is ons impluvium niet groot genoeg om het hele dorp de droge tijd door te helpen. We zullen weer op en neer moeten gaan lopen naar Ambovombe.”

Waterfilters Het succes van het impluvium heeft de dorpelingen op ideëen gebracht. Een aantal van hen heeft nu thuis ook impluviums aangelegd van aangestampte aarde. Het regenwater loopt in een open aarden put, maar wordt vertroebeld door zand en kleideeltjes en raakt vervuild door loslopend vee. Toch wordt ook dit water als drinkwater gebruikt met als gevolg dat jonge kinderen er vaak ziek van worden. Dankzij een handige vinding van de Nederlander Adriaan Mol die met zijn bedrijf Bushproof meewerkte aan de aanleg van het Eén van de drie regenwateropvangbassins.

Adriaan Mol.

betonnen impluvium, is daaraan een einde gekomen. Hij zag de slechte kwaliteit van het drinkwater in de aarden impluviums en bedacht een waterfilter dat gebruik maakt van lokale ingrediënten. Daarin wordt onder andere gebruik gemaakt van zaden die lokaal gevonden worden en bekend staan om hun reinigende eigenschappen. Zo kunnen de dorpelingen ook veilig het water uit hun eigen impluvium drinken. De waterfilters worden nu door GRET en andere nongouvernementele organisaties in veel dorpen geïntroduceerd. Bushproof heeft zich gespecialiseerd in het ontwerpen van eenvoudige en zeer goedkope technieken, zoals waterfilters en waterpompen, om dorpen van schoon drinkwater te voorzien en heeft hiervoor in 2005 een prestigieuze prijs van de Wereldbank ontvangen.

Water met zonne-energie In de streek waar ontwikkelingsorganisatie GRET werkt, is het grondwater brak. Alleen op grote diepte wordt schoon drinkwater gevonden. Oppompen met een dieselpomp

is erg duur in gebruik en elektriciteit ontbreekt in de meeste dorpen. Daarom zijn in het dorp Andove als experiment zonnepanelen geïnstalleerd, die voor de stroom zorgen voor de waterpomp, die het water oppompt in een groot en gesloten waterreservoir. Een in aanschaf dure maar zeer duurzame methode om aan schoon drinkwater te komen. Dorpsbewoners in de buurt van de pomp hebben zo het hele jaar door toegang tot schoon drinkwater. Het is een innovatie die nochtans veel te duur is om op grote schaal toe te passen. De impluviums zijn daarentegen betaalbaar. Jeremy van de organisatie GRET: “Als we in deze streek dorp voor dorp werken aan de aanleg van impliviums, zullen de dorpelingen minder afhankelijk worden van die paar waterputten die er zijn in deze streek, met vervuild drinkwater waar zij veel te veel voor moeten betalen. Hun situatie zal er op vooruit gaan, zowel op financieel als op persoonlijk vlak.” Mariken Stolk en Johannes Odé Foto’s: Johannes Odé Onder in de bovenste emmer is het filter te zien.

H2O / 19 - 2008

‘Waterproof’ moet burgers bewust maken In de provincies Groningen en Drenthe loopt momenteel de campagne ‘Waterproof’. ‘Waterproof’ wil de inwoners via de bibliotheken bewust maken van het belang van een goede waterkwaliteit.

aterkwaliteit stond de afgelopen jaren volop in de belangstelling. De (water)overheden zijn druk bezig met het opstellen van plannen om onder meer te voldoen aan de eisen uit de Europese Kaderrichtlijn Water. Met de informatiecampagne willen de overheden inwoners van Groningen en Drenthe bewust maken van het belang van een goede waterkwaliteit in hun omgeving. Ook vanwege het gegeven dat iedereen eind dit jaar kan gaan inspreken op de plannen voor schoon water van de verschillende overheden. De campagne bestaat onder meer uit een reizende informatiewand langs twaalf bibliotheken in de provincies Groningen

informatie Kohsiek dijkgraaf Hollands Noorderkwartier

en Drenthe. Daarnaast wordt vanuit de bibliotheken een aantal excursies onder leiding van de vereniging voor natuuren milieu-educatie, het IVN, verzorgd. Iedereen kan bovendien op gezette tijden met zijn water naar de ‘dokter’ komen. De ‘waterdokter’, een deskundige van waterschap of waterbedrijf, beantwoordt vragen van particulieren over de kwaliteit van hun vijver- en/of slootwater.

Het algemeen bestuur van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft Luc Kohsiek voorgedragen als nieuwe dijkgraaf. Hij is nu plaatsvervangend directeurgeneraal van Rijskwaterstaat IJsselmeergebied en lid van de raad van bestuur van Rijkswaterstaat. Hij volgt de huidige dijkgraaf Monique de Vries per 1 januari aanstaande op.

De campagne duurt tot half oktober.

et algemeen bestuur vindt dat Kohsiek door zijn kennis en ervaring de juiste man is voor het hoogheemraadschap. Het bestuur verwacht dat hij de verbindende schakel kan zijn met inwoners, organisaties en overheden en de eigen werkorganisatie om deze doelstellingen te realiseren. Daarbij beschikt Kohsiek over een groot netwerk, in Den Haag en elders het land. Kohsiek heeft een lange staat van dienst bij Rijkswaterstaat, onder andere in Noord-Holland. Hij heeft ervaring met verschillende beleidsterreinen van de waterschapswereld, zoals de kust, (water) wegen, waterhuishouding, grondwater en milieu. Als lid van de raad van bestuur heeft hij veelvuldig contact met de minister en staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat. Kohsiek was vanuit zijn functie betrokken bij de inhoud en het proces van de staatscommissie Veerman, die zojuist haar advies met aanbevelingen hoe Nederland duurzaam op klimaatverandering kan inspelen, heeft gepresenteerd. Voorts is hij acht jaar bestuurslid van Natuurmonumenten geweest.

www.groningenleeftmetwater.nl en www.drentheleeftmetwater.nl.

Jong en oud bewust maken van het belang van een goede waterkwaliteit.

Publicatie ontwerpnorm EOX-bepaling Het centrum voor normalisatie NEN heeft ontwerpnorm 6402, voor de bepaling van organohalogeenverbindingen in water, ter kritiek gepubliceerd. Belanghebbenden kunnen tot 1 december commentaar leveren bij het NEN.

EN 6402 beschrijft een methode voor de bepaling van het halogeengehalte afkomstig van niet-vluchtige, met petroleumether extraheerbare organohalogeenverbindingen (EOX) in water. De voorgaande versie uit 1991 stelde een eis aan het gehalte opgeloste bestanddelen. In de nieuwe versie is deze eis verwijderd. De belangrijkste andere wijzigingen in de nieuwe ontwerpnorm zijn de uitbreiding voor het toepassingsgebied met afvalwater en de toevoeging van nieuwe

prestatiekenmerken. Het principe van de methode is niet veranderd. Het watermonster wordt geëxtraheerd met petroleumether, waarna de organohalogenen worden omgezet in waterstofhalogeniden die coulometrisch worden bepaald. Ontwerpnorm 6402 kan worden besteld bij NEN-Klantenservice: (015) 269 03 91 of via internet: www.nen.nl. Meer informatie is te krijgen bij NEN-Klantenservice of bij NEN-Milieu (015) 269 01 57.

H2O / 19 - 2008

Naar een waterleverende landbouw We hebben er soms teveel van, maar soms ook te weinig: zoet water. Ook de Deltacommissie onder leiding van ex-minister Veerman onderstreept dat nog eens in haar recente rapport. En door klimaatveranderingen zullen de winters nog natter worden en de zomers nog droger1). Water optimaal benutten en niets verspillen is dan ook het credo. Een nieuw concept: de Waterhouderij, ontwikkeld in opdracht van het InnovatieNetwerk en TransForum, zorgt voor het juiste water op het juiste moment op de juiste plaats. Bovendien is het een uitdagende kans voor regionaal ondernemerschap.

e vraag naar schoon en zoet water wordt alsmaar groter. Net als de vraag naar bijvoorbeeld koel-, proces- en beregeningswater, niet alleen voor eigen consumptie, maar ook voor de productie van levensmiddelen, goederen, energie en zelfs geluk2). Door klimaatveranderingen verandert het toekomstige aanbod aan zoet water. In de winter houden we meer water over, terwijl we in de zomer grotere tekorten zullen hebben. Een voor de hand liggende oplossing is (tijdelijke) waterberging in perioden waarin teveel water valt, ten bate van perioden waarin tekorten voorkomen. De waterschappen en provincies richten om die reden al waterbergingsgebieden in. Deze waterberging vraagt echter om ruimte en ruimte is in Nederland een kostbaar en schaars goed. Particuliere grondbezitters, zoals agrariërs en terreinbeheerders, zouden hier een meer actieve rol kunnen gaan spelen. Vooral voor agrariërs kan deze rol aanzienlijk zijn; zij gebruiken immers ongeveer 60 procent van het oppervlak van Nederland. Ondergetekenden zien grote mogelijkheden voor agrariërs en andere grondeigenaren die water optimaal weten te benutten en daarmee bestaande en nieuwe markten weten te bedienen. Die water niet alleen optimaal gaan beheren maar ook gaan ‘houden’, in analogie van de dierhouderij. Een nieuwe, gebiedsgerichte onderneming kan ontstaan, midden in het landelijke gebied: de waterhouderij. De Waterhouderij is een oerhollandse coöperatie in een nieuw jasje. Een samenwerking van ondernemers, overheden en bewoners die het water in hun gebied tot de laatste druppel benutten. Water is hier niet zo maar water. Water is drinkwater, proceswater, oppervlaktewater en bronwater. Maar ook koelwater, ketelwater, afvalwater, gedemineraliseerd water, gedistilleerd water, enz. Het leveren van water in de juiste hoeveelheden met de juiste eigenschappen en geschikt voor het gewenste gebruik is de uitdaging voor de waterhouderij. Zij ontvangt, bewaart, gebruikt, bewerkt en lévert water. Tegelijkertijd helpt de Waterhouderij wateroverlast en droogte voorkomen, vermindert het water-aanvoerkosten en verbetert de coöperatie de regionale waterkwaliteit. De Waterhouderij realiseert dus zowel private als publieke doelen.

Belangrijke elementen De belangrijkste elementen om de Waterhouderij tot een succes te maken, zijn water, grond, ondernemerschap, betrokkenheid van de regio en financiering.

H2O / 19 - 2008

Water

Zoals gezegd is het optimaal benutten van de jaarlijkse neerslag de crux van het idee. Het bergen van de neerslag binnen de grenzen van het natuurlijke systeem is een voorwaarde. Het gebruik van het water om minimaal te voorzien in de eigen (agrarische) behoefte is het vertrekpunt. Vervolgens kan ook water geleverd worden aan andere partijen. Hierbij geldt dat het leveren van het juiste water in de juiste hoeveelheid op de juiste plaats en tijd cruciaal is. Nederland bezit al een geweldige infrastructuur om het water te sturen en op tijd te leveren, bijvoorbeeld door middel van onze molens. Tevens beheersen wij de techniek om het water te zuiveren (door bijvoorbeeld helofytenfilters of het toepassen van membraantechnologie). Daarnaast biedt een verdere optimalisatie van het watergebruik kansen door het aan elkaar rijgen van waterschakels, om zo kringlopen op gebiedsniveau te sluiten. Hierdoor ontstaat synergie en toegevoegde waarde binnen het gebied. Er bestaan technologieën om water efficiënter te gebruiken, benutten, recyclen en verdelen, waarvan sommige al breed worden toegepast in de praktijk. Uiteraard zijn er belangrijke verschillen tussen ‘hoog’ en ‘laag’ Nederland. Grond

Grond is nodig om het water (tijdelijk) te bergen. Iedereen met een ‘grondpositie’ heeft ook een ‘waterpositie’. Grond vormt

hier een alternatieve inkomstenbron naast de reguliere (agrarische) productie of andere vormen van dienstverlening. Grond is nodig om een multifunctionele groene ruimte te creëren die mooier en aantrekkelijker wordt zonder verdroging of wateroverlast en geen aanvoer van gebiedsvreemd water nodig heeft. Deze behoefte wordt, met het oog op de verwachte klimaatsveranderingen, alleen nog maar groter. Ondernemerschap

Allereerst is een grondeigenaar nodig die zich bewust is van zijn grond- én zijn waterpositie. Water is niet lastig, kosteloos, verspilbaar, eindeloos stuurbaar, ‘gewoon’ en van niemand. De grondeigenaar kan in zijn veranderende rol zelfs water gaan próduceren in plaats van consumeren. Een omslag, en een spannende nieuwe uitdaging voor het ondernemerschap. De Waterhouderij is een manier om maatschappelijk verantwoord te ondernemen en te voorzien in een veranderende behoefte van de consument. De realisatie van een Waterhouderij vraagt om een organisatie op gebiedsniveau. Juist daar zijn diverse schaalvoordelen haalbaar. Te denken valt aan kostenbesparing door korte ketens, efficiëntie van productie en het ‘overslaan’ van de tussenhandel. Een Waterhouderij is een gebiedscoöperatie waar ondernemers onderling of ondernemers

In een ambitieus vergezicht kan de Waterhouderij er als volgt uit zien: in een pilotgebied van 500 hectare hebben agrarische en andere ondernemers, grondeigenaren, de gemeente, het waterschap en gebiedsbewoners een gebiedscoöperatie, een zogeheten Waterhouderij opgericht. Deze bergt het water voor het gebied na perioden van veel neerslag. Ook vangt de Waterhouderij het regionale neerslagoverschot op. Het geborgen water gebruikt zij om in het droge groeiseizoen (nieuwe) commerciële gewassen optimaal van water te voorzien. De Waterhouderij is op deze manier zelfvoorzienend in haar eigen waterbehoefte. Gebiedsvreemd (en duur) water aanvoeren is niet of aanzienlijk minder nodig. De Waterhouderij teelt vis en algen en verbouwt riet dat dient als biobrandstof en als natuurlijke zuivering van het water. Het gezuiverde water wordt aan nabijgelegen industrie geleverd voor het productieproces en - na gebruik - opnieuw gezuiverd. De industrie kan hierdoor de grondwateronttrekkingen verminderen of beëindigen. De gekweekte vis wordt verkocht op de lokale en regionale markt. Het afval van de viskwekerij gebruikt de waterhouderij als meststof. Het water uit de visteelt wordt optioneel vermengd met een dunne fractie mest om vervolgens algen te telen voor de productie van biobrandstof. Het wateroppervlak biedt mogelijkheden voor recreatie en garandeert daarnaast de watertoevoer in drogere tijden van een aantal beken in een (natuur) gebied. In de winter is in het natuurgebied een plas die als ijsbaan dient. De Waterhouderij is zo succesvol, dat de coöperatie momenteel ideeën uitwerkt om lokaal in de drinkwaterbehoefte te gaan voorzien. Dit gebied heeft door de omgang met water een landelijke uitstraling gekregen en trekt veel ecotoerisme aan. Ook hier speelt de coöperatie handig op in door het faciliteren van dagarrangementen en een educatieprogramma samen met andere lokale ondernemers. Dat maakt de bouw van enkele (drijvende) recreatiewoningen interessant. Het woon- en werkplezier van de ondernemers en bewoners is enorm gegroeid. Sinds de start van de samenwerking is sprake van een heuse revival van de regio.

opinie

met overheden contracten over ontvangst en/of leveringen van (soorten van) water afsluiten. Ook kunnen ze op andere manieren (fiscaal, via subsidie, minder waterschapslasten, bankgaranties/groenfinancieringen) worden beloond. De Waterhouderij verbindt landelijke en stedelijke functies.

en ondernemers kunnen onafhankelijk en zelfvoorzienend worden voor water. Wat is mooier dan te investeren in je eigen omgeving en daar ook nog de vruchten van te plukken? Deze betrokkenheid kan zich bijvoorbeeld manifesteren in het uitgeven van aandelen ‘schoon’ water3).

De relevante markten zijn onder te verdelen in markten die zich in eerste instantie richten op ‘people’ (veiligheid, identiteit, landschap en emotie), ‘planet’ (hergebruik, duurzaamheid/klimaat) en ‘profit’ (grondstoffen, (voedsel)productie, farma, industrie, energie, woningbouw, maar ook landschap en emotie als vermarktbare producten). Ondernemerschap is op al deze markten gewenst maar is met name op die van ‘planet’ en ‘people’ een uitdaging.

Economische haalbaarheid

Energie

De grotere aanwezigheid van water biedt extra mogelijkheden voor energiedoeleinden door lokale warmtevoorziening en koeling. Die laten wij nu nog buiten beschouwing, maar zij kunnen een aanvullende impuls geven aan het concept van de Waterhouderij. Betrokkenheid regio

Belangrijke succesfactor voor het slagen van de Waterhouderij is de betrokkenheid van zowel burgers, boeren als buitenlui uit de regio. Een regionale entiteit die de kansen die wij signaleren kan verzilveren. Bedrijfsleven

De stap van water verbruiken en benutten naar produceren voor een markt impliceert economische mogelijkheden. Het gaat hier om direct watergebruik (beregening), maar ook om hergebruik (kringlopen) binnen nieuwe ketens met als doel nieuwe markten te bedienen en de efficiëntie in bestaande markten te verbeteren, zowel commerciële als publieke. Uit berekeningen blijkt dat een omslag naar een waterhouderij belangrijke economische voordelen kan opleveren. Uitgaande van een mogelijke invulling van een waterhouderij zoals hiervoor beschreven, kunnen de netto gebiedsopbrengsten tot circa 25 procent worden verhoogd4). De potentiële toename van de netto gebiedsopbrengsten geeft aan dat de waterhouderij ook voor investeerders een interessant concept kan zijn. Daarbij zijn belangrijke maatschappelijke baten als extra werkgelegenheid en de verminderde afhankelijkheid van water (uit bijvoorbeeld het IJsselmeer) nog niet meegerekend. Als ook beperkte woningbouw, boven of naast

de waterspiegel, zou worden toegestaan, is de rentabiliteit natuurlijk nóg hoger.

En dit brengt ons bij een laatste, zeer belangrijke voorwaarde voor succes van de Waterhouderij. Afstemming en samenwerking tussen privaat en publiek initiatief. Alleen gezamenlijk kunnen zij gebiedsgericht maatwerk leveren en elke druppel water optimaal benutten. Als ondernemer, overheid, recreant én investeerder! Peter Sloot en Marco Arts (Aequator Groen & Ruimte) Riek Bakker en Alfred van Hall (op persoonlijke titel) NOTEN 1) Bessembinder J., C. Katsman, W. Hazeleger, S. Drijfhout, H. van den Brink, G. Lenderink, E. Meijgaard, M. de Wit, H. Buiteveld en W. van Deursen (2008). Extreme klimaatverandering en waterveiligheid in Nederland. KNMI. 2) Witteveen+Bos (2007). Investeren in het Nederlands landschap: opbrengst geluk en euro. In opdracht van het ministerie van LNV. 3) vergelijkbaar met aandelen ‘schone lucht’ in Amsterdam. 4) uitgedrukt in contante waarden. Referentie: Economische verkenning waterhouderij door Ecorys en Aequator, in opdracht van InnovatieNetwerk en TransForum, juli 2008.

advertentie

H2O / 19 - 2008

Nieuw licht op risico Legionella dankzij doorbraak in diagnostiek Sinds de uitbraak van Legionella in 1999 op de Westfriese flora is enorme belangstelling ontstaan voor de preventie van Legionella in Nederland. In de afgelopen acht jaar zijn de totale kosten als gevolg van deze (preventieve) maatregelen in Nederland opgelopen tot 9.5 miljard euro. De maatregelen zijn gebaseerd op het uitgangspunt dat elke Legionella potentieel gevaarlijk is en dus bestreden moet worden. Als gevolg hiervan is een grote bedrijvigheid ontstaan op het gebied van advies, onderzoek en preventie. Desondanks is de incidentie van ziektegevallen door Legionella sinds 1999 alleen maar toegenomen. Onderzoek van Streeklaboratorium Kennemerland, TNO en Vitens laat zien dat het mogelijk is om onderscheid te maken tussen gevaarlijke en ongevaarlijke legionellabacteriën. De resultaten van dit onderzoek zijn vertaald naar een legionellachip die binnenkort op de Nederlandse markt geïntroduceerd wordt (zie ook pagina 49). Deze chip maakt het mogelijk om tot een betere inschatting van het daadwerkelijke risico voor de volksgezondheid te komen.

e aandacht voor Legionella bestaat nog maar kort. De speurtocht naar de oorzaak van een groot aantal doden tijdens een veteranencongres in Philadelphia in 1976 leidde tot de identificatie van Legionella pneumophila als veroorzaker. Nederland werd wakker geschud door de uitbraak in Bovenkarspel in 1999 waarbij 32 doden vielen. Na de uitbraak in Bovenkarspel zijn in Nederland op grote schaal maatregelen genomen om dergelijke uitbraken te voorkomen. Deze maatregelen waren gebaseerd op de stand van kennis en technologie van dat moment. Nieuw onderzoek gecombineerd met nieuwe technologische mogelijkheden laat echter zien dat sommige uitgangspunten van destijds niet correct waren. Tevens laat dit onderzoek zien dat andere mogelijkheden bestaan om tot een betere risicoinschatting te komen.

Doorbraak in microbiële diagnostiek De diagnostiek van Legionella is gebaseerd op het kweken van de bacterie op selectieve voedingsbodems. Deze werkwijze is vergelijkbaar met die in de klinische diagnostiek in ziekenhuizen en de voedingsmiddelendiagnostiek. De regelgeving zoals die in Nederland sinds Bovenkarspel is opgesteld, is dan ook gebaseerd op deze aanpak (vastgelegd in NEN 6265). Deze regelgeving is gebaseerd op het criterium dat als meer dan 50 legionellabacteriën aanwezig zijn in een liter water, er sprake is van een positief monster (getallen zijn opgerekt in de tijd). Bij deze aanpak zijn twee grote beperkingen: • Legionellabacteriën groeien heel langzaam, waardoor het zeven dagen duurt voordat er een eerste resultaat is en nog eens vijf dagen voor een bevestiging; • Alle legionellabacteriën worden over één kam geschoren. Als we beginnen met het tweede punt, is het goed zich te realiseren dat er tientallen (en misschien nog wel meer) verschillende soorten Legionella bestaan, waarvan slechts één soort, Legionella pneumophila, het overgrote deel van alle ziektegevallen veroorzaakt en enkele andere soorten heel incidenteel ziektegevallen veroorzaken. Tevens is duidelijk geworden dat sommige

H2O / 19 - 2008

legionellasoorten, zoals L. anisa, die niet of nauwelijks ziektes kan veroorzaken, heel frequent voorkomen in water. Dit betekent dat een groot aantal positieve monsters volgens de regelgeving veroorzaakt wordt door ongevaarlijke bacteriën. Dezelfde redenering kan nog een stap verder worden doorgevoerd: zijn binnen de soort L. pneumophila alle isolaten wel even gevaarlijk? Men moet zich hierbij realiseren dat binnen de microbiologie tot voor kort werd aangenomen dat alle stammen van een bacteriesoort zeer nauw verwant waren. Uit DNA-onderzoek van de laatste tien jaar bleek echter dat dit niet het geval is en dat veel verschillen bestaan tussen bacteriestammen binnen één soort (individuele variatie). Dit is te vergelijken met verschillen op DNA-niveau tussen individuele mensen. Deze manier van denken hebben we de afgelopen jaren ook losgelaten op de legionellaproblematiek. Daarbij zijn drie zaken gecombineerd: kennis over Legionella en goed gedocumenteerde stammencollecties van het Streeklaboratorium Kennemerland (dat betrokken was bij het onderzoek naar de uitbraak in Bovenkarspel en zich sindsdien ontwikkelde tot kenniscentrum in Nederland), technologische ontwikkelingen voor het analyseren van DNA van bacteriën binnen TNO én de kennis van de legionellaproblematiek in de waterwereld en de bereidheid te investeren in een dergelijk innovatie van Vitens. Kort gezegd kwam het onderzoek neer op een nauwkeurige vergelijking van de DNA-samenstelling van bacteriestammen van L. pneumophila die ziekten hadden veroorzaakt met het DNA van bacteriestammen die geen ziekte hadden veroorzaakt en dat hoogstwaarschijnlijk ook niet konden. Uit deze vergelijking is uiteindelijk een klein aantal DNA-markers naar voren gekomen die het mogelijk maken de echte ziekteverwekkende stammen van L. pneumophila met grote waarschijnlijkheid te herkennen. Daarnaast maakt het feit dat een analyse niet meer op kweken gebaseerd hoeft te zijn maar op basis van DNA-markers kan plaatsvinden, het mogelijk de analysetijd terug te brengen van zeven tot twaalf dagen naar één werkdag. Het ligt in de bedoeling deze nieuwe aanpak op korte termijn op de Nederlandse markt te introduceren.

Het falen van de huidige aanpak De huidige diagnostiek, gericht op het aantonen van Legionella in drinken proceswater, maakt onderdeel uit van een pakket aan overheidsmaatregelen om de incidentie van Legionella terug te dringen. De enorme toename aan maatregelen in de periode 1999-2007 met een totale kostenomvang van 9,5 miljard euro heeft echter niet geleid tot het gewenste effect. Sterker nog: het aantal gevallen van de legionairsziekte is vanaf 1999 met een factor tien toegenomen. Op basis van beschikbare informatie worden in Nederland 100.000 monsters geanalyseerd op de aanwezigheid van Legionella. In 15 procent van de gevallen ontstaat daarbij de verdenking op Legionella. In een zeer klein percentage blijkt achteraf dat het hierbij gaat om Legionella pneumophila. Daarbij laten statistische cijfers zien dat het aantal ziektegevallen absoluut is toegenomen, maar de laatste jaren schommelt tussen de 200 en 300 met uitzondering van 2006. In veel gevallen blijkt dat ten gevolge van de aanwezigheid van Legionella in een watermonster een groot aantal procedures wordt gevolgd voor het verwijderen van de bacterie uit het leidingnet om het risico voor de volksgezondheid te beperken. Het betreft echter in heel veel gevallen onschuldige bacteriën. Tegelijkertijd kan niet uitgesloten

opinie worden dat een deel van de echt gevaarlijke situaties gemist wordt door de momenteel in gebruik zijnde methoden (bijvoorbeeld het slecht of niet kweekbaar zijn van sommige gevaarlijke stammen). De contradictie tussen de enorme hoeveelheid geld die geïnvesteerd wordt om de legionellaproblematiek terug te dringen en de toename van het aantal ziektegevallen vraagt ons inziens om een heel andere aanpak van de legionellaproblematiek.

Mogelijkheden voor nieuwe aanpak Centraal in de nieuwe aanpak staat het beter onderscheid kunnen maken tussen echt gevaarlijke stammen van L. pneumophila en ongevaarlijke stammen van deze soort en andere legionellasoorten. Het op korte termijn beschikbaar komen van de door TNO en Vitens in samenwerking met Streeklaboratorium Kennemerland ontwikkelde legionellachip gaat deze mogelijkheid ook daadwerkelijk bieden: onderscheid maken tussen situaties met hoog en laag risico wat de volksgezondheid betreft. Juiste en snelle informatie zal leiden tot een enorme reductie van kosten voor bedrijven en instellingen vanwege de accurate informatie en snelheid waarmee uitsluitsel kan worden gegeven.

In combinatie met andere activiteiten, zoals een geografisch informatiesysteem van alle vondsten van L. pneumophila in Nederland (ontwikkeling door streeklaboratorium Kennemerland), leidt dit ook tot een betere beheersing van de legionellaproblematiek in potentieel risicovolle situaties.

gevaar voor de volksgezondheid én de enorme kostenreductie van de implementatie van deze diagnostiek.

De legionellachip is in staat om in vier uur vast te stellen of een watermonster Legionella bevat en of het hierbij gaat om een ziekteverwekkende variant. In vergelijking met de traditionele methode, waarbij een watermonster gedurende twee weken op kweek gezet moet worden, is dit een doorbraak in de bestrijding van Legionella.

De komende jaren streven bovengenoemde partijen naar een verdere samenwerking met instellingen als KWR Water Research Institute, RIVM en de (inter)nationale industrie.

Het door Vitens en TNO opgerichte bedrijf Legyon zal zich volledig gaan richten op het op de markt brengen van de legionellachip.

Rik Thijssen en Frank Schuren (TNO) Walter van der Meer (Vitens) Jeroen den Boer (GGD Haarlem/ Streeklaboratorium Kennemerland)

Een blik in de toekomst De toepassing van nieuwe methoden binnen de diagnostiek kost tijd. Validatie, acceptatie en inbedding binnen de wet en regelgeving zijn tijdrovend. De voordelen van de legionellachip bieden op drie fronten grote bijdragen: een hernieuwd inzicht in de pathogeniciteit en virulentie van specifieke stammen van Legionella pneumophila en het risico voor de volksgezondheid, de beschikbaarheid van een laboratoriumtest die in staat is binnen zeer korte tijd een inschatting te maken van het daadwerkelijke

Nogmaals auteurs Bij het artikel over baggeren in stedelijke watergangen in de laatste uitgave van H2O is verzuimd Joost Delsman van Deltares als co-auteur te noemen. Reiñaldo Peñailillo werkt niet bij Tauw, maar ook bij Deltares.

advertentie

We streven naar lange Levensduur van Producten en Relaties

Hollandia Holding BV

Hollandia Systems is een toonaangevend bedrijf dat zich toelegt op het produceren van klantspeciﬁeke installaties, apparaten en constructies. De producten van Hollandia Systems vindt u voornamelijk terug in de offshore-, chemie- en procesindustrie en bij wateren hoogheemraadschappen. Hollandia Systems heeft - voormalig bekend onder de naam Kloos Merofac - een lange reputatie als vertegenwoordiger van Passavant Geiger en als leverancier van proces-equipment zoals slibverwarmers en spindle-drivers.

Process-Equipment & Water-Technology

Postal address Hollandia Systems BV P.O. Box 60 4793 ZH Fijnaart, The Netherlands T: +31 167 50 71 00 F: +31 167 52 22 70

Visiting address Glasweg 6 4794 TB Heijningen The Netherlands E: info@hollandiasystems.nl I: www.hollandiasystems.nl

H2O / 19 - 2008

Bewezen kwaliteit Analyses met LANGE kuvettentesten Ringonderzoeken vormen een belangrijk onderdeel van de analytische kwaliteitsborging. Al meer dan 20 jaar behalen de gebruikers van HACH LANGE producten hierbij uitstekende resultaten, een indrukwekkende prestatie. Het maakt niet uit of de ringonderzoeken door de fabrikant zelf worden georganiseerd (ADDISTA) of door onafhankelijke Europese instituten â&#x20AC;&#x201C; de resultaten zijn altijd bijzonder goed. Een recent voorbeeld is het internationale ringonderzoek 2007 van het Nederlandse Kiwa-instituut: Meer dan 94 % van de resultaten was correct! In het ringonderzoek zijn de volgende sleutelparameters voor waterzuiveringen getest: ammonium, fosfaat, nitraat en natuurlijk CZV.

CZV kuvettentest is dĂŠ norm Onlangs is NEN 6633 voor de CZV-bepaling aangepast met een vermelding naar de NEN-ISO15705, de norm voor CZV kuvettentesten. Deze methode voor de bepaling van het chemisch zuurstof verbruik (CZV) is sinds 1970 in de Wvo-vergunning opgenomen. Bedrijven die afvalwater lozen hebben dus in de meeste gevallen te maken met deze analysemethode. Een norm wordt geschreven om ĂŠĂŠnduidige analysemethoden vast te leggen. Hierdoor worden de kwaliteit, betrouwbaarheid ĂŠn vergelijkbaarheid van analyseresultaten bevorderd. De aanpassing van de NEN 6633 is een doorbraak voor alle bedrijven die de kwaliteitsbepaling van hun afvalwater zelf monitoren. Een van de deelnemers van het laatste internationale ringonderzoek: â&#x20AC;&#x17E;Grolsch heeft als visie dat in iedere nieuwe brouwerij elke afdeling verantwoordelijk is voor de kwaliteit. Daarnaast moeten zoveel mogelijk analyses zelf worden uitgevoerd. Voor de bepaling van CZV is de NEN methode i.v.m. de hoeveelheid aan chemicaliĂŤn niet wenselijk. In een uitgebreid gelijkwaardigheidsonderzoek, waarbij getoetst is op herhaalbaarheid, reproduceerbaarheid en juistheid, heeft Grolsch door deze validatie acceptatie verkregen om de CZV kuvettentest in te zetten voor de afvalwaterheffingen. Naast deelname aan ringonderzoeken wordt wekelijks een kwaliteitsborgingsysteem toegepast, met behulp van het ADDISTA systeem van HACH LANGEâ&#x20AC;&#x153;. - -EVROUW ( (OLSTEIN 'ROLSCHE "IERBROUWERIJ .EDERLAND " 6

Meer informatie: HACH LANGE 0344 63 11 30. Of bezoek de website www.hach-lange.nl

Wa l l i n g f o r d S o f t w a r e smarter solutions for the water industry -RJS;SVOW (I [IVIPHPIMHIRHI JEQMPMI ZER L]HVEYPMWGLI QSHIPPIVMRKWSJX[EVI -RJS;SVOW ;7 JSV ;EXIV 7YTTP]

Â&#x2C6; 1MRMQEPMWIIV HI VMWMGSÂ«W FMN LIX RIQIR ZER FIWPMWWMRKIR SQXVIRX Y[ XI FILIVIR RIX[IVOIR Â&#x2C6; &ILEEP IIR QE\MQYQ EER IJÂ´GMIRXMI IR FITIVO HI XSXEPI TVSNIGXOSWXIR Â&#x2C6; 3TXMQEPMWIIV HI O[EPMXIMX ZER HI VIWYPXEXIR HERO^MN IIR ^IIV YMXKIFVIMHI IR HSIPXVIJJIRHI WIX ZER ZEPMHEXMIW IR WRIPPI IR REY[OIYVMKI WMQYPEXSVIR

-RJS;SVOW '7 JSV 'SPPIGXMSR 7]WXIQW

Â&#x2C6; 1E\MQEPMWIIV HI TVSHYGXMZMXIMX HERO^MN HI KIFVYMOWZVMIRHIPMNOLIMH LIX KVSXI EERXEP KIVIIHWGLETTIR ZSSV MQTSVX IR QSHIPSTFSY[ HI OVEGLXMKI EREP]WIQSKIPMNOLIHIR IR HI ÎIV XSIKEROIPMNOI VETTSVXIVMRK Â&#x2C6; -RJS;SVOW MRXIKVIIVX ^MGL ÎIV QEOOIPMNO QIX FILIIVW]WXIQIR +-7 TPEXJSVQIR '%( QEEV SSO QIX ERHIVI L]HVEYPMWGLI QSHIPPIVMRKWWSJX[EVI -R HIÎ FVERGLI FIWGLMOX ;EPPMRKJSVH 7SJX[EVI [IVIPH[MNH SZIV LIX KVSSXWXI XIEQ WSJX[EVISRX[MOOIPEEVW (MX IR IIR KIVITYXIIVHI SRHIVWXIYRMRK WXEER FSVK ZSSV GSRXMRYxXIMX MR TVSHYGXSRX[MOOIPMRK IR WYTTSVX

-RJS;SVOW 67 JSV 6MZIV 7]WXIQW

-RJS;SVOW Â¦ TVSZIR L]HVEYPMG QSHIPPMRK WSJX[EVI JVSQ ;EPPMRKJSVH 7SJX[EVI PIEHMRK XLI [SVPH MR TVSZMHMRK WQEVXIV WSPYXMSRW JSV XLI [EXIV MRHYWXV] -RJS;SVOW (

-RJS;SVOW MW E VIKMWXIVIH XVEHIQEVO SJ ;EPPMRKJSVH 7SJX[EVI 0MQMXIH

+MPFIVX .SRGLIIVI ;EPPMRKJSVH 7SJX[EVI &IRIPY\ 7EPIW (I 7GLEKKIPIR ;IWXQEPPI &IPKMt 8IP )QEMP KMPFIVX NSRGLIIVI$[EPPMRKJSVHWSJX[EVI GSQ

[[[ [EPPMRKJSVHWSJX[EVI GSQ

Norit MBR

No doubts. Norit. Just proof.

