H2o oktober 2016

Maandblad van Koninklijk Nederlands Waternetwerk

9

27 oktober 2016 49ste jaargang

h2owaternetwerk.nl THEMA

Afvalwater

BRUGWACHTERSHUISJES KRIJGEN EEN TWEEDE LEVEN DRINKWATER UIT AFVALWATER WILLEN WE DÁT DRINKEN? Slimme waterschappen Hoe innovatief is de oudste bestuurslaag?

ANTJE DEKKER

EN DE GEVOLGEN VAN HET NIEUWE KLIMAAT

ACHTER DE

COVER

2

Tekst Barbara Schilperoort | Fotografie Kees Hummel

WIE? Antje Dekker (61). Ze begon haar carrière als maatschappelijk werker in een Tilburgse volksbuurt, ging daarnaast filosofie studeren (uit passie) en later bedrijfskunde (uit nieuwsgierigheid). Rond haar 40ste stapte ze over naar leidinggevende functies bij lokale overheden (Veldhoven, Berkelland, Emmen). Totdat deze vacature voorbijkwam: secretaris-directeur van het (Midden-Brabantse) waterschap De Dommel.

“Van een waterschap wist ik niet veel meer dan de gemiddelde Nederlander die zich inleest voordat hij naar de stembus gaat voor de waterschapsverkiezingen. Maar de sollicitatiegesprekken waren zó leuk!” Zo kreeg ze de functie in januari 2016 en werd water een passie.

WAAR? Bij de waterkering van het Eindhovense Van Abbemuseum. Een onzichtbare wand die in een sleuf vlak onder de waterspiegel drijft en automatisch omhoogkomt als het waterpeil in de vijver (verbonden met de rivier de Dommel) stijgt. Ik bescherm museum en kunst tegen water, staat dan op de rand te lezen. De vorig jaar geplaatste wand kwam in juni dit jaar voor de eerste keer omhoog.

Dekker: “Deze zomer was kletsnat en de wateroverlast groot. Daarom hadden we deze foto op vele andere plekken in Brabant kunnen nemen. Bijvoorbeeld bij de ondergelopen kelders, de ondergelopen akkers en weilanden. In een derde van ons werkgebied liggen agrarische bedrijven; met 240 agrariërs zijn we individueel in gesprek over de schade die ze opliepen.

Of bij overstortplaatsen rond Eindhoven, Tilburg en Veldhoven, waar door hevige regens ruim 250 overstorten plaatsvonden, vijf keer zoveel als vorig jaar. Daardoor spoelde water van ondergelopen weilanden, inclusief de eventueel aanwezige mest en gewasbeschermingsmiddelen, de Dommel in. Het zuurstofgehalte in de rivier ligt ónder het vereiste peil, zodat we ook te maken kregen met vissterfte.”

WAT? Welkom in het nieuwe klimaat, opende NOS-weerman Gerrit Hiemstra op 2 juni zijn weerbericht. Hij noemde de bijbehorende beelden “voorbeelden van weersituaties die we waarschijnlijk in de toekomst vaker mee zullen maken.” Plensbuien, heftig onweer, natte ­winters… Dekker: “Natuurlijk zijn zulke toekomstscenario’s ook uitgangspunt van ons eigen Water­beheerplan voor de komende jaren. De urgentie om in actie te komen is deze zomer alleen maar toegenomen. We kunnen ‘water’ niet meer op de agenda van de lange termijn ­schuiven. Daarom gaan we met onze lokale en regionale partners op korte termijn opnieuw om tafel zitten. Er is een Landelijke werkgroep Waterschade Zuidoost Nederland met provincies, gemeenten, waterschappen, het ministerie van Infrastructuur en Milieu, banken, verzekeraars en bedrijfsleven. Universiteiten moeten ook meedoen. Samen moeten we innovatieve oplossingen bedenken, zoals deze waterkering bij het Van Abbemuseum.”

3

INHOUD NR9 OKTOBER 2016

Maandblad van Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW)

4 6 14 22 32 NR9-OKTOBER 2016

4 KNW EN H2O LANCEREN COMPLEET NIEUWE SITE 6 DE BRUGWACHTERS VERDWIJNEN; HUN HUISJES KRIJGEN TWEEDE LEVEN 14 KUNNEN WE WATER HALEN UIT AFVAL­ WATER? 22 MEMBRANEN: ALLES WAT U WILT WETEN OVER DEZE WONDER-TECHNIEK 32 HOE INNOVATIEF KAN DE OUDSTE ­BESTUURSLAAG ZIJN?

VASTE RUBRIEKEN 12 HOOGSTANDJE Historische dijklinie in ere hersteld 18 WATERNETWERK • Symposium waterkwaliteit opnieuw drukbezocht • Najaarscongres: Binnenlopen in het ­buitenland 28 WATERTECHNIEK • ‘Grote schep’ helpt sterkte dijk te bepalen • Aa en Maas start levering biogas aan bierbrouwerij 36 NEW BUSINESS • Fijnzeven populair op rioolwater­zuiveringen • Regenwater duurzame bron voor drinkwater?