Norit Membrane Technology

Een sterk voorbeeld: MBR AirliftTM

Norit Membrane Technology is een internationaal toonaangevend ontwikkelaar en producent van membraanfiltratiesystemen, waarbij gebruik wordt gemaakt van Norit micro-, ultra- en nanofiltratie en omgekeerde osmose en Norit actieve kool. Wij bieden diverse innovatieve oplossingen voor het effectief en kostenefficiënt zuiveren van drinken procesewater. Onze concepten worden met succes ingezet bij behandeling van grond-, oppervlaktewater, en afvalwater met focus op hergebruik. Voor meer informatie: www.noritmt.com

Een sterk voorbeeld van de genoemde concepten is de MBR AirliftTM: speciaal ontwikkeld voor het zuiveren van afvalwater. Een betrouwbare installatie met lage operationele kosten. Het combineert de biologische behandeling, waarin organische componenten worden geoxideerd door actieve slib, met behulp van membraantechnologie. In de laatste fase wordt het gezuiverde water gescheiden en is bruikbaar voor vele toepassingen.

stand nr. 01.515

nยบ

41ste jaargang / 26 september 2008

19 /

2008

TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

thema Aquatech 2008 AANDACHT VOOR SANITATIE NIEUWE PRODUCTEN EN DIENSTEN MET UITKLAPBARE PLATTEGROND EN DEELNEMERSLIJST

Paques, leading in natural solutions

Paques is a world-class player in the field of high-quality purification systems for water, gas and air. The company sets trends in developing natural and sustainable solutions with leading knowledge of biotechnology and technological flair. The result is a product range and service that allows its customers to combine economic progress with environmental responsibility, an increasingly important position in these days of social accountability.

Innovative and sustainable in biotechnology

Leading in waste water and gas treatment

Added value through renewable energy

Proven technology based on natural solutions

Worldwide network

Dedicated professionals

Outstanding service and support

High return on investment

Success through long-term partnerships

With Paques' products you can bridge the gap between environmental responsibility and economic progress!

www.paques.nl

01.214

aquatech 2008 AMREF zoekt bedrijven tijdens AquaStage De organisatie van Aquatech vraagt tijdens dit VN-internationale Jaar van de Sanitatie speciale aandacht voor sanitatie. Dat gebeurt onder andere tijdens de AquaStages. AMREF Flying Doctors richt zich tijdens één van de bijeenkomsten op de schrijnende omstandigheden rond sanitatie in Afrika. Op dinsdagmiddag 30 september verzorgt AMREF een workshop en nodigt de hele watersector uit met ideeën of concrete voorstellen te komen om de watervoorziening in Afrika te verbeteren.

MREF Flying Doctors - met prins Willem-Alexander als beschermheer - zet zich dit jaar bijzonder in voor de sanitatieprojecten in de Afrikaanse landen waar ze actief is. Prins Willem-Alexander heeft de Afrikaanse regeringsleiders in juni opgeroepen werk te maken van de sanitatieprojecten. Als Afrikaanse organisatie kan AMREF Flying Doctors hier goed op aansluiten. Tijdens de beurs wil de organisatie in contact komen met watertechnologie- en watermanagers om nieuwe ideeën en voorstellen op te doen die bij het halen van de milleniumdoelstelling voor sanitatie sneller haalbaar kunnen maken. Inwoners van het Tanzaniaanse Mtwaradistrict zijn arm. Ze hebben weinig te besteden en de leefomstandigheden zijn zwaar. Er is bijvoorbeeld weinig water: per dag maar tien tot 15 liter water per persoon. Ter vergelijking: westerlingen verbruiken gemiddeld 124 liter per dag. De geringe hoeveelheid water, dat vaak ook nog vervuild is, leidt niet alleen tot gezondheidsproblemen. Doordat het halen van water dagelijks vele uren kost, blijft er minder tijd over voor school en werk. Bovendien is het water halen niet zonder gevaar: wilde dieren liggen op de loer en vrouwen en meisjes hebben te maken met seksueel geweld.

AMREF Flying Doctors zet zich in voor betere leefomstandigheden voor deze groep, onder meer door de toegang tot water te verbeteren. Er worden 51 waterputten geslagen en 3.000 latrines gebouwd. De gevolgen zijn bijzonder positief: iedere investering in de toegang tot veilig water en goede sanitaire voorzieningen wordt ruim 25 keer terugverdiend. Mensen houden meer tijd over voor werk en zijn

minder vaak ziek waardoor medische kosten lager komen te liggen. Op de AquaStage (dinsdag 30 september, hal 2 van 14.00 tot 16.45 uur) staat het project in Mtwara extra in de belangstelling. Er is ruimte voor serieus debat, maar ook wordt op ludieke wijze aandacht gevraagd voor het project.

Programma fitterijwedstrijden Onderstaand vindt u het wedstrijdschema van de fitterijwedstrijden tijdens Aquatech in de RAI Amsterdam, zodat u uw eigen team(s) kunt gaan aanmoedigen! dinsdag 30 september

woensdag 1 oktober

10.00 PWN 1 10.20 Waternet 1 10.40 PWN 1 11.00 Waternet 1 11.20 WML 1 11.40 Brabant Water 1 12.00 WML 1 12.20 Brabant Water 1 12.40 Oasen 1 13.00 Vitens 1 13.20 Oasen 1 13.40 Vitens 1 14.15 Brabant Water 2 14.35 WML 2 14.55 Brabant Water 2 15.15 WML 2 15.35 Brabant Water 3 15.55 Vitens 2 16.15 Brabant Water 3 16.35 Vitens 2

10.00 dames Waternet 1 10.20 dames PWN 1 10.40 dames Waternet 1 11.00 dames PWN 1 11.20 dames Groningen 11.40 dames Engeland 12.00 dames Groningen 12.20 dames Engeland 12.40 dames Oasen 13.00 dames WMD 13.20 dames Oasen 1 13.40 dames WMD 14.15 managementteam Groningen 14.35 managementteam PWN 14.55 managementteam Brabant Water 15.15 managementteam Oasen 1

15.35 managementteam Waternet 15.55 managementteam WMD 16.15 managementteam Oasen 2

donderdag 2 oktober

vrijdag 3 oktober

10.00 Groningen1 10.20 Engeland 1 10.40 Groningen 1 11.00 Engeland 1 11.20 Waternet 2 11.40 Engeland 2 12.00 Waternet 2 12.20 Engeland 2 12.40 Vitens 3 13.00 Groningen 2 13.20 Vitens 3 13.40 Groningen 2 14.10 dames PWN 2 14.30 dames Waternet 2 14.50 dames PWN 2 15.10 dames Waternet 2 15.30 dames PWN 3 15.50 dames Oasen 2 16.10 dames PWN 3 16.30 dames Oasen 2

10.00 Oasen 2 10.20 Vitens 4 10.40 Oasen 2 11.00 Vitens 4 11.20 WMD 11.40 Vitens 5 12.00 WMD 12.20 Vitens 5 12.40 Groningen 3 13.20 Groningen 3 13.40 Vitens 6 14.15 PWN 2 14.35 DZH 14.55 PWN 2 15.15 DZH 15.35 Vitens 7 15.50 reserve 16.15 Vitens 7

H2O / 19 - 2008

aquatech 2008 Nieuwe ontwikkeling op het gebied van membranen Op de beurs in Amsterdam komen dit jaar onder andere allerlei zuiveringsmethoden aan bod, zo ook de zuivering met membranen. Op dat vlak komt het Belgische VITO met een nieuwe ontwikkeling. De huidige vlakke membranen die tot filtratiepanelen worden omgebouwd, zijn sandwichconstructies met drie separate lagen. Twee van die lagen zijn vooraf gemaakte membraanlagen; de derde is een permeaat-draineerlaag die tussen deze twee lagen wordt ‘gesandwiched’. Gebruikelijke permeaat-draineerlagen zijn ofwel open non-wovens, afstandstextielen of massieve kunststof constructies. Deze laatste kunnen een draineerfunctie krijgen door het voorzien van kanalen en/of openingen direct bij een spuitgiettechniek of door een mechanische bewerking na een extrusietechniek. De drie lagen van de sandwich worden samengehouden door verlijm- of lamineertechnieken over het hele oppervlak of enkel langs de rand. Om deze sandwichcomposieten af te dichten, kunnen de randen worden verlijmd of kunnen lastechnieken worden ingezet. De constructie van de hedendaagse gesloten membraanenveloppes is tijdrovend. De belangrijkste voordelen van de vlakke MBR-technologie is de lage vervuilingsnelheid en de hoge weerstand tegen kanaalverstopping. Dit komt doordat dergelijke membraanplaten op een eenvoudige manier op een bepaalde afstand van elkaar kunnen worden geplaatst. De nadelen zijn hun lage pakkingsdichtheid en dit vooral voor de zes millimeter dikke versies, de onmogelijkheid om deze enveloppes terug te spoelen en hun breukgevoeligheid aan de bovenkant net naast de permeaatcollector. De beperkte terugspoelbaarheid heeft zijn oorsprong in het type membraanlagen dat voor de constructie wordt gebruikt. Het merendeel van de gebruikte membranen zijn membranen die zijn aangebracht op een non-woven type drager. Een typische eigenschap van deze membranen is de zwakke hechting van de membraanlaag aan de steunlaag. De maximale terugspoeldruk voor de vlakke membraanpanelen bedraagt 0,7 bar. De tweede oorzaak van de lage terugspoeldrukken van deze membraanpanelen is de beperkte verbondenheid tussen de twee membraanlagen zelf of tussen de membranen en de draineerlaag. Dit maakt dat de panelen bij een terugspoeling zouden Afb. 1: Dwarsdoorsnede van het nieuwe membraan.

H2O / 19 - 2008

worden opgeblazen. Dit heeft tot gevolg dat deze panelen beschadigd kunnen raken bij een grofbellingbeluchting zonder permeaatextractie. Dan kunnen de membraanlagen immers los gaan flapperen en scheuren door vermoeidheidsverschijnselen. Deze eigenschappen maken dat de voordelen van ondergedompelde vlakke MBR-technologie niet tot volle uiting komen in vergelijking met capillaire MBR-technologie. Resumerend: de constructie van vlakke MBR-membraanpanelen is tijdrovend en de bestaande concepten hebben een beperkte terugspoelbaarheid en de membraanenveloppes hebben een beperkte mechanische sterkte. Beide eigenschappen vormen het onderwerp voor verbetering. Nieuw is een inventieve, en voor het eerst echt terugspoelbare membraanenveloppe. De sleutelelementen van dit concept zijn enerzijds het gebruik van een afstandstextiel als drager en draineerlaag, en anderzijds het feit dat het membraan rechtstreeks aan beide zijden van deze draineerlaag worden aangebracht. De afstandstextielen worden gemaakt door een breiproces. Ze worden al gebruikt bij het produceren van sportschoenen, ondergoed, autozetels, dashboards en medische matrassen. Deze toepassingen maken gebruik van de hoge porositeit en speciale constructie van afstandstextielen, waardoor ze uitzonderlijk geschikt zijn voor ademende toepassingen en voor de constructie van allerlei lichtgewicht composieten. Een afstandstextiel bestaat uit twee buitenoppervlakken die met elkaar zijn verbonden door een massa afstandsdraden (monofilamenten, tot tien stuks in elke richting). Deze monofilamenten houden de twee buitenoppervlakken op een vooraf ingestelde afstand van elkaar en maken deze afstandstextielen bijna onafscheidelijke holle structuren. De reden waarom deze textielen moeilijk te scheiden zijn, is het feit dat deze afstanddraden met lussen verbonden zijn aan de buitenoppervlakken. Deze structuren bevatten dus drie onderscheidbare lagen: de twee buitenoppervlakken (elk ongeveer een halve millimeter dik) en een holle ruimte tussen de twee buitenlagen, die Afb. 2: De poriëngrootte van beide membraanlagen.

De Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) is één van de deelnemers aan het ‘Water technology & Innovation’ partnering event van SenterNovem en het Enterprise Europe Netwerk, dat op donderdag 2 oktober plaatsvindt in zaal E en F op de 1e verdieping van de RAI vanaf 10.00 uur. Doel van die bijeenkomst is om Nederlandse (of Nederlandstalige) innovatieve ondernemers te koppelen aan internationale ondernemers en te komen tot het uitwisselen van technologie en kennis. ‘s Ochtends kunnen zij hun technologie presenteren aan een internationaal publiek; ’s middags krijgen ze de kans om bedrijven te ontmoeten tijdens bilaterale sessies. Voor meer informatie: Janine Kaya (070) 373 52 87.

gevormd wordt door de afstandsdraden. In het nieuwe concept worden de buitenoppervlakken gebruikt voor het verankeren van de membraanlagen en de holle ruimte ertussen voor permeaatdrainage. Voor deze toepassing kunnen het beste afstandstextielen gebruikt worden met een totale dikte tussen 2,5 en zes millimeter. Bij het fabricageproces wordt het textiel simultaan tweezijdig gecoat in één stap. Een typisch beeld van de dwarsdoorsnede van het nieuwe membraanconcept is te zien in afbeelding 1: de twee parallele membraanlagen met daartussen de permeaatdrainagelaag. De poriëngrootte in beide membraanlagen bedraagt 0.3 μm (zie afbeelding 2). Bij recente metingen bleek dat de nieuwe membraanplaten daadwerkelijk kunnen worden teruggespoeld met drukken tot twee bar. Het is dus duidelijk dat deze ontwikkeling beloftevol is voor MBR-toepassing en voor verschillende andere membraantoepassingen, zoals membraandestillatie en pervaporatie. W. Doyen en B. Molenberghs (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) W. Mues en B. Cobben (AGFA)

aquatech 2008 Legionellachip op Holland Paviljoen De legionellachip die Vitens en TNO Kwaliteit van Leven in samenwerking met Streeklaboratorium Kennemerland hebben ontwikkeld, biedt grote voordelen. Naar verwachting zal deze chiptechnologie een groot stempel gaan drukken op de legionelladiagnostiek. TNO en Vitens presenteren de legionellachip op Aquatech in het Holland Paviljoen. Met de legionellachip is in het laboratorium in vier uur vast te stellen of een watermonster Legionella bevat en of het hierbij gaat om een ziekteverwekkende variant. De legionellachip is daarmee vele malen sneller en nauwkeuriger dan traditionele kweekmethoden. De huidige diagnostiek van Legionella is gebaseerd op kweekmethoden die de nodige dagen tijd kosten en niet erg nauwkeurig zijn. Het grote voordeel van de gezamenlijk ontwikkelde legionellachip is dat hiermee te bepalen is of pathogene of niet-pathogene stammen in het drinkwatersysteem aanwezig zijn. Deze op DNA-technologie gebaseerde methode werkt met biomarkers, die een voorspelling kunnen geven of de aanwezige Legionella pneumophila-species een gevaar vormen voor de volksgezondheid.

klein deel van de aangetoonde Legionellastammen daadwerkelijk een gevaar kan vormen voor de volksgezondheid. Legionella pneumophila is bekend als de veroorzaker van de veteranenziekte die in 1999 in Bovenkarspel meer dan 30 slachtoffers eiste. De legionellachip wordt op de markt geĂŻntroduceerd door een gezamenlijke BV van drinkwaterbedrijf Vitens en TNO. Tijdens Aquatech zal in de stand Maarten Offinga aanwezig zijn die de nieuwe onderneming gaat leiden. Offinga was vanaf 2001 directeur van het Friese waterketenbedrijf Aquario en Wetpro. Inmiddels wordt zowel bij TNO in Zeist als bij het Vitens Laboratorium in Leeuwarden met de chip gewerkt. Vitens is te vinden in het Holland Paviljoen (HP.6).

Tot nu toe worden alle Legionella pneumophila-bacteriĂŤn als gevaarlijk beschouwd. Onderzoek van Vitens, TNO en Streeklaboratorium Kennemerland heeft echter aangetoond dat slechts een zeer De legionellachip.

H2O / 19 - 2008

!LARM ZORG OF STORM IN EEN GLAS WATER 7ATER "ESTAANSVOORWAARDE NUMMER mmN VOOR ELKE

OP DE POLITIEKE EN MAATSCHAPPELIJKE AGENDAÂ´S "IJ

LEVENSVORM OP AARDE 6AAK LEVENSREDDEND IN DROGE

ADVIES EN INGENIEURSBUREAU $(6 STAAT HET DAAR AL

GEBIEDEN DAN WEER LEVENSBEDREIGEND VOOR LAAG

JAAR /NZE PROFESSIONALS ONDERSTEUNEN OPDRACHT

GELEGEN STREKEN ZOALS ONS EIGEN LAND 7ATER KUN

GEVERS MET VISIEVORMING PROJECTVOORBEREIDING EN

NEN WE NIET ALTIJD OP ZIJN BELOOP LATEN -AAR HET

REALISATIE VAN UITEENLOPENDE WATERPROJECTEN WAAR

BESEF GROEIT DAT WE HET VAKER ZIJN NATUURLIJKE LOOP

OOK TER WERELD 'EDURFDE CREATIEVE EN DUURZAME

WEER MOETEN GEVEN 7ATERMANAGEMENT STAAT HOOG

OPLOSSINGEN /PLOSSINGEN MET DRAAGVLAK

DHV NL

!LTIJD EEN OPLOSSING VERDER

aquatech 2008 Deelnemerslijst Aquatech 2008

ek ons op A zo qu Euro stan pahal d 01 .500 AI Am sterdam

ec h at

• Be

COMPANY

•

257 jaar ervaring, aan u gewijd Overtuigen en harten winnen Wat betekent de 257 jaar gebundelde ervaring voor u? Een enorme schat aan kennis over watertransport en waterbehandeling, die wij graag met u delen en waarmee u ﬁnancieel uw voordeel kunt doen. Het staat voor ruim twee eeuwen wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling, wat ons innovatief op het scherpst van de snede houdt. En in die 257 jaar leerden we uit eigen ervaring de vaardigheden waarmee we vandaag en morgen iedere uitdaging aankunnen. Maar vooral - die 257 jaar maakt ons wie we zijn: ITT Water & Wastewater. We zijn de optelsom van vier uitmuntende ITT-merken: Flygt, Sanitaire, Wedeco en Leopold. Hun integrale oplossingen leveren tastbare zakelijke, operationele en milieuvriendelijke resultaten die de tand des tijds kunnen doorstaan. De 6000 deskundigen van ITT W&WW werken onafgebroken, om u te overtuigen en uw hart te winnen. ITT Water & Wastewater is eigendom van de ITT Corporation, White Plains

www.ittwww.nl en www.ittwww.be

COUNTRY

STANDNUMBER Grundfos BioBooster A/S Denmark HP. 20 Desman Pumps B.V. Nederland HP. 3 Prince Kunststofbouw Nederland HP.18 Nijgh Periodieken B.V. Nederland 1.100 Aquatech Amsterdam Nederland 1.101 Palintest Limited United Kingdom 1.102 Doseuro S.r.l. Italy 1.103 Varisco S.p.A. Italy 1.104 Van de Lande B.V. Nederland 1.106 Injecta S.r.l. Italy 1.107 Triqua B.V. Nederland 1.108 GLS Tanks International GmbH Austria 1.109 CWG GmbH Germany 1.110 Tyco Valves & Controls B.V. Nederland 1.200 Tyco Waterworks / Wafrega Nederland 1.200 Grundfos Nederland B.V. Nederland 1.201 AVK Nederland B.V. Nederland 1.202 Wouter Witzel EuroValve B.V. Nederland 1.202 Huwa - International Nederland 1.203 Albers Alligator Nederland 1.204 IPCO B.V. Nederland 1.205 CF Rappresentanze Industriali Italy 1.206 Nova Siria S.r.l. Italy 1.206 KSB Nederland B.V. Nederland 1.208 Kinetico Incorporated USA 1.209 Blugeo Srl Italy 1.210 Hytek Srl Italy 1.210 Berson UV-Techniek B.V. Nederland 1.211 Hanovia Ltd. United Kingdom 1.211 Aqua Partner Nederland 1.212 Eimco Water Technologies United Kingdom 1.212 Kalki Import - Export s.r.l. Italy 1.213 W.F. S.r.l. Italy 1.213 Paques B.V. Nederland 1.214 Butting Germany 1.215 SG Wasseraufbereitung und Germany 1.216 Aquasystems International N.V. België 1.217 AirTree Europe GmbH Germany 1.218 AirTree Ozone Technology Co. Taiwan 1.218 EWS International Nederland 1.219 EcoTop B.V. Nederland 1.300 Arnomij Leidingsystemen Nederland 1.301 Gorman-Rupp Europe bv Nederland 1.302 Wavo Pompen Nederland 1.302 Duijvelaar Pompen / DP-Pumps Nederland 1.303 Flux -Geräte GmbH Germany 1.304 H.S.F. BV Nederland 1.305 Akatherm International B.V. Nederland 1.306 FIP SpA Italy 1.306 FRIATEC AG Germany 1.306 Straub Werke AG Switzerland 1.306 ACQUA BREVETTI 95 S.r.l. Italy 1.307 Watts Industries Netherlands B.V. Nederland 1.308 Amiad Filtration Systems Ltd. Israel 1.309 Sin Zhong Valves & Fittings China 1.310 Colberge Portugal 1.311 Griffon Nederland 1.312 ASV Stübbe Nederland B.V. Nederland 1.313 Viking Johnson United Kingdom 1.314 A. Hak Beheer B.V. Nederland 1.316 LIT Europe B.V. Nederland 1.317 Jurby Watertech International United Kingdom 1.318 Pieralisi Benelux B.V. Nederland 1.319 Aqua Arabe Syria 1.320 Esli Turkey 1.320 European Water Treatment (EWT) France 1.320 Euraqua Europe N.V. België 1.320 Herco Wassertechnik GmbH Germany 1.320

COMPANY

COUNTRY

STANDNUMBER Industrial Solutions België 1.320 Insol Spain 1.320 Kennet Water Components Ltd. United Kingdom 1.320 Micron N.V. België 1.320 PWG België 1.320 Purotech Ltd. Ireland 1.320 PWG Portugal Portugal 1.320 Suko N.V. België 1.320 Wycombe Water Ltd. United Kingdom 1.320 Redox Water Technology B.V. Nederland 1.321 Philips Lighting B.V. Nederland 1.322 Servaqua S.A. Spain 1.323 Mega Valves International B.V. Nederland 1.324 R.O. UltraTec (Europe) Ltd. United Kingdom 1.325 De Lange Plastic Linings B.V. Nederland 1.400 Roxtec B.V. Nederland 1.401 Saer Pompen Nederland 1.402 SAER ELETTROPOMPE S.p.A. Italy 1.402 Compania Europea del Agua S.A. Spain 1.403 seepex GmbH & Co. KG Germany 1.404 Auma Benelux B.V. Nederland 1.405 SDMEC Sound Metals & Machinery China 1.406 Kirloskar Brothers Ltd. India India 1.407 E. Hawle Armaturenwerke GmbH Austria 1.408 Imbema Denso B.V. Nederland 1.408 Plastitalia S.p.a. Italy 1.408 Georg Fischer Piping Systems Switzerland 1.409 Georg Fischer NV Nederland 1.409 Georg Fischer Waga NV Nederland 1.409 Hycon HydrochemieConhag B.V. Nederland 1.410 Seko Bono Exacta S.p.a. Italy 1.410 SnowPure, LLC USA 1.411 Cepexser Spain 1.412 Think Water S.r.l. Italy 1.413 IMT B.V. Nederland 1.414 Pentair Water International Switzerland 1.415 Colasit Holland B.V. Nederland 1.416 BKG Italiana S.n.c. Italy 1.417 Aqua S.p.a. Italy 1.418 Epuro-Industrial Water France 1.419 Eurotrol S.p.a. Italy 1.420 Atlas Filtri S.r.l. Italy 1.421 ITT USA 1.500 Aeon International Ltd. United Kingdom 1.501 Coraplax, S.L. Spain 1.502 Sarco Stopper Ltd. United Kingdom 1.503 Pradinsa (Productos Auxiliares de Spain 1.504 Innogaz Monaco 1.505 Wilo AG Germany 1.506 BEULCO Armaturen Germany 1.507 Beulco Holland Nederland 1.507 Kongsberg Esco AS Norway 1.508 Ecolab B.V. Nederland 1.509 ECOLAB Engineering GmbH Germany 1.509 WWS Water World Solution France 1.510 Danfoss Socla Benelux B.V.B.A. België 1.511 Aerzen Nederland B.V. Nederland 1.512 Grünbeck Wasseraufbereitung GmbH Germany 1.513 Nijhuis Water Technology B.V. Nederland 1.514 Spaans Babcock B.V. Nederland 1.514 Aquaplanet S.r.l. Italy 1.516 BIO-UV S.A. France 1.517 Tracon International B.V. Nederland 1.600 Standex (Ireland) Ltd. Ireland 1.601

COMPANY Allweiler Pumps Benelux B.V. STP S.A. I.T.C. SL Praher Valves GmbH La T.I.S. Service S.r.l. Idro Gas Engineering Europa S.n.c. Valvotubi Ind. S.r.l. Hidroten S.A. Agru Kunststofftechnik GmbH Ur-cast Water Fittings Flowtech Fluid Handling Ltd. DuraFuse Metal Technology Group Holding Börger Benelux Technol Portoroz d.o.o. Dow Europe GmbH Hydro System Treatment S.r.l. SERTO AG Teesing B.V. WATER CARE BVBA Plasticon Europe B.V. Airwatec S.A. Cintropur Hague Quality Water, International FAM S.n.c. di Checcacci S. & C. Aqua-Techniek B.V. Dimm N.V. Evodos B.V. Tenax SpA INNOVA Srl BAM /Nelis Infra B.V. Waterlogic Trading Ltd. Plastek S.r.l. Easy Well Water Systems Inc. HOP Engineering Ltd. Aqua Purification Systems Inc. Clover Co., Ltd. Hangzhou Naiad Refrigeration Kflow (Xiamen) Technology Co., Ltd. Schmidt Watertechniek B.V. Qingdao Pipeking Machinery Co., Ltd Shakti Pumps (India) Limited Changzhou Pengyu FRP Pressure Friess GmbH VENTIL AQUA Lda. Northey Technologies Ltd. Castflow Valves S.L. O.M.I.S.A. S.r.l. NINGBO WATERMAN CO.,LTD. ArdaniValves FARAPLAN S.p.a.

COUNTRY Nederland Spain Spain Austria Italy

STANDNUMBER 1.602 1.603 1.604 1.605 1.606

Italy Italy Spain Austria Spain United Kingdom United Kingdom

1.607 1.608 1.609 1.610 1.611 1.612 1.613

Bulgaria Nederland Slovenia België Italy Switzerland Nederland Belgium Nederland België Belgium

1.614 1.615 1.616 1.617 1.618 1.619 1.619 1.620 1.621 1.622 1.622

USA Italy Nederland België Nederland Italy Italy Nederland Ireland Italy Taiwan Israel USA South Korea China

1.623 1.624 1.625 1.627 1.628 1.629 1.700 1.701 1.704 1.705 1.706 1.707 1.708 1.709 1.711

China Nederland

1.711 1.800

China India

1.802 1.803

China Germany Portugal United Kingdom Spain Italy China Nederland Italy

1.804 1.805 1.805 1.806 1.807 1.808 1.809 1.810 1.811

H2O / 19 - 2008

COMPANY

Europa Foyer 8

CASH DISPENSER

FIRST AID

TOILET

CATERING

TOILET DISABLED PERSONS

5 1

Waterpaviljoen 3R AcquAgenda Aquarama Asian Water BIOCHEM Chemical Engineering Doga Trade Publishing Filtration+Separation Elsevier Ltd. Industrie Armaturen Industriepumpen + Kompressoren InfoEnviro International Water and Irrigation Mediapaviljoen OOSKAnews Oppervlaktetechnieken PCN Europe + Petro Industry News PetroChem Pollution Solutions Pulp & Paper International Riolering Nederland SCRIP Utilities Vulkan Verlag GmbH Water Conditioning & Purification Water 21 Water Engineering Water Technology World Pumps - Elsevier Ltd. World Water & Environmental

CLOAK ROOM

Elicium

€

to Fly-over Elicium Hollandcomplex

02.103

02.102A 02.102B

03.316

03.317

03.315

HALL 3

03.216

07.618

07.528

07.527 07.525

07.614

07.526

07.617 07.616 07.615

07.529 07.524

07.520

07.523 07.521

07.517

07.518

07.613 07.612 07.611 07.610 07.609 07.608

07.522

07.514

07.512B 07.510

07.512A 07.511

07.605

07.512D

HALL 7

07.512C

07.60B

8 07.603A

07.HP

07.301A

07.603C

07.604

C D E 07.402 M L

07.509

07.508 07.602B 07.602A

07.HP

07.401

07.601

07.501

07.600

07.504A

07.505 07.502

07.504B

07.400

F G I

E C 07.300 B A D

07.200

07.100

07.500

Uniones Arpol S.A. Fluidex

07.606

07.513

07.607B 07.607A

07.515

07.516

07.404

07.302

07.201

07.102

H2O / 19 - 2008

07.405 07.403

07.202

07.302

07.101B 07.101A

07.406

07.409

07.304

07.303

07.203

07.204

07.103A

05.315

H2O / 19 - 2008

07.408

07.306

07.305

07.205

07.103B

07.519

07.411 07.407

07.103C

07.100A

07.412A

07.314 B 07.410

07.307

07.242 07.206

07.107 07.106 07.105

05.314

05.409

07.104

HALL 5

05.310

05.309

05.408

05.406 05.407

07.412B

07.308

07.244

07.241

07.109

05.208 05.209

05.207A

05.207B

05.210 05.211

05.206

05.307B

05.307C

05.307A

05.313

05.212 05.213

J I

05.312

05.311A 05.311B

07.413

07.309

07.245

07.246

HALL 6

05.107

05.105

07.310

07.311

07.247

07.110

06.303

06.302

06.301

06.300

01.629 05.108

07.414

07.314A

07.249

07.314C

07.251

07.248

06.204

06.203

06.112 07.111

06.202

06.201

06.200

07.243

07.108B

05.106

07.418

07.252A

07.250

07.113

06.102

06.101

06.100

07.313 07.312

07.108A

05.104

07.415

07.253 07.252B

07.114

07.252C

07.417

07.254

07.328 07.326 07.324 07.322 07.320 07.318 07.316

07.255

07.117 07.116 07.115

01.900

07.327 07.325 07.323 07.321 07.319 07.317 07.315

07.256

07.257

07.118

03.511

01.901

01.517

05.405

01.900

01.628

01.627

05.109

05.308

01.421

05.103 M

05.305

05.403 05.404

01.325

01.516

01.625

B L A 05.205

05.402

05.306

01.219

01.419

01.515B

01.710B

03.215

01.420

01.418

01.711

01.709 N

05.401

05.304

05.400

05.301 05.303

05.300 05.302

04.411

01.218

01.324

01.515A

04.329

03.409

01.415A B

04.328

03.312

01.110

01.214

01.323

01.624

01.710A

03.411

01.217

01.216

01.623

01.707 01.708

05.102

04.327

05.203

05.201

05.204

04.326

05.101

03.408

03.407

01.109

01.213

01.320 01.622

01.621

03.410

03.507 03.508 03.509 03.510

01.215

01.322

01.416

03.113

03.313 03.314

03.506

03.503 03.504 03.505

01.212

01.211 01.619

05.100

03.213

03.309 03.311

01.321

01.620

03.214

03.308 03.310

03.406

03.502

01.415

01.618

04.410A

04.408

04.410B

04.407

04.409

04.406A

03.307

03.403

03.501

03.212A/B

03.211

05.202

04.208

04.324

04.325

04.323

03.405

01.514

04.113

04.112 04.207

04.405

04.322

04.404

04.315 04.317 04.319

04.406B

AH 150808 K-Aquatech 2008

04.400 04.401 04.402 04.403

04.313

04.314 04.316 04.318 04.320 04.321

03.404

01.706

01.705 04.111

04.312

03.210

03.112

03.111

03.108 03.109 03.110

03.209

03.306

01.210

01.617

01.616

04.206

04.302

04.311

03.208

03.305

03.304

01.414

01.511 01.615

01.614

04.209

04.302A

04.305 04.307 04.309 04.306 04.308 04.310

03.207

03.303

01.108

01.411

01.513

01.613

04.109

04.205

04.204B

04.204A

04.202

04.201

04.200 04.300 04.301 04.303 04.304

03.107

01.417

01.512

01.612

01.704

04.106A

04.103

04.107 04.108

04.102

04.104

04.101

04.100

HALL 4

04.203

03.206

03.301

01.412

01.611

04.110

03.205

01.319

01.413

01.410

01.510

01.610

01.703

01.702

01.701

04.106B

03.204

01.318

01.317

01.316

04.105

03.300 01.209

01.314

01.609

03.202

03.302

02.312

01.312

01.509

03.500

01.208

01.310

01.608

01.607

01.606

01.605

1.600

01.811

01.601 01.603 01.602 01.604

01.106 01.315

01.508

03.203

03.106

01.107

01.313

01.409

01.506

01.810

01.500

01.809

01.501

01.502

01.808

01.505

03.201

03.400

02.512 02.513 02.514

01.311

01.507

03.101 03.102 03.103 03.104 03.105

03.401 03.402

02.410

01.309

01.408

01.407

01.406

01.401

01.807

01.503

01.504

03.100

03.200

02.210

02.511B

01.405

01.403

02.408

01.207

01.205

01.308

01.307

01.306

01.303

01.302 01.400

01.806

01.700

01.206

01.204

01.203

01.202

01.201

01.200

01.802 01.803 01.804 01.805

01.300 01.301

01.801A 01.801B

HALL 1

01.404

02.409

01.105

01.103

01.305

01.402

02.511A

01.104

01.102

01.101

01.100

01.800

01.304

02.407

02.406A 02.406B

02.507 02.508 02.509 02.510

02.506

02.209

02.505

02.504

02.503

02.502

02.501

02.311

02.310

02.406D 02.406C

A B 02.405

02.404

02.403

02.402

02.400

02.401

info 02.500

02.308

02.305

02.304

B A

02.303A 02.303B

02.112

02.309

02.208

A B 02.307

02.301C

02.207

02.204

02.111

02.110

02.109

02.306

02.301B

02.108

02.205

02.302

02.301A

02.105 02.106 02.107

02.206

02.201

02.202B

02.203

02.300

HALL 2

02.200

02.202A

02.104

03.217

TEL + INTERNET

Exhibitor Services

02.101

02.100

STANDNUMBER

€

ELEVATOR

COUNTRY

1.900 Germany Italy Belgium Malaysia Nederland Germany Turkey United Kingdom Germany Germany Spain Israel Nederland USA Nederland België United Kingdom Nederland United Kingdom België Nederland United Kingdom Nederland Germany USA United Kingdom Israel USA United Kingdom United Kingdom Spain Spain

01.315A 01.315B

Filtrix B.V. Nederland Norit Components & Services B.V. Norit Membraan Technologie B.V. Norit Nederland B.V. Norit Nijhuis Pompen B.V. X-Flow B.V.