40 HOOG WATER Wat gaat er gebeuren met de watertoren van Culemborg?

42 WATERWETENSCHAP • Wat betekenen klimaatverandering en ­vergrijzing voor de waterkwaliteit?

• Anammox-bacterie haalt stikstof uit ­afvalwater: een revolutie in de maak 46 VERDER OP H2O-ONLINE Overzicht van de nieuwste vakartikelen op h2owaternetwerk.nl

COLOFON Maandblad H2O, H2O-Online, Water Matters en H2O Video zijn uitgaven van Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) UITGEVER Monique­­ Bekkenutte (KNW) HOOFD­REDACTEUR Roel Smit ­ REDACTIE Peter Boorsma, Loes Elshof, Jaap Hoeve, Marloes ­Hooimeijer, Dorine van Kesteren, Charlotte L ­ eenaers, Hans Oerlemans, Sander Peters, ­Barbara S ­ chilperoort, Dorien ter Veld, M ­ artien Versteegh van Wijk, Nico van der Wel R ­ EDACTIEADRES Koningskade 40, 2596 AA Den Haag, e-mail: redactie@vakbladh2o.nl WEBREDACTIE Berber Bijma, Jaap Hoeve, Kees Jan van Kesteren, Hans Klip ­ REDACTIERAAD René Arninkhof, ­ ­ Matthijs van den Brink, Erwin de Bruin,Henk Dekker, H ­ enriëtte van Ekert, A ­lice Fermont, Roberta Hofman-­ ­ Caris, Joost Icke, ­ Warry Meuleman, Johan van ­ Mourik, Jos ­ Peters, Jan Post, Jan ­Roelsma, ­Joris Schaap, ­Peter Schipper, Marlies ­Verhoeven, Marie-José van de ­Vondervoort, Jason ­Zondag VORMGEVER ­ Ronald ­ Koopmans ­ BLADMANAGEMENT G ­ errit ­ Holtman ­ PRODUCTIE Hoeksjan R ­ edactie en ­Communicatie ­ADVERTENTIE/MEDIAVERKOOP: Cross Media Nederland, Bart de Wilde en Nick Konings, ­Nieuwe Haven 133, 3116 AC Schiedam, 010-7421020, e-mail: bart@crossmedianederland.com en ­nick@cross medianederland.com DRUK ­Senefelder Misset, Doetinchem A ­ BONNEMENTEN Secretariaat@vakbladh2o.nl

4

H2O/KNW: OOK DIGITAAL HET BESTE VOOR ELKE WATERPROFESSIONAL

NIEUWE WEBSITE H2O EN KNW H2O is een uitgave van Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW), het kennis- en kennissennetwerk voor Nederlandse waterprofessionals. Sinds kort hebben KNW en H2O één gezamenlijke website. Deze site biedt een schat aan informatie voor waterprofessionals.

• • • • •

Het laatste nieuws uit de watersector (dagelijks) Informatieve H2O-vakartikelen, geschreven door waterprofessionals De meest recente watervacatures (in samenwerking met watervacatures.nl) Al het nieuws over de vele activiteiten van KNW De complete agenda voor de watersector

Daarnaast kunt u op de site terecht voor ons archief met H2O-vakartikelen en eerder verschenen edities van H2O en van het kenniskatern Water Matters (in het Nederlands en in het Engels).

h2owaternetwerk.nl

ACHTERGROND

WATERSTAND: ELKE WEEK HET LAATSTE NIEUWS IN UW MAILBOX Wilt u op de hoogte blijven van het laatste nieuws uit de watersector?

Wilt weten over welke onderwerpen vakartikelen zijn geschreven door uw collega’s? Wat de laatste watervacatures zijn? Of welke activiteiten KNW organiseert?

Meld u dan aan voor de digitale nieuwsbrief ‘Waterstand’ (een uitgave van H2O en KNW).

De nieuwsbrief verschijnt elke week (op donderdag) en is een onmisbare informatiebron voor elke waterprofessional.

Tips voor de redactie van Waterstand? redactie@h2owaternetwerk.nl Adverteren in Waterstand of op de nieuwe website?

Cross Media Nederland adverteren@h2owaternetwerk.nl 010-7421020

Watervacature plaatsen? info@watervacatures.nl 06-12065758

NR9-OKTOBER 2016

5

6

OUDE GEBOUWTJES KRIJGEN EEN TWEEDE LEVEN

BRUGWACHTERHUISJES 2.0 Tekst Barbara Schilperoort | Fotografie Marcel Molle / Stichting Brugwachtershuisjes

Mannen kunnen er hun baard laten verzorgen. Wie verdrietig is, kan zich er een troostgedicht laten voorlezen.

Je kunt er ook terecht voor een expositie of muziekoptreden.

Of binnenkort misschien zelfs voor een overnachting. Nu steeds meer brugwachters naar centrale meldkamers verhuizen, krijgen hun huisjes nieuwe bestemmingen.

Brugwachtershuisje op de Utrechtse Vaartserijnbrug.