01.515A 01.515B

Hidro water S/L Antunes Filtration Technologies Dalian Wantong Industrial I-REAL Saint-Gobain Pipe Systems B.V. Saint-Gobain Pipe Systems B.V. Tintometer GmbH ZED Ziegler Electronic Devices GmbH AKIM Hydrometry - Akim Elektronik Ltd. Qmetrix B.V. Pollution Solutions Global Water Intelligence Asian Water sglux GmbH Van Essen Instruments Schlumberger Carltech B.V. Watertech S.r.l. HACH LANGE Dr. A. Kuntze GmbH Steiel Elettronica S.r.l. App-Chem Ltd. Applikon Analytical B.V.

01.710A 01.710B 01.801B HP.001 HP22 HP23 2.100

Spain USA China Nederland Nederland Nederland Germany Germany

2.101

Turkey Nederland United Kingdom United Kingdom Malaysia Germany

2.103 2.105 2.106 2.107 2.108 2.109

Nederland Nederland Italy Nederland Germany Italy United Kingdom Nederland

2.110 2.111 2.112 2.200 2.201 2.203 2.204 2.205

aquatech 2008 COMPANY

COUNTRY

STANDNUMBER

Aquastage 2

Nederland

2.206

EMEC S.R.L. SWAN Analytische Instrumente AG Gebrüder Heyl Vertriebsgesellschaft AWTP, LLC Erie Water Treatment Controls MJK Wyckomar Inc. Myron L Company Bürkert Contromatic B.V. Baden-Württemberg International Baden-Württemberg International JUMO Meet- en Regeltechniek B.V. Inven Technology Benelux B.V. SIKA Wallingford Software Ltd. Endress + Hauser B.V. Hescon B.V. Interline Systems B.V. S::can Messtechnik GmbH Terminter S.r.l. KROHNE Nederland B.V. Baden-Württemberg International FWT di Tommaso Commonara Van Remmen UV Techniek B.V. Manitronica S.r.l. Siam Cast Nylon Co., Ltd. Hanna Instruments B.V. “Ecological foundation “ ”Water Eurasia””” Elscolab Tecnidro S.r.l. Milwaukee S.r.l. Aquamatic Ltd. AVM B.V. - Efcon Wenzhou Runxin Manufacturing LT Elektronik Gera GmbH Aquatic Informatics Horizon Environmental Engineering Ltd. Tecnium Casals Cardona Industrial ANSYS - Fluent WEF Optiqua Technologies pte. Ltd. Casaprotect Wassertechnik GmbH Junker Filter GmbH Walter Süßmuth GmbH Prantner GmbH Verfahrenstechnik automationX Deutschland GmbH VAG-Armaturen GmbH Wehrle-Umwelt GmbH APA Abwassertechnik GmbH Technische Computer Systeme Süssen GmbH Intertek HM Digital, Inc. BERGHOF Filtrations- und Anlagentechnik COMTECH Water System Corp. Filtrotech GmbH

Italy

2.207

Switzerland

2.209

Germany Belgium Belgium Nederland Canada USA Nederland

2.210 2.300 2.300 2.302 2.304 2.305 2.306

Germany

2.307

Germany

2.308

Nederland Nederland Germany United Kingdom Nederland Nederland Nederland Austria Italy Nederland

2.309 2.310 2.311 2.312 2.400 2.401 2.402 2.402 2.403 2.404

Germany Italy Nederland Italy Thailand Nederland

2.405 2.407 2.408 2.409 2.410 2.500

Russian Fed. Nederland Italy Italy United Kingdom Nederland

2.501 2.502 2.503 2.504 2.506 2.507

China Germany Canada

2.508 2.509 2.510

China

2.512

Spain België USA Singapore

2.513 02.102A 02.102B 02.301A

Germany Germany Germany

02.307A 02.307A 02.307A

Germany

02.308A

Germany Germany Germany Germany

02.308B 02.308C 02.308D 02.308E

Germany Nederland USA Germany Taiwan Germany

02.405A 02.511A 02.511B 3.100 3.101 3.102

COMPANY

COUNTRY

STANDNUMBER 3.103 3.104

Wuhu Ecotech Co., ltd. China LP FILTER CHINA China Hangzhou Nanfang Special Pump China Sereco S.r.l. Italy SonicSolutions USA TenCate Geosynthetics Netherlands B.V. Nederland Cixi City DongTao Copper China Hong Hui Metal Manufactory Co., Ltd. China Atlantic Ultraviolet Corporation USA Shanghai Johnson Valve China UEBERALL GmbH Germany Ecosoft SPC ltd. Ukraine BK Giulini GmbH - BKG Water Solutions Germany Fluid-O-Tech Italy Genesys International Limited United Kingdom AWT s.r.o. Slovakia General Waters S.r.l. Italy HP High Pressure S.r.l. Italy Laval Underground Surveys USA CALDIC België Lanxess Deutschland GmbH Germany AWI Canada 3.208 EGL Puracite Limited United Kingdom Inaqua Vertriebsgesellschaft mbH Germany Phoenix Vessels Technology Ltd. United Kingdom Sjerp & Jongeneel B.V. Nederland Fiber Filtration / V & T Group Nederland JUDO Wasseraufbereitung GmbH Germany Advanced Watertek Pty Ltd Australia Triqua B.V. Nederland Aqua Filtres France Seung Gwang Co., Ltd. South Korea Advantage Controls, LLC USA Chemviron Carbon België BEL Group Limited Cyprus Milton Roy Europe France Milton Roy Mixing France Foshan Shunde Puchen Technology China Artemis Nederland Porex Filtration USA Hydranautics Nederland Siemens - Ionpure USA Metalife S.r.l. Italy Avista Technologies UK Ltd. United Kingdom Microdos S.r.l. Italy EUROACQUE S.r.l. Italy S.I.T.A. S.r.l. Italy inge AG Germany Sommer + Strassburger Germany Pump Engineering Inc. USA ROC Components AG Switzerland 3F Chimica S.p.a. Italy Toray Membrane Europe AG Switzerland Van den Berg Afvoerputten B.V. Nederland Waterleau N.V. België ATECA watercare and services Nederland AFIMO Monaco Heraeus Noblelight GmbH Germany Heraeus Quarzglas GmbH Germany Danfoss A/S RO Solutions Denmark Doshion Veolia Water Solutions (DVWS) India Rossmark Nederland EnviroChemie B.V. Nederland Filternox Turkey Pure Water Technologies B.V. Nederland

3.105 3.106 3.107 3.108 3.109 3.109 3.110 3.111 3.112 3.113 3.200 3.201 3.202 3.203 3.204 3.205 3.206 3.207 3.207 3.208 3.209 3.209 3.210 3.211 3.213 3.214 3.214 3.215 3.216 3.217 3.300 3.301 3.302 3.302 3.303 3.304 3.305 3.306 3.307 3.308 3.309 3.310 3.311 3.312 3.313 3.314 3.315 3.315 3.316 3.317 3.400 3.401 3.402 3.403 3.404 3.404 3.405 3.406 3.406 3.407 3.408 3.409

COMPANY Pure Water Systems B.V. Exel Composites Keppel Seghers Belgium NV Piedmont Pacific Corporation Aquaflex - Ersin Kalip San ve Tic Asia Water Refining Corp. Harmsco Inc. Peter Taboada, S.L. NU.ER.T. S.r.l. Acquatrust Bright Spark B.V. First Light Technologies Adsorbent Carbons Private Limited Medica S.r.l. Miox Corporation So-Safe Products Llc. Harbin Ropv Industry Enceladus Water Group, LLC. Geco System s.p.a Nupi spa NETZSCH pompen Nederland B.V. Caldervale Technology Ltd. Shanghai Karon Valves Machinery Co., Ltd Qua-Vac B.V. Honeywell B.V. Plastica Alfa S.r.l. Membrana Zerica S.r.l. Saehan Industries Inc. Puricom Europe, S.L. Alle Appendages en Leidingsystemen

COUNTRY Nederland Finland België USA Turkey Taiwan USA Spain Italy Nederland Nederland USA

STANDNUMBER 3.409 3.410 3.411 3.500 3.501 3.502 3.503 3.504 3.505 3.506 3.506 3.507

India Italy USA Utd.Arab.Emir. China USA Italy Italy

COMPANY Austcorp Water Technologies Pty Ltd Aqua Sana Point John Guest Island Sky Corporation NSF International Mountain Plumbing Products Wonbong Co., Ltd. PennWell International Publication Ltd. Savant Electronics Inc. Carbonit Filtertechnik GmbH WEIL Industrieanlagen GmbH Edil Centro S.p.a. Organic Filter Co., Ltd. Aquafilter, Inc. IWA Publishing International Water and Irrigation Apuro Limited Aqua Cure Plc Water Care Vision Sdn. Bhd. National Plastic & Building EverythingAboutWater InfoEnviro Eekels Pompen B.V. Toro Equipment S.L. AMG S.r.l. Brew Service Water Line S.r.l. LiKuan Hardware Industrial Co. Ltd. TankPAC Industries Co., Ltd. Triwin Watertec Co., Ltd. Crobal Trade Kunshan Fangshi Plastic & Electronic Ningbo Hydrotek Co., Ltd. Grand Lake Industrial Co. Ltd. PACT Environmental Equipment Co., Ltd. Commerciale Adriatica S.r.l. Cosmetal S.r.l. Noga Watercare B.V. Mösslein GmbH Shanghai Canature Environmental Jetsun Co., Ltd. Filtteck Co. Ltd. Aquaphor 3M CUNO Europe Jia Ding Business Co., Ltd. Jotech Co. Ltd. Rg Italia Production S.r.l. CEM Industries S.r.l. Tana Water ITALBEDIS SPA BioWatec PHSI Europe Wodor Group Ching Yu Dauer Enterprise Co., Ltd. Envirogard Products Ltd. spacemed Wapura Trinkwasserreinigungs GmbH Champ Design Co., Ltd. Aquanomics System Ltd Plimat-Plasticos Industriais Blupura S.r.l. Beijing Hengju Chemical Group Crystal Mountain Products Ltd

3.508 3.509 3.510 3.511 03.212A 03.212B 4.100 4.100

Nederland United Kingdom

4.102 4.103

China Nederland Nederland Italy USA Italy South Korea Spain

4.104 4.105 4.107 4.108 4.109 4.110 4.112 4.113

Nederland

4.200

Aquastage 3

Nederland

4.201

Dogus Vana Ltd. Sti. Lutz-Jesco GmbH Lutz-Pumpen GmbH Coway American-Marsh Pumps Kuna Group AB Kosmologik Industries S.r.l. HaloSource, Inc. Victaulic FAF VALVE COMPANY Santek Endustriyel Urunler ve Capital Vanguard Co., Ltd Acuster S.L. Remington Ceramics Technologies S/B. Wenzhou Import & Export United Co., Ltd. IMPO Motor Pompa Sanayi ve Ticaret A.S. SHANGHAI BLUETECH CO.,LTD Sam Jin R&D Co., Ltd. Halma Water Management Technima S.A. Pure Resin Company Limited Taiwan Grace International Corp. Ningbo Clean Water Purifying Yuyao Jieda Environment Protection Shandong Shuanglun Group Co., Ltd. Dometic Holding AB Lan Shan Enterprise Co., Ltd. Dryden Aqua Ltd. Asset Water Technology

Turkey Germany Germany South Korea USA Sweden Italy USA België Turkey Turkey Taiwan Spain

4.202 4.203 4.203 4.205 4.206 4.207 4.208 4.209 4.300 4.303 4.304 4.305 4.306

Malaysia

4.307

China

4.308

Turkey China South Korea United Kingdom Greece China

4.309 4.310 4.311 4.312 4.313 4.314

Taiwan China

4.315 4.316

China

4.316

China Sweden Taiwan United Kingdom Italy

4.318 4.319 4.320 4.321 4.322

H2O / 19 - 2008

COUNTRY

STANDNUMBER

Australia Italy United Kingdom USA België USA South Korea

4.323 4.324 4.325 4.326 4.327 4.328 4.329

United Kingdom Taiwan Germany Germany Italy Taiwan USA United Kingdom

4.401 4.402 4.403 4.403 4.404 4.405 4.407 4.408

Israel 4.409 United Kingdom 4.411 United Kingdom 4.411 Malaysia 04.106A Utd.Arab.Emir. 04.406A India 04.410A Spain 04.410B Nederland 4.111 Spain 5.100 Italy 5.101 Italy 5.101 Italy 5.101 Taiwan Taiwan Taiwan Latvia

5.104 5.104 5.104 5.105

China China Taiwan

5.106 5.107 5.108

China Italy Italy Nederland Germany

5.109 5.201 5.202 5.203 5.206

China Taiwan Taiwan Russian Fed. Nederland Taiwan China Italy Italy Israel Italy France België Denmark

5.208 5.209 5.210 5.211 5.212 5.213 5.213 5.300 5.301 5.302 5.303 5.304 5.305 5.305

Taiwan Canada Germany

5.306 5.308 5.309

Germany Taiwan India Portugal Italy China United Kingdom

5.310 5.312 5.313 5.314 5.315 5.400 5.401

COMPANY

COUNTRY

STANDNUMBER

Huzhou Hengxin Plastics Co.,Ltd China 5.402 Shanghai M&R Industrial Co., Ltd. China 5.402 Shanghai TR Pure Water Co.Ltd. China 5.402 Tristel Technologies Limited United Kingdom 5.403 Filterek Products Tech Co., Ltd China 5.404 Steripen USA 5.405 X-Green Ceramic Filtration Taiwan 5.406 Multiply Industrial Co., Ltd. Taiwan 5.407 ESRI USA 5.408 Aqua-Claro N.V. België 5.409 Omnipure Filter Company, Inc. USA 05.102A U.S. Department of Commerce USA 05.102B Good Water Warehouse, Inc. USA 05.102C Good Water Warehouse, Inc. USA 05.102D Grand Amos Products Co., Ltd. Taiwan 05.102E Ion Exchange (India) Limited India 05.102F Ion Exchange (India) Limited India 05.102G Blue-White Industries USA 05.102H Minnesota Rubber USA 05.102I Water Quality Association USA 05.103A Inversand Company USA 05.103B AQ & Q Co., Ltd. Taiwan 05.103C AQ & Q Co., Ltd. Taiwan 05.103D Purfresh Inc. USA 05.103E Caware International Co., Ltd. Taiwan 05.103F Watts Water Quality & Conditioning USA 05.103G, 05.103H Red Flint Sand and Gravel, LLC USA 05.103I PureGen Technology Inc. USA 05.103J Paragon Water Services USA 05.103K, 05.103L NESH Marketing Sdn. Bhd. Malaysia 05.103M G.A. Murdock, Inc. USA 05.103N KDF Fluid Treatment, Inc. USA 05.103O Para Membranes Ltd. South Korea 05.204A Water Technology USA 05.204B Clack Corporation USA 05.204C EcoCarb Div. of Filtrex Pvt. Ltd. India 05.204E Para Membranes Ltd. South Korea 05.204F Tomlinson Industries USA 05.205A Fluxtek International Corp. Taiwan 05.205B Rusco, Inc. USA 05.205C Plaston AG Switzerland 05.205D Chester Paul Company USA 05.205F Water Conditioning & Purification USA 05.205G Argonide Corporation USA 05.205H Applied Membranes, Inc. USA 05.205I International Garnet USA 05.205J UST-M Sp. z o.o. Poland 05.207A Inowroclawskie Kopalnie Soli Poland 05.207B NEW TEC Co., Ltd. South Korea 05.307B Microfilter Co., Ltd. South Korea 05.311A MTN Products (Europe) Limited United Kingdom 05.311B IL Metronic Sensortechnik GmbH Germany 6.100 UV-Technik Speziallampen GmbH Germany 6.100 GEMÜ Gebr. Müller Germany 6.101 Inrada Group BV Nederland 6.101 AES Arabia Saudi Arabia 6.102 American Water Chemicals, Inc. USA 6.102 Van den Heuvel Nederland 6.200 ProMinent Verder B.V. Nederland 6.200 ProMinent Dosiertechnik GmbH Germany 6.200 ProMinent ProMaqua GmbH Germany 6.200 Hippo Water- en Slibtechniek B.V. Nederland 6.201 RWB Afvalwater B.V Nederland 6.201 RWB Water Services Nederland 6.201 WWWS AG Germany 6.201

COMPANY

COUNTRY

STANDNUMBER 6.202 6.203 6.204

Hainan Litree Purifying China Osmo Asia Pacific Ltd. Thailand Bombas Boyser S.L. Spain Guangzhou Welgo Enviroment Equipment China Zhuhai Jianghehai Water Treatment China Seccua GmbH Germany GEA Westfalia Separator Nederland B.V. Nederland Saleplas S.L. Spain Adamant Technologies Switzerland Ultimate Agri-Products Australia Micronics Filtration Ltd. United Kingdom Zhejiang Hangzhou Xinfu China Marechal Electric S.A. France LBtec Indufinish B.V. Nederland Syntech Fibres (Pvt.)Ltd. Pakistan Evers e.K. Germany Entec Holland B.V. Nederland Statiflo International Ltd. United Kingdom Sistema Azud S.A. Spain Christiani Wassertechnik GmbH Germany Osmo Sistemi S.r.l. Italy KSH GmbH Germany Stichting JCI Water Toolkit Nederland JOSAB International AB Sweden ITS Europe, Ltd. United Kingdom HealthWay Home Products, Inc. USA Aqua Explorer B.V. Nederland CapiliX B.V. Nederland Dutch Rainmaker B.V. Nederland Van Hall Larenstein Nederland Gemeente Leeuwarden Nederland NOM N.V. Nederland Water Alliance (Provincie Fryslân) Nederland Netherlands Water Partnership (NWP) Nederland Landustrie Sneek B.V. Nederland Reko Industrial Equipment B.V. Nederland VLM Nederland DMT Milieutechnologie B.V. Nederland Bosman Watermanagement B.V. Nederland Desotec Activated Carbon N.V. België Zoutman N.V. België Hans Huber AG Germany TCS Biosciences Ltd. United Kingdom Resetilovs un Co Latvia Yamit Europe B.V. Nederland Pevasa Spain BWT Wassertechnik GmbH Germany Christ Holland B.V. Nederland HOH Water Technology A/S Denmark Eurowater b.v. Nederland Fairey Industrial Ceramics Ltd. United Kingdom The Purolite Company USA Bernoulli System Sweden Van Borselen B.V. Nederland Alcedo Nederland Optiqua Technologies pte. Ltd. Singapore Innovation Plaza Nederland Wisse Kommunikatie B.V. Nederland Ningbo Dukang Ceramic Co., Ltd. China Fanchang Jinmao Foundry Co.,Ltd China Wallenius Water AB Sweden PB International B.V. Nederland Salins Du Midi France Spirac B.V. Nederland Monostore B.V. Nederland Light Sources, Inc. USA

6.300 6.300 6.301 6.302 6.303 7.100 7.102 7.104 7.105 7.106 7.107 7.108 7.109 7.110 7.110 7.111 7.112 7.113 7.114 7.115 7.116 7.117 7.118 7.200 7.200 7.200 7.200 7.200 7.200 7.200 7.201 7.202 7.203 7.204 7.205 7.206 7.241 7.241 7.242 7.243 7.244 7.245 7.246 7.247 7.247 7.247 7.248 7.249 7.250 7.251 7.251 7.253 7.253 7.253 7.253 7.254 7.255 7.256 7.257 7.303 7.304 7.305 7.306

H2O / 19 - 2008

COMPANY

STANDNUMBER Lighttech Lamp Technology Ltd. Hungary 7.306 Koch Membrane Systems United Kingdom 7.307 DHV, advies- en ingenieursbureau Nederland 7.308 Pacific Ozone Technology USA 7.309 Twin Filter B.V. Nederland 7.310 MITA Biorulli S.r.l. Italy 7.311 a.c.k. aqua concept GmbH Germany 7.312 Microdyn-Nadir GmbH Germany 7.313 Yuhuan Dafeng Environment Egis Equipment China 7.315 Beijing Liquid Filter New Material China 7.316 MemSep Technologies LLC, USA China 7.316 Yuyao Kingtai Instrument Co., Ltd China 7.317 Hangzhou Fuyang Bona Water Purification China 7.318 Ningbo Dingan Electric China 7.319 Hangzhou Fuyang Jincanda Water China 7.320 Ningbo Zhonglin Industrial Co., Ltd China 7.321 Yuyao Yongchuang Solenoid China 7.321 KOCHIN WATER FILTRATION INC. China 7.322 Crane Fengqiu (Zhejiang) Pump Co., Ltd China 7.323 Tianjin Novofangyuan Membrane Seperation China 7.324 Tianjin Motimo Membrane China 7.325 Aqua Best Technology Limited China 7.326 Shanghai Trisun Mechanical Parts China 7.327 Fivalco China Ltd. China 7.328 Weilong H&M Co.,Ltd China 7.328 APOLO AVA Columbia 7.400 Best Pumps India 7.400 CBI Nederland 7.400 DARLING PUMPS India 7.400 Hydro Prokav Pumps (India) Pvt. Ltd. India 7.400 MZT Pumpi Macedonia 7.400 Nanda Millar Co., India 7.400 Perfect Engineers India 7.400 POINT Pumps India 7.400 Positive Metering India 7.400 Chanitex (Shanghai) Pure Water China 7.401 Selmar Technologies S.r.l. Italy 7.403 Trojan Technologies Europe Nederland 7.404 Delta Water Systems Belgium 7.405 Norgren B.V. Nederland 7.406 Aspatec holland Nederland 7.407 TRUSTWATER Ltd. Ireland 7.408 Artes Ingegneria S.p.a. Italy 7.409 Carbon Service & Consulting GmbH & Co.KG Germany 7.410 Severn Trent Services United Kingdom 7.411

COUNTRY

Aquastage 1

Nederland

7.413

Lenntech Lenzing Technik GmbH Locatelli Impianti di Locatelli Giacomo Waterman International B.V. NTG Plastik San. ve Tic. A.S. CST Vulcan ShyangYih Hardware Factory Kazanci Environmental Technics Aqua Partner Water Management Equipment

Nederland Austria

7.414 7.415

Italy Nederland Turkey United Kingdom Taiwan

7.417 7.418 7.500 7.501 7.502

Turkey

7.505

China

7.509

H2O / 19 - 2008

COMPANY Trislot N.V. TiChemicals Ltd. TIG Group Nordic Water Benelux B.V. Aeration Industries International, Inc. Prime Water International N.V. Zilvold HF B.V. Silcarbon Aktivkohle GmbH WaterQ B.V. Pall Corporation Hyflux Ltd Staco International Professional Water GB Municipal The Roberts Filter Group Delta N.V. Galglass Limited Ecolutia Services R-Can Environmental Inc. Crystaline Water Master Co. Ltd. Tua Engineering Ltd. ARONAB Co. Magic Boats, S.L. Dingchen Water Adapter Manufactory Membracon Process Separations B.V. CMS Life Technology Limited Amii Sp. z o.o. Aquamax S.r.l. Luykx Ultrasound B.V. Hydropath Holdings Ltd Shanghai Minipore Industrial Co., Ltd. BAUER Solutions Ltd. Cixi Sonho Electric Co.,Ltd. Danish Clean Water A/S newtec Umwelttechnik GmbH Applus RTD ONDEO Industrial Solutions CoMeTas A/S Cnlight Co., Ltd. J.Sauron S.A. Seybert & Rahier GmbH + Co. Betriebs-KG METTEM - Technologies, PLC Water Treatment Products Ltd Envirolink Northwest JLJ Group Perceptive Engineering Ltd Pollution Control (UK) Ltd Process Instruments (UK) Ltd Structural Science Composites Company Birmingham Chamber of Commerce Hedley-Doe Developments Ltd. Charles Austen Pumps Limited Intellitect Water Limiterd Hawker Electronics Ltd. Water Industry Forum (WIF) Industrial Penstocks Limited Hollandia Systems B.V. Eijkelkamp Agrisearch GMF Gouda Hubert Stavoren B.V. KWB Kunststofwerktuigbouw Genap B.V. YP Telemetrie B.V. Morselt Borne B.V.

COUNTRY

STANDNUMBER België 7.510 United Kingdom 7.511 Germany 7.511 Nederland 7.513 USA België Nederland Germany Nederland France Singapore Nederland USA United Kingdom USA Nederland United Kingdom United Kingdom Canada

7.514 7.515 7.516 7.517 7.518 7.519 7.520 7.521 7.523 7.524 7.524 7.525 7.526 7.527 7.528

Taiwan Malta Iran Spain

7.600 7.601 7.604 7.605

China

7.606

Nederland Hong Kong Poland Italy Nederland United Kingdom

7.608 7.609 7.610 7.611 7.612 7.614

China Finland China Denmark Germany Nederland France Denmark China France

7.615 7.616 7.617 7.618 07.101A 07.101B 07.103A 07.103C 07.108A 07.108B

Germany 07.252A Russian Fed. 07.252B United Kingdom 07.252C United Kingdom 07.300A United Kingdom 07.300A United Kingdom 07.300A United Kingdom 07.300A United Kingdom 07.300A

COMPANY GE Water & Process Technologies KYOWON L&C KYOWON L&C Shin Wha Water Treatment & ITM Corporation Altwell Tech, Inc. Elpeace Co., Ltd. SEOKJIN Engineering Co., Ltd Biocera Co., Ltd Sinhan Aqus Co., Ltd. Korea Water Purifier Industry McCoy Co. Ltd. iShenpix. Co., Ltd Jintec Corp. Picogram Fresh Water Co., Ltd Filter Tech Co. Bekaert Progressive Mettler Toledo Thornton, Inc. MMP Filtration Pvt Ltd. Smicon B.V. Zhejiang DD-Water Industry Co.,Ltd. Wonder Light Industry Mach. & Elec. FuYang ZhongHe Electronic Co., Ltd Suzhou Industrial Park Topology Ningbo KIO Flow Instruments Co., Ltd Shanghai Aqua Pumps Co., Ltd Hangzhou Anow Microfiltration Co., Ltd Quanzhou Source Membrane Science & Shanghai Yarn-home Filter Co., Ltd Hangzhou Mingquan Water Dalian Yuxing Water Equipments Co. Ltd. Xi’an Sunward Aerospace Runxin Electrical Appliance Co., Ltd. Tremendous Industries Sdn Bhd Ningbo Qingqing Environmental Protection CHRONOS - IRAQ Amsterdam RAI H2O

COUNTRY

Gasheldere ideeën voor water.

STANDNUMBER

United Kingdom 07.314B South Korea 07.402A South Korea 07.402B South Korea 07.402C South Korea 07.402D South Korea 07.402E South Korea 07.402F South Korea 07.402G South Korea 07.402H South Korea 07.402I South Korea 07.402J South Korea 07.402K South Korea 07.402L South Korea 07.402M South Korea 07.402N South Korea 07.402O South Korea 07.402P Spain 07.412A USA 07.412B India 07.504A Nederland 07.504B China

07.509A

China

07.509B

China

07.509C

China

07.509D

China China

07.509E 07.509E

China

07.509F

China

07.509F

China China

07.509G 07.509H

China China

07.509I 07.509J

China

07.509K

Malaysia

07.602A

China Iraq Nederland

07.602B 07.603C 1.000

Nederland

1.100

Komt u zuurstof tekort in uw waterstroom of zuivering, wilt u uw slibstroom reduceren, is de pH van uw waterstromen te hoog, wilt u kalkafzettingen voorkomen of mist u oxidatiekracht? Wij bieden u toepassingen voor de behandeling van drinkwater, afvalwater, slib en dergelijke. Linde Gas Benelux levert hiervoor niet alleen zuurstof, ozon en koolzuur, maar ook technologie, equipment en jaren ervaring. Specialisten met kennis van gassen én water komen graag langs om u te helpen het gewenste resultaat te behalen.

Linde Gas-ideas become solutions.

United Kingdom 07.300B United Kingdom 07.300C United Kingdom 07.300D United Kingdom 07.300E United Kingdom 07.300F United Kingdom 07.300G United Kingdom 07.300H United Kingdom 07.300I Nederland 07.301A Nederland 07.302A Nederland 07.302B Nederland 07.302C Nederland 07.302D Nederland 07.302E Nederland 07.302G Nederland 07.302H

Linde Gas Benelux B.V. Havenstraat 1, Postbus 78, 3100 AB Schiedam Tel. 010 246 14 70, Fax 010 246 15 06 www.lindegasbenelux.com water.lg.nl@linde.com

aquatech 2008

Noviteiten tijdens Aquatech 2008 Een kleine 800 exposanten biedt dit jaar op Aquatech in Amsterdam een heleboel nieuwe producten en diensten die voor waterbeheerders in de brede zin van het woord interessant kunnen zijn. Een selectie van deze noviteiten vindt u de volgende pagina’s. Ze staan op alfabetische volgorde van bedrijfsnaam. De producten die genomineerd waren voor de Innovation Award, zijn ook opgenomen in dit overzicht. De genoemde standnummers staan vermeld op de plattegrond en deelnemerslijst op de uitklapbare pagina’s hiervoor.

Legionellabeheer voor waterbedrijven

Kunststof afsluiters

AcQuatrust, een bedrijf dat eigenaren van collectieve watervoorzieningen helpt bij voorzieningen om Legionella tegen te gaan, presenteert tijdens Aquatech verschillende concepten.

Akatherm brengt tijdens Aquatech de FRIALOC PE-afsluiter op de Nederlandse markt voor het afsluiten van (kunststof) drinkwaterdistributieleidingen.

Eén hiervan is de acQuaInfo, dat ontwikkeld is om de werkzaamheden ten behoeve van legionellabeheer in een organisatie te borgen. Hiermee is het mogelijk om via internet of intranet activiteiten rondom Legionella te bewaken en aan te sturen door middel van gebruiksvriendelijke software. Het stuurt beheermaatregelen bij waar nodig. Een ander concept van acQuatrust is het 2B Sure Legionellabeheersysteem, dat zorgt voor schoon en veilig water op basis van elektrolyse. Hierbij worden de zouten die van nature in het water aanwezig zijn, omgezet in onder andere vrij chloor en natriumhypochloriet. Deze stof wordt momenteel al op grote schaal toegepast voor desinfectie van (drink)water. Groot voordeel van natriumhypochloriet is dat bacteriën hiervoor niet immuun kunnen worden. Nadat het systeem is ingeschakeld, werkt het direct. AcQuatrust is te vinden bij stand 03.506.

De afsluiter van polyethyleen.

Deze eerste afsluiter van polyethyleen heeft een aantal bijzondere eigenschappen. Corrosie en afzettingen worden duurzaam voorkomen. Leiding en afsluiter worden één geheel zonder flenzen, afdichtingen en metalen overgangen. Door het innovatieve tweekleppensysteem passen de kleppen en afdichtingen zich flexibel aan alle bedrijfsomstandigheden aan. De kleine afdichtingszone minimaliseert microbiologische aangroei. Aandrijfmechanisme en behuizing vormen een solide eenheid. Metalen aanslagen geven de ‘open’ en ‘gesloten’ posities aan.

Online analyzer met Voltametrische analyse De Applikon 2045VA is een online proces analyzer gebaseerd op Voltametrische analyse. Met deze techniek kunnen de verschillende oxidatietoestanden van metaalionen, zowel vrij als gebonden, van elkaar onderscheiden worden. Deze meetmethode wordt al decennia toegepast in het laboratorium. Nu heeft Applikon deze methode online beschikbaar gemaakt, zodat direct in de processtroom gemeten kan worden. Het online gebruik van Voltametrische analyse is van belang in de controle van onder andere de waterkwaliteit en een essentieel hulpmiddel voor milieuanalyse. Deze techniek is toepasbaar in de analyse van drinkwater, afvalwater, oppervlaktewater en rivierwater, voor bepalingen van bijvoorbeeld zink, koper, cadmium, lood, kobalt en nikkel. Applikon is te vinden in stand 2.205.

De toegepaste metalen onderdelen zijn optimaal op elkaar afgestemd voor corrosiebestendigheid en slijtvastheid. Ten slotte zijn de afsluiters eenvoudig te hanteren op de bouwplaats dankzij laag gewicht en bewezen verbindingstechniek. De bediening is eenvoudig door duidelijk gereduceerde bedieningsmomenten en een gering aantal omwentelingen. De leverbare afmetingen van de afsluiter zijn D90 t/m D180, PE100 SDR 11. De toelaatbare bedrijfsdruk voor water bedraagt 16 bar. Akatherm vindt u op stand 01.306.

Het Voltametrische analyse-apparaat.

H2O / 19 - 2008

< Filcom, met twee moderne productie vestigingen in Nederland, is een van de grootste producenten van gekalibreerd zand in Europa. Op basis van streng geselecteerde grondstoffen wordt na een was-, droog- en zeefproces een grote verscheidenheid aan nauwkeurig begrensde zandfracties verkregen, die zowel in bulk als verpakt geleverd worden. >

< Het filter- & entzand van Filcom voldoet aan de Kiwa normen en wordt veelal met behulp van bulkauto's op de bestemmingsplaats afgeleverd. De logistieke organisatie wordt volledig door Filcom verzorgd. Naast het filter- & entzand voor de waterzuivering en zwembaden levert Filcom instrooizand voor kunstgrassportvelden, omstortingsgrind in grondwaterputten, gekalibreerd zand voor wervelbed ovens en vulzanden in de betonreparatie mortels. >

FILCOM BV Postbus / P.O. Box 9 3350 AA Papendrecht The Netherlands

T +31 (0)78 615 8122 F +31 (0)78 615 9275

www.filcom.nl info@filcom.nl

aquatech 2008 Rainpure voor zuiver water

per uur behandelen. Het unieke ontwerp zorgt ervoor dat de middendruk UV-lampen met een hoek van 90° op de waterstroom staan. Dit zorgt voor een effectievere verdeling van het UV-licht door het water, maar ook voor een compactere installatie.

Het Australische bedrijf Austcorp Water Technologies presenteert tijdens Aquatech het Rainpure RM 20-waterzuiveringssysteem dat gebruik maakt van koude verdampingstechnologie. De Efcon-behuizingen op een rwzi van het Hoogheemraadschap van Rijnland.

17 liter met zelfreinigende vaten. Deze Efcon Sampler verzamelt het monster gedurende 24 uur in het zelfreinigende en -legende verzamelvat. Hier wordt het monster tot 24 uur of 48 uur na het einde van de monsterperiode bewaard. Tijdens deze periode kan het verzamelmonster worden genomen. Daarna wordt het vat automatisch gereinigd. AVM staat in stand 02.507.

Deze technolgie is grotendeels vergelijkbaar met het zuiveringsproces in de natuur. Doordat de zuivering echter in een gesloten en steriele omgeving plaatsvindt, resulteert het in 100 procent zuiver water. In een speciale zuiveringskamer, met hoge temperaturen en een vacuümomgeving, wordt onbehandeld bronwater tot verdamping gebracht. Dit ultrapure water wordt vervolgens gecondenseerd en belucht. Dit resulteert in zacht en kristalhelder water, vrij van schadelijke stoffen en verontreinigingen. Het Rainpure-systeem is milieuvriendelijk, zuinig in energie- en waterverbruik en zeer efficiënt. Austcorp Water Technologies kunt u vinden op stand 04.323.

Monstername van afvalwater AVM produceert, verkoopt en exporteert sinds 1993 systemen voor monstername van afvalwater. Er zijn twee soorten monsternemers ontwikkeld: de inline systemen en het vacuümsysteem. Voor elke soort afvalwater of lozingssituatie kan een geschikte monsternemer worden aanbevolen die voldoet aan de NEN 6600-1/ISO 5667-1-norm. Het bedrijf levert Efcon-behuizingen die zijn voorzien van een dubbelwandige thermoplastische wand met inwendige geschuimde vezelconstructie. Hierdoor ontstaat een zeer robuuste, chemisch resistente kast die probleemloos binnen en buiten kan worden geplaatst. Op de behuizing zit een garantietermijn van vijf jaar (voor plaatsing in de open lucht) of tien jaar (plaatsing binnen). Nieuw op de Nederlandse markt is het volledig automatische zelfreinigende directverdeelsysteem met twee x tien liter of drie x

Hanovia richt zich op de industrie, aquacultuur en zwembaden. De firma toont een aantal nieuwe UV-systemen voor industriële toepassingen voor waterbehandeling. Deze systemen kunnen ook water met een hoge zuiverheid produceren voor bijvoorbeeld de farmaceutische- en de elektronische industrie. Berson en Hanovia staan in stand 211.

Glas als filtermateriaal Het Schotse bedrijf Dryden Aqua heeft een proces ontwikkeld om glas opnieuw te gebruiken als een hoogwaardig filtermateriaal: Active Filter Media (AFM). Het gebruik hiervan in waterbehandeling maakt een groot verschil uit in de waterkwaliteit vergeleken met zand.

De Efcon Sampler met het automatische zelfreinigende verdeelsysteem.

Waterzuivering door UV-systemen Het Nederlandse Berson UV-techniek en het Britse Hanovia LTD delen een stand op deze editie van Aquatech. Beide ondernemingen zijn dochterondernemingen van Halma en specialiseren zich in waterzuivering door UV-systemen. Berson richt zich vooral op communale toepassingen en zal zijn InLine- en InLine+serie gesloten reactor UV-desinfectiesystemen laten zien. Deze kunnen drinken afvalwaterstromen tot 5.000 kubieke meter Het UV-desinfectiesysteem van Berson.

AFM is in de eerste plaats een alternatief voor filterzand. In tegenstelling tot zand heeft glas een glad en negatief geladen oppervlak. Hierdoor is het materiaal in staat deeltjes tot vijf micron te verwijderen en bezit het zelfsteriliserende, oppervlakteactieve en catalytische eigenschappen. Kleine organische moleculen, bacteriën, algen en protozoa evenals ijzer en mangaan worden vastgehouden door adsorptie aan het negatief geladen oppervlak. Eén van de grootste problemen bij zandfiltratie is de vorming van een biofilm op het filterbed. Bij trage open zandfilters is dit soms gewenst, in alle andere gevallen leidt dit echter tot de vorming van dode zones, hoge drukval, kanaalvorming, groot waterverbruik bij het terugspoelen, contaminatie van het effluent en vrijzetting van fosfaten en nitraten door endogene activiteit. Dankzij het gladde oppervlak van AFM krijgen bacteriën en micro-organismen geen kans om achter te blijven op het filtermateriaal tijdens het terugspoelen. AFM splitst bovendien de in het water opgeloste zuurstofmoleculen in twee vrije radicalen, waardoor de groei van micro-organismen op het filteroppervlak wordt verhinderd en organische moleculen gedeeltelijk worden geoxideerd. AFM stabiliseert zeer vlug na het terugspoelen en is veel gemakkelijker te reinigen dan zand. Er kan tot 80 procent bespaard worden op spoelwater. Het product bevat geen vrije silica dat eventuele membranen kan beschadigen. AFM wordt momenteel voornamelijk gebruikt in zwembaden, bij tertiaire zuivering, en in de voedings- en oppervlaktebehandelingsector. Caldic heeft als stand 03.207.

H2O / 19 - 2008

DELTA haalt méér uit uw slib. Overtuig uzelf, kom naar standnr. 07.525

DELTA Professionals in slibontwatering Slibontwatering draait om volumereductie. Het realiseren van optimale volumereductie is een secuur samenspel van gedegen laboratoriumonderzoek, gebruik van hoogwaardige apparatuur, inzet van eﬀectieve chemicaliën en inzet van ervaren operators. Als deze elementen optimaal op elkaar zijn afgestemd levert u dat minder slib én ﬁnancieel voordeel op. DELTA haalt op die manier al sinds

jaar en dag letterlijk méér uit uw slib. Overtuig uzelf en kom naar de DELTAstand op Aquatech. U vindt ons in de Amstelhal, standnr. 07.525.

Kijk voor meer informatie op www.DELTA.nl/impex of bel 00 31 (0)113 - 313 000

aquatech 2008 Pompen voor huishoudelijk afvalwater

Nieuwe serie controleerbare keerkleppen

Het Britse bedrijf Charles Austen Pumps presenteert de SW-serie, het nieuwe assortiment onderwaterpompen. Deze pompen zijn een aanvulling op de Enviro luchtpomp/ blazer.

Danfoss Socla, onderdeel van Danfoss Water Controls en leverancier van producten voor waterdistributie, bouw en industrie, presenteert tijdens de Aquatech 2008 een serie nieuwe producten die hun toepassing op watergebied vinden.

Het SW-assortiment onderwaterpompen is ontworpen voor inbouw in een zuiveringstank. De pompen hebben een kast van rvs of plastic, die stoot- en roestbestendig is, zelfs in zout water. De pompen hebben een capaciteit van 2,5 tot 20 kubieke meter per uur. Voor toepassingen waarbij de pomp automatisch moet starten en stoppen, zijn de SW4500F en SW7000F uitgerust met vlotterschakelaars. Dankzij de hars die op de wikkelingen is aangebracht, gaan ze lang mee en is de pomp beveiligd tegen lekkende elektriciteit. Mogelijke toepassingen zijn beluchting van afvalwater, waterafvoer, verzameling van regenwater en het voorkomen van overstromingen.

Zo heeft het bedrijf twee nieuwe controleerbare keerkleppen ontworpen voor toepassingen op het terrein van de waterdistributie en ter bescherming van drinkwaternetten. Type EA 253 wordt gekenmerkt door een draadaansluiting; type EA 453 heeft een flensaansluiting. Dit laatste type is bovendien voorzien van een inspectiedeksel voor onsite inspectie en voor snel en gemakkelijk onderhoud zonder uitbouw van de klep. De kleppen werken in elke positie en hebben een goede dichtheid, zowel bij hoge als bij lage druk. Het lichaam van gietijzer heeft een epoxy coating en is voorzien van twee meetpunten. De kleppen hebben een eenvoudig verwisselbaar RVS-sluitsysteem. Danfoss Socla is te vinden bij stand 01.511.

De Enviro-beluchter.

Behalve onderwaterpompen maken zuiveringsinstallaties vaak gebruik van blazers om diffusors in de tank te beluchten. Hiervoor is de Enviro-serie geschikt. Deze belucht een groot aantal verschillende diffusors tot een diepte van vier meter. De Enviro-serie kan met gemak achteraf in bestaande tanks of omgebouwde septische putten ingebouwd worden. Aangezien de pomp zich aan de buitenkant van de tank bevindt, is het onderhoud eenvoudig. Er is een groot aantal modellen verkrijgbaar met instelbare stroomsnelheden van 30 tot 250 l/min met een lang productleven en een garantie van 18 maanden. De Enviro is bestand tegen vorst en regen en is ideaal voor de beluchting van afvalwater. Charles Austen Pumps heeft ook een groot aantal accessoires in voorraad, zoals aansluitstukken, diffusors en veiligheidsalarmtoestellen. Charles Austen Pumps kunt u vinden in stand 07.300.

Meer dan consultancy Ingenieursbureau DHV staat op Aquatech met als thema: ‘meer dan consultancy’. Daartoe laat het bedrijf diverse voorbeelden zien, onder andere een slibontwateringsinstallatie in Apeldoorn. De nieuwe slibontwateringsinstallatie van Waterschap Veluwe op de rwzi Apeldoorn is door DHV in een bouwtijd van amper acht maanden opgeleverd. Dat is mogelijk door een innovatieve contractvorm tussen Waterschap Veluwe en DHV. DHV trad tijdens dit project op als zogeheten General Contractor in een Engineering & Realisatie-contract; dit betekent dat DHV zowel ontwerper als hoofdaannemer was. Dit scheelde niet alleen in tijd (de realisatietijd is van 14 naar slechts acht maanden verkort), maar er was voor Waterschap Veluwe ook maar één aanspreekpunt. DHV zorgde voor de afstemming met de onderaannemers en was verantwoordelijk voor de risico’s tijdens de realisatie van de installatie. Tenslotte lagen de kosten voor deze installatie circa 15 procent lager dan een vergelijkbare installatie, die volgens de conventionele methode zou zijn aanbesteed.

Energiebesparende innovaties Duijvelaar Pompen toont op Aquatech naast de uitbreiding van de reeks verticale pompen met de DPV 85 de lijn compacte, energiezuinige drukverhogingsinstallaties. De DPV 85 is een duurzame en breed inzetbare pomp die wordt gekenmerkt door zijn grote diversiteit aan uitvoeringen en een efficiency van 81 procent. De DPV 85 kent drie varianten op basis van materiaalspecificatie: de DPVC 85 heeft een gekataforeerde gietijzeren voet en kopstuk en een hydraulisch gedeelte van roestvaststaal AISI 304, zodat deze uitvoering geschikt is voor met name proceswaterapplicaties, zoals irrigatievoorzieningen. De DPV en de DPVS hebben een gegoten roestvaststalen voet en een hydraulisch gedeelte van roestvaststaal. Voor de DPV is dit roestvaststaal AISI 304 (DPV) en AISI 316 (DPVS). De laatste kan door het duurzame materiaalgebruik toegepast worden in veeleisende industriële processen. Met een drukklasse tot PN40 en een temperatuurbereik van -30 °C tot 140 °C is de pomp breed inzetbaar. De DPV 85 heeft een maximale capaciteit van 110 kubieke meter per uur en een maximale opvoerhoogte van 175 mwk en is in diverse opvoerhoogten leverbaar. De pomp kent een ruime keuze aan opties en varianten, waaronder diverse motortypen en afdichtingen, en is door de modulaire opbouw volledig aan elke toepassing aan te passen. De reeks energiezuinige drukverhogingsinstallaties, zoals de toerengeregelde Hydro-Unit TR en de Hydro-Unit HR - die optimaal gebruik maakt van de verplichte nadraaitijd -, genereren respectievelijk een energiebesparing van 25 en 60 procent ten opzichte van conventionele installaties. Duijvelaar Pompen staat in stand 01.303. De DPV 85: de laatste ontwikkeling op het gebied van verticale pompen.

DHV vindt u in stand 07.308.

H2O / 19 - 2008

MC2008-43

Je doet het niet in je “eendje” Bij CHRIST HOLLAND Waterbehandeling staan wij voor - Kwaliteitsproducten - Ontwerp & Projectmanagement - Productie - Montage - Inbedrijfstelling - Validatie - After Sales Service - (24 uur) Service & Onderhoud

Dat doe je echt niet in je “eendje”

CHRIST HOLLAND B.V. Energieweg 5 2382 NA Zoeterwoude

Kraakhelder.

Bezoek ons op Aquatech en maak kans op een GRATIS TomTom Go 720T

Endress+Hauser BV Postbus 5102 1410 AC Naarden Tel. (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

De bescherming van ons milieu is iets wat ons allemaal aangaat. Endress+Hauser helpt haar klanten bij de aanpak van deze uitdaging door het leveren van uitstekende meetinstrumenten, innovatieve diensten en intelligente automatiseringsoplossingen. Op deze manier zorgen we ervoor dat (bedrijfs)processen niet alleen veilig maar ook milieuvriendelijk en kostenefficiënt verlopen. Bezoek onze website of neem contact met ons op en ontdek wat Endress+Hauser voor u kan betekenen. www.nl.endress.com

Tel. 071 - 589 92 18 www.christ.nl sales@christ.nl

DRINKWATER HYGIËNE HOCL: EEN NIEUW CONCEPT

HYGIËNISCH ONDERHOUD COLLECTIEVE LEIDINGWATERINSTALLATIES De kwaliteit van drinkwater is niet af te meten aan het feit of het er helder en schoon uitziet. Bacteriën als Coli, kiemen en Legionella vormen een onzichtbaar gevaar met verstrekkende gevolgen voor de gezondheid. Onder alle omstandigheden is de eigenaar van het drinkwatersysteem verantwoordelijk voor het aanleveren van bacteriologisch betrouwbaar water. Geen of onvoldoende inwendig onderhoud van leidingen en installaties als drukverhogingpompen en hydrofoors is vaak het begin van een bacteriologisch probleem. Het leidingsysteem zelf kan nog eens groeibevorderend werken door opwarming en onvoldoende doorstroming. Om mogelijke problemen in kaart te brengen heeft Aquador het “Hygiënisch Onderhoud Collectieve Leidingwaterinstallaties” (HOCL) concept ontwikkeld. Uniek, praktisch en compact. HOCL is er enerzijds op gericht om snel een indicatie te verkrijgen van de mate waarin een systeem gevoelig is voor de groei van bacteriën en anderzijds wordt gecontroleerd of het water voldoet aan de drinkwaternorm.

B E Z O E K W W W. A Q U A D O R . N L V O O R M E E R I N F O R M AT I E

aquatech 2008 Nieuw waterbehandelingsprogramma Ecolab gebruikt Aquatech als podium om haar nieuwe waterbehandelingsprogramma WATERCARE te presenteren. Het gaat om zowel apparatuur als ondersteuning en service voor de behandeling van onder meer ketel-, koeltoren- en proceswater. Voor het ketelwater bevat WATERCARE het programma BodyCare met producten die het ketelwater conditioneren: corrossie-inhibitoren, sequesteermiddelen, alkaliteitsbuffers en anti-schuimmiddelen. Voor koeltorenwater is CoolingCare ontwikkeld, wat ervoor zorgt dat bijvoorbeeld kalk het koelproces niet verstoort. ProcesCare tenslotte zorgt voor de behandeling van proceswater, zodat in bijvoorbeeld sterilisatieapparatuur geen corrossie, kalkafzetting of bacteriologische groei plaatsvindt. Ook voor de inname van water bevat WATERCARE specifieke producten, zoals het P3-oxygen-concept, waarbij het influent wordt geconditioneerd op basis van chloordioxide. Naast deze producten heeft Ecolab een programma voor onder andere veilige opslag van chemicaliën en de juiste dosering en sturing van chemicaliën. Verder heeft het bedrijf meetapparatuur ontwikkeld voor het meten van specifieke parameters. Tenslotte staat een gespecialiseerde service-organisatie klaar die periodiek controles uitvoert. Ecolab vindt u in stand 01.509.

Akoestische flowmeters voor een nauwkeurig beeld Elscolab introduceert de nieuwe flowmeterlijn van Teledyne Isco voor zowel open kanaal pijpleidingen als drukleidingen. Met de nieuwe ADFM-productlijn worden de flowstudies nauwkeuriger, betrouwbaarder en goedkoper in relatie tot het onderhoud.

grote hydraulische stromen en is leverbaar in zes versies van 15 tot 300 kubieke meter per uur. De installatie is voorzien van speciale lamellen, waarmee de slib-/waterscheiding beter en sneller kan worden gerealiseerd. De Flomar HF wordt gebouwd voor zwaar belast afvalwater en zal worden geleverd in vijf versies met capaciteiten van tien tot 80 kubieke meter per uur. De installatie kan worden ingezet als voorzuivering voor biologische zuiveringsinstallaties. EnviroChemie staat in stand 03.704. Een opstelling met de nieuwe flowmeter.

Flowlink-software kunnen zo complete flowprofielen van hetgeen in de pijleidingen gebeurt, rechtstreeks weergegeven worden. Er is een ADFM Pro 20 voor pijpleidingen van 30 cm tot 4.5 meter en de ADFM Hottap Flowmeter, geschikt voor drukpijpleidingen van 40 cm tot 2,7 meter. Beide meters zijn zeer eenvoudig te installeren. Per 1 september heeft Elscolab Nederland de vertegenwoordiging van Istran in het produktenpakket. Istran heeft analysers voor laboratoriumgebruik, draagbare systemen en online -en procestoepassingen. Toepassingen zijn er voor milieu-analyses, de voedingsmiddelenindustrie en de chemische industrie.

Nieuwe besturingsklep voor parallelgebruik Erie Water Treatment Control uit België introduceert een nieuwe optie voor de 2401S besturingsklep, een parallelle communicatiepoort. Hierdoor kunnen de kleppen met elkaar ‘communiceren’.

Elscolab is te vinden in stand 2502.

Uitbreiding flotatieinstallatie Sinds kort is de succesvolle standaard Lugan reeks flotatie-installaties van EnviroChemie uitgebreid met de 10.000-installatie (tien kubieke meter per uur). Voor de individueel ontwikkelde installaties komt de Flomar flotatie-installatie op de markt. De compleet nieuwe flotatie-installatie wordt gebouwd als een type voor grote hydraulische stromen en een type voor zwaar belast afvalwater. De Flomar HL is ontwikkeld voor De Flomar HL-installatie voor zwaar belast afvalwater.

De parallelconfiguratie.

Deze nieuwe configuratie heeft meerdere voordelen. De parallelconfiguratie geeft een hoger servicedebiet. Elke 2401S besturingsklep biedt individueel een servicedebiet van ongeveer vijf kubieke meter per uur. Wanneer meerdere 2401S besturingskleppen in een parallelconfiguratie geschakeld worden, mogen de individuele servicedebieten opgeteld worden. Daardoor is ze geschikt voor elke toepassing op het gebied van waterontharding. Aangezien er steeds minstens één besturingsklep in service staat, biedt de 2401S parallelconfiguratie bovendien een continue toevoer van behandeld water. Naast deze voordelen is de parallelconfiguratie ook modulair en biedt deze een hoge redundantie: het is steeds mogelijk om een toestel toe te voegen of te verwijderen, terwijl de andere toestellen operationeel blijven. Erie Water Treatment Control is te vinden in stand 02.300.

De ADFM-flowmeters meten op basis van zogeheten Velocity bins. Kleine gebieden binnen het kanaal of pijpleiding worden zo afzonderlijk in kaart gebracht, waardoor deze akoestische doppler flowmeters nu complete flowprofielen kunnen genereren van de crosssectie. Samen met de ontwikkelde

H2O / 19 - 2008

Nooit meer problemen met uw waterdistributienet. De Watts EA-keerklep type FC is een enkelvoudige, controleerbare keerklep in geďŹ&#x201A;ensde uitvoering. Deze keerklep onderscheidt zich door een lage drukval en is voorzien van een snel en eenvoudig verwisselbare keerklepinzet, zodat in-line uitgevoerd. onderhoud in line kan worden uit terugstroombeveiligingsNaast een breed pakket terugstro toestellen levert Watts ook de eigenmedium eig Deze gestuurde regeltoestellen EU100-Serie. EU100 serie is in ruim 400 verschillende uitvoeringsvormen leverbaar. Van reduceer- en voordrukuitvoeringen voor handhavingstoestel tot aan uitvoe complexe regeloplossingen.

Watts Industries Netherlands B.V. 98, Kollergang 14, 6961 LZ Eerbeek, Postbus 98 8, 6960 AB Eerbeek, Nederland Tel. +31 (0)313 67 37 00 Fax. +31 (0)313 65 5 20 73 www.wattsindustries.com E-mail info@wattsindustries.nl Internet www w.wattsindusstries.com

Watts Wa a tts tts In Indu Industries dustriies Net Nether Netherlands herll her B.V. is Europe B.V. is onderdeel ond on ond derd erd rdee eel e e el van va an Watts Wat Watt a ttts Industries att Indu Indu ndu usstr ttr

O WATER WATER 27/ ,ED )TALIA (YDROTECH 7ESTGARTH "IOTHANE 2OSSMARK 7ATERBEHANDELING B V #ELSIUSSTRAAT Â&#x201E; 0OSTBUS Â&#x201E; "' %DE 4 Â&#x201E; & Â&#x201E; % INFO ROSSMARK NL

WWW ROSSMARK NL

34)

6!)

-003 7HITTIER

*OHN -EUNIER

!QUANTIS

/RGANICA 4ECHNOLOGY

/46 !NOX+ALDNES

+RUGER

%LGA "ERKEFELD

aquatech 2008 Waterbehandeling op maat EUROWATER, dat al meer dan 70 jaar bestaat, levert onder eigen beheer en eigen label apparatuur voor waterbehandeling. Tijdens de beurs zijn onder meer de nieuwe serie ‘plug and play’ omgekeerde osmose-installaties te zien.

Een ander voorbeeld van een specifiek op maat ontworpen en gebouwd systeem behelst een combinatie van apparatuur voor de aanmaak van demiwater voor spoelprocessen. Verder toont Eurowater een voorbeeld van haar elektro-de-ionisatieinstallaties. EUROWATER is te vinden in stand 07.428.

Al deze sensoren, inclusief de e+ Control, kunnen in elke gewenste combinatie op het e-Sense-telemetriesysteem worden aangesloten. Met e-Sense kunnen de sensoren op afstand worden geconfigureerd en uitgelezen. Via de verbinding met het veldmodem worden de meetgegevens of alarmsignalen verstuurd naar een databank in de computer van de gebruiker. Eijkelkamp Agrisearch Equipment is te vinden op stand 07.302A.

E+-sensoren instellen en uitlezen EUROWATER levert onder andere systemen voor ketelvoedingswater, proceswater, koelwater en drinkwater voor zowel industriele bedrijven als instellingen. Standaardinstallaties zijn leverbaar, maar ook complete op maat gebouwde systemen voor vaste en voor tijdelijke oplossingen. Voorbeelden hiervan zijn tijdens Aquatech te zien. Zo zal de nieuwste serie ‘plug and play’ omgekeerde osmose-installaties getoond worden, waarbij een combinatie van voorbehandeling met membraanmodules op een roestvaststalen frame uiterst compact zijn samengebouwd. Het geheel wordt bestuurd door een centrale micro-plc-besturing. Deze systemen onderscheiden zich door de combinatie van technieken op een uiterst compacte voetprint van nog geen vierkante meter.

Eijkelkamp Agrisearch Equipment heeft een nieuw veldinstrument op de markt gebracht voor het instellen en uitlezen van alle e+-sensoren: de e+ Control. Dit waterdichte apparaat kan zowel contactloos via IrDA als via kabels met de e+-sensoren ‘communiceren’.

Noviteiten in microfiltratie Fiber Filtration is dit jaar opnieuw aanwezig op Aquatech met twee noviteiten het gebied van de microfiltratie. Allereerst is er de nieuwe commerciële uitvoering van de MT-IBA. Dit filter is de afgelopen jaren uitvoerig getest en verkocht in allerlei nieuwe toepassingen. Het filter wordt geleverd in twee uitvoeringen: MT-IBA2 en MT-IBA4, geschikt voor een capaciteit van anderhalf en drie kubieke

Het apparaatje waarmee in het veld alle sensoren uitgelezen kunnen worden.

De e+ Control kan een logger uitlezen en de meetwaarden in een bestand opslaan dat eenvoudig via USB op de computer overgebracht wordt. Dit bestand is direct in Logger Data Manager, Microsoft Word of Microsoft Excel te importeren. Met een ruime opslagcapaciteit kunnen zonder problemen 1.000 loggers uitgelezen worden. Het nieuwe apparaat kan alle beschikbare e+-sensoren uitlezen: • e+ Water L: een intelligente en nauwkeurige sensor voor meting en registratie van niveaus en temperaturen van oppervlaktewater; • e+ Rain: meet de intensiteit van de regenval over bepaalde perioden maar legt ook de totale hoeveelheden vast; • e+ Soil MCT: sensor die data zoals bodemvocht, geleidbaarheid en temperatuur meet en registreert; • e+ Overflow: ontwikkeld voor meting en registratie van riooloverstorten.

meter water per uur. Het kunststof filterhuis kan nu seriematig geproduceerd worden evenals andere onderdelen, waardoor het filter goedkoper is geworden. Ook wordt het nieuwe ACF ‘high flow’-filter getoond. Dit is een zelfreinigend groffilter, geschikt voor capaciteiten van 1000 kubieke meter per uur per gesloten filterunit. Fiber Filtration staat in stand 03.211.

H2O / 19 - 2008

Dan zorgen wij voor het waterâ&#x20AC;Ś Het enige ChemicaliĂŤnvrije koelwater behandelingssysteem voor Verdampingscondensors en Koeltorens, volautomatisch en zonder toevoegingen.

Ook prima te implementeren in uw Legionella beheersplan.

Voor informatie en recensies gaat u naar www.hydrovrtx.nl of www.grenco.nl

aquatech 2008 Veilige wateropslag Genap Folieconstructies uit ‘s-Heerenberg heeft onlangs haar nieuwste wateropslagsysteem geïntroduceerd: de GenaFlexstore. Dit systeem is ook op de beurs te zien. De GenaFlexstore is een wateropslagsysteem bestaande uit een stalen silo en een flexibele gesloten bekleding. Deze bestaat uit een conventionele silobekleding die samen met een drijfzeil geïntegreerd is tot één compleet gesloten unit. In een gesloten wateropslagsysteem is vrijwel geen alggroei mogelijk, géén ongewenste invloeden uit de omgeving op de waterkwaliteit, géén verdamping, maar wel een optimale beheersing van de waterkwaliteit, weinig onderhoud en is het geschikt voor drinkwateropslag.

pH, pH/mV, ORP, verzadigingspercentage DO, mg/l DO, EC, absolute EC, weerstand, TDS, zoutgehalte, atmosferische druk en temperatuur. Door de koppeling aan een GPS biedt dit nieuwe systeem veel gebruiksvoordelen. Zo kunnen alle meetwaardes worden opgeslagen en gekoppeld aan de coördinaten van de meetplaats. Hierdoor kan de gebruiker zich volledig concentreren op zijn belangrijkste werkzaamheden: het verzamelen van de juiste meetgegevens. Wanneer het instrument met behulp van de meegeleverde software wordt aangesloten op een computer, kan via internet duidelijk worden weergegeven waar de metingen zijn verricht. Via bijvoorbeeld Google Maps zijn de meetgegevens en -plaatsen direct zichtbaar. Het proces van het opstellen van een complete rapportage en verantwoording van de metingen wordt hierdoor steeds eenvoudiger.

HITMA en Pall Corporation staan in stand 07.519.

Terugstroombeveiliger voor tijdelijk drinkwater

De GenaFlexstore.

De GenaFlexstore is gemaakt van kwalitatief hoogwaardige UV-resistente versterkte en onversterkte folies die samen met een standaard gegolfde plaatstalen silo kan worden toegepast voor de opslag van verschillende kwaliteiten water, zoals regen-, drain-/recirculatie- en drinkwater. Het systeem is duurzaam en ook uitermate geschikt voor de opslag van drinkwater in gebieden waar schoon drinkwater schaars is. Het komt tegemoet aan de wereldwijde groeiende vraag naar wateropslagsystemen die moeten voorzien in een meer constante watervoorraad van hoge kwaliteit. Genap Folieconstructies staat op stand 07.302e.

De multiparameter met GPS.

De HI 98289x is robuust uitgevoerd, waterdicht en voorzien van alle gemakken. Het bevat een sensor met ruime keus aan kabellengtes (tot 100 meter), een schermpje waarop alle meetwaardes direct te bekijken zijn en gebruiksvriendelijke bedieningssoftware. Het apparaat wordt compleet geleverd, inclusief alle benodigdheden zoals sensoren, kabels en software. Hanna Instruments is te vinden bij stand 02.500.

Multiparameter met GPS Na de introductie tijdens Aquatech in 2006 van de multiparameter HI9828 - een product van Hanna Instruments - is dit een zeer gangbaar instrument geworden in de waterindustrie. Op Aquatech 2008 introduceert het bedrijf een volledig nieuwe versie van dit apparaat, dat nu tevens leverbaar is met GPS. De multiparameter is zeer gebruiksvriendelijk: met slechts één sonde heeft de gebruiker de beschikking over alle belangrijke meetgegevens. Zo meet het apparaat de

De producten zijn ontwikkeld voor de behandeling van grond-, oppervlakteen proceswater voor de bereiding van drinkwater, de omzetting van zeewater in zoet water, de zuivering van afvalwater en de voorbehandeling voor omgekeerde osmosesystemen.

Nieuwe waterfilters HITMA Filtratie en Pall Corporation laten op een gezamenlijke stand de nieuwste producten zien op het gebied van waterfiltratie. HITMA Filtratie biedt oplossingen voor iedere vorm van waterbehandeling. Hiervoor levert het bedrijf (membraan)filtratie- en separatieproducten, filterhuizen en -systemen van Pall Corporation. Ook beschikt HITMA over een laboratorium.

Bij de levering van drinkwater op tijdelijke projecten, zoals bouwlocaties en evenementen, moet water worden aangeleverd door gebruik van standpijpen uit de leidingen. Deze moeten optimaal worden beschermd tegen terugstroming of tegendruk. Hiervoor ontwikkelde Honeywell in samenwerking met drinkwaterbedrijven de terugstroombeveiliging BA295STN. Tijdelijke gebruikers van drinkwater krijgen het water verstrekt via standpijpen die ze huren en/of lenen van drinkwatermaatschappijen. Om ervoor te zorgen dat niet alle geld en energie voor het schoon krijgen van het drinkwater verloren gaat bij het inzetten van standpijpen, heeft Honeywell een BA-beveiliging ontwikkeld die op iedere willekeurige standpijp kan worden gemonteerd. Ook is De terugstroomverzegeling van de beveiliger. BA295STN mogelijk. De beveiliging tot en met vloeistofklasse 4 volgens de EN1717 is Kiwa-gecertificeerd. Honeywell kunt u vinden op stand 04.107.

H2O / 19 - 2008

Frequentieregelaars? Helmke levert maatwerk!

INFOLIJN 0578 578 578

grote voorraden enorme know-how prima service 24 uurs service snelle levertijden

Vermogens van 0,18 t/m 10.000 kW Uitvoeringen van IP 00 t/m IP 68 Ook in combinatie met ATEX motoren ABB frequentieregelaars t/m 355 kW uit voorraad leverbaar Van losse componenten t/m turn-key projecten Wij zijn fabrikaat onafhankelijk Eigen engineering, training en opleiding

Aalbosweg 24, Postbus 195, NL - 8170 AD Vaassen, Tel. 0578 578 578, Fax 0578 578 585, E-mail: info@helmke.nl

www.helmke.nl

Nieuwe doseerpompen

Draagbare UV-zuivering

Hydrochemie-Conhag, kortweg HYCON, houdt zich al meer dan 40 jaar bezig met doseerinstallaties. Het bedrijf deelt de stand op Aquatech met SEKO, een wereldwijde leverancier van doseerpompen en -toebehoren.

Het Amerikaanse Hydro-Photon, marktleider op het gebied van draagbare systemen voor waterzuivering, is met zijn nieuwste product, de SteriPEN JourneyLCD, genomineerd in de categorie ‘Point of Use’. De gebruiksvriendelijke, draagbare waterzuiveraar maakt gebruik van ultraviolet licht voor de vernietiging van het DNA van ziekteverwekkende bacteriën, virussen en parasitaire protozoa.

HYCON heeft de exclusieve vertegenwoordiging voor SEKO in de Benelux. Op de gezamenlijke stand zijn noviteiten te zien, zoals de TEKNA EVO doseerpomp. Deze pomp is leverbaar in een digitale en een analoge uitvoering en met capaciteiten van één tot 60 liter per uur. De behuizing is gemaakt van versterkt polypropyleen. De doseerkoppen worden standaard geleverd in PVDF, voorzien van een teflon membraan en keramische ventielkogels.

De SteriPEN JourneyLCD gebruikt universele symbolen, zodat de gebruiker zeker weet dat hij het instrument op de juiste wijze gebruikt. Het LCD-scherm geeft de dosisselectie (halve of hele liter) weer, de batterijstatus en de resterende tijd tot voltooiing van de waterzuivering. Het lichtgewicht apparaatje heeft een lange levensduur (10.000 waterzuiveringen). De SteriPEN is eenvoudig te bedienen: de gebruiker hoeft slechts aan te geven welke hoeveelheid water gezuiverd moet worden, het apparaat in het water te plaatsen en te roeren. Het kost de SteriPEN slechts 48 seconden om een halve liter water te zuiveren. Omdat het apparaat geen gebruik maakt van chemische stoffen, heeft het water geen onaangename chemische nasmaak. Hydro-Photon kunt u vinden in stand 05.405. De kleine, draagbare waterzuiveraar.

De doseerpomp TEKNA EVO.