Op de rechterpagina een kijkje in de kapperszaak die in het huisje gevestigd is

A

A N

ederland telt zo’n 2.600 bruggen. Daarvan zijn er 1.353 beweegbaar, waarvan 270 op afstand bedienbaar (volgens gegevens van Rijkswaterstaat uit 2011).

Dat worden er steeds meer.

De provincie Noord-Holland is bijvoorbeeld van plan om binnen afzienbare termijn 80 bruggen op afstand bedienbaar te maken. Een snelle doorvaart voor de schepen en minder oponthoud voor het wegverkeer zijn het doel. De brugwachter 2.0 is er een zonder huisje.

Vanuit een centrale meldkamer houdt hij via monitoren en computers zicht op zijn bruggen.

Zodoende komen door het hele land steeds meer brugwachterhuisjes leeg te staan. Leeg is overigens een betrekkelijk begrip. Want vaak is nog wel veel apparatuur aanwezig, nodig voor de afstandsbediening en in geval van nood, als een technische storing plaatsvindt.

Of als het op dat traject erg druk is en alsnog een brugwachter de brug moet bemannen.

HARP Het lege brugwachtershuisje op de Lage Erfbrug over de Schie in Delfshaven >

NR9-OKTOBER 2016

ACHTERGROND

‘Brugwachtershuisjes zijn vaak zorgvuldig ontworpen’

7

8 Foto SKVR

Foto Lotti Hesper

Het brugwachtershuisje op de Lage Erfbrug over de Schie in Delfshaven. Het huisje doet dienst als expositieruimte voor amateurkunstenaars uit de buurt, voor Rotterdamse fotografen en als minipodium voor muziekoptredens

trok de aandacht van Lotti Hesper. Door middel van kunstprojecten werkt de cultureel ondernemer mee aan het verfraaien van verwaarloosde stukken stad. Na twee jaar praten en lobbyen kreeg ze de sleutel.

Inmiddels doet het brugwachtershuisje dienst als expositieruimte voor amateurkunstenaars uit de buurt, voor Rotterdamse fotografen en als minipodium voor muziekoptredens.

Foto Gerard de Bruin

Lotti Hesper: ‘We hebben inmiddels een database van mensen en ideeën’

Dit project betekende ook de start van de Stichting Brugwachtershuisjes met als doel het vinden van een nieuwe bestemming voor verlaten brugwachtershuisjes. “Brugwachtershuisjes zijn vaak zorgvuldig ontworpen huisjes op markante plekken in een stedelijke of ­landelijke omgeving. Leegstand betekent al gauw verloedering. Daarom verdienen ze een andere, ­nieuwe functie”, aldus directeur Lotti Hesper. “De stichting verzamelt kennis, doet projecten en beheert huisjes. Samen met vele vrijwilligers en freelancers werken we aan een compleet overzicht van alle brugwachtershuisjes. We inventariseren waar noodbediening aanwezig is, of er slagbomen staan (die beperken uit veiligheidsoverwegingen de gebruiksmogelijkheden), of achterstallige onderhoudswerkzaamheden moeten plaatsvinden, welke ideeën buurtbewoners over een nieuwe bestemming hebben, overleggen met eigenaren (gemeenten, provincies en een enkel waterschap) over hergebruik.”

De provincie Zuid-Holland wil een aantal brugwachtershuisjes aan de stichting in beheer geven. “Wij selecteren een deskundige partner voor het beheer en onderhoud. Hopelijk gaan die plannen door. Dan kunnen we concrete projecten invullen. We hebben inmiddels een database van mensen en hun ideeën. Zo wil een harpiste een huisje gebruiken als studio.”

BEREN EN BERGEN Verkeer over het water en over de weg heeft prioriteit. Eigenaren van brugwachtershuisjes denken vooral aan de daarvoor vereiste techniek. Een mogelijke nieuwe bestemming moet ‘landen’ in de organisatie. Eerst is intern draagvlak nodig, dan moet een inventarisatie van de mogelijkheden plaatsvinden. Welke bouwkundige aanpassingen zijn bijvoorbeeld nodig om in een huisje ook culturele activiteiten te organiseren? Hoe zit het met de toegankelijkheid?

Met de veiligheid? Is achterstallig onderhoud nodig? Is het mogelijk om de nodige bedieningstechniek van een publieksfunctie te scheiden of daarin te integreren? Vervolgens moet ook het bestemmingsplan nog worden aangepast.

Dat zijn de beren en bergen op weg naar een nieuwe bestemming van oude brugwachtershuisjes. “Lobbyen en praten. Het is steeds weer een uitdaging om uit te zoeken wie je in een

ACHTERGROND organisatie het beste kunt benaderen. Wie openstaat voor nieuwe ideeën. En waar geld beschikbaar is”, zo heeft Lotti Hesper ervaren.

CUTS AND CAFEINE Tien vierkante meter. Zo groot is de kapperszaak van Monsieur Moustache, oftewel Pascal Bannink. Sinds een aantal maanden huist op de benedenverdieping van het brugwachtershuisje op de Utrechtse Vaartserijnbrug. Op de bovenverdieping kunnen mannen baard- en haarverzorgingsproducten aanschaffen, die Jasper van Impelen aan de overkant van de kade eigenhandig produceert.

‘Cuts and Cafeine’ heet het eigentijdse concept van dit brugwachtershuisje uit 1931. Want je kunt er ook terecht voor een kop koffie.

Brugwachtershuisje op de Utrechtse Vaartserijnbrug

Vanwege het toenemend verkeer tussen het Ledig Erf en de Rivierenwijk is de houten brug destijds vervangen door deze betonnen constructie aan de Ooster­ kade. De kademuren, de trap naar de kade, de brugkelder en de betonnen landhoofden horen ook bij het oorspronkelijke ontwerp. Het huisje stond jarenlang leeg, was zelfs genomineerd voor sloop, werd eind jaren tachtig gekraakt, maar is een tweede leven begonnen.

Het belandde op de gemeentelijke monumentenlijst en is geheel in de originele kleuren gerenoveerd: grijze pleister met een opvallende rasterprint, een lichtgroen geverfde metalen deur, kleine rode scheepsraampjes aan de kant van de Vaartse Rijn en aluminiumkleurige kozijnen aan de brugzijde. Het gebouwtje is een tijd in gebruik geweest als piepklein brugmuseum, ingericht door de Dienst ­Stadsbeheer van de gemeente. Later deed het korte tijd dienst als koffiebar en (pop)podium.

“Dit pandje is een monument, dus gelden regels voor de manier waarop we onze winkel en kapperszaak mogen ­inrichten. Verder ondervinden we geen hindernissen. De NR9-OKTOBER 2016

gemeente Utrecht is blij met deze nieuwe invulling”, aldus Van Impelen.

WAAR WACHT JE OP? Het idee voor ‘Waar wacht je op’ ontstond tijdens een Stadscafé in Zwolle over het herbestemmen van ruimten die niet meer in gebruik zijn. “We vinden het belangrijk dat door de programmering de oude sociale functie van de brugwachtershuisjes als ontmoetingsplek in de openbare ruimte terugkomt”, aldus de initiatiefnemers Gooitske Zijlstra en Anne Marth Kuilder. Vele partijen doen inmiddels mee: horeca, cultuur, (creatieve) ondernemers, sport, kunst, ­ ­architectuur.

Op Burendag werden de buren van de huisjes uitgenodigd om langs te komen en verhalen en ideeën te delen. Tijdens het project ‘Kant en Wal’ ontmoetten twee onbekenden elkaar in een brugwachtershuisje en kregen ze een uur de tijd om elkaar te leren kennen. Het was zo’n succes dat er voor de deelnemers later een reünie is georganiseerd.

Afgelopen zomer nam de provinciale ‘Dichter bij Overijssel’ Boudewijn Betzema zijn intrek in het Schoenkuipenbrughuisje. Hij schreef er troostgedichten voor wie daar b ­ ehoefte aan had: “Ik heb oog voor opgedroogde tranen. Troostrijk zijn, is mijn specialisatie.” Wie bij hem op bezoek ging, terwijl er al iemand binnen zat, moest soms even wachten.

AMSTERDAMSE HOTELSUITES? Amsterdamse bruggen zijn eigendom van de gemeente. Het Amsterdamse waterbedrijf Waternet is verantwoordelijk voor het bedienen ervan, heeft de brugwachters in dienst en organiseert de centrale afstandsbediening. Vanaf 2020 bedient Waternet 60 bruggen en sluizen vanuit een centrale.

Dat ook de hoofdstedelijke bruggen op afstand bedienbaar zouden worden, was al jaren geleden bekend. Daarom nam de gemeenteraad al in 2009 een motie aan waarin men het college van burgemeester en wethouders opdroeg suggesties te verzamelen voor hergebruik van de 28 leegkomende brugwachtershuisjes.

“Want,” zo stelden PvdA-gemeenteraadsleden Hetti Willem­ se en Sabina Gazic destijds, “als de karakteristieke en soms zelfs monumentale bouwwerken leeg komen te staan, kunnen ze snel verloederen. Het gevaar bestaat dat stadsdelen uiteindelijk besluiten ze af te breken. Dat vinden we jammer.”

Uit de diverse initiatieven die destijds zijn binnengekomen, kwam de hotelfunctie als meest aantrekkelijke uit de bus, en dan in het bijzonder het initiatief van het Lloyd Hotel voor >

9

ACHTERGROND

10

Foto Lex de Lang

Foto Gerard de Bruin

alle 28 huisjes tegelijk. “Het bewaren en in ere h ­ erstellen van de authentieke uitstraling van alle huisjes is ­eenvoudig te realiseren, waardoor de brugwachtershuisjes als c­ ollectie een blijvende meerwaarde hebben,” aldus de gemeentewoordvoerder. Bovendien wil het Lloyd Hotel de brugwachtershuisjes ook openstellen tijdens culturele evenementen, zoals Open Monumentendag, hotelnacht, de dag van de ­architectuur, het Amsterdam Light festival en andere lokale initiatieven.