HYCON houdt zich bezig met waterbehandeling, proces-, doseer- en zwembadtechniek. Voorbeelden zijn toepassingen voor slibontwatering, neutralisatie van flocculatie van afvalwater, scheiding vast/ vloeistof, filterdoeken en mechanische persen voor het ontwateren van vezelachtige stoffen. HYCON en SEKO zijn te vinden bij stand 01.410.

aquatech 2008 S::cansensoren voor nauwkeurige metingen Interline Systems, dat al meer dan 17 jaar specialist is op het gebied van analysers, is leverancier van onder meer het fabrikaat S::can. Dit fabrikaat brengt tijdens Aquatech een aantal nieuwe sensoren op de markt. Het gaat om de Chlorilyser, de Solilyser en de Turbilyser. De Chlorilyser is een pH- en volumestroomongevoelige sensor voor metingen van vrij chloor. Kenmerken zijn onder andere een amaperometrisch meetprincipe (membraam afgesloten) en een potentiostatisch 3-electrodesysteem. Een respons van 90 procent wordt in twee minuten verkregen. De Solilyser is een robuuste sensor voor de meting van vaste deeltjes en maakt gebruik van een optisch meetprincipe. Het meetbereik varieert van 250 tot 30.000 milligram per liter; de responsietijd voor 90 procent bedraagt één minuut. De mogelijkheid tot automatische schoonmaak met perslucht of water is volledig geïntegreerd en de sensor heeft een automatische temperatuurcompensatie. De Turbilyser is een robuuste sensor voor de troebelheidsmetingen en heeft een optisch meetprincipe (nephelometrisch). De versie volgens ISO 7027 is nog in ontwikkeling. De sensor heeft een meetbereik van 0 tot 100 NTU en de responsietijd voor 90 procent duurt twee minuten. De Turbilyser voldoet aan de ESEPA-methode 180.1 en maakt gebruik van een Thungsten wit licht. Interline Systems staat in stand 02.402

H2O / 19 - 2008

PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland, Duinwaterbedrijf Zuid-Holland en Waternet feliciteren Het Waterlaboratorium met zijn 1e lustrum

Jotem, ketenpartner in waterbehandeling

otem waterbehandeling is ruim 40 jaar actief voor een groot aantal klanten uit diverse sectoren van de industrie, zoals onder andere: elektriciteitscentrales, de voedingsmiddelen-en drankenindustrie en de farmaceutische, (petro)chemische en halfgeleiderindustrie. Met waterbehandelingsinstallaties in de meest uiteenlopende capaciteiten richt Jotem zich op behandeling van diverse soorten water, zoals leiding, bron, oppervlakte, zeeen afvalwater in zowel binnen als buitenland. De doeleinden zijn legio, van ketelvoedingtot ultrapuur water.

van complete waterbehandelingsinstallaties, waarbij opleiding van bedienend personeel een mogelijkheid is. Veel van onze contacten in de markt hebben door dienstverlening op het gebied van service en onderhoud een structureel karakter gekregen. Onze servicedienst is afgestemd op snelle en flexibele acties en 24 uur per dag, 7 dagen per week oproepbaar. Onze kundige procesontwerpers en werktuigbouwkundige- en elektrotechnische specialisten zijn graag bereid u verder te informeren.

Productie van een membraaninstallatie : 75 m3/h

Jotem Waterbehandeling BV Parelstraat 24 7554 TM Hengelo (OV) Netherlands

Hoewel uit voorraad ook standaard units worden geleverd ligt de kracht van het bedrijf in maatwerk, geheel afgestemd op de wensen van de klant.

T F I

Jotem verzorgt voor u het ontwerp, engineering tot de (turn-key) bouw en het onderhoud Decarbonatatie tbv. ketelwatervoeding: 40 m3/h

+31 (0)74 - 242 52 55 +31 (0)74 - 243 48 80 www. jotem.nl

aquatech 2008 Geïntegreerde waterdiensten Intertek uit Geleen is aanwezig op Aquatech om haar nieuwe geïntegreerde diensten op het gebied van water voor te stellen. Het bedrijf doet dit bijvoorbeeld voor Waterschapsbedrijf Limburg. Intertek Group is een internationale leverancier van analytische en adviesdiensten. De doelgroep zijn laboratoria wereldwijd. Tot de diensten van Intertek behoren dan ook laboratoriumtests, uitbesteed laboratoriumwerk, inspectie, onderzoek en procesdiensten. Het bedrijf heeft 21.000 medewerkers in dienst. Intertek is in staat om een zeer uitgebreid pakket aan te bieden variërend van monsterneming en analyses tot aan advisering op het gebied van waterbeheer. De diensten variëren van de bewaking van de grondwaterkwaliteit, het beheer van koelwatersystemen, het leveren van kennis op het gebied van waterzuivering tot aan de levering van online meetopstellingen. De voordelen van één leverancier variëren van tijdsbesparing tot de wetenschap dat er deskundigen zijn die de processen binnen het bedrijf kennen en die verband kunnen leggen tussen de processen onderling. Indien noodzakelijk kan dat 24 uur per dag, 365 dagen per jaar.

ultrasoonsensor van de BinMinder 9300 uit te rusten met een optionele troebelheidsdetector, zal de sensorcombinatie direct reageren op het opwoelen van de slib- en waterlagen. De slibspiegelmeter functioneert al bij verschillende wateren hoogheemraadschappen. Inven staat in stand 02.310.

Kabelzoeker voorkomt graafschade IPCO, een bedrijf dat gespecialiseerd is in producten voor het onderhouden en aanleggen van pijpleidingen, heeft een innovatieve methode ontwikkeld om graafschade te voorkomen: de EZiDIG. Dit apparaat, de eerste kabelzoeker die aan een graafmachine bevestigd is, is genomineerd voor de Aquatech Innovation Award in de categorie Transport & Opslag.

Intertek vindt u bij stand 02.511A.

Gecombineerde ultrasone slibspiegelmeting De Inven BinMinder 9300 is een ultrasone slibspiegelmeter die gecombineerd kan worden met een troebelheidsmeter. Hiermee is het mogelijk om de dreiging van uitspoeling in nabezinkers sneller te detecteren en dus te voorkomen. In nabezinkers kunnen bezinkeigenschappen snel veranderen als de hydraulische belasting verandert. Dit is één van de belangrijkste oorzaken van slibuitspoeling. Door de Een nabezinker met een ultrasone slibhoogtemeter.

De EZiDIG vangt elektromagnetische signalen op van ondergrondse geleiders wanneer de graafarm over het graafgebied beweegt. Deze signalen worden doorgezonden naar een scherm in de cabine, zodat de machinist iedere seconde gewaarschuwd wordt voor de aanwezigheid van ondergrondse kabels en leidingen. Dit verhoogt de veiligheid van de machinist en vermindert het risico op financiële schade en eventuele gevolgschade. IPCO is tevens ontwikkelaar en producent van lekdetectie-apparatuur. Dit gebeurt via HUBERG. Dit merk heeft monitorsystemen die druk-, doorstroom- en lekgegevens verzamelen en registreren en die autonoom alarmberichten kunnen verzenden (HU40-80). Daarnaast zijn er draagbare, akoestische detectoren om lekkages in waterleidingen verder te lokaliseren (HU6000/2000) en de exacte plaats te bepalen (HU10/HU500). Tevens biedt Huberg detectie-apparatuur om waterstofmole-

culen op te sporen, die voorafgaand aan de inspectie door middel van een traceergas aan de leiding worden toegevoegd (Riveltech/ Hydrotech). IPCO is te vinden bij stand 01.205.

Digitalisering van onderhoudswerkzaamheden I-Real brengt een nieuw onderhoudsmanagementsysteem op de markt: H2gO Onderhoudsmanagement. Het helpt gemeenten en waterschappen bij het digitaliseren van onderhoudswerkzaamheden aan installaties in het veld, zoals rioolgemalen.

De GIS-viewer.

H2gO Onderhoudsmanagement is een internettoepassing die de werkzaamheden, investeringen en het te verwachten onderhoud aan een installatie inzichtelijk maakt. Het systeem kan uitgerust worden met een GIS-viewer die alle installaties en leidingen in kaart brengt. Ook is het mogelijk rapportages te maken van bijvoorbeeld de status van een installatie, zodat men onderhoud kan plannen en toekomstige investeringen kan begroten. Koppelingen met bestaande beheerssystemen zijn ook mogelijk. H2gO Onderhoudsmanagement kan tevens eenvoudig geïntegreerd worden in het telemetrie- en procesinformatiesysteem van I-Real voor het monitoren, besturen en beheren van installaties op afstand. I-Real is te vinden in het Holland Paviljoen in hal 7.

H2O / 19 - 2008

! )' # )* % , % *! $ % $ % ( % )"+% *&* # /&( ,&&( & $ - * (,&&(/ % % % - * (- % %)* ## * , % + &' &%) % &+ % / ,&&( + % % (&% &&( ( ! *! $ ) )' # ) ( % 0 ' &( % % 0 - * (- %'+** % 0 &% ( &+

0 % ( &')# 0 & $&% (/& " 0 (&% $ # %

)) # % &)* +) $), (* * # . $ # % & *! $ %# %* (% * --- *! $ %#

Afsluiterbediening is nu een â&#x20AC;&#x153;fluitje van een centâ&#x20AC;? Afsluiters regenereren 90% van alle probleem afsluiters 100% bedienbaar maken!

Leverancier en adviseur op het gebied van pomptechnologie

Bel voor een vrijblijvende demonstratie +31 (0)187 - 60 52 00

Ons overig leveringsprogramma omvat o.a.: Afdichtingen, afsluiterbediening, aanboorarmaturen, beveiligingen, ballonafsluiters, brandslangen, buisstoppen, flenspakkingen, flow- en drukmeters, gereedschappen en hulpmiddelen, lekdetectieapparatuur, lekdetectieapparatuur, muurkragen, muurdoorvoeren, standstukken, storzkoppelingen, watermeterbeugels, watermeterputten, watertappunten etc. Schmidt Watertechniek B.V. â&#x20AC;˘ Stoofweg 18-20 NL-3253 MA Ouddorp T +31 (0)187 â&#x20AC;&#x201C; 60 52 00 â&#x20AC;˘ F +31 (0)187 â&#x20AC;&#x201C; 60 51 71 E info@schmidt.nl â&#x20AC;˘ I www.schmidt.nl Aquatech stand nr. 01.800

Hal 1

Stand 402

30 sept. - 3 okt. 2008

www.saer.nl SAER B.V. Muskushouwsestraat 14 6666 MC Heteren

T 088 - 22 888 20 F 088 - 22 888 25 E info@saer.nl

Altijd precies weten wat er in â&#x20AC;&#x2122;t water zit ! BEST Instruments; On-line analyse apparatuur voor: alkaliniteit â&#x20AC;˘ ammonia â&#x20AC;˘ arseen â&#x20AC;˘ benzeen â&#x20AC;˘ BOD â&#x20AC;˘ boron â&#x20AC;˘ cadmium â&#x20AC;˘ chloor â&#x20AC;˘ chloordioxide â&#x20AC;˘ chlorofyl A â&#x20AC;˘ chroom COD â&#x20AC;˘ ethylbenzeen â&#x20AC;˘ fenol â&#x20AC;˘ fluoride â&#x20AC;˘ fosfaat â&#x20AC;˘ geleidbaarheid â&#x20AC;˘ H2S â&#x20AC;˘ hardheid â&#x20AC;˘ hydrazine â&#x20AC;˘ indigo â&#x20AC;˘ kleur koper â&#x20AC;˘ kwik â&#x20AC;˘ koolwaterstoffen â&#x20AC;˘ lood â&#x20AC;˘ molybdeen â&#x20AC;˘ natrium â&#x20AC;˘ natriumchloride â&#x20AC;˘ natronloog â&#x20AC;˘ nikkel â&#x20AC;˘ nitraat nitriet â&#x20AC;˘ olie in water â&#x20AC;˘ ozon â&#x20AC;˘ peroxide â&#x20AC;˘ pH â&#x20AC;˘ redox â&#x20AC;˘ rhodamine â&#x20AC;˘ salpeterzuur â&#x20AC;˘ silica â&#x20AC;˘ sulfide â&#x20AC;˘ sulfiet styreen â&#x20AC;˘ TDS â&#x20AC;˘ titraties â&#x20AC;˘ TOC â&#x20AC;˘ totaal N â&#x20AC;˘ totaal P â&#x20AC;˘ toxicity â&#x20AC;˘ troebelheid â&#x20AC;˘ tolueen â&#x20AC;˘ vrij en totaal zuur xyleen â&#x20AC;˘ ijzer â&#x20AC;˘ zink â&#x20AC;˘ zoutzuur â&#x20AC;˘ zuur-base â&#x20AC;˘ zuurstof â&#x20AC;˘ zware metalen â&#x20AC;˘ zwavelzuur â&#x20AC;˘ en meer... Bezoek onze website www.bestinstruments.nl E: inf E: nfo fo@be best stin inst stru st rume ment nts s.nl nl â&#x20AC;˘ T: 0 059 594 4 -51 51 133 3373 73 Indu In dust stri riep ep par ark k 5 e, 93 9351 51 P PA A Le Leek ek BEST BES T I nstruments is exclusief leverancier van Swan,, MT TI,, NEX NEXTCh TChem em, Ap Appli pliTek Tek, Teth Tethys ys en Arj Arjay ay ins instru trumen umen m nta tatie tat ie e

aquatech 2008 Nieuwkomer op (afval) watergebied

Multifunctionele drukmeetomvormer De nieuwe elektronische drukmeetomvormer JUMO DELOS beschikt over meerdere functies met schakelcontacten, een analoge uitgang en een helder LC-scherm voor het aanwijzen van de actuele procesdruk en de contactuitgang. Door het gebruik van hoogwaardige roestvast stalen en vlak gemonteerde afdichtingsloze meetsystemen is de drukomvormer ook uitstekend geschikt voor het gebruik in hygiënisch gevoelige bereiken. Speciaal voor metingen in een medium met hoge temperatuur is een variant beschikbaar die bestand is tot temperaturen tot 200°C. De volgende uitgangsvarianten zijn leverbaar: 1 x PNP- of 2 x PNP-schakeluitgang (transistorschakeluitgang) of 1 x PNP-schakeluitgang en een analoog uitgangssignaal. Het uitgangssignaal kan afhankelijk van de behoefte van de gebruiker worden geconfigureerd. Het grote verlichte LC-scherm dient niet alleen voor de weergave van druk, schakeltoestand en functie, maar maakt ook een eenvoudige bediening mogelijk door middel van een verzonken bedieningselement. Bovendien bestaat de mogelijkheid om de configuratie met een Setup-programma uit te voeren. Eenmaal berekende procesgegevens kunnen gemakkelijk en veilig naar extra apparaten worden gekopieerd. De behuizing kan 320° worden gedraaid. Hierdoor is het scherm vanuit alle gezichtshoeken goed afleesbaar. Ook is het mogelijk om per instelling de weergave 180° te spiegelen. Bij alarm wisselt de schermkleur van geel naar rood. Daardoor kan de gebruiker de bedrijfstoestand van de installatie goed herkennen en direct reageren. De mogelijke meetbereiken liggen tussen 100 mbar en 600 bar. Het in de fabriek

ingestelde nominale meetbereik van het apparaat kan zonder verlies van nauwkeurigheid in de verhouding 1:4 worden omgeschaald. Zo zijn met slechts één instrumentuitvoering meerdere drukbereiken en meettaken mogelijk.

Als nieuwe partij in de (afval) watermarkt profileert LBTEC INDUfinish uit Emmen zich als ‘systeemhuis’ met kennis op zowel (afval)watergebied als procestechnisch gebied.

Jumo staat in stand 02.309.

Analysemeters voor (afval) water Krohne toont op de beurs haar OPTISENSE productlijn: een breed spectrum aan analysemeters voor water en afvalwater. Speciaal voor afvalwater levert Krohne de OPTISENS 2000 met een geïntegreerde luchtof watersproeireiniging, waarmee de sensor regelmatig kan worden schoongemaakt. De grote sensordiameter zonder dode ruimtes voorkomt aanhechting.

Met de PAM 2080 kunnen direct ammoniaen nitraatconcentraties worden gemeten, met name tijdens de biologische behandelingsfase van rwzi’s. Door het gebruik van ondergedompelde elektrodes wordt het bereiden van reagentiatoevoegingen overbodig. Voor het meten van vrij chloorconcentraties is ASR (Automatic Sensor Cleaning) ontwikkeld. Het zorgt voor ontgassing op het elektrode-oppervlak van de OPTISENS 1000 chloorsensor. Het verwijdert hardnekkige aanhechtingen en beperkt het aantal onderhoudsintervallen aanzienlijk. De OPTISENS OAM 1050 tenslotte maakt gebruik van herbruikbare standaardcuvettes voor kalibratie. De verzegelde cuvettes bevatten troebelheidstandaarden en zijn eenvoudig in de meetkamer te plaatsen. Dit betekent dat de kalibratie maar enkele minuten in beslag neemt. De omslachtige en foutgevoelige procedure met vloeistof kalibratiestandaarden is niet meer nodig.

Helemaal nieuw op watergebied is LBTEC niet; het bedrijf heeft namelijk een achtergrond in oppervlaktewaterbehandeling. Maar de nadruk komt nu te liggen op gesloten systemen. Milieu-eisen, efficiencyverhoging en maatschappelijk verantwoord ondernemen zijn daarvoor de aanjagers. Of het nu gaat om de recirculatie van spoel- of waswater, procesregeneratie of gesloten systemen in de visteelt, er is altijd een techniek voorhanden om de cirkel geheel of bijna helemaal te sluiten, meent het bedrijf uit Emmen. Dat hoeft niet altijd een nieuwe techniek te zijn. Zo zijn er voor de ‘oude’ techniek ionenwisseling tal van nieuwe toepassingen te bedenken. Nieuw voor Nederland is bijvoorbeeld de mogelijkheid tot externe regeneratie, waarbij de waterzuivering zo dicht mogelijk bij de plaats van vervuiling plaatsvindt. Het reinigen van de beladen ionenwisselaars gebeurt extern. Dat levert een eenvoudigere installatie op om de vervuiling te verwijderen maar ook de mogelijkheid om bij de regeneratie de vrijgekomen (afval)stoffen efficiënt in reststoffen om te zetten. Iets wat met een enkele ionenwisselaar economisch niet interessant is. Ook membraantechnieken lenen zich voor gesloten systemen. Zo ontwikkelde LBTEC Indufinish een recirculatiesysteem voor het proceswater dat wordt gebruikt bij de productie van zonnecellen. Door verschillende membraantechnieken te combineren is het gebruikte water voor 90 à 95 procent opnieuw te gebruiken, water waaraan men zeer hoge eisen stelt. Tenslotte kan het bedrijf ook ‘end of pipe’-oplossingen leveren.

Krohne staat in stand 02.404.

LBTEC INDUfinish kunt u vinden bij stand 07.107.

De analysemeters voor (afval)water.

H2O / 19 - 2008

Uw leverancier voor roestvaststalen: Buizen - Fittingen - Flenzen Afsluiters - Staven/Profielen - Platen

Standnummer 01-410

Met

keur!

Noxon Stainless B.V. Postbus 6096, 5700 ET HELMOND Tel.: +31-492-582111 - Fax: +31-492-538970 www.noxon.nl - info@noxon.nl

Drijvende kracht Le Pooleweg 9 2314 XT Leiden Tel.: 071 - 581 40 40 Fax: 071 - 581 40 49 E-mail: office@benelux.auma.com

Aandrijvingen voor afsluiters van Auma staan wereldwijd bekend als zeer veilig en betrouwbaar. Maar ze zijn ook en vooral klaar voor een toekomst waarin procesbeheersing, meer nog dan vandaag, draait om geĂŻntegreerde automatische besturing. Om de productie te waarborgen en maintenance veiliger, eenvoudiger en goedkoper te maken, is Auma de logische keuze. Want de aandrijvingen van Auma zijn doeners ĂŠn denkers tegelijk, die gemakkelijk te integreren zijn in elk gangbaar geautomatiseerd procesbesturingssysteem. Auma bekleedt al ruim 40 jaar een toppositie als ontwerper en producent van innovatieve aandrijvingen voor afsluiters. Conventionele, non-intrusive en explosieveilige aandrijvingen die toegepast worden in veeleisende omgevingen als waterbeheer en (petro-)chemie. Onze salesengineers werken graag met u mee aan de beste configuratie voor uw installaties. Maak eens een afspraak, en ontdek ons oplossend vermogen.

AUMA, SOLUTIONS FOR A WORLD IN MOTION

aquatech 2008 AlgaStop doodt bacteriën onder water Luykx Ultrasound komt met de AlgaStop om onder water ultrasoon geluid uit te zenden. Dit geluid met de juiste frequentie bestrijdt organismen die in het water zitten. Deze organismen kunnen (blauw) algen zijn, maar ook virussen, bacteriën en schimmels. De zender kan een vermogen produceren dat tientallen tot 100 maal groter is dan alle bestaande ingegoten transducers. Daarbij werkt de nieuwe zender ook nog naar twee kanten. Voor met name blauwalg betekent dit dat een veel groter gebied bestreden kan worden. Daarnaast werkt de zender vele malen sneller en effectiever dan bestaande apparatuur op dit gebied.

Voor het eerst op Aquatech gezamenlijk inkoopkracht. Op de beurs presenteren de gezamenlijke bedrijven zowel zichzelf als hun assortiment. Het gaat met name op PE, filtratie, appendages, watermeters en pompen. MegaValves International staat in stand 01.324.

Keramische membranen voor drink- én industriewater Importeur Membracon laat tijdens de beurs de keramische membranen van de Franse TAMI-groep zien. Deze van titaniumoxide gemaakte membranen zijn geschikt voor de behandeling van zowel drink- als industrie- en afvalwater.

De AlgaStop kan ook gebruikt worden om de biolaag te verwijderen, de slijmerige laag op wanden van zoetwaterreservoirs en de kraamkamer voor schimmels en bacteriën. Weghouden van deze biolaag maakt het voor schimmels en bacteriën onmogelijk zich te vermenigvuldigen. Ook voor het schoonhouden van aanslag in zwembaden is de transducer zeer geschikt. Luykx Ultrasound is te vinden in stand 07.612.

Onderdelen voor leidingsystemen Bosta is een technische groothandel in onderdelen voor leidingsystemen, zoals buizen, fittingen, afsluiters, pompen en meeten regelapparatuur in metaal en kunststoffen. Het bedrijf staat met haar zusterondernemingen onder de vlag van MegaValves International op de beurs. Vanwege het internationale karakter van Aquatech koos Bosta ervoor deel te nemen onder de vlag van MegaValves International. Dat is de holding voor een groot aantal technische groothandels in Europa. Alle bedrijven kunnen van elkaars kennis en ervaring profiteren, evenals van hun

Door het ontwerp van de titaniumoxide membranen wordt een groot gedeelte van het membraan daadwerkelijk benut, wat de efficiëntie ten goede komt. Behalve voor drinkwater kunnen de membranen gebruikt worden voor de behandeling van industriewater en het verwijderen van vet en olie uit het water. Door het gebruikte materiaal zijn de membranen bestand tegen chemische, thermische en mechanische belasting en hebben ze een hoge levensduur. De membranen zijn ook geschikt voor gebruik in membraanbioreactoren vanwege het eenvoudige onderhoud en reinigen van de membranen. De membranen kunnen in een RVS-frame in verschillende formaten worden geleverd: tussen 0,2 en 50 vierkante meter. TAMI helpt bij het ontwerp en het berekenen van de membraansystemen. Potentiele klanten kunnen tests aanvragen of een pilotinstallatie huren, op laboratoriumschaal maar ook van een industriële grootte.

Norgren staat vooral bekend als fabrikant van pneumatische componenten voor de machinebouw en procesindustrie. Maar het bedrijf wil zich ook gaan richten op waterbehandeling. Daarom staat het voor de eerste maal op Aquatech. Norgren heeft hiervoor een speciale afdeling opgericht, die kennis op watergebied moet verzamelen. Voor Nederland gaat het om een combinatie van energie en milieu (inclusief water). Concrete toepassingen hiervan zijn bijvoorbeeld waterbehandeling, omgekeerde osmose-installaties en brandstofcellen voor waterstof. Norgren is met onder andere high-flow diafragmakleppen voor sanitaire toepassingen en een NSF-gestandardiseerde kunststof diafragmaklep sterk aanwezig in de watermarkt. Door gestuurde kleppen met een zogeheten latching coil kan flink worden bezuinigd op het waterverbruik. Norgren kunt u vinden in stand 07.406.

Nieuwe decanteercentrifuges Pieralisi zal tijdens de beurs de nieuwe F1 lijn decanteercentrifuges presenteren.

Membracon staat bij stand 07.608. Van titaniumoxide gemaakte membranen.

Deze decanteercentrifuges onderscheiden zich door hogere toerentallen, hogere G-krachten en grotere ontwateringsvolumes. Pieralisi toont in Amsterdam ook de andere series centrifuges en andere producten, zoals de separatie-eenheden, controle-apparatuur en allerlei accessoires. Pieralisi staat in stand 01.319.

H2O / 19 - 2008

aquatech 2008 Nieuw membraanfilter voor zuiveren drinkwater Het in België gevestigde Prime Water International, al meer dan tien jaar producent van capillaire membranen en membraanfilters voor de zuivering van drinkwater, heeft een nieuw soort membraan ontwikkeld. Het gaat om membranen die niet alleen bacteriën maar ook virussen uit het water halen. Uniek aan deze innovatie is dat de membranen water filteren onder atmosferische druk. Sinds begin dit jaar wordt de technologie ook gebruikt in de Lifestraw Family. Prime Water ontwikkelde dit waterfilter in eerste instantie voor ontwikkelingslanden, maar het product, dat volstrekt veilig drinkwater maakt, vindt inmiddels ook zijn toepassing in het huishouden. Als basis kan water uit vrijwel alle bronnen worden gebruikt, variërend van rivier- of slootwater tot water uit een waterput. De LifeStraw Family filtert minimaal 15.000 liter water per apparaat en voldoet aan de Noord-Amerikaanse milieunormen voor microbiologische waterzuiveringssystemen.

uitgelezen kan worden. Dit moet de garantie bieden dat de gegevens kloppen. De meter kan overal uitgelezen worden, ook wanneer men zich niet bij de watermeter bevindt. De MicroDynamics is een desinfectiesysteem, gebaseerd op microgolven en UV-licht. De UV-lamp gaat minimaal drie jaar mee. Het systeem is ook zodanig ontworpen (zonder elektrodes) dat de lamp geen negatieve effecten ondervindt als deze aan- of uitgeschakeld wordt. Severn Trent Services staat in stand 07.411.

De sonde bij het inlaatpunt van water uit het Volkerak-Zoommeer.

zodat die bij waterkwaliteitsproblemen meteen de inlaat van water kan stoppen. Qmetrix kunt u vinden in stand 02.105.

Prime Water International vindt u in stand 07.515. .

Continu monitoren van blauwalg Qmetrix is gespecialiseerd in het ‘op het bureau’ aanleveren van debietgegevens van rivieren. Maar in samenwerking met Waterschap Brabantse Delta heeft het bedrijf een monitoringsinstallatie ingericht die de hoeveelheid blauwalg in het water, de zuurgraad en het zuurstofgehalte meet. Het Volkerak-Zoommeer heeft in de zomer last van hoge concentraties blauwalg. Daardoor kunnen aanliggende polders niet van zoet water worden voorzien vanuit het meer. Om verspreiding van de blauwalgen naar die polders te voorkomen, moet het verantwoordelijke Waterschap Brabantse Delta steeds een beeld hebben van de concentratie van blauwalgen in het water. Daarom hebben het waterschap en Qmetrix een monitoringslocatie ingericht in een riviertje dat in de zomer voor de waterinlaat vanuit het Volkerak-Zoommeer wordt gebruikt. De informatie vanuit dit punt (de concentratie blauwalg, pH, zuurstof ) is continu beschibaar voor het waterschap,

Zandfilter voor grondwater Trislot uit het Belgische Waregem laat op de beurs onder meer het SBM zandfilter voor grondwaterbehandeling zien. Na twee jaar testen op het pompstation De Westhoek in De Panne (aan de Belgische kust) blijkt het zandfilter breed toepasbaar te zijn.

Slimme watermeters Severn Trent Services toont op Aquatech onder meer haar ‘slimme’ watermeters en een nieuw UV-desinfectiesysteem. Beide producten waren genomineerd voor de Innovation Award. Severn Trent Services ontwikkelt al sinds de jaren 90 intelligente watermeters, waarvan de SmartMeter SM150VR+ het meest recente ontwerp is. Een belangrijk voordeel van deze watermeter is dat het met een AMR (Automatic Meter Reading)-apparaat De ‘slimme’ watermeter.

Het zandfilter.

In maart 2006 besloot de Intercommunale Waterleidingmaatschappij van VeurneAmbacht twee zandfilters te renoveren. Gekozen werd voor het nieuwe Trislot SBM-concept. De klassieke drainagebuizen voor de afvoer van het gefilterd water en het terugspoelen met water en lucht werden vervangen door een buizensysteem op de bodem van het zandfilter, waarin kleine gaatjes zitten die zorgen voor terugspoeling met lucht. Op dit buizensysteem rust een vlak drainagerooster met spleetopeningen van 0,35 millimeter. Bovenop het drainagerooster werd 110 cm filterzand aangebracht, met korrels van 0,71 tot 1,2 millimeter. De duurzaamheid, de eenvoudige installatie en de gelijkmatige luchten waterverdeling zijn de grootste voordelen. Trislot staat in stand 07.510.

H2O / 19 - 2008

als zekerheid telt

Honeywell BA295STN terugstroombeveiliging. Voor betrouwbaar drinkwater op tijdelijke locaties. Bouwprojecten, Popfestivals en andere grote evenementen dienen voorzien te worden van betrouwbaar drinkwater. Standpijpen moeten daarom beschermd worden tegen terugstroming, terugheveling en tegendruk. Honeywell introduceert met de BA295STN de perfecte bescherming voor uw (bestaande) standpijp. De BA295STN is KIWA gecertiﬁceerd en beschermt t/m vloeistofklasse 4 volgens EN1717. Voortdurende ontwikkeling maakt Honeywell een betrouwbare partner voor nu en in de toekomst.

Allround in relining Reparatietechieken injectietechniek | robottechniek | reparatieringen/manchetten | deelrenovatie

Nelis Infra bv Haarlemmerstraatweg 79 1165 MK Halfweg Postbus 105, 1160 AC Zwanenburg T (020) 407 22 26 F (020) 407 22 23 info@nelisinfra.nl www.nelisinfra.nl

Binnen de sector BAM Infra brengt Nelis Infra bv haar expertise in op het gebied van de sleufloze leidingrenovatie. Kennis van de beschikbare technieken, gekoppeld aan de jarenlange ervaring met het leggen van leidingen, stelt haar in staat tot het maken van “maatwerk”. Van advies, engineering tot en met de uitvoering blijft zij verantwoordelijk voor het complete project inclusief tijdelijke pompinstallaties, aansluiting op bestaande leidingen en de overige civiele werkzaamheden. Voor advies, design en construct en turnkeyoplossingen.

8.128

Kennis van techniek

aquatech 2008 Draadloos netwerk bij Van Essen Van Essen laat in Amsterdam het nieuwe Diver-NETZ-systeem zien, een compleet pakket om een draadloos netwerk voor het meten en opslaan van grondwaterstanden te bouwen. Het pakket, gemaakt door Schlumberger, werkt ook met bestaande Diver-grondwatermeetnetten.

UV-vloeistofdesinfectie Van Remmen UV Techniek, gespecialiseerd in het ontwikkelen en produceren van UV-desinfectieapparatuur, heeft een nieuwe productlijn ten behoeve van vloeistofdesinfectie. Met behulp van professionele CFD (Computational Fluid Dynamics)-software ontwikkelde het bedrijf een energiezuinige en betrouwbare desinfectie-unit. Het nieuwe reactorontwerp is microbiologisch getest aan de hand van het voorgeschreven protocol, gebaseerd op NEN-EN 14897 (UV-drinkwaterbehandeling in gebouwen met lagedruklampen). Gelijktijdig is door Van Remmen een hoog frequente ontsteking ontwikkeld, waarmee de UV-lampen optimaal worden aangestuurd. De besturing is voorzien van een scherm waarop uitgebreid informatie wordt weergegeven. Van Remmen UV Techniek staat in stand 02.408.

Diver-NETZ bestaat uit verschillende apparaten en programma’s die probleemloos samenwerken. Het pakket is uitbreidbaar naar gelang de wensen van de gebruiker. Het systeem bestaat uit een Driver-Suite (de meter zelf ), Diver-DXT, waarin de gegevens worden opgehaald, de Diver-DXD waarin de gegevens draadloos worden opgeslagen, de Diver-Pocket, programmatuur voor een PDA, de Diver-Mate waarop de gegevens in het veld veilig kunnen worden opgeslagen, de Diver-Office, waarmee op kantoor Divers kunnen worden uitgelezen en geprogrammeerd en tenslotte de Diver-HUB, waarmee alle gegevens op een centrale plaats bekeken en gedeeld kunnen worden. Met dit pakket ontstaat een compleet meeten verwerkingsnetwerk van het veld tot het kantoor.

Gecombineerde waterzuiveringstechnologie Het AOT-filter van Wallenius Water uit Stockholm combineert twee zuiveringstechnologieën: een zelfreinigend deeltjesfilter en een geavanceerde oxidatietechnologie. Het product is genomineerd voor de Innovation Award.

functies die voorheen alleen in afzonderlijke apparaten beschikbaar waren: het zuivert water van zowel deeltjes als chemische en biologische stoffen, het kan voor een groot aantal toepassingen worden gebruikt, zoals het zuiveren van drinkwater, water in koeltorens, industrieel water en ballastwater én het apparaat is milieuvriendelijk, omdat geen chemicaliën nodig zijn voor het zuiveringsproces. Wallenius Water kunt u vinden in stand 07.256.

Automatische afsluiting hoofdwaterkraan Het Belgische bedrijf Water-Care is met de Hydravert genomineerd voor de Aquatech Innovation Award in de categorie Meet- en Regeltechniek. De Hydravert is een intelligent lekdetectie- en watercontrolesysteem voor thuis met vele voordelen. Het systeem is een draadloze automatische unit die de hoofdwateraanvoer afsluit. De Hydravert bestaat uit een gemotoriseerde centrale koperen kogelkraan van 1 inch met zes draadloze radiogestuurde en via batterijen aangedreven schijven en een centrale hoofdcontrole-unit met grafisch lcd-scherm.

De oxidatietechnologie is gebaseerd op fotochemische en -katalyserende principes. Hierbij ontstaat een reactieve omgeving, waarin organische en niet-organische substanties, bacteriën en virussen worden afgebroken. Het AOT-filter combineert drie Het AOT-filter.

Van Essen kunt u vinden bij stand 02.110.

Het systeem geeft aan wanneer de batterij aan vervanging toe is, waar waterschade kan optreden, test zichzelf en heeft een speciale ‘vakantiefunctie’ voor lange afwezigheid. Wanneer zich een lek voordoet, wordt de hoofdwateraanvoer afgesloten. Water Care is te vinden op stand 01.620.

H2O / 19 - 2008

For more than 60 years ...

KSH ontwikkelt en produceert filtersproeiers, filtersterren en drainagesystemen voor drinkwater- en industriewaterbehandeling. Maak gebruik van vele jaren van expertise en vakmanschap en neem contact met ons op voor de overzichtscatalogus of kom met uw specifieke wensen of vragen.

Sika is actief in Energie & Water: ▲ ▲ ▲ ▲

Bio- en windenergie Drinkwaterleidingbedrijven Rioolwaterzuiveringsinstallaties Milieubedrijven

Aquatech stand 07.114 C.N. Schmidt B.V.

Sika Nederland B.V. www.sika.nl

Tel. +31 (0)20 - 410 68 68 www.cnschmidt.nl

aquatech 2008 Nieuwe serie drinkwaterbeveiligingen Tijdens Aquatech pakt Watts Industries uit Eerbeek uit met een nieuwe serie drinkwaterbeveiligingen voor zowel industriële als huishoudelijke toepassingen. Omdat Aquatech een uitstekend platform is voor de introductie van nieuwe producten, zal de stand van Watts Industries vooral in het teken staan van een aantal opvallende innovaties. Zo introduceert het bedrijf onder meer het nieuwe pakket BA BM-terugstroombeveiligingstoestellen in de maten DN15 t/m DN50. Omdat de Nederlandse en Europese regelgeving en productspecificatie op het gebied van drinkwaterbeveiliging de laatste jaren geheel vernieuwd zijn, heeft Watts

BA-toestellen in de maten DN6, DN8 en DN10. Nu is er ook een pakket BA BM-terugstroombeveiligingstoestellen ontwikkeld in de maten DN15 t/m DN50. Deze serie gaat de BA 009’s en BA 909’s in die maten vervangen. De nieuwe serie voldoet aan alle Kiwa-eisen en de Europese normen. Watts Industries is te vinden in de Europahal, standnummer 01.308.

De nieuwe terugstroombeveiligingstoestellen.

Industries begin 2007 de BA BS-terugstroombeveiligingstoestellen op de Nederlandse markt geïntroduceerd. Deze range omvat

Presentatie noordelijke watersector De watertechnologiesector in Noord-Nederland zit in de lift. Vooral in Leeuwarden ontstaan rond het Technologisch Topinstituut Wetsus en Van Hall Larenstein allerlei nieuwe, innovatieve bedrijven. De kennis die deze kennisinstellingen ontwikkelen, is een uitstekende basis voor commerciële toepassingen. Resultaat is dat vier jonge bedrijven zich voor het eerst samen met Van Hall Larenstein, NOM, gemeente Leeuwarden en Water Alliance presenteren op Aquatech Amsterdam. De vier noordelijke bedrijven demonstreren samen met Van Hall Larenstein de nieuwste innovatieve technologieën op het gebied van watertechnologie en -management. NOM, Water Alliance en de gemeente Leeuwarden laten zien welke mogelijkheden Noord-Nederland, en Leeuwarden in het bijzonder, voor watertechnologiebedrijven biedt. De gezamenlijke Noord-Nederlandse stand wordt bemand door: • Aqua Explorer, een jong en snel groeiend bedrijf dat zich richt op het aanbieden van totaaloplossingen op het gebied van watermanagement. Het bedrijf beschikt over een groot onderzoeksteam, dat werkt aan diverse nieuwe technologieën en producten, zoals sensoren voor snelle detectie van bijvoorbeeld bacteriën in water maar ook een technologie ter preventie van verzuring in bijvoorbeeld mijnen; • CapiliX richt zich op de ontwikkeling van sensortechnologie om bijvoorbeeld vetzuren, zouten en meststoffen in water te meten op basis van Microchip Capillaire

•

Electrophorese. Met deze technologie wordt het mogelijk om realtime en op locatie, zonder tussenkomst van een laboratorium of laborant een actueel beeld te krijgen en houden van waterige stromen; Dutch Rainmaker is een jong innovatief bedrijf en gericht op het ontwikkelen van nieuwe revolutionaire, technologische concepten voor de productie van schoon water. De concepten zijn gebaseerd op systemen voor ontzouting of condensatie die zijn geïntegreerd in windturbines. Deze systemen produceren geen elektriciteit maar water; Westt selecteert en participeert in innovatieve technologieën op het gebied van duurzame wateren energieproductie en verzorgt actief de verdere ontwikkeling van technologie, markt en organisatie; Van Hall Larenstein (de unit Life Sciences) onderzoekt watertechnologie, levende organismen als bacteriën, virussen of planten of vormen van biologisch leven als enzymen of DNA. Daarnaast verzorgt het opleidingen op gebied van water en technologie;

•

Gemeente Leeuwarden heeft de ambitie om dé Europese hoofdstad op het gebied van watertechnologie te worden. Een goed investeringsklimaat scheppen voor bedrijven die actief zijn in watertechnologie is doel nummer één; NOM investeert in ontwikkeling en stimuleert duurzaam winstgevende economische activiteiten in Noord-Nederland. Het accent ligt op de sector water; Water Alliance is een expertisecentrum voor waterkwaliteit, -technologie en -management waarin bedrijven, onderzoeks- en kenniscentra en overheden in Noord-Nederland samenwerken. Het centrum profileert zich nationaal en internationaal als slagvaardig netwerk voor de ontwikkeling en uitvoering van zowel rendabele, innovatieve als duurzame waterprojecten.

De gezamenlijk stand is te vinden onder nummer 07.200.

H2O / 19 - 2008

I-Real …overbrugt afstanden

ment

nage dsma

UW ou nderh ns in het O h O g ko uatec H2 Bezoe de Aq

NIE

oen pavilj olland

Specialist in open telemetrie voor de watersector I-Real’s procesinformatiesysteem H2gO biedt voor gemeenten en waterschappen dé beste oplossing voor het monitoren, beheren en besturen van o.a. (riool-)gemalen en overstorten op afstand. I-Real adviseert, ontwikkelt software en levert hardware met als doel u te ontzorgen en besparingen te realiseren.

POSTBUS 593, 7000 AN DOETINCHEM. T: (0314) - 36 66 00 W: WWW.H2GO.NL EN WWW.I-REAL.NL

Pompen Afsluiters Systemen ®

Revisie noodzakelijk? Er zijn ook alternatieven mogelijk.

01. 2 0 8

Wereldwijd vertrouwen klanten op onze pompen, afsluiters en systemen. Niet in de laatste plaats omdat efﬁciency, een lange levensduur en bovenal veelzijdigheid bij onze producten centraal staan. Neem nou de pomp van het type Etanorm van KSB. Een bewezen betrouwbare schoonwater normpomp, waarvan er alleen al in Nederland vele duizenden draaien; een pomptype dat uitblinkt in eenvoud, maar ook in mogelijke materiaal-, asafdichtings- en opstelvarianten. Een pomp die standaard geleverd kan worden in een uitvoering die geschikt is voor drinkwater. Vanwege zijn korte levertijd, genormeerde maatvoering volgens EN733 en concurrerende prijsniveau kan het een prima alternatief zijn voor een revisie van uw huidige pomp.

80257

KSB Nederland B.V. – Wilgenlaan 68 – 1161 JN Zwanenburg – www.ksb.nl – infonl@ksb.com

!6+ $Â&#x203A; /0,/33).' !,3 Â´ $% ,%)$).' (%%&4

!6+ .%$%2,!.$ "6 0OSTBUS !" 6!!33%. 4EL &AX E MAIL INFO AVK NL NL WWW AVK NEDERLAND NL

Lowara

Krachtige drukverhogers Drukverhogingssets voor betrouwbare water levering Als de waterdruk te laag is voor: â&#x20AC;¢ hoge gebouwen â&#x20AC;¢ industrieel gebruik â&#x20AC;¢ brandbestrijdingssets Dan heeft u drukverhogingssets van Lowara nodig!

Lowara Benelux Postbus 54 4180 BB Waardenburg Web site: www.lowara.com - E-mail: lowaranl.info@itt.com

verenigingsnieuws WATERCOLUMN

Wel urgent, niet acuut

o typeerde Cees Veerman zijn nieuwe Deltaplan voor Nederland. De veiligheid voor onze kleinkinderen in de komende eeuw moet nu kordaat worden opgepakt. Veerman spreekt niet in details en komma’s, maar over maatregelen op hoofdlijnen. Dikke dijken, dubbele duinen bijvoorbeeld. En we moeten er iets voor over hebben, zo vindt de ex-minister, die voor de poorten van Financiën een Deltafonds mét aardgasbaten wegsleepte. Het publiek waardeert die nuchtere aanpak van Veerman, zo blijkt uit het rapportcijfer 8 in een recente opiniepeiling. Het Deltaplan 2008 houdt met de watersector duidelijk rekening. Het zoet houden van het IJsselmeer is van grote betekenis, zowel voor de waterschappen als drinkwaterbedrijven. Om de brakke boezems in het noorden met vrij verval te kunnen spoelen, is een peilverhoging nodig. Bij Medemblik, Stavoren, Lemmer en Kampen zijn de stadsarchitecten uitgedaagd om nieuwe havenfronten te ontwerpen. Bij Andijk kunnen drinkwaterbedrijven vrij blijven innemen en kan de noordelijke Randstad op goedkoop kraanwater blijven rekenen. In de zuidwestelijke Rijn-Maas-Scheldedelta ligt de zaak qua watersamenstelling complexer. Het ‘openkieren’ van het Haringvliet was verwacht, maar een open Oosterschelde en Volkerrak-Zoommeer leidt tot een stevige zoetwater- en drinkwateropgave tot vér in Zuid-Holland. Samenwerking in de waterketen krijgt daar dus in de naaste toekomst extra reliëf. Misschien wel met verre uitlopers naar een vierde Biesboschbekken en/of aansluitingen op het IJsselmeer. Het meest uitdagend vind ik de dubbele duinenrij voor de kust. Wat mij betreft met grote zoetwaterbassins eronder. Extra ruimte én veiligheid bij zuidwesterstormen, minder zoutintrusie achter de duinenrij. Kortom, D3 sea defense. En nóg zekerder: helder drinkwater. Prachtige baaien (denk aan San Francisco Bay) kunnen onze badplaatsen verfraaien. Heel lang gelee, in de duinen aan de zee woonde in een Keulse Pot Kabouter Piggelmee. Ook hij droomde van een droge voeten entree! Tovervisje, doe je mee?

Agenda Onderstaand vindt u de gezamenlijke agenda van NVA en KVWN van vergaderingen, congressen en andere bijeenkomsten. Informatie voor deze agenda kan worden aangeleverd bij het KVWN/ NVA-bureau: (070) 414 47 78. 30 september t/m 3 oktober KVWN-fitterijwedstrijden tijdens Aquatech Amsterdam 3 oktober extra ledenvergaderingen NVA en KVWN n.a.v. de fusie Amsterdam 3 oktober symposium NVA-programmagroep 3 (afvalwaterbehandeling), STOWA en Hoogheemraadschap van Rijnland over de resultaten van nageschakelde zuiveringstechnieken Leiden 8 oktober workshop NVA-programmagroep 2 (verzameling en transport afvalwater) over emissiereductie nog niet bekend 9 oktober workshop KVWN-programmacommissie Watervoorziening en de Reststoffenunie ‘Van afvalstoffenproducent tot chemicaliënleverancier’ De Moer (Efteling)

oppervlaktewater te verbeteren. Met de zogeheten basisinspanning ging het om een eerste stap en om een ‘inspanningsverplichting’. Het maken van keuzes leverde daarbij meestal geen grote problemen op. De basisinspanning voorbij is het terecht om stil te staan bij de vraag ‘Emissiereductie: waarom?’ Is overal in het stedelijk gebied de waterkwaliteit nu zoals gewenst? Hoe en wie bepalen op welke plekken nog maatregelen nodig zijn om waterkwaliteitsdoelen te bereiken? En welke investeringen en ingrepen in de omgeving zijn maatschappelijk verantwoord? Aan het waterkwaliteitsspoor wordt in Nederland op soms zeer verschillende wijze invulling gegeven met als gevolg soms grote regionale verschillen. Door verschillende zienswijzen van waterbeheerders en gemeenten bij elkaar te brengen en onderlinge discussie te stimuleren, poogt de workshop tot een gezamenlijk en groter inzicht te leiden. De deelnemers kunnen vervolgens beter in de eigen situatie afwegingen maken of met de betrokken partijen overleg voeren. De opzet van de workshop wordt mede op basis van inbreng van de deelnemers bepaald. Na aanmelding krijgt hij of zij enkele vragen toegestuurd. Aan de hand hiervan kan aangegeven worden hoe uw organisatie nu (al dan niet) keuzes maakt ter verbetering van de waterkwaliteit, welke kansen u ziet en welke dilemma’s aan de orde moeten komen. De doelgroep bestaat uit riolerings- en waterkwaliteitsbeheerders, beleidsmakers en adviseurs - een ieder die zich engageert met een doelmatige verbetering van de waterkwaliteit. Gestreefd wordt naar een evenwichtige vertegenwoordiging van de doelgroepen. U kunt zich aanmelden via het formulier op de internetpagina www.nva.net.

28 november laatste NVA- en KVWN-bijeenkomst Voorhuizen (Dolfinarium Harderwijk)

Workshop ‘Van afvalstoffenproducent tot chemicaliënleverancier’

Workshop ‘Emissiereductie: waarom?’

Op 9 oktober verzorgt Programmacommissie Watervoorziening van de KVWN samen met de Reststoffenunie een workshop over het omgaan met reststoffen. Aansluitend vindt een excursie plaats naar een glasfabriek.

Op 8 oktober vindt ergens in middenNederland (de locatie is nog niet bekend) een workshop plaats over emissiereductie. De organisatie ligt in handen van NVA-programmagroep 2 (verzameling en transport afvalwater).

Waterleidingbedrijven hebben de laatste decennia veel veranderd in de manier waarop ze omgaan met spoelwater en reststoffen. Begonnen is met hergebruik van spoelwater. En voor vrijkomende reststoffen, zoals ijzerslib, kalkslib en kalkkorrels, zijn hoogwaardige hergebruik toepassingen gezocht. Deze ontwikkelingen werden gedreven door de invoering van de grondwaterbelasting, aanscherping van de

Theo Schmitz (Vewin)

Al decennia lang werken we in Nederland aan reductie van de emissie uit de afvalwaterketen om de kwaliteit van het

H2O / 19 - 2008

verenigingsnieuws regelgeving ten aanzien van bodemgebruik en de wil ‘het eigen huis op orde te brengen’ in het kader van het Vewin Milieuplan. Een gezamenlijke aanpak resulteerde in de oprichting van de Reststoffenunie in 1995, die als taak meekreeg om ervoor te zorgen dat de waterleidingbedrijven hun reststoffen van de drinkwaterproductie tegen een zo goed mogelijke prijs, op een milieuverantwoorde manier konden afzetten. Inmiddels is er het nodige veranderd. Technieken zijn verbeterd, nieuwe technieken zijn op de markt gekomen, de markt voor reststoffen is - mede onder invloed van de Reststoffenunie - sterk veranderd. Er is veel ervaring opgedaan met spoelwaterhergebruik en slibverwerkingstechnieken. Het is de hoogste tijd om de manier waarop omgegaan wordt met spoelwater en reststoffen, weer eens tegen het licht te houden. In de workshop presenteren KVWN en de Reststoffenunie de recente ontwikkelingen, zowel in de markt als in de techniek. De benadering is niet langer het zich noodzakelijkerwijs ontdoen van een reststof, maar het aanbieden van een volwaardige grondstof met een positieve waarde voor industriële toepassing. De afnemers stellen eisen aan kwaliteit en continuïteit van de levering. Ook is een verschuiving van de vraag te zien. In plaats van vloeibaar waterijzer is er bijvoorbeeld een steeds grotere vraag naar steekvast, schoon waterijzer. Hoe kunnen waterbedrijven hier op inspelen? Welke kosten zijn daarmee gemoeid en hoe snel zijn die terug verdiend?

Studiedag over afvalwaterbehandeling Op 3 oktober verzorgt NVA-programmagroep 3 (afvalwaterbehandeling) samen met STOWA en het Hoogheemraadschap van Rijnland in Voorschoten een studiedag over de resultaten van nageschakelde zuiveringstechnieken met aansluitend een excursie naar de waterzuiveringsinstallatie van Leiden. De Kaderrichtlijn Water en nageschakelde zuiveringstechnieken zijn regelmatig terugkerende onderwerpen tijdens NVA-symposia. Het naderen van de afronding van tweejarig onderzoek met een breed scala aan nageschakelde technieken op de rwzi Leiden Zuid-West, vormt de aanleiding om dit symposium te organiseren. Tijdens de dag krijgen de deelnemers een korte rondleiding in de proefhal waarin diverse pilotinstallaties opgesteld staan. Deze onderzoeksopstellingen hebben als doel om De actieve koolinstallatie.

Voorlopig programma 28 november bekend!

‘s Morgens vertelt Tobias Walraven - generatie X - over zijn ervaringen. Hij was de stuwende kracht achter onder meer de wildwaterbaan in Zoetermeer, een exacte kopie van de baan in China tijdens de Olympische Spelen. Hij laat zien wat ondernemerschap in de waterwereld betekent.

Aanmelden is mogelijk t/m 26 september. Voor meer informatie kan contact opgenomen worden met Cora Uijterlinde van STOWA: (030) 232 11 99 of Wouter Dijksma van het Hoogheemraadschap van Rijnland: (071) 306 33 91. De kosten bedragen 200 euro voor NVA- en KVWNleden. Studenten en gepensioneerde leden betalen 25 euro.

Delta Water Award Dit najaar begint de strijd om de eerste Delta Water Award: een prestigieuze prijs die eind 2009 uitgereikt wordt aan een team van jong talent dat het sterkste innovatieve idee heeft voor de toekomst van deltagebieden. Het thema van de prijsvraag is: innoveren voor een duurzame delta. De Delta Water Award wil jong talent kansen bieden om ideeën te ontwikkelen en te profiteren van de ruime ervaring in Nederland. De projectideeën die deze competitie oplevert, zijn vervolgens weer van meerwaarde voor de ontwikkeling van de zuidwestelijke delta en voor andere deltagebieden in de wereld. Om van deze competitie een succes te maken, is het cruciaal dat inhoudelijk sterke deelnemers en projecten geselecteerd worden. Daarom vindt de inschrijving exclusief plaats op basis van voordrachten uit de vakwereld. De NVA en KVWN zijn uitgenodigd om te beoordelen of zich binnen hun verenigingen talent bevindt dat wil meedingen naar de eerste Delta Water Award. Welk enthousiast NVA- of KVWN-lid wil één of meerdere teams vormen om voor deelname voor te dragen?

U kunt zich aanmelden via het formulier op de interpagina www.kvwn.nl.

De fusiebijeenkomst van NVA en KVWN en de feestelijke inwijding van het Waternetwerk op 28 november begint om 10.00 uur met de laatste huishoudelijke vergaderingen van NVA en KVWN. Daarna worden het nieuwe bestuur, de nieuwe voorzitter en de nieuwe directeur van Waternetwerk aan u voorgesteld. Aan de winnaars worden de KVWN Water Ereprijs en de NVA/KVWN Scriptieprijs uitgereikt. Na de koffie kunt u genieten van een zinderende openingsact. Daarna ontrolt zich het programma, dat als thema heeft: Netwerken en Generaties.

een vérgaand gezuiverde effluentkwaliteit te produceren voor nutriënten, zware metalen en organische microverontreinigingen.

Meer informatie bij het bureau van de vereniging of op de internetpagina van Delta Award. www.deltawateraward.com De proefhal.

Contactgroep Stedelijk Waterbeheer Op 30 oktober (‘s middags) komt de Contactgroep Stedelijk Waterbeheer van de NVA weer bijeen. Gastheer is de gemeente Capelle aan den IJssel. De uitnodiging wordt via de gebruikelijke wegen verstuurd. Ontvangt u geen uitnodiging en wilt u toch deelnemen, dan kunt u contact opnemen met de secretaris van de Contactgroep via csw@ arcadis.nl. Het programma is nog niet bekend.

De rwzi Leiden-Zuidwest.

‘s Middags komt Aart Bontekoning (organisatiepsycholoog en veranderkundige) aan het woord over de wonderlijke wereld van generaties in uw bedrijf en in de NVA en KVWN.

H2O / 19 - 2008

KWR: kennisinstituut voor de watercyclus Met een krachtige historie in drinkwateronderzoek en een open vizier naar de water problemen van nu en de toekomst, verbreedt KWR (voorheen Kiwa Water Research) zijn activiteiten naar de hele watercyclus. Dit doen we voor diverse organisaties zoals waterbedrijven, waterschappen, gemeenten, bedrijfsleven, Provincies en Rijk.

KWR helpt de watersector uitdagingen te signaleren en levert middelen en innovatieve strategieĂŤn om succesvolle oplossingen te realiseren. Met onze uitgebreide nationale en internationale kennisnetwerken en door de ontwikkeling van toepasbare wetenschappelijke inzichten slaan we een brug tussen wetenschap, bedrijfsleven en samenleving. Daarmee maakt KWR topkennis beschikbaar voor de hele watersector. Zodat we gezond, duurzaam, vooruitstrevend en efficiĂŤnt met water om kunnen blijven gaan. Nu en in de toekomst! Kijk voor meer informatie op www.kwrwater.nl of bel 030 60 69 511.

Watercycle Research Institu te

platform

Emiel Brouwer, Onderzoekcentrum B-ware Esther Lucassen, Onderzoekcentrum B-ware Alfons Smolders, Onderzoekcentrum B-ware Jan Roelofs, Radboud Universiteit Nijmegen / Onderzoekcentrum B-ware

Vennen kunnen verzuipen De combinatie van natte zomers en anti-verdrogingsmaatregelen pakt slecht uit voor vennen met vegetaties uit de oeverkruidklasse. In deze vennen wordt ophoping van slib en voedingsstoffen van nature voorkomen door periodieke, gedeeltelijke droogval. Ook is deze droogval een bestaansvoorwaarde voor veel venplanten. De afgelopen vijf jaar is het waterpeil in veel vennen niet of nauwelijks beneden de gemiddelde hoogwaterlijn gezakt. Na vijf natte zomers op rij wordt de onderwaterbodem voedselrijker en dreigt een moeilijk omkeerbare vegetatieverandering op gang te komen. De investeringen die zijn gedaan om verzuurde en vermeste vennen met succes te herstellen, dreigen nu - mede door een onjuist peilbeheer - verloren te gaan.

Neerslag in zomer (mm)

250 200 150 100 50 0 2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

Verdroging, verzuring en vermesting vormen belangrijke knelpunten in het natuurbeheer. Ze worden op vele fronten actief bestreden. Met succes vaak; op veel plekken zijn we er in geslaagd om natte, voedselarme natuur te behouden of zelfs te versterken. Een bijverschijnsel is echter dat het bij sommige (water)beheerders tussen de oren is gaan zitten dat de natuur ‘niet nat genoeg’ kan zijn. Maar de combinatie van vernatting en de natte zomers van de laatste jaren is voor sommige natte natuurtypen mogelijk net zo bedreigend als bovengenoemde thema’s. Er zijn helaas te veel voorbeelden van met

300

1996

Bestrijding verdroging

350

1995

ennen worden gevoed door regenwater en lokaal grondwater. Ze zijn daarom arm aan fosfaat, stikstof en koolstof en zwak gebufferd tot zuur. Dit maakt ze tot goede indicatoren voor de toestand van onze natuur. Rond 1980 werd verzuring in Nederland voor het eerst ontdekt in de vennen. Twintig jaar later waren dit ook de eerste ecosystemen die aantoonbaar herstelden van vooral de afgenomen zwaveldepositie. Hoe zit dat met de veelbesproken klimaatverandering? Nederland is ongeveer twee graden opgewarmd en dat geldt ook voor het venwater. Ook stijgt de concentratie kooldioxide mee met die in de atmosfeer. Beide zaken hebben mogelijk grote gevolgen voor de vennen. Het begint er op te lijken dat de voorspelde nattere zomers werkelijkheid zijn geworden. De afgelopen vijf jaar is de gemiddelde neerslag in de zomermaanden juni tot en met augustus steeds boven normaal geweest (zie afbeelding 1). In de afgelopen tien jaar waren acht zomers nat en alleen de zomer van 2003 droog.

Afb. 1: Gemiddelde neerslag in de zomer (juni-augustus) in de periode 1995-2008. Voor 2008 is de neerslag tot nu toe (18 augustus) weergegeven. De zwarte lijn geeft het langjarige gemiddelde aan (bron: KNMI).

goede bedoelingen verzopen ecosystemen, bijvoorbeeld broekbossen1),2).

Hoogveen- en oeverkruidvennen Twee belangrijke typen vennen zijn de hoogveen- en oeverkruidvennen. Hoogveenvennen zijn vennen met een door veenmossen gedomineerde vegetatie op de oever of in het water. Ze worden gevoed door regenwater en vaak ook door enig grondwater dat over korte afstand via het voedselarme zand het ven bereikt. De stabiele waterstand maakt het mogelijk dat de veenmossen in de zomer niet uitdrogen en dus goed kunnen groeien. De in internationaal opzicht zeldzame oeverkruidvennen, inclusief door oeverkruid gedomineerde duinplassen, zijn minder zuur en worden voor een belangrijk deel door grondwater gevoed, dat vaak rijk is aan ijzer. De beekdalbodem is veelal wat voedselrijker dan de arme zandbodem van

hoogveenvennen. De aanvoer van ijzer, gecombineerd met het af en toe droogvallen van grote delen van de venbodem, zorgt ervoor dat de waterlaag voedselarm blijft (zie Tabel 1: Belangrijke processen als gevolg van droogval en daaropvolgende inundatie.

droogval/laag water ijzeroxidatie, neerslag met fosfaat stikstofverliezen: NH4 Æ NO3 Æ N2 zwaveloxidatie inklinking en reductie sliblaag (> 80%) verzuring venbodem goede lichtcondities inundatie aanvoer ijzer (grondwater) aanvoer calcium (grondwater) aanvoer kooldioxide (grondwater, bodem)

H2O / 19 - 2008

1000

Banen Sarsven

153; 177

NH4 (micromol/liter)

O-PO4 (micromol/liter)

3 2 DROOG

1 0

800 600 400 DROOG

200 0

100

150

200

Tijd (dagen)

100

150

200

Tijd (dagen)

Afb. 2: Hoeveelheid orthofosfaat en mineraal stikstof in het water van elf opgeschoonde vennen in de periode 1990-2007.

tabel 1). Andere effecten van droogval zijn inklinking en versnelde mineralisatie van het slib, meer kieming van venplanten en betere groei van de amfibische soorten uit deze groep.

Veenmos gedijt goed De nattere zomers zijn een zegen voor de veenmossen. Vooral in gebieden waar tevens anti-verdroginsmaatregelen zijn genomen, spuit het veenmos de laatste tien jaar de grond uit. Omdat de groeiplaatsen zuur en uiterst voedselarm zijn, worden ook onder permanent natte omstandigheden geen voedingsstoffen gemobiliseerd. Ook in de oeverkruidvennen lijkt op het eerste gezicht weinig aan de hand. Een langjarige meetreeks van een elftal oeverkruidvennen vertoont geen significante veranderingen in de concentraties nitraat en fosfaat (zie afbeelding 2). Er treedt zelfs een duidelijke afname van de concentratie ammonium op; een gevolg van de afgenomen depositie van verzurende stoffen en ammonium. Aangezien monitoring vooral geschiedt op basis van waterkwaliteitsmetingen, zal een nietsvermoedende waterbeheerder concluderen dat het ook met de oeverkruidvennen goed gaat.

leiden tot minder stikstofverliezen en dus ophoping van de gereduceerde vorm van stikstof in de venbodem. Reductieprocessen hebben de overhand. Hierbij worden protonen geconsumeerd. De buffercapaciteit van het bodemvocht zal dus oplopen. Dit proces van interne eutrofiëring blijkt inderdaad op te treden in dezelfde vennen uit afbeelding 2. Metingen uit 1997, na de droge periode 1995-1996, zijn vergeleken met de metingen uit 2007, na drie natte jaren (zie tabel 2). Ten opzichte van 1997 vindt in de bodems van opgeschoonde vennen een stijging plaats van de concentraties fosfaat en ammonium en van de buffercapaciteit. Het interessante is dat dit ook gebeurt op locaties waar geen slibophoping plaatsvindt. Vooral in een aantal opgeschoonde vennen met een geringe peilfluctuatie vindt enige slibophoping plaats. Het belang van

droogvallen kan worden onderstreept door de metingen die in het lab zijn verricht aan droogvallende, organische bodems uit de Banen en het sterk vermeste Sarsven, beiden in midden-Limburg (zie afbeelding 3). Enkele weken droogval leidt tot een sterke en langdurige afname van de fosfaat-en stikstofbeschikbaarheid en van de buffercapaciteit, zelfs in de zeer voedselrijke bodem van het Sarsven.

Oeverkruid zoekt oever De verhoogde beschikbaarheid van voedingsstoffen is merkbaar aan de vegetatie, bijvoorbeeld aan oeverkruid (Littorella uniflora). Een doorsnee oeverkruidplant heeft een wortelstelsel dat minstens even zwaar en veel langer is dan de rozet. De rozetbladen zijn meestal twee tot vijf centimeter lang. Dit voorjaar bleek echter

Tabel 2: Gemiddelde samenstelling van het bodemvocht in elf vennen in 1997 en 2007. (Buffercapaciteit in micro-equivalent per liter; overigen in micromol per liter).

1997 2007

alk

T-S

NH4

NO3

0- P

4.99 5.80

139 675

258 231

46 39

290 142

45 56

111 184

12 9

0.56 0.95

36 403

Interne eutrofiëring Maar vermesting van vennen is vaak pas in laatste instantie meetbaar in de waterlaag. Voedingstoffen accumuleren als een organische laag op de venbodem of worden in de bodem vrijgemaakt. Deze voedingstoffen zullen in eerste instantie door het zeer goed ontwikkelde wortelstelsel van de planten van het oeverkruidverbond worden opgenomen, waardoor deze harder gaan groeien. De bodem gaat uiteindelijk ook voedingsstoffen naleveren aan de waterlaag, waardoor andere waterplanten (Potamiden en Elodeiden) en algen harder gaan groeien. Pas als de verhoogde opname door planten de nalevering niet meer bij kan houden, gaan ook de concentraties in de waterlaag meetbaar omhoog. Theoretisch zijn de volgende processen te verwachten. De venbodem blijft permanent nat en dus anaëroob. Hierdoor zal steeds meer van het geoxideerde ijzer(III)hydroxide overgaan naar het gereduceerde ijzer(II)hydroxide. Dit kan fosfaat minder goed binden en de fosfaatconcentratie in het bodemvocht zal stijgen. De anaërobie zal ook

H2O / 19 - 2008

Het Beuven. Een tien meter brede en ongeveer vijf centimeter dikke laag losgeslagen oeverkruid spoelt aan (maart 2008)...

platform 200

NO3 NH4 o-P

150

100 50 0

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

PO4 x 100, NH4, NO3 (micromol/liter)

Welke vennen en aanpassingen?

Afb. 3: Concentraties orthofosfaat en ammonium in twee experimenteel droogvallende bodems in aquaria, afkomstig uit de Banen en het Sarsven3).

dat op veel plekken de bladeren lengtes tot 20 centimeter bereiken. Het wortelstelstel was juist kleiner geworden. Beide reacties zijn een bekend gevolg van het voedselrijker worden van de standplaats. Daarnaast stimuleren de slechtere lichtcondities in het diepe water de bladstrekking. Dit maakt de planten veel gevoeliger voor golfslag, met name op weke organische bodems4). Tijdens een storm zijn in de afgelopen winter meerdere hectaren oeverkruid losgeslagen op de grootste groeiplaats van Nederland, het Beuven. Momenteel liggen dikke matten rottende rozetten op de hoge oever, waardoor over honderden meters de concentraties fosfaat en ammonium verder zijn opgelopen. Lange perioden van hoog water leiden tot moeilijk omkeerbare ontwikkelingen in de vegetatie. Wanneer sterk wortelende waterplanten los slaan, wordt de toplaag van het sediment veel minder doorlucht en kan stikstof en fosfaat uit het sediment makkelijker de waterlaag bereiken. Hierdoor gaan algen harder groeien, worden lichtcondities slechter en kunnen nog meer planten losslaan. Langs oevers kan dankzij de stabiele waterstand ook een versterkte veenmosgroei optreden. Wanneer eenmaal dikke tapijten gevormd zijn, zullen deze

niet snel meer uitdrogen bij droogval en zal zich een soortenarme, door veenmossen gedomineerde vegetatie ontwikkelen.

Aangepast peilbeheer In vergelijking met de door waterlobelia (Lobelia dortmanna) gedomineerde ultraoligotrofe meren in Scandinavië zijn onze oeverkruidvennen relatief voedselrijk. Oeverkruidvegetaties kunnen zich hier van nature alleen handhaven dankzij voldoende peilfluctuatie5). Voor de oeverkruidvennen is een plotselinge reeks van natte jaren dus uitermate ongunstig. Dit in tegenstelling tot geleidelijke vernatting in een volkomen natuurlijke situatie; de oeverkruidvegetatie kan dan mee naar boven schuiven. Maar de hogere zone is nu meestal bezet met grasland, bos of struweel. De leefgemeenschap van droogvallende venoevers, waarin ook macrofauna, blad- en levermossen en zelfs paddestoelen, zit klem tussen het wassende water en de begroeiing boven de hoogwaterlijn. Opgeteld bij bedreigingen, zoals klimaatverandering, de nog altijd hoge stikstofdepositie en het sterk toegenomen ganzenprobleem, kan dit fataal zijn. De vraag speelt dus of het huidige peilbeheer aangehouden moet worden.