“Behoud deze architectonische parels voor Amsterdammers, als: woonruimte, schrijvershuisje, atelier, vergader­ ruimte, huis van de buurt, muziekstudio, galerie, hengelsportwinkel, studieruimte, kantoor, expositieruimte of meditatieplek,” zo luidt de petitie tegen het hotel-voorstel.

De initiatiefnemers worden gesteund door SP-gemeenteraadsleden. Zij zijn tegen de monocultuur van het Amsterdamse hotelwezen en wijzen op de recent ingevoerde hotelstop voor de stad.

OP DE FIETS De Atlantikwall, Landgoederenzones, de Romeinse grens­ linie, de Waterdriehoek (Biesbosch, Kinderdijk, Dordrecht), de Oude Hollandse Waterlinie, het eiland Goeree-­Overflakkee én de trekvaarten. Dat zijn de zeven erfgoedlijnen die het cultuurhistorische landschap van de provincie Zuid-Holland

bepalen. Het zijn zichtbare restanten van de provinciale geschiedenis. De provincie wil, samen met andere partijen, deze erfgoedlijnen verder beschermen, benutten en ontwikkelen.

Om voorbijgangers te informeren over de bijzondere geschiedenis van de trekvaarten en ze tegelijkertijd enthousiast te maken over de kwaliteiten en mogelijkheden van de bijbehorende brugwachtershuisjes, heeft de Stichting Brugwachtershuisjes ‘informatievensters’ ontworpen met beelden en teksten over verleden, heden en toekomst.

Bovenlangs staan soms intrigerende dichtregels te lezen: ‘Ik sta hier, waar drijf jij?’ (Oostpoortbrug in Delft), ‘Een brug, je moet ervoor openstaan’ (Ooievaarsbrug, Schiedam), ‘Verliefd op de Geestbrug’ (Geestbrug, Rijswijk). Die laatste woorden verwijzen naar het verhaal van een stel dat elkaar tijdens een plensbui op de brug leerde kennen.

De romantiek van de brugwachter die bereidwillig met zijn schippers meefietst om de volgende brug te openen, verdwijnt. De brugwachter 2.0 huist in een centrale meld­ kamer. Zijn verhalen worden verzameld en gebundeld. Zijn oude brugwachtershuisjes krijgen een nieuwe invulling in een 2.0 variant. Met bijbehorende nieuwe verhalen. | www.brugwachtershuisjes.nl

Foto Gerard de Bruin

Links: brugwachtershuisje op de Geestbrug in Rijswijk.

Boven: brugwachtershuisje op de Oude Willemsspoorbrug Rotterdam.

Rechts: brugwachtershuisje op de Reineveldbrug Delft

MC2015-009

Nieuwe ammonium analyser voor AWZI / RWZI

Liquiline System CA80AM: eenvoudig en betrouwbaar Eindelijk: een eenvoudige online ammonium analyser voor uw afvalwaterzuivering die meet volgens dezelfde ISO-norm als uw kuvettentest.

• Het verschil met de kuvettentest? Een keramisch filtratiesysteem dat altijd kraakhelder filtraat levert.

• Maximaal zelfreinigend effect door pendelende kettingmontage.

• Onderhoudsvriendelijk, slechts eens per kwartaal heeft het systeem onderhoud nodig.

Ook andere afvalwatersensoren aan te sluiten Ammonium is één belangrijke kwaliteitsparameter die met de Liquiline System CA80AM gemeten wordt, maar er kunnen eenvoudig ook andere Memosens analysesensoren op worden aangesloten.

Door ook deze parameters te meten kan uw biologische afvalwaterzuivering optimaal aangestuurd worden.

Voor meer informatie: www.nl.endress.com/liquiline_ca80am

Liquiline System CA80AM: colorimetrische ammonium analyser met mogelijkheid voor additionele Memosens AWZI sensoren

Keramisch filtratiesysteem zorgt voor kraakhelder filtraat

Endress+Hauser BV Postbus 5102 1410 AC Naarden

Tel: (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

Uitmuntend in nivometing Swiss Quality dataloggers Zeer duurzame nivodataloggers, voor grondwater, afvalwater en riooloverstort met een uitstekende data zekerheid.

Dataloggers voor waterstand Nivo en geleidbaarheid datalogger CTD • Nauwkeurigheid / Bereik geleidbaarheid ± 1% max. / 0,2...200 mS/cm • Nauwkeurigheid / Bereik temperatuur ± 0,1 °C / -10…40 °C • Nauwkeurigheid / Bereik waterstand ± 0,02 %FS max. / 5…200 m • Toepassingen Monitoring van waterstand en waterkwaliteit

en temperatuur GSM Modemlogger

•

Autonoom

• Multi parameter logger

•

Eenvoudig in gebruik

• Data overdracht via E-Mail, FTP

•

Batterijlevensduur

of SMS • Multi functioneel

tot 10 jaar •

· Zoet water

• Batterijlevensduur tot 10jaar

· Zout water

• Eenvoudige installatie • Gratis installatie- en datasoftware • Geen serverabonnement nodig voor uw eigen data

Toepassingen:

· Afvalwater •

Leverbaar in RVS, hastelloy en titanium

•

Ook beschikbaar met geïntegreerde luchtdrukcompensatie (DCX22AA)

keller-holland.nl

12

Fort Asperen, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie

O

HOOGSTANDJE

H2

HISTORISCHE DIJKLINIE IN ERE HERSTELD Dit jaar was een deel van de Nieuwe Hollandse Dijklinie toe aan een grondige opknapbeurt. De 23 kilometer lange Diefdijklinie tussen Gorinchem en Everdingen is versterkt en weer klaar voor de toekomst. Het roemruchte verleden is daarbij niet uit het oog verloren.

Eind vorige maand vond de feestelijke opening plaats bij de gerestaureerde loopgraven bij fort Asperen.

Tekst Charlotte Leenaers | Fotografie Marcel Molle

Gerestaureerde loopgraven en de in ere herstelde geschutskoepel (kazemat)

Sluis bij Fort Asperen

13 Negentiende eeuw herleeft bij Asperen

De Diefdijklinie is in de dertiende eeuw aangelegd als dwarsdijk om Zuid-Holland te beschermen tegen Gelders water. Vanaf de negentiende tot het midden van de t­ wintigste eeuw was de Diefdijklinie bovendien een cruciaal onderdeel van Nieuwe Hollandse Waterlinie. Diverse forten – fort E ­ verdingen, fort Asperen –, bunkers kazematten en groepsschuilplaatsen herinneren aan die tijd.

De eeuwenoude Diefdijklinie functioneert nog steeds als een primaire waterkering. En dat zo’n historische dijk op een gegeven moment aan een flinke opknapbeurt toe is, zal geen verbazing wekken. Een mooie gelegenheid voor de samenwerkende overheden om de dijk weer hoogwaterveilig te maken, om een aantal historische, militaire objecten te restaureren en om de verkeersveiligheid aan te pakken. “Het project is zo succesvol geweest omdat de betrokken provincies, de wegbeheerders, het waterschap en de buurtgemeentes in staat waren om op het juiste moment knopen door te hakken. Anders hadden we dit niet voor elkaar gekregen”, zegt Bastiaan Heutink, projectmanager van waterschap Rivierenland.

Om de dijk te versterken zijn de binnen- en buitendijkse stabiliteit aangepakt en zijn maatregelen genomen om de waterdichtheid te verbeteren. Goedkope grondbermen of de wat duurdere damwandconstructies zijn daarvoor de geëigende methoden. “Grondbermen zouden door hun ruimtebeslag afbreuk doen aan de landschappelijke waarde van het gebied. De fraaie wielen – doorbraakgaten die honderden jaren geleden zijn ontstaan na een dijkdoorbraak - , de laaggelegen ­karakteristieke dijkwoningen en het uitzicht over de Linge konden alleen in stand b ­ lijven als ook geïnvesteerd zou worden in de duurdere damwanden. Op die locaties hebben we daarom de stabiliteit verbeterd door lange damwanden in de dijk aan te brengen. Om piping (zand dat onder de dijk doorspoelt, red.) tegen te gaan hebben we zand in de dijk

NR9-OKTOBER 2016

ontgraven en vervangen door waterdichte klei of zijn met damwanden kwelschermen in de dijk gebouwd. “Om te voorkomen dat het verleggen van kabels en leidingen oponthoud zou veroorzaken, hebben we die al van te voren naar een nieuw tracé buiten het werkgebied gebracht.”

Al tientallen jaren liggen langs de Diefdijk­ linie restanten van bunkers, kazematten en forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

“Vaak is er niet meer te zien dan onbestemde hopen grond die overwoekerd zijn door onkruid en zijn de restanten beschadigd geraakt door overijverige landbouwtrekkers.”

De laatste jaren zijn al verschillende bunkers en forten opgeknapt. In dit werk aan de dijk zijn achttien militaire objecten vrij gegraven en opgeknapt. “Door dit precisiegraafwerk tegelijk uit te voeren met het versterken van de dijk, hebben omwonenden maar één keer te maken met overlast door graafmachines.”

Zo zijn vier batterijopstelplaatsen gerestaureerd en zijn aan de hand van historische ­tekeningen loopgraven gereconstrueerd.

“Maar het pronkstuk is toch wel het herstel van de koepelkazemat in Asperen. De giet­ ijzeren koepel was in de Tweede Wereldoorlog meegenomen door de Duitsers en is nu vervangen door een compleet nieuw exemplaar.”