Vooral de schotelvormige vennen en duinplassen met vegetaties uit de oeverkruidklasse hebben peilfluctuatie nodig. Dit zijn wateren met isoetide waterplanten, zoals oeverkruid, waterlobelia, moerasweegbree (Echinodorus spp) en drijvende waterweegbree (Luronium natans) of amfibische planten zoals vlottende bies (Scirpus fluitans), ondergedoken moerasscherm (Apium inundatum) en witbloemige waterranonkel (Ranunculus ololeucos). In natte jaren kan water worden afgelaten door het stuwpeil tijdelijk te verlagen. Daar waar geen of onvoldoende afvoermogelijkheid aanwezig is, kan deze eerst worden verbeterd. Het probleem is alleen dat je niet al tijdens het jaar kunt concluderen dat het een nat jaar is. We stellen daarom voor om jaarlijks na 1 juli zo veel water af te laten dat minstens een derde van de venbodem enkele weken droogvalt. Eventueel kan ook éénmaal per twee of drie jaar water worden afgelaten, bijvoorbeeld wanneer hoge waterstanden in de zomer nodig zijn voor andere natuur in het ven. LITERATUUR 1) Smolders A., E. Lucassen en J. Roelofs (2003). Waterpeilregulatie in broekbossen: bron van aanhoudende zorg. H2O nr. 24, pag. 17. 2) Lucassen E. en J. Roelofs (2005). Vernatten met beleid: lessen uit het recente verleden. Natuurhistorisch Maandblad. 3) Soontiens J. (1996). De invloed van waterkwaliteit en herstelmaatregelen op vegetatie en bodem in De Banen en het Sarsven. Studentenverslag Universiteit Nijmegen. 4) Smolders A., E. Lucassen en J. Roelofs (2002). The isoetid environment: biogeochemistry and threats. Aquatic Botany. 5) Vanderhaeghe F., A. Smolders, S. Ruysschaert, J. Roelofs en M. Hoffmann (2005). Understanding the realized niche of an amphibious softwater plant Eleocharis multicaulis. Archiv für Hydrobiologie.

... en zorgt voor vermesting over een lengte van vele honderden meters (juli 2008).

H2O / 19 - 2008

Joachim Rozemeijer, Universiteit Utrecht / Deltares Ype van der Velde, Wageningen Universiteit / Deltares

Oppervlakkige afstroming ook van belang in het vlakke Nederland Oppervlakkige afstroming is belangrijker dan algemeen wordt aangenomen in het waterbeheer in Nederland. Dit blijkt uit veldwaarnemingen en metingen uit onderzoek naar de dynamiek in gronden oppervlaktewaterkwaliteit (DYNAQUAL). Met name voor het transport van fosfaat en zware metalen vanaf landbouwpercelen blijkt oppervlakkige afstroming een belangrijke route te vormen.

eerslag kan via snelle of langzame routes het oppervlaktewater bereiken. De allersnelste route van een perceel naar een watergang is de stroming direct over het landoppervlak: oppervlakkige afstroming. In internationale hydrologische literatuur over neerslag-afvoerprocessen komt deze stromingscomponent uitgebreid aan bod. Logisch omdat veel van deze studies worden uitgevoerd in reliĂŤfrijke stroomgebieden waar tijdens buien duidelijk zichtbaar water over de hellingen afstroomt. Nederland daarentegen is plat. Door waterbeheerders en onderzoekers wordt daarom relatief weinig rekening gehouden met oppervlakkige afstroming. Afgezien van wat direct in de watergang of op de schuine Directe oppervlakkige afstroming.

oevers valt, wordt veelal verondersteld dat het neerslagwater infiltreert naar het grondwater om vervolgens door de ondergrond naar het oppervlaktewaterstelsel te stromen. Hierbij wordt ook gerekend op de zuiverende werking van de ondergrond; verontreinigingen vanuit de landbouw of de atmosfeer worden voor een groot deel vastgelegd of omgezet in de bodem voordat ze het oppervlaktewater kunnen bereiken. Zijn deze aannamen terecht? In het kader van het onderzoek naar de dynamiek in gronden oppervlaktewaterkwaliteit zijn veldbezoeken gebracht aan het stroomgebied van de Hupselse beek tussen Groenlo en Eibergen. Regelmatig is oppervlakkige afstroming waargenomen,

ook vanaf vlakke percelen. In dit artikel wordt het verschijnsel vanuit zowel het waterkwantiteits- als het waterkwaliteitsaspect belicht en worden de gevolgen voor het Nederlandse waterbeheer bediscussieerd.

Waarnemingen Oppervlakkige afstroming in het platte Nederland mag dan wel niet iedere hydroloog of waterbeheerder bekend in de oren klinken, plassen op akkers en weilanden zijn wel een bekend verschijnsel. Deze plassen ontstaan als de grondwaterspiegel in natte perioden stijgt tot boven het maaiveld of als de neerslagintensiteit groter is dan de infiltratiecapaciteit van de bodem. Tijdens een veldbezoek op 1 maart 2007 werd op talloze plaatsen waargenomen dat deze plassen rechtstreeks overliepen naar het oppervlaktewater. Graafgangen van mollen, ratten en muizen bleken hierbij een belangrijke rol te spelen. Deze dieren lijken een voorkeur te hebben voor het graven in de relatief droge, goed gedraineerde en weinig bewerkte bodem langs waterlopen. In veel gevallen legde de oppervlakkige afstroming de het laatste stuk (decimeters tot enkele meters) naar de watergang af via de graafgangen in de oever. Verhogingen langs de waterloop kunnen het oppervlakkig afstromende water hierdoor niet altijd tegenhouden. Daarnaast stroomde vooral vanaf akkers water oppervlakkig af via kleine greppels, gegraven door de landeigenaar om de plassen van zijn perceel te krijgen. Na afloop van hevige buien bleven sporen van de oppervlakkige afstroming achter. Kleine erosie- en sedimentatievormen in de oever van de watergang markeerden

H2O / 19 - 2008

platform Bij het uitstroompunt van de Hupselse beek zijn continue waterkwaliteitsmetingen verricht met een Hydrion-10 en een fosfaatanalyser. Op 3 september 2007 viel tijdens een heftige bui in korte tijd 20 millimeter neerslag. In de grafiek is de reactie te zien van de afvoer en de waterkwaliteit van de Hupselse beek. Tijdens deze bui daalde de EC van het water van 380 naar 170 mS/cm. De calciumconcentratie daalde van 30 mg/l naar 12 mg/l. De daling van de EC en de calciumconcentratie wordt veroorzaakt door verdunning met vers regenwater met een EC van circa 20 mS/cm en een calciumconcentratie van 0,24 mg/l1). Uit de mate van verdunning kan worden geschat welk deel van de afvoer bestaat uit vers regenwater, gevallen tijdens deze bui. Dit deel van de afvoer heeft een zeer snelle (oppervlakkige) route gevolgd naar het oppervlaktewater. Tijdens de afvoerpiek blijkt meer dan 60 procent van de afvoer uit vers gevallen neerslag te bestaan. De piek in de concentratie totaal-fosfaat na de bui wordt met name veroorzaakt door het loskomen en meestromen van organische verbindingen en ijzer- en aluminiumoxidevlokken waaraan fosfaat gebonden zit. De grafiek maakt duidelijk dat veruit het grootste deel van het fosfaatvracht (concentratie x afvoer) tijdens korte afvoerpieken wordt getransporteerd.

de locaties waar oppervlakkige afstroming was opgetreden. Soms was een duidelijk erosiegeultje in de slootkant uitgesleten. Ook zijn soms de afzettingen van het meegevoerde zand nog zichtbaar op de oever. Meestal waren de sporen van oppervlakkige afstroming echter subtieler. Na deze eerste waarnemingen is nog regelmatig oppervlakkige afstroming waargenomen of zijn de sporen ervan gevonden in het stroomgebied van de Hupselse beek. Een enkele keer gebeurde dit tijdens de natte zomer van 2007, maar voornamelijk gedurende de winter die Oppervlakkige afstroming legt de laatste decimeters van het perceel naar de waterloop af via graafgangen.

hierop volgde. In de winter ontstaan vaker en langduriger plassen op het land door de geringe verdamping. Het dichtslaan van de landbouwgrond gedurende de winter werkt oppervlakkige afstroming verder in de hand.

Gevolgen voor waterkwantiteit Een belangrijk gevolg van oppervlakkige afstroming voor de respons van stroomgebieden op neerslag is dat een flink deel van de neerslag vrijwel direct tot afvoer komt. Dit kan worden geïllustreerd aan de hand van continue metingen van de afvoer en de waterkwaliteit die in het kader van DYNAQUAL bij het uitstroompunt van de Hupselse beek zijn verricht. Aan de hand van de verandering in de waterkwaliteit na een bui kan worden bepaald wat het aandeel is van neerslagwater dat direct tot afvoer

Graafgang in oevers van watergangen.

komt (zie kader). Hieruit blijkt dat tijdens de afvoerpiek meer dan 60 procent van de afvoer bestaat uit vers neerslagwater dat klaarblijkelijk een zeer snelle route heeft afgelegd naar het oppervlaktewatersysteem. Op een perceel in hetzelfde stroomgebied zijn voor een 45 meter lang sloottransect metingen gedaan van de bijdragen van verschillende transportroutes aan de slootafvoer. Oppervlakkige afstroming bleek tijdens hevige regenbuien goed te zijn voor tot 70 procent van de totale slootafvoer3). De zeer snelle afvoer van neerslagwater kan leiden tot wateroverlast. Een ander gevolg van de snelle afvoer is dat het water niet bijdraagt aan de aanvulling van het grondwater. Algemeen wordt aangenomen dat de grondwateraanvulling in Nederland gelijk is aan het neerslagoverschot met een jaarlijks gemiddelde van ongeveer 300 millimeter. Door het oppervlakkig afstromen van neerslagwater, ook in infiltratiegebieden, kan deze grondwateraanvulling in werkelijkheid lager zijn.

Gevolgen voor de waterkwaliteit Op 1 maart 2007 is de oppervlakkige afvoer op 20 locaties bemonsterd. De meetresultaten zijn samengevat in de tabel. Voor alle stoffen zijn de opgeloste

Gemiddelde opgeloste concentraties in oppervlakkige afstroming in het Hupsel stroomgebied op 1 maart 2007. Ook de standaarddeviaties zijn weergegeven.

P (mg/l) NO3 (mg/l) SO4 (mg/l) Na (mg/l) K (mg/l) Cl (mg/l) Cd (μg/l) Cu (μg/l) Zn (μg/l)

gemiddeld (standaarddeviatie) alle monsters (n = 20)

gemiddeld (standaarddeviatie) akker (n = 10)

gemiddeld (standaarddeviatie) grasland (n = 10)

0,65 (1,06) 7,3 (16,1) 4,0 (5,8) 5,5 (3,2) 9,8 (9,7) 4,1 (4,4) 0,11 (0,10) 13,6 (9,4) 4,1 (4,4)

0,76 (1,42) 11,6 (22.5) 5,4 (8,3) 4,2 (2,8) 9,7 (12,0) 2,8 (0,9) 0,13 (0,15) 14,7 (13,5) 2,8 (0,9)

0,56 (0,64) 3,0 (2,4) 2,8 (2,0) 6,7 (3,3) 9,8 (7,7) 5,2 (5,9) 0,08 (0,02) 12,6 (3,8) 5,2 (5,9)

H2O / 19 - 2008

Sporen van oppervlakkige afstroming. Links een erosiegeul in de oever. Rechts zijn kleinschalige zandafzettingen te zien (foto links: Joris Schaap).

concentraties gegeven. Voor met name fosfaat en zware metalen zullen de totaalconcentraties (opgelost + geadsorbeerd) nog flink hoger liggen. De kwaliteit van het afstromende water varieert sterk van perceel tot perceel. Met name de fosfaatconcentraties liggen hoog. De gemiddelde opgeloste hoeveelheid fosfaat overschrijdt al vijf maal de oude MTR-norm van 0,15 mg/l*. Het fosfaat dat gebonden is aan de meegevoerde organische deeltjes en ijzer- en aluminiumvlokken, is hierbij dus nog niet inbegrepen. De hoge fosfaatconcentraties in het snel afstromende water en het opwervelen van fosfaatrijk sediment door de hoge stroomsnelheden veroorzaken een fosfaatpiek in het oppervlaktewater vlak na de bui (zie grafiek in het kader). Deze korte pieken zijn verantwoordelijk voor het overgrote deel van de fosfaatvracht uit het stroomgebied gedurende het jaar. Hetzelfde geldt waarschijnlijk voor de sterk aan klei en organisch materiaal adsorberende zware metalen (cadmium, zink, koper). De korte concentratiepieken worden echter over het algemeen niet waargenomen in de maandelijkse metingen van de waterschappen van de oppervlaktewaterkwaliteit. De grote vrachten aan fosfaat en

zware metalen kunnen benedenstrooms echter leiden tot verontreiniging van waterbodems en nalevering van fosfaat en zware metalen naar het oppervlaktewater.

Conclusie Het belang van oppervlakkige afstroming lijkt te worden onderschat in het Nederlandse waterbeheer. De exacte bijdrage van oppervlakkige afstroming aan de afvoer van oppervlaktewater en het effect op de waterkwaliteit is moeilijk te kwantificeren, doordat het zeer lokaal en gedurende korte periodes optreedt. Verschillende waarnemingen en metingen op verschillende schaalniveaus (DYNAQUAL en DOVE (zie ook kader)) hebben echter aannemelijk gemaakt dat oppervlakkige afstroming een zeer belangrijke transportroute voor water en stoffen van landbouwgronden naar het oppervlaktewater vormt. Begrip van (de dynamiek in) transportroutes is belangrijk bij de definitie van waterkwaliteitsdoelen, de selectie van effectieve maatregelen en het meten van de effecten van deze maatregelen (monitoring). Met name voor de aanpak van de fosfaatproblematiek hebben de in dit Bemonstering van oppervlakkige afstroming op 1 maart 2007.

Onder de naam DOVE (Diffuse belasting Oppervlaktewater door de VEehouderij) is door onder andere Alterra, Arcadis, RIVM en Waterschap Regge en Dinkel, Hoogheemraadschap Rijnland en Waterschap Rivierenland onderzoek verricht naar de uitspoeling van meststoffen uit grasland4). Aan de hand van metingen en modellen zijn wateren nutriëntenbalansen opgesteld voor graspercelen op zand-, veen- en kleigrond. Ook uit dit onderzoek kwam naar voren dat oppervlakkige afstroming een belangrijke transportroute voor nutriënten naar het oppervlaktewater is. Met name het transport van fosfaat via oppervlakkige afstroming was significant (van ca 30 procent tot ca 85 procent)4). Op 7 oktober vindt een slotsymposium plaats over het DOVE-project. Voor meer informatie of registratie: DOVE@arcadis.nl.

H2O / 19 - 2008

artikel beschreven inzichten belangrijke consequenties. De kortdurende pieken tijdens regenbuien blijken bepalend te zijn voor de jaarlijkse fosfaatvracht uit het stroomgebied en dus ook voor de water(bodem)kwaliteit benedenstrooms. Het verminderen van de fosfaatvracht tijdens deze pieken zou daarom één van de doelstellingen moeten zijn van het waterkwaliteitsbeheer. Het gehanteerde normenstelsel zou hiermee rekening moeten houden. Maatregelen zouden in ieder geval deels gericht moeten zijn op het verminderen van oppervlakkige afstroming en/of het verminderen van de fosfaatconcentraties in het oppervlakkig afstromende water. Een voorbeeld van een mogelijke maatregel is het afvangen van slibdeeltjes in laagtes voordat het oppervlakkig afstromende water de waterloop bereikt. Met de gangbare maandelijkse metingen is het echter niet mogelijk het effect van dergelijke maatregelen op de piekvrachten vast te stellen. Hiertoe zullen debietproportionele of continue fosfaatmetingen verricht moeten worden. NOTEN * Het MTR-normenstelsel (het maximaal toelaatbaar risico) is niet meer van kracht, maar wordt hier nog gebruikt ter referentie. De nieuwe KRWnormen zijn veelal vergelijkbaar aan de MTR, maar verschillen per watertype. Voor beken op zand is de KRW-werknorm 0,14 mg/l3). LITERATUUR 1) RIVM (2001). Landelijk meetnet regenwatersamenstelling. Meetresultaten 2000. RIVM-rapport 723101 057 / 2001. 2) Van der Velde I., J. Rozemeijer, G. de Rooij, F. van Geer en H. Broers (2008). Field scale measurements for separation of catchment discharge into flow route contributions. Submitted to Vadose Zone Journal. 3) Van der Molen D., P. Boers en N. Evers (2006). KRW-normen voor algemene fysisch-chemische kwaliteitselementen in natuurlijke wateren. H2O nr. 25/26, pag. 31-33. 4) STOWA (2007). Uitspoeling van meststoffen uit grasland. Emissieroutes onder de loep. STOWA-rapport 2007-14.

platform

Kim van Daal, KWR Water Research Institute Mirjam Blokker, KWR Water Research Institute / TU Delft Petra Holzhaus, Waterleiding Maatschappij Drenthe DrĂŠ Hendrikx, Waterleiding Maatschappij Limburg

Storingen als early warning systeem voor conditie van leidingnetten Storingen aan het leidingnet kosten geld, leiden tot ondermaatse leveringsminuten en kunnen het imago van een waterbedrijf schaden. Maar storingen leveren ook informatie over de conditie van het leidingnet; ze vormen als het ware een early warning system. Op basis van deze informatie kunnen waterbedrijven het onderhoud van het leidingnet beter inrichten. Storings- en leidingsgegevens van AC-hoofdleidingen in Drenthe en Limburg zijn gebruikt om bijvoorbeeld de relatie met weersomstandigheden, bodem en leeftijd van de leidingen te onderzoeken. informatie over hun leidingnet beschikbaar gesteld. Hiermee is getest welke van de beschikbare analysemethoden toepasbaar zijn op de aangeleverde storingsdata en leidingnetinformatie. Storingsanalyse kan op verschillende niveaus worden uitgevoerd. De beschikbare methoden hebben drie basismodellen: beschrijvende statistiek, regressieanalyse en kansberekeningsmodellen. De eerste twee typen modellen worden gebruikt voor groepen leidingen (ingedeeld bijvoorbeeld op basis van materiaal en diameter); het derde wordt gebruikt om uitspraken te kunnen doen over een individuele leiding.

et drinkwaterdistributienet in Nederland heeft te maken met storingen die kunnen leiden tot ongewenste situaties, zoals onderbrekingen of drukverlies. Om deze storingen tegen te gaan of hun invloed te beperken, is het belangrijk te weten welke factoren hierbij een rol kunnen spelen. Uit materiaalonderzoek5) en onderzoek uit onder meer Canada aan de hand van storingsdatabestanden3) blijkt dat leeftijd, grondsoort (pH van de bodem) en weersfactoren (temperatuur, neerslag en

verdamping) een rol spelen bij het optreden van storingen in AC-leidingen. Alle waterbedrijven registreren sinds een aantal jaren hun storingen, maar er worden nog weinig analyses uitgevoerd op de zo gevormde databanken. Binnen het bedrijfstakonderzoek van de waterbedrijven is onderzocht met welke analysemethoden meer te halen is uit de huidige storingsregistratie. Zes drinkwaterbedrijven hebben daarvoor een deel van hun storingsdata en

Beschrijvende statistiek kan worden toegepast op elke onderzochte storingsdatabank en geeft bedrijfs- of regiospecifieke informatie: welke groepen leidingen storen het meest? Wanneer treden de meeste storingen op en welke storingsoorzaak komt het vaakst voor? Regressieanalyse biedt meer informatie dan de beschrijvende statistiek en kan worden gebruikt om het storingsverloop van (groepen in) het leidingnet te voorspellen. Om regressieanalyse toe te kunnen passen op storingsgegevens, moeten deze gegevens wel aan enkele voorwaarden voldoen: de waarden van de variabelen moeten bij voorkeur in te delen zijn in standaard antwoordcategorieĂŤn en van alle variabelen waarover men uitspraak wil doen, moet bekend zijn wat de totale lengte is van leidingen met die specifieke

H2O / 19 - 2008

kenmerken of in die omstandigheden. Niet elke storingsdatank leent zich daarom voor het doen van regressieanalyse. Kansberekeningsmodellen kunnen nu nog niet worden toegepast, omdat de achterliggende verouderingsmodellen nog niet bekend zijn en omdat geregistreerde storingen meestal niet aan individuele leidingen kunnen worden toebedeeld als gevolg van de wijze waarop wordt geregistreerd. Uit eerder onderzoek2),6) bleek dat regressieanalyse, indien toepasbaar, zeer bruikbare informatie geeft over het optreden van storingen in bepaalde groepen leidingen. In dit artikel gaan we in op de regressieanalyse van storingen in AC-leidingen met als verklarende factoren leeftijd en weersinvloeden.

Regressieanalyse Regressieanalyse is een statistische techniek voor het analyseren van gegevens waarin (mogelijk) sprake is van een specifieke samenhang, aangeduid als regressie. In eerste instantie is gekeken naar het statistische verband tussen storingsfrequentie en liggingsduur van de leidingen. Om de samenhang tussen storingen in het leidingnet enerzijds en temperatuur, neerslag, verdamping en wind anderzijds te bepalen, is tijdreeksanalyse gebruikt1),7). In deze studie zijn tijdreeksanalyses gedaan met het programma Menyanthes8). Verschillende tijdreeksmodellen zijn gemaakt, waarbij gevarieerd is met het aantal verklarende factoren. Bij regressieanalyse betekent een verklaarde variantie van meer dan 70 procent dat uit een factor (of set van factoren) het optreden van storingen goed kan worden voorspeld.

Storingsdata WML De storingsdata van WML (900 spontane storingen op hoofdleidingen in de periode 2003 t/m 2006) lenen zich, in combinatie met de bijbehorende leidinginformatie, zeer goed voor regressieanalyse, omdat alle categorieën in de storingsdatabank consequent zijn ingevuld en omdat de lengte en het jaar van aanleg bekend zijn voor alle leidingen. Een regressieanalyse op basis van leeftijd laat het volgende zien6): • Bij AC-leidingen bestaat een duidelijke relatie met de leeftijd van de leiding. Na 40 jaar is er een exponentiële toename van de storingsfrequentie (zie afbeelding 1); • Bij pvc-leidingen bestaat geen duidelijke relatie met de leeftijd. Pvc-leidingen zijn nog relatief jong (grotendeels jonger dan 40 jaar). Wellicht dat met de toename van de leeftijd ook de relatie tussen leeftijd en storingen duidelijker zal worden. De storingsfrequentie is lager dan 0,05 per kilometer per jaar; • Bij gietijzeren en stalen leidingen is de relatie met de leeftijd niet helemaal duidelijk. Deels komt dit doordat de slechte leidingen al voor 2000 vervangen zijn zonder dat de informatie daarover in de storingsdatabank is beland. Ook is de kwaliteit bij aanleg niet altijd constant

H2O / 19 - 2008

Afb. 1: Relatie tussen leeftijd van AC-leidingen en storingsfrequentie. De storingsfrequentie is berekend door het aantal storingen op leidingen van een bepaalde leeftijd te delen door het totaal aantal kilometers van die leeftijd (de cirkels) en door het aantal storingen +/- een storing te delen op het totaal aantal kilometers (de foutenmarges). De groene lijn is de gefitte exponentiële functie met in rood het 95% betrouwbaarheidsinterval. De verklaarde variantie is 87% en significant.

geweest; er is bijvoorbeeld een verschil in storingsverloop tussen vooroorlogs en naoorlogs staal. De storingsfrequentie ligt lager dan 0,1 per kilometer per jaar.

Storingsdata WMD WMD heeft de storingen op AC-leidingen sinds 2000 opgenomen in het Kennissysteem levensduurbepaling. Het gaat om 1.512 spontane storingen op AC-leidingen in de periode 2000 t/m 2006; dit zijn de storingen die niet door derden (bijvoorbeeld aannemers) zijn veroorzaakt. Voor de tijdreeksanalyse is gebruik gemaakt van daggegevens voor neerslag, verdamping, temperatuur en wind van waarnemingsstation Eelde, afkomstig van het KNMI (neerslag, temperatuur en wind) en Meteo Consult (verdampingsgegevens). Het betreft de maximumtemperatuur, de neerslag in een etmaal, de verdamping per dag en de hardste windstoot op een dag.

De regressieanalyse is gedaan met storingsgegevens op maandbasis. Van de weergegevens zijn de maandsommen genomen. De analyse laat het volgende zien2): op basis van één factor bedraagt de verklaarde variantie minder dan 30 procent, op basis van twee factoren minder dan 40 procent en op basis van vier factoren 42,5 procent (zie afbeelding 2). Weersfactoren alleen verklaren het storingsverloop dus niet voldoende. De gevonden waarden zitten ruim onder een acceptabele verklaarde variantie van 70 procent en wijzen daarmee wel op een relatie, maar niet op eenduidige relatie. De storingen zijn, in andere woorden, slechts voor een klein deel toe te schrijven aan deze factoren. Met name grote uitschieters in storingen kunnen niet worden verklaard door de weersfactoren. Dat geen directe relatie gevonden wordt tussen het optreden

Afb. 2: Tijdreeksanalyse van storingen op AC-leidingen op basis van vier verklarende factoren: temperatuur, neerslag, verdamping en wind.

platform van storingen en weersfactoren, wordt deels veroorzaakt doordat een niet-lineaire relatie bestaat tussen weersfactoren en storingen, maar kan ook het gevolg zijn van de indirecte invloed van het weer op storingen. Een hoge temperatuur leidt bijvoorbeeld tot hoger verbruik, wat een effect heeft op de druk waardoor mogelijk de interne belasting van de leiding te hoog wordt. Een ander deel van de beperkte verklaarde variantie van de weersfactoren is dat er ook nog andere zaken zijn die de storingen kunnen beïnvloeden, bijvoorbeeld bodemsoort, verkeersbelasting en leeftijd van de leiding(groep). Uit de literatuur blijkt dat bodemsoort een belangrijke relatie heeft met de storingskans. In veen wordt een grotere mate van uitwendige aantasting (uitloging) van AC-leidingen verwacht dan in minder zure bodems. Daarnaast zijn in veen de zettingen van de grond groter dan in zand. De zettingen in veen hangen samen met inklinking; daarom wordt verwacht dat weersfactoren een grotere invloed hebben op storingen in leidingen in veen dan in zand. Dezelfde tijdreeksanalyse is daarom nogmaals uitgevoerd om de invloed van de bodem te onderzoeken. Daartoe zijn de storingen op basis van adreslocatie en een geografisch informatiesysteem ingedeeld op basis van bodemsoort. Dat leverde twee populaties op, namelijk voor storingen van leidingen in zand en in veen. Het aantal storingen van leidingen in klei bedroeg slechts drie en daarmee te weinig om verder te analyseren. De regressieanalyse op basis van de vier weersfactoren + zandbodem leverde een verklaarde variantie op van 43,2 procent, die op basis van de vier weersfactoren + veenbodem 37 procent. De verklaarde variantie ligt voor beide bodemsoorten onder de acceptabele verklaarde variantie van 70 procent. Bovendien is deze voor beide groepen vrijwel gelijk. Door de beperkte nauwkeurigheid

van de storingslocatie, waardoor de toegekende bodemsoort wellicht niet juist is, en het feit dat sleufverbetering kan zijn toegepast, zodat de leiding eigenlijk in een zandbed ligt, kan slechts een voorzichtige conclusie worden getrokken: mogelijk zijn leidingen in veenbodem niet gevoeliger voor weersinvloeden dan leidingen in zandbodem.

Synthese Uit de data van Waterleiding Maatschappij Limburg blijkt dat AC-leidingen ouder dan 40 jaar zwakker zijn. Om te testen of deze groep ook meer beïnvloed wordt door weersinvloeden, voeren we de tijdreeksanalyse op de data van Waterleiding Maatschappij Drenthe nogmaals uit, ditmaal op twee deelverzamelingen: leidingen tussen 30 en 40 jaar (112 storingen) en leidingen ouder dan 40 jaar (1.133 storingen). De kans op storingen bij leidingen jonger dan 30 jaar is gering. Bovendien zijn in deze klasse slechts 15 storingen geregistreerd, te weinig voor verdere analyse. Voor de twee deelpopulaties (leidingen tussen 30 en 40 jaar en leidingen ouder dan 40 jaar) is met tijdreeksanalyse gekeken naar een verband met neerslag, temperatuur, verdamping en wind2). Leidingen tussen de 30 en 40 jaar oud + regressieanalyse op basis van vier factoren leveren een verklaarde variantie op van 30,6 procent; leidingen ouder dan 40 jaar + regressieanalyse op basis van vier factoren 62,6 procent (zie afbeelding 3). Daarmee komt de verklaarde variantie voor de oudere leidingen in de buurt van de 70 procent. Dit wijst op een duidelijke invloed van weersfactoren op het storingenverloop.

Discussie Jongere AC-leidingen (< 40 jaar) storen relatief minder vaak en de weersfactoren temperatuur, neerslag, verdamping en wind hebben een zeer beperkte invloed op de storingen. AC-leidingen ouder dan 40 jaar storen vaker en vaker onder invloed van

Afb. 3: Tijdreeksanalyse van storingen op AC-leidingen die ouder zijn dan 40 jaar op basis van vier verklarende factoren: temperatuur, neerslag, verdamping en wind.

weersfactoren. Een mogelijke verklaring is dat AC-leidingen onderhevig zijn aan het verouderingsmechanisme uitloging. Bij verzwakte leidingen kunnen hoge drukken in het leidingnet, bijvoorbeeld bij verhoogde afname bij hoge temperaturen, een belangrijke factor zijn bij het optreden van storingen5). Dat deze zwakkere leidingen vaker storen ten gevolge van (extreme) weersomstandigheden geeft de mogelijkheid om deze storingen te gebruiken als indicatie voor de afgenomen conditie van deze leidingen. Voor leidingen van andere materiaalsoorten (waar leeftijd minder duidelijk een relatie met de conditie van de leiding heeft) kunnen dit type storingen ook helpen om de zwakkere leidingen te identificeren, volgens het principe van een early warning-systeem. Leidingen die dicht bij bomen liggen en ten gevolge van hevige stormen gaan storen, kunnen zo informatie geven over soortgelijke leidingen die niet in de buurt van bomen liggen, maar in de tijd wel een gelijke conditieverandering hebben ondergaan ten gevolge van inwendige of uitwendige belasting. Nu de verschillende klimaatscenario’s van het KNMI4) aangeven dat in 2050 de temperatuur in de winter en zomer toeneemt met respectievelijk 0,9 tot 2,3°C en 0,9 tot 2,8°C, is een dergelijk early warning-systeem geen overbodige luxe. De neerslag zal in de winter toenemen en in de zomer (volgens de meeste scenario’s) waarschijnlijk afnemen. Daarmee neemt de potentiële verdamping in de zomer toe. Het totaal aantal stormen zal gelijk blijven, maar de zwaarte van zware stormen kan in de winter wel toenemen. Met een verouderend leidingnet en extremere weersomstandigheden kan ook de storingskans toenemen. LITERATUUR 1) Bierkens M., M. Knotters en F. van Geer (1999). Tijdreeksanalyse nu ook toepasbaar bij onregelmatige meetfrequenties. Wageningen Universiteit en Research Centrum. 2) Van Daal K. (2008). Relatie tussen storingen AC-leidingen en het weer. Tijdreeksanalyse van storingen in het leidingnet van WMD. Kiwa Water Research. BTO-rapport 2008.006. 3) Hu Y. en D. Hubble (2007). Factors contributing to the failure of asbestos cement water mains. Can. J. Civ. Eng. 34, pag. 608-621. 4) KNMI (2006). Klimaat in de 21e eeuw: vier scenario’s voor Nederland. 5) Slaat N. en G. Mesman (2004). Conditiebepaling asbestcement waterleidingen -wanddikte, belastingen-’. Kiwa Water Research. BTO-rapport 2003.039. 6) Vloerbergh I. en M. Blokker (2007). Statistische storingsanalyse, de mogelijkheden en beperkingen van de huidige storingsregistratie. Kiwa Water Research. BTO-rapport 2007.043. 7) Von Asmuth J., M. Bierkens en C. Maas (2002). Transfer function noise modeling in continuous time using predefined impulse response functions. Water Resources Research nr. 12, pag 23. 8) Von Asmuth J., C. Maas en D. Cirkel (2004). Tijdreeksanalyse van grondwaterstanden nu binnen ieders bereik. H2O nr. 24, pag. 31-33.

H2O / 19 - 2008

Jan Hofman, KWR Water Research Institute / TU Delft Lanzhu Shao, TU Delft Bas Wols, TU Delft Guus IJpelaar, KWR Water Research Institute, thans Royal Haskoning

Prestaties van UV-reactoren te voorspellen met modellen Binnen het bedrijfstakonderzoek voor de waterbedrijven (BTO) is een model ontwikkeld voor de voorspelling van de prestaties van UV-reactoren, dat rekening houdt met onder meer de stroming in de reactor en de UV-lichtverdeling. Dit tweedimensionale model voorspelt de hoofdstroom van het water door de reactor redelijk goed. In een vervolgproject binnen het TTIW Wetsus (programmatafel Geavanceerde schoonwatertechnologie) wordt dit model nu onder meer uitgebreid naar de derde dimensie.

V-technologie als nadesinfectie voor grondwaterbehandeling is al enkele decennia in gebruik6). Sinds in 1998 door Bolton et al. 1) is ontdekt dat UV erg effectief is voor de inactivatie van Cryptosporidium Parvum en dat in later onderzoek is bevestigd2),3), is UV ook sterk in opkomst als hoofddesinfectiebarrière. Daarnaast bestaat veel belangstelling voor toepassing van UV in combinatie met waterstofperoxide als geavanceerd oxidatieproces voor de omzetting van een breed spectrum aan ongewenste verbindingen. Deze ontwikkelingen hebben geleid tot realisatie van UV-desinfectie op de Berenplaat en UV-oxidatie in Andijk, maar ook internationaal lopen meerdere projecten, zoals de realisatie van een UV-desinfectie in New York. De prestaties van een UV-installatie hangen af van een groot aantal factoren. In de eerste De UV-testreactor.

H2O / 19 - 2008

plaats natuurlijk de watersamenstelling van het te behandelen water. Een belangrijke parameter daarin is de UV-transmissie. Bij lagere UV-transmissies zal het UV-licht minder diep doordringen in het water en is meer energie nodig om het gewenste effect te bereiken, zoals voldoende inactivatie van micro-organismen. In de tweede plaats is het hydraulische ontwerp van groot belang. Bepalend zijn de vorm van de reactor en de vorm en plaatsing van de UV-lampen. Ook de wijze waarop het water in de reactor wordt ingevoerd, is van belang voor het stromingsveld. UV-installaties kunnen worden uitgerust met lagedruk of middendruk kwiklampen. In het UV-C-bereik emitteren lagedruk lampen slechts één karakteristieke golflengte van 253,7 nm. Middendruk lampen daarentegen stralen licht uit in een breed spectrum, tot zelfs in het zichtbare deel van het spectrum. Aangezien de UV-extinctie ook

afhankelijk is van de golflengte, is dimensionering van een middendruksysteem extra gecompliceerd.

Reactorvalidatie Omdat de prestaties van een UV-installatie door zoveel complexe factoren worden beïnvloed, wordt reactorvalidatie in de praktijk vaak met bioassays uitgevoerd7). Bioassays zijn duur en moeilijk op praktijkschaal uit te voeren. Bovendien vormen ze een controle achteraf: aanpassen van een reactor die onvoldoende prestaties levert is meestal onmogelijk. De ontwikkeling van een gereedschap voor de voorspelling van de prestaties van UV-reactoren is daarom onontbeerlijk. In het kader van het bedrijfstakonderzoek van de Nederlandse waterleidingbedrijven is in samenwerking met de TU Delft een basismodel voor een UV-reactor ontwikkeld en experimenteel gevalideerd.