Vanuit de omwonenden was er het verzoek om ook iets te doen aan de verkeersveiligheid op de dijk. Het toegenomen vrachtverkeer veroorzaakte op de smalle, bochtige dijk steeds vaker gevaarlijke situaties. Om scholieren en andere fietsers een veilige route te bieden zijn sommige delen van de dijk nu verboden voor vrachtverkeer. Ook zijn er verkeersdrempels aangelegd en is de dijk hier en daar versmald om zo de snelheid uit het verkeer te halen. “We zien nu ook een toeloop van dagjesmensen die op de fiets een kijkje gaan nemen bij de bezienswaardig­ heden langs de dijk. Ook voor deze mensen is het nu een stuk veiliger.”

14

WATER HALEN UIT AFVALWATER EN WILLEN WE DAT DAN DRINKEN? Tekst Marloes Hooimeijer | Beeld iStockphoto

A

A

ACHTERGROND THEMA

Afvalwater

Stedelijk afvalwater biedt niet alleen kansen voor het terugwinnen van grondstoffen, maar ook voor het terugwinnen van het water zelf. Dat gebeurt echter nog maar zelden, terwijl een tweede leven in industrie en glastuinbouw prima mogelijk is. En wie weet drinken we ooit zelfs gezuiverd afvalwater, zoals onze zuiderburen, want is dat echt een vies idee?

H

ergebruik van stedelijk afvalwater is technisch gezien prima mogelijk, zo stelt ­Jules van Lier, hoogleraar afvalwaterzuivering aan de TU Delft. In droge gebieden in onder meer Israël, de VS, Namibië en Australië doen geavanceerde ­waterstations al jarenlang goede zaken om er via hergebruik van afvalwater de watervoorziening op peil te houden.

Het gaat om combinaties van membraanfiltratie en biologische zuivering. Het gezuiverde water is van hoge kwaliteit en wordt gebruikt voor irrigatie, maar ook als aanvulling van de (ondergrondse) drinkwaterbronnen. In Namibië wordt het water zelfs direct na zuivering als drinkwater gebruikt, omdat ze daar geen andere nabije drinkwaterbron hebben.

Van Lier: “Ook in landen als Jordanië en Tunesië winnen ze al decennialang water terug uit stedelijk afvalwater. Al doen ze dat daar met low cost-technieken, zoals stabilisatievijvers.

Dit water is van voldoende kwaliteit voor irrigatie van specifieke gewassen zoals veevoer, boomgewassen, fruit en olijven bijvoorbeeld, en industriële gewassen” INDUSTRIEWATER In Nederland hebben we water genoeg en is er in principe geen noodzaak tot waterhergebruik. Van Lier: “We gebruiken slechts 10 procent van ons hernieuwbaar water.” Maar dat wil volgens hem nog niet zeggen dat het voor ons land geen meerwaarde zou kunnen hebben.

Hij ziet vooral mogelijkheden voor het opwerken van afvalwater tot industrieel proceswater en voor toepassing in de glastuinbouw.

Van die eerste variant is Dow Terneuzen een bekend voorbeeld. Dat bedrijf gebruikt in zijn processen gezuiverd huishoudelijk afvalwater in plaats van zoet grondwater.

En zo zijn er meer mogelijkheden: “Het is natuurlijk een raar verhaal dat voor de processen in papierfabrieken nog altijd grondwater wordt gebruikt, terwijl je afvalwater met relatief eenvoudige technieken naar het juiste kwaliteitsniveau kunt opwerken. Het water hoeft niet van topkwaliteit te zijn, we hebben het hier immers over non-food; we eten geen papier.”

Vooralsnog ontbreekt de drijfveer om hergebruik in de industrie grootschaliger toe te ­passen, > NR9-OKTOBER 2016

15

16

maar Van Lier verwacht dat dat verandert als er uiteindelijk wetgeving komt die bepaalt dat waterschappen microverontreinigingen uit stedelijk afvalwater moeten verwijderen. “Dat wordt een kostbare zaak. Maar je kunt twee vliegen in één klap slaan als je het opwerkt tot proceswater. Door membraanfiltratie toe te passen houd je enerzijds een stroom gezuiverd proceswater over en anderzijds een geconcentreerde reststroom, waaruit je veel makkelijker dan bij een grote dunne stroom microverontreinigingen kunt verwijderen en componenten kunt terugwinnen.”

EUROPESE RICHTLIJNEN Zeker in sommige ZuidEuropese gebieden is water schaars en kan hergebruik een oplossing zijn. Voor de landbouw bijvoorbeeld, verantwoordelijk voor ruim 30 tot soms zelfs 80 procent van het watergebruik. Om lidstaten verder op weg te

GLASTUINBOUW Strategieadviseur Bas van Eijk van Evides gelooft ook dat door “combinaties te maken” hergebruik van afvalwater meerwaarde kan bieden in de keten. “We moeten ons niet alleen op het water zelf focussen, maar op de problemen die ermee aangepakt kunnen worden.”