Visualisatie verblijftijd en menging met behulp van een kleurstof.

platform tweedimensionaal model. Hiervoor is gekozen omdat de ontwikkeling dan eenvoudiger en sneller is. Het model beschrijft daarmee in principe de situatie op het centrumvlak in de reactor. De verwachting is dat het model een redelijke beschrijving geeft van de stroming, maar door een aantal concessies en aannames in het model is te verwachten dat de resultaten van het model zullen afwijken van de werkelijkheid.

Validatie

Afb. 1: Snelheidsveld berekend met computational fluid dynamics (debiet = 5 m3/h).

Moderne computers en ontwikkelingen op softwaregebied bieden tegenwoordig goede mogelijkheden om dergelijke modellen achter het bureau te ontwikkelen. Slechts enkele jaren geleden waren daarvoor nog grote universitaire rekencentra nodig. Dit artikel beschrijft de opbouw van dit model en geeft de resultaten van enkele experimenten voor validatie weer.

Opbouw model Het model voor een UV-reactor bestaat uit drie submodellen, die alle aan elkaar gekoppeld zijn. In de eerste plaats is een beschrijving van het stromingsveld in de reactor nodig. Omdat in de reactor een turbulente stroming gewenst is, zal het model ook turbulentie goed moeten voorspellen. Het in dit artikel beschreven model gebruikt een standaard k-Îľ turbulentiemodel8). Hiermee is het mogelijk om de gemiddelde grootte en richting van de snelheid op elke willekeurige plek in de reactor te voorspellen. Ook de drukverdeling wordt voorspeld. De berekende turbulentie-

parameters zijn later van belang om de lokale menging te kunnen berekenen. Het tweede submodel omvat de beschrijving van de UV-lichtverdeling in de reactor4). Die wordt bepaald door het aantal lampen, het UV-C-vermogen van de lampen, de positionering in de reactor en de UV-absorptie van het water. De combinatie van stroming en UV-lichtverdeling is bepalend voor de UV-dosis of beter de dosisverdeling die het water ontvangt. De UV-dosis wordt berekend door in het derde model het pad dat individuele deeltjes doorlopen in de reactor, te voorspellen. Deze paden hebben een willekeurige component ten gevolge van de heersende turbulentie. Dit betekent dat twee deeltjes die op exact dezelfde plek de reactor binnenkomen maar op een ander tijdstip, een ander pad door de reactor hebben. Tijdens zijn â&#x20AC;&#x2DC;reisâ&#x20AC;&#x2122; door de reactor ontvangt ieder deeltje een hoeveelheid licht. De totaal opgevangen hoeveelheid is de dosis en is dus afhankelijk van de tijd dat een deeltje in de reactor is. Het huidige model is ontwikkeld als een

Afb. 2: UV-lichtverdeling in de UV-reactor (vermogen lampen: 150 W/m UVC, UV-transmissie 78,5%).

Voor validatie van het model is een UV-reactor op testbankschaal gebruikt, die Kiwa Water Research heeft ontworpen voor het uitvoeren van onderzoek naar lage-druk UV-oxidatie. De reactor is daarvoor voorzien van transparante flenzen, zodat de stroming in de reactor zichtbaar kon worden gemaakt. Gebruikmakend van Laser-Dopplermetingen zijn de watersnelheden in de reactor gemeten. Bij deze metingen wordt de snelheid van deeltjes in het water gemeten op het kruispunt van twee laserstralen. Het voordeel van deze methode is dat de watersnelheden op elke willekeurige plek in de reactor kunnen worden gemeten, zonder dat het stromingsveld wordt verstoord. Voor de metingen was in het Laboratorium voor Vloeistofmechanica van de TU Delft een speciale testopstelling gebouwd. Ook zijn experimenten met een kleurstof uitgevoerd om de effecten van menging en verblijftijdspreiding zichtbaar te maken.

Resultaten Het model is opgezet met dezelfde dimensies als de testbankreactor. Het reactorvolume bedraagt circa tien liter. De reactor bevat vier lampen, elk voorzien van een kwartsbuis die ze afschermt van het water. De kwartsbuizen zijn a-symmetrisch rondom het hart van de reactor geplaatst. Om te zorgen voor een volledig ingelopen turbulente stroming, is in het model een lange (zes meter) aanvoerbuis voor de reactor geplaatst. Deze lengte is ook in de testopstelling aan de TU Delft gebruikt. De berekeningen zijn uitgevoerd met lagedruk kwiklampen, die elk een UV-vermogen van 150 Watt per meter lamplengte uitstralen. Voor de berekeningen is gebruik gemaakt van een relatief lage UV-transmissie van 78,5 procent. Gerekend is met een debiet van vijf kubieke meter per uur. Het berekende stromingsveld in de reactor is te zien in afbeelding 1. Wat direct opvalt, is dat de reactor twee grote dode zones kent aan de boven- en onderzijde. Het water in deze zones circuleert langzaam en zal weinig bijdragen aan de desinfectie. Daarnaast is achter de lampen ook een gebied te zien waar het water vrijwel stil staat. Dit gebied draagt daardoor niet bij aan de desinfectie. Toch wordt in dit gebied nog een aanzienlijke hoeveelheid UV-licht geabsorbeerd. Verkleining van dit gebied door optimalisering van de stroming kan daardoor tot een aanzienlijke verbetering van het energieverbruik leiden. De berekende UV-intensiteit in de reactor is te zien in afbeelding 2. Het valt op dat de UV-intensiteit vrij snel uitdooft naarmate de

H2O / 19 - 2008

afstand tot de lampen toeneemt. Enerzijds komt dit door divergentie van het licht, maar veruit de belangrijkste bijdrage is de absorptie van het UV-licht door de watermatrix. De resultaten onderschrijven het belang van een hoge watertransmissie. De UV-dosis kan vervolgens worden berekend door de stroombanen van deeltjes door de reactor te simuleren en de opgenomen hoeveelheid UV-licht bij de passage van de reactor te integreren. Omdat elk deeltje een ander pad door de reactor volgt, zullen alle deeltjes een verschillende tijd in de reactor verblijven en ook een andere hoeveelheid UV-licht opnemen. Hierdoor ontstaat een UV-dosisverdeling. De werkelijke verdeling kan worden benaderd door een grote hoeveelheid deeltjes te simuleren. Afbeelding 3 toont het resultaat voor deze reactor bij vijf kubieke meter per uur. De relatief grote piek bij 0 mJ/cm2 bestaat uit deeltjes die in het model de reactor nog niet verlaten hebben, omdat ze nog ergens in een circulatiestroming ‘gevangen’ zitten. Ook zijn er deeltjes die tijdens het berekenen van de stroombanen ‘uit de reactor’ schieten. Om vast te stellen of de berekende dosis en snelheidsverdeling juist is, zijn validatieexperimenten uitgevoerd. Op verschillende doorsnedes in de reactor zijn watersnelheden gemeten. De resultaten van deze metingen zijn weergegeven in afbeelding 4. Hierin zijn de gemeten en berekende snelheden in de reactor weergegeven als pijlen, die de richting en de grootte van de snelheid in het meetpunt weergeven. Het blijkt dat de hoofdstroom van het water door de reactor redelijk goed wordt voorspeld. Met name in de zoggebieden achter de lamp en gebieden waar de turbulentie hoog is, worden grotere afwijkingen waargenomen. De oorzaak hiervoor kan tweeledig zijn. De metingen worden uitgevoerd in een doorsnedevlak in de reactor. De gemeten snelheden liggen dus ook in dit vlak, terwijl de werkelijke snelheid ook nog een component loodrecht op het meetvlak kan hebben. De modelberekeningen hebben uitsluitend componenten in het doorsnedevlak, omdat een tweedimensionaal model is gebruikt. Hierdoor kunnen afwijkingen ontstaan tussen de metingen en de berekeningen. Een tweede reden is dat de berekeningen zijn gebaseerd op een standaardmodel voor de beschrijving van turbulente stromingen (het k-ε model), waarvan bekend is dat het afwijkingen kan vertonen in de omgeving van zoggebieden - bijvoorbeeld zoals in dit model achter de UV-lampen. De kleurstofexperimenten bevestigden kwalitatief de gevonden resultaten (zie foto).

Toekomst Het model kan een redelijke voorspelling geven van de prestaties van een UV-reactor, maar voor een echt goede kwantitatieve beschrijving van een UV-reactor is een verdere ontwikkeling nodig van dat model nodig. Een eerste stap is de omzetting naar een driedimensionaal model. Daarnaast wordt de berekening van de deeltjesbanen verder geoptimaliseerd. De verdere

100

H2O / 19 - 2008

Afb. 3: UV-dosisverdeling voor 5000 deeltjes.

Afb. 4: Gemeten (Laser Doppler) en berekend snelheidsveld (debiet = 5 m3/h).

ontwikkeling vindt plaats in het kader van het TTIW-project ‘New UV-reactor concepts for chemical degradation of trace organic compounds and disinfection’.

5) LITERATUUR 1) Bolton J., B. Dussert, Z. Bukhari, T. Hargy en J. Clancy (1998). Inactivation of Cryptosporidium Parvum by medium-pressure ultraviolet light in finished drinking water. Proceedings AWWA Annual Conference Dallas TX volume A, pag. 389-403. 2) Craik S., G. Finch, J. Bolton en M. Belosevic (2000). Inactivation of Giardia Muris cysts usin mediumpressure ultraviolet radiation in filtered drinking water. Water Research nr. 18, pag. 4325-4332. 3) Craik S., D. Weldon, G. Finch, J. Bolton en M. Belosevic (2001). Inactivation of Cryptosporidium Parvum oocysts using medium- and low-pressure

ultraviolet radiation. Water Research nr. 6, pag. 1387-1398. Ducoste J. en K. Linden (2006). Hydrodynamic characterization of UV reactors. Technical report 2682. Awwa Research Foundation. Kruithof J., B. van der Veer, S. Nugteren en R. Dekker (2006). Berenplaat: onderzoek naar toepassing UV voor hoofddesinfectie. H2O nr. 9, pag. 35-37. IJpelaar G., D. Harmsen, S. Krijnen en T. Knol (2007). UV/H202-oxidatie mogelijk met middendruk- en lagedruk lampen. H2O nr. 4, pag. 44-46. Schmelling D., C. Cotton, D. Owen, E. Mackey, H. Wright, K. Linden en J. Malley jr. (2006). Ultraviolet disinfection guidance manual for the final long term 2 enhanced surface water treatment rule. Technical report. U.S. Environmental Protection Agency, Office of Water. Wilcox D. (1998). Turbulence Modeling for CFD. DCW Industries.

Waterschap Noorderzijlvest is een overheidsonderneming voor veilig en duurzaam waterbeheer. Als all-in waterschap heeft Noorderzijlvest de zorg voor het kwantiteits- en kwaliteitsbeheer van het oppervlaktewater, de zorg voor de waterkering en het vaarwegbeheer in een gebied van ongeveer 144.000 ha. in Noord- en West-Groningen, Noordwest-Drenthe en het Friese deel van het Lauwersmeer. Het waterschapskantoor is gevestigd in de stad Groningen. Bij het waterschap werken 270 medewerkers.

De afdeling Onderzoek en Planvorming is verantwoordelijk voor het ontwikkelen en implementeren van beleid voor waterkwaliteit en -kwantiteit, het samen met derden opstellen van plannen, het toetsen van plannen van derden en het doen van onderzoek. Voor deze afdeling zijn wij op zoek naar een deskundige en enthousiaste

Beleidsmedewerker Waterketen In deze functie is de samenwerking met verschillende partners in de (afval)waterketen van groot belang. Je stelt in overleg met gemeenten afvalwaterakkoorden op en beoordeelt rioleringsplannen.Tenslotte stel je beleid op aangaande de waterketen. Je beschikt over een afgeronde HBO-opleiding, je hebt kennis van het functioneren van de (afval)waterketen en je weet welke regelgeving van toepassing is. Je kunt problemen helder analyseren en bent samenwerkings- en klantgericht. Interesse? Kijk voor uitgebreide informatie over deze functie op onze website www.noorderzijlvest.nl. Acquisitie naar aanleiding van deze advertentie wordt niet op prijs gesteld.

Waterschap Noorderzijlvest Stedumermaar 1, Groningen, tel. (050) 304 89 11 www.noorderzijlvest.nl

NVA en KVWN fuseren per 1 januari 2009 in de Vereniging Koninklijk Waternetwerk: dé netwerkorganisatie voor waterprofessionals. De doelstelling van Waternetwerk is het uitwisselen van kennis, inspiratie en ervaring op het gebied van water in brede zin, door het organiseren van bijeenkomsten en excursies, het onderhouden van contacten met organisaties in binnen- en buitenland en het uitgeven van enkele tijdschriften. Waternetwerk positioneert zich als de beste netwerkorganisatie op het gebied van water, waarin de activiteiten van de leden centraal staan. Waternetwerk neemt een vooraanstaande positie in bij het aanjagen van discussies over actuele thema’s binnen de sector, zonder directe belangenbehartiging. De vereniging heeft een omvang van bijna 4.000 leden uit alle geledingen van het waterbeheer. Het bestuur en de leden worden ondersteund door een professioneel bureau met twee fte’s. De vestigingsplaats van het kantoor wordt Nieuwegein of Rijswijk.

Namens het bestuur is HOLTROP op zoek naar een enthousiaste:

directeur m/v hét actieve gezicht van Waternetwerk

Organisator én communicator Als verantwoordelijk directeur start u in een boeiende periode: actuele maatschappelijke thema’s raken de waterprofessional voluit. Daarnaast ligt er een belangrijke taak waar het gaat om het ‘verder’ op de kaart zetten en professionaliseren van Waternetwerk. Meer concreet houdt de functie in: • u bent het actieve gezicht van en geeft nader vorm aan Waternetwerk als spannende personenvereniging, u bent aanspreekpunt voor andere partijen binnen de waterwereld; • u heeft als verantwoordelijkheid Waternetwerk (inclusief bureau en werkverbanden binnen Waternetwerk) te professionaliseren; • u bent een inspirerende persoonlijkheid en weet leden aan het netwerk te binden; • in nauwe samenspraak met de voorzitter en het bestuur werkt u aan de concrete invulling van strategie, jaarplan en begroting; • u gaat op creatieve wijze om met nieuwe media. U voldoet aan het volgende profiel: • u bent een teamspeler/manager met een dynamische mentaliteit; • u beschikt over uitstekende communicatieve vaardigheden op diverse niveaus en u weet zich soepel te bewegen tussen verschillende geledingen; • u bent in staat zich snel in te werken op alle gebieden van het Waternetwerk; • u heeft hbo-/academisch denken werkniveau. Voor meer informatie over de organisatie verwijzen wij u naar www.waternetwerk.nl. Belangstellenden m/v wordt verzocht hun reactie inclusief uitgebreide motivatie en degelijk onderbouwd cv, bij voorkeur via e-mail, te richten aan drs. J.M.J. Wieringa van onderstaand bureau. Een strikt vertrouwelijke behandeling van uw reactie wordt uiteraard gegarandeerd. Een assessment en jobcoaching maken deel uit van de procedure.

werving & selectie – psychologisch assessment – coaching & training – interim management – organisatieadvies

HOLTROP • Kenaupark 16 • 2011 MT HAARLEM • 023 – 551 35 39 j.wieringa@holtrop.nl • www.holtrop.nl

agenda 27 september, Druten Dag van de dijk eerste editie van een jaarlijks terugkerend evenement waar verschillende ‘waterwerelden’ elkaar kunnen ontmoeten, met aandacht voor zowel de beleving van water met kunst, recreatie en beweging als het waterbeheer, waterveiligheid en de ruimtelijke kwaliteit met projecten als WaalWeelde. Organisatie: Innovatieprogramma WINN van Rijkswaterstaat, Provincie Gelderland en Waterschap Rivierenland. Informatie: www.dagvandedijk.nl.

29 september-3 oktober, Amsterdam Understanding of and adaptation to current and future climate Europese conferentie waarop experts op het gebied van klimaat en adaptatie en beleidsmakers die maatregelen moeten implementeren, met elkaar in discussie gaan over mogelijke oplossingen om de ruimtelijke ordening klimaatbestendig te maken. Eén van de sessies gaat over het klimaatbestendig maken van het watersysteem. Het KNMI is gastheer van deze Europese klimaatconferentie. Informatie: meetings.copernicus.org/ems2008.

30 september - 3 oktober, Amsterdam Aquatech 22e editie van de grootste vakbeurs op het gebied van proces-, drinken afvalwater in Nederland, met een congresprogramma dat georganiseerd wordt door de International Water Association. Organisatie: Amsterdam RAI. Informatie: (020) 549 12 12.

30 september, Vught Waterwet voor overheden eerste van een tweetal door het ministerie van Verkeer en Waterstaat georganiseerde symposia speciaal voor waterbeheerders bij het Rijk, waterschappen, provincies en gemeenten over de nieuwe Waterwet. Organisatie: ministerie van Verkeer en Waterstaat. Informatie: www.helpdeskwater.nl/waterwetsymposia.

7 oktober, Amsterdam DOVE symposium naar aanleiding van de afronding van de zogeheten DOVE-projecten. Centraal staan de snelle emissieroutes van nutriënten van landbouwgrond naar het oppervlaktewater. Vragen die aan bod komen, zijn: hoe belangrijk zijn snelle emissieroutes voor de waterkwaliteit van het oppervlaktewater en wat kunnen we er tegen doen? Organisatie: STOWA en de ministeries van LNV, VROM en Verkeer en Waterstaat. Informatie: Mirjam Bloemerts 06 46 64 73 28.

102

H2O / 19 - 2008

7 oktober, Noordoostpolder Bedreigingen omzetten naar kansen in het IJsselmeergebied jaarlijkse netwerkdag die dit jaar in het teken staat van de toekomst van het IJsselmeergebied, met ‘s middags een excursie naar het Zwarte Meer. Organisatie: Rijkswaterstaat IJsselmeergebied. Informatie: Ernst Rijsdijk (0320) 29 73 62.

7 oktober, Breda Waterbouwdag jaarlijkse bijeenkomst, waarop dit jaar grote waterbouwprojecten centraal staan die de maatschappelijke toets hebben doorstaan, met onder andere aandacht voor de Maaswerken en een debat over het advies van de Deltacommissie. Organisatie: CUR. Informatie: Cora Hoogeveen (0182) 54 06 50.

9 oktober, Utrecht Vispassage door de sluizen aan de kust bijeenkomst over visvriendelijk sluisbeheer en het landelijke telemetrienetwerk voor vis. Organisatie: Zoet-Zout-Platform en het Vissennetwerk. Informatie: Annelies van Beusekom (0320) 29 85 02.

10 oktober, Delft Rejection of organic micropollutants with high pressure membranes promotie van ir. A. Verliefde. Organisatie: TU Delft faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen. Informatie: Mieke Hubert (015) 278 33 47.

16 oktober, Zwolle Waterwet voor overheden tweede van twee door het ministerie van Verkeer en Waterstaat georganiseerde symposia speciaal voor waterbeheerders bij het Rijk, waterschappen, provincies en gemeenten over de nieuwe Waterwet. Organisatie: ministerie van Verkeer en Waterstaat. Informatie: www.helpdeskwater.nl/waterwetsymposia

22-24 oktober, Nijmegen Ruimte voor de Rivier internationale conferentie ter afsluiting van het Europese project Freude am Fluss. Centraal staan de technische en institutionele aspecten van het creëren van meer ruimte voor de rivieren, zoals publiek-private samenwerking en combinaties van maatregelen op het gebied van veiligheid, verhoging van de natuurwaarden en stedelijke ontwikkeling. Organisatie: Centre for Sustainable Management of Resources van de Radboud Universiteit Nijmegen. Informatie: Martijn Vink (024) 365 22 62.

23 oktober, Ede IBA’s studiedag over de stand van zaken na vijf jaar sanering van ongerioleerde percelen met IBA’s. Wat ging goed, wat ging fout en wat kunnen we leren? Organisatie: Debets BV. Informatie: mevr. T. Hepping (050) 524 84 25 of www.debetsbv.nl.

23 oktober, Utrecht Water en gebiedsontwikkeling studiedag over gebiedsontwikkeling met water als centraal thema en specifiek aandacht voor ontwikkelingen op beleidsniveau en op het gebied van regelgeving. Organisatie: NIROV. Informatie: Martijn Vos (070) 302 84 11.

30 oktober, Delft Deltatechnologie: veilige, schone en duurzame delta jaarlijks congres dat dit jaar in het teken staat van de deltatechnologie, met veel aandacht voor de gevolgen van de verandering van het klimaat en het feit dat steeds meer mensen in delta’s gaan wonen. Gasten zijn onder andere Cees Veerman, Gerda Verburg en Annemiek Nijhof. Organisatie: KIvI NIRIA. Informatie: Jasper van Alten (070) 391 98 10.

30 oktober, Utrecht Nieuwe sanitatie vierde middagbijeenkomst over de resultaten van het onderzoek en de pilotprojecten op het gebied van nieuwe sanitatie tot nu toe, met aandacht voor de verwijdering van medicijnresten, toepassingsmogelijkheden van struviet en toepassingen bij nieuwbouwlocaties. Organisatie: Koepelgroep Ontwikkeling Nieuwe Sanitatiesystemen. Informatie: www.stowa.nl.

30 oktober, Amsterdam Nederland prachtland conferentie over een duurzame en integrale ruimtelijke inrichting van Nederland, met ook aandacht voor de rol van water daarin. Organisatie: Blomberg Instituut. Informatie: (073) 684 25 25.

4 november, Velp Ecological engineering studiedag over de wijze waarop natuurlijke processen kunnen worden toegepast in de techniek, met bijvoorbeeld aandacht voor groene daken en kleinschalige waterzuivering. Organisatie: Hogeschool Van Hall Larenstein. Informatie: Jaap Spoelstra (026) 369 56 38.

4 november, Arnhem Landelijke meetdag bijeenkomst waarbij gepoogd wordt ‘de klok gelijk te zetten’ op het gebied van meten en monitoren van water. Vooral de Kaderrichtlijn Water komt hierbij aan bod, evenals technische ontwikkelingen en innovaties. Meteoroloog Erwin Kroll is dagvoorzitter. Organisatie: Arcadis. Informatie: (055) 581 57 30.

agenda 12 november, Rotterdam Baggerspecie achtste nationale conferentie over de ontwikkelingen op het gebied van (verwerking van) baggerspecie, met onder meer aandacht voor de gevolgen van de nieuwe weten regelgeving: de nieuwe Waterwet en het Besluit Bodemkwaliteit. Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid. Informatie: (040) 297 49 80.

14 november, Ridderkerk Samenwerking in het watersysteem themadag over landelijke en regionale samenwerking in het watersysteem, met onder andere aandacht voor de veranderende weten regelgeving. Organisatie: Platform Waterpraktijk en Waterschap Hollandse Delta. Informatie: www.waterpraktijk.nl.

19 november, Leiden Waterwerken en dijken congres over de toekomst van de dijken, de noodzaak tot renovatie van waterwerken, de Maas van morgen en de toegevoegde waarde van publiek-private samenwerking. Organisatie: Nederlands Instituut voor de Bouw. Informatie: Anke Wassen of Barbara Canters (040) 297 86 10.

21 november, Amsterdam Internationale Jaar van de Sanitatie feestelijke afsluiting van het Internationale Jaar van de Sanitatie met een vooruitblik op toekomstige inspanningen op het gebied van verbetering van de sanitaire voorzieningen in arme landen. Organisatie: IRC en NWP. Informatie: Mascha Singeling (015) 215 17 28.

27 november, Middelburg Tussen zee en binnenwater bijeenkomst over onder meer de KRW-doelen die voor de verschillende brakke binnenwateren gekozen zijn en de betekenis van die wateren als de habitat voor vis. Organisatie: Zoet-Zout-Platform en het Vissennetwerk. Informatie: Annelies van Beusekom (0320) 29 85 02.

27 november, Rotterdam Op weg naar een klimaatbestendige samenleving congres over de raakvlakken tussen wetenschap en praktijk met betrekking tot het klimaatbestendig maken van Nederland, met onder meer de presentatie van de eerste resultaten van de adaptatiestrategieën voor de hotspots Zuidplaspolder, Tilburg en Groningen. Gastsprekers zijn de voormalig burgemeester van Londen Ken Livingstone, Cees Veerman en minister Jacqueline Cramer. Organisatie: Kennis voor Klimaat en Klimaat voor Ruimte. Informatie: www.kennisvoorklimaat.nl/conferentie.

28 november, Voorhuizen/ Harderwijk Waternetwerk laatste bijeenkomst van NVA en KVWN en eerste officiële bijeenkomst van het Koninklijk Nederlands Waternetwerk. Informatie: (070) 414 47 78.

30 november, Arnhem Baggerspecie 6e nationale conferentie over baggerspecie, met op het programma onder meer praktijkcasussen over baggerverwerking, de aanleg van depots en hergebruik van baggerspecie in dijken én de financiering na SUBBIED en de betekenis van de Kaderrichtlijn Water. Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid. Informatie: Mirella Freriks (040) 297 49 80.

10 december, Apeldoorn De nieuwe Waterwet studiedag over de nieuwe Waterwet die op 1 januari 2009 gaat gelden, met vooral aandacht voor de gevolgen ervan voor de uitvoerende taken op watergebied van waterschappen, provincies en gemeenten. Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid. Informatie: (040) 297 49 80.

11 december, Utrecht Kabels en leidingen achtste editie van het jaarlijkse congres over ontwikkelingen op het gebied van de ondergrondse infrastructuur, met dit jaar aandacht voor de eerste praktijkervaringen met de digitale informatie-aanlevering en het schadeloket van de Stichting Voorkoming Graafschade i.o. Organisatie: Elsevier congressen. Informatie: Bastiaan van Heereveld (070) 441 57 95.

overstromingen getroffen gemeenten langs de Elbe en Oder. Organisatie: Stadt Hitzacker en Die Hamburg Messe & Congress. Informatie: www.acqua-alta.de.

15-16 oktober, Tallinn (Estland) Environmental aspects of dredging seminar over de milieuaspecten van baggerwerkzaamheden in de Baltische staten. Organisatie: CEDA en het Marine Systems Institute of Tallinn University of Technology. Informatie: Anna Csiti (015) 268 25 75.

30-31 oktober, Brussel Managing water related information in support of WFD and IWRM implementation conferentie over de ruimte tussen wetenschappelijke kennis op het gebied van water en het daadwerkelijk uitgevoerde waterbeleid (Water Framework Directive en het Integrated Water Resources Management). Organisatie: SPI-Water (Scientific Support Priority-project van de Europese Commissie). Informatie: info@spi-water.eu.

30-31 oktober, Hamburg Stedenbouw met water studiereis naar Hamburg, een stad die momenteel voor dezelfde ruimtelijke opgaven staat als gemeenten als Dordrecht, Rotterdam, Nijmegen en Tiel, namelijk buitendijkse gebiedsontwikkeling, de ontwikkeling van een waterfront en hoogwaterbescherming. Organisatie: Nirov. Informatie: Martijn Vos (070) 302 84 11 (inhoudelijk) of Merle Bosschaart (070) 302 84 39 (voor aanmelding of het ontvangen van de brochure).

10-12 november, Beijing Water Expo China Buitenland

1-3 oktober, Antwerpen Dredging facing sustainability congres voor de baggersector, met dit jaar vooral aandacht voor het milieu en de mogelijke bijdrage aan een wat duurzamere wereld. Oragnisatie: Central Dredging Association. Informatie: Anna Csiti (015) 268 25 75.

1-3 oktober, Almeria (S.) CIERTA vijfde editie van de beurs en de tweede editie van de internationale conferentie over duurzame energie en watertechnologie. Organisatie: Camara Palacio de Exposiciones y Congresos. Informatie: www.almeriaferiasycongresos.com.

7 oktober, Hitzacker (D.) Hochwasserschutz congres naar aanleiding van de officiële ingebruikname van een voor Europese begrippen unieke waterkering over de beveiliging tegen hoog water, met deelname van prins Willem-Alexander en de burgemeesters van de eerder door

zesde editie van deze internationale beurs voor de watersector in China. Organisatie: Chinese Hydraulic Engineering Society en Messe Frankfurt. Informatie: www.waterexpo.cn.

26-28 november, Hamburg Consequences of climate change and flood protection vierde editie van de internationale conferentie over de gevolgen van de klimaatverandering voor het waterbeheer in het algemeen en de bescherming tegen overstromingen in het bijzonder. Organisatie: Hamburg Messe und Congress GmbH. Informatie: www.acqua-alta.de. 2009

16-22 maart, Istanbul Wereld Water Forum vijfde editie van dit driejaarlijkse, internationale forum waarop alle watergerelateerde problemen, uitdagingen en kansen aan de orde. Bedoeld voor wetenschappers, politici en bestuurders, ngo’s en bedrijven om water hoger op de politieke agenda te zetten. Informatie: www.worldwaterforum5.org.

H2O / 19 - 2008

103

Hydroloog (37 uur p/w) Natuurmonumenten zoekt voor de afdeling Natuur en Landschap een ervaren hydroloog die bijdraagt aan het tot stand komen van een waterbeheer dat behoud en ontwikkeling van onze natuurdoelen mogelijk maakt Wat houdt de functie in? •Je adviseert eenheden, regio’s en directie als inhoudelijk specialist met een integrale kijk op het gebied van waterbeheer •Je hebt vanuit een landelijk overzicht en een inhoudelijke rol een stevige invloed op de inhoudelijke kant van het regionale en landelijke waterbeleid •Je levert een bijdrage aan het tot stand komen van zienswijzen over duurzaam waterbeheer gericht op behoud van biodiversiteit Wil je meer weten over de functie, bekijk dan het volledige functieproÀel: www.natuurmonumenten/werkenbij.nl Wat verwachten wij? •Academisch werken denkniveau met relevante opleiding •Brede kijk op waterbeheer en een stevige, ecologische basis •Vanuit verschillende schaalniveaus van het watersysteem kunnen denken en handelen •Goede adviesvaardigheden en gericht op samenwerking •Ervaring en gevoel voor bestuurlijke verhoudingen Wat bieden wij? •Een dynamische en verantwoordelijke functie, met ruimte voor eigen ideeën bij een prima werkgever (5e plaats categorie kleine werkgevers van Beste werkgever 2008, VolkskrantBanen en Effectory) •Salaris tussen € 2.621,58 en € 4.163,56 bruto per maand, afhankelijk van kennis en ervaring •Goede secundaire arbeidsvoorwaarden zoals een gunstige pensioenregeling en goede opleidingsmogelijkheden Informatie en sollicitatie Voor meer informatie kun je contact opnemen met Hans Massop, afdelingshoofd, telefoon (035) 655 97 25. Reacties kun je tot en met 10 oktober a.s. bij voorkeur mailen naar solliciteren.ck1@natuurmonumenten.nl of opsturen naar Natuurmonumenten, t.a.v. Esther Mulders, afdeling P&O, Postbus 9955, 1243 ZS ’s-Graveland. Acquisitie naar aanleiding van deze advertentie wordt niet op prijs gesteld. Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.

ROYAL HASKONING

:OEK JIJ

LEUKE COLLEGAÂ´S

EEN INSPIRERENDE WERKOMGEVING

UITDAGENDE PROJECTEN

Â¨EN HEB JE NOG GEEN KENNISGEMAAKT MET 2OYAL (ASKONING !LS PROFESSIONAL WIL JE JE VERDER BLIJVEN ONTWIKKELEN IN JE DISCIPLINE EN ALS LID VAN EEN MULTIDISCIPLINAIR TEAM /NZE DIVISIE 7ATER BIEDT DEZE OMGEVING AAN ONDERNEMENDE CREATIEVE EN INITIATIEFRIJKE MENSEN /P DIT MOMENT HEBBEN WE VACATURES VOOR

!DVISEUR #IVIELE 4ECHNIEK /PLEIDING ("/ 7/ %RVARING ENKELE JAREN RELEVANTE WERKERVARING 3TANDPLAATS .IJMEGEN #ONTACTPERSONEN "ERT "AKKER Â¯ EN &RANC VAN DER 7IELEN Â¯

!DVISEUR 7ERKTUIGBOUWKUNDE /PLEIDING ("/ 7/ %RVARING Â¯ JAAR 3TANDPLAATS .IJMEGEN 2OTTERDAM !MSTERDAM 'RONINGEN EN 'OES #ONTACTPERSONEN "ERT "AKKER Â¯ EN &RANC VAN DER 7IELEN Â¯

3ENIOR 0ROJECTLEIDER ,EIDINGWERKEN /PLEIDING ("/ 7/ %RVARING MINIMAAL JAAR 3TANDPLAATS 2OTTERDAM #ONTACTPERSOON *AN "IERLING Â¯

7ATER %CONOMIE %XPERT /PLEIDING 7/ %RVARING ONGEVEER JAAR 3TANDPLAATS .IJMEGEN #ONTACTPERSOON &REDERIK -ABESOONE Â¯

WWW ROYALHASKONING COM

/NTWERPER #IVIELE 4ECHNIEK /PLEIDING ("/ %RVARING MINIMAAL JAAR 3TANDPLAATS .IJMEGEN #ONTACTPERSOON "ERT "AKKER Â¯

3ENIOR %LEKTROTECHNICUS $RINK EN !FVALWATER /PLEIDING ("/ 7/ %RVARING MINIMAAL JAAR 3TANDPLAATS 2OTTERDAM #ONTACTPERSOON 2OB 3CHOTSMAN Â¯

3ENIOR 0ROJECTLEIDER $RINKWATER /PLEIDING ("/ 7/ %RVARING MINIMAAL JAAR 3TANDPLAATS 2OTTERDAM #ONTACTPERSOON 2OB 3CHOTSMAN Â¯

0ROJECTLEIDERS !FVALWATER /PLEIDING ("/ 7/ %RVARING MINIMAAL JAAR 3TANDPLAATS .IJMEGEN 2OTTERDAM !MSTERDAM EN 'RONINGEN #ONTACTPERSONEN "ERT "AKKER Â¯ EN &RANC VAN DER 7IELEN Â¯

0ROJECTMEDEWERKER EN 0ROJECTLEIDER /!3 /PLEIDING 7/ %RVARING Â¯ JAAR 3TANDPLAATS .IJMEGEN #ONTACTPERSOON !NDRm 6ISSER Â¯ 6OOR EEN UITGEBREIDE FUNCTIEOMSCHRIJVING ZIE WWW WERKENBIJROYALHASKONING COM +IJK BIJ DE DIVISIE 7ATER NAAR DE DIVERSE FUNCTIEOMSCHRIJVINGEN