Als voorbeeld geeft hij de glastuinbouw, waar hergebruik kan bijdragen aan het verminderen van de lozing van afvalstoffen op het oppervlaktewater. Strengere regelgeving kan die impuls geven, niet de prijs van het gerecyclede water: “Het gietwater is maar enkele procenten van de totale kosten. Investering in extra zuiveringstechniek en leidingen staat niet in verhouding tot de 1 euro per kuub die ze nu kwijt zijn.”

helpen met dit thema, werden voor de zomer Europese richtlijnen gepubliceerd rond waterhergebruik. Het gaat om de G ­ uidelines on Integrating ­Water Reuse into Water Planning and Management in the context of the WFD. De ­bedoeling is dat er op Europees niveau ook nog minimale

Van Lier ziet eveneens heil in regulering: “Het Westland is sterk verzilt door het oppompen van ziltig grondwater. Tuinders gebruiken dit grondwater nadat ze het zelf ontzout hebben. Een waterschap dat verzilting tegen wil gaan, kan tuinders verbieden grondwater op te pompen. Gezuiverd effluent is dan een alternatief. Aangezien de glastuinbouwgebieden vaak dicht bij stedelijk gebied liggen, moet dit mogelijk zijn.” (Zie ook het kader Tuinders verzamelen afvalwater voor hergebruik).

Voor hergebruik van stedelijk afvalwater in de landbouw, ziet de Delftse hoogleraar overigens weinig toekomst: “Omdat er in Nederland door het hele jaar regen valt, hoeft er slechts zelden te worden geïrrigeerd.”

kwaliteitseisen worden vastgesteld voor gezuiverd afvalwater voor agrarisch gebruik (irrigatie) en voor opslag, als kunstmatige aanvulling van grondwaterlichamen. Nu hanteren de lidstaten nog hun eigen normen.

RINEW In het project RINEW, dat staat voor Rotterdam Innovative Nutrients Energy and Watermanagement, werkt Evides samen met waterschappen en gemeente een kansrijk businessmodel uit voor terugwinning van nutriënten, energie én water uit stedelijk afvalwater. Bij voorkeur lokaal te benutten. “Het is mooi als teruggewonnen water op die manier zijn waarde krijgt als extra product in een circulaire economie, waarin fosfaat, stikstof, cellulose en humuszuren uit afvalwater worden teruggewonnen”, aldus RINEW-projectleider Han van de Griek, werkzaam als procestechnoloog bij Evides.

De RINEW-onderzoeksinstallatie is eerst getest in de afvalwaterzuiveringinstallatie Har­ naschpolder en vervolgens overgeplaatst naar Rotterdam. Van de Griek: “In ons project gebruiken we een batterij zuiveringstechnieken achter elkaar. Het zijn allemaal bestaande technieken; alleen de toegepaste keramische membraanfiltratie is nog vrij nieuw. Keramische membranen zijn het beste bestand tegen de sterke vervuiling door het afvalwater.”

De installatie is uitstekend in staat schoon water terug te winnen, zegt hij: 4 kuub per dag.

Het wordt gebruikt voor irrigatie op de stadsboerderij. “De techniek werkt”, benadrukt ook zijn collega Van Eijk. “De volgende stap is er een concurrerend product van te maken, waarin energieverbruik – nu nog hoog – en alle handelingen die nodig zijn in verhouding staan tot de opbrengst.”

Door dit als waterschappen en drinkwaterbedrijven in de waterketen op te pakken, kunnen volgens Evides mooie lokale en innovatieve projecten tot stand komen. Van Eijk:

ACHTERGROND “Burgemeester Aboutaleb plaatste RINEW bij de opening vorig jaar december in een wereldwijde context, als voorbeeldproject.” Van de Griek: “Het liefst zou ik nog meer voorbeelden zien. Samen met waterschappen hebben we veel kennis op zuiveringsgebied, dus waarom geen Nederlands prestigeproject op het gebied van lokaal hergebruik van afvalwater?”

DRINKWATER En drinken we in Nederland straks ook afvalwater? “Het flauwe antwoord op die vraag is: dat doen we eigenlijk al!”, zegt Stijn Brouwer, onderzoeker bij KWR Watercycle Research Institute en medeauteur van het Europese onderzoeksrapport Trust in Water Reuse. “Kijk, de hoeveelheid zoetwater op onze planeet is al eeuwenlang constant en gaat alsmaar rond, via de lucht, de bodem en het oppervlaktewater. Terwijl op het ene punt in de rivier gezuiverd rioolwater wordt geloosd, vindt even verderop in diezelfde rivier winning voor drinkwater plaats.”

Van de Griek: “Weet je dat de Maas in de droogste periodes voor een groot deel uit gezuiverd afvalwater bestaat?”

TUINDERS VERZAMELEN AFVALWATER VOOR HERGEBRUIK In de glastuinbouw is het al gebruikelijk het eigen afvalwater te hergebruiken.

In het verlengde daarvan hebben partners rond een glastuinbouwgebied in

Maar de directe productie van drinkwater uit effluent zien ze niet snel gebeuren. Hoogleraar Van Lier evenmin: “Er moet wel een heel goede reden zijn om je die discussie op de hals te halen als je gezuiverde afvalwater het ook voor andere doeleinden kunt gebruiken.” Een discussie die natuurlijk alles te maken heeft met de zogenaamde yuck factor die er bij het publiek omheen hangt: ze vinden het een vies idee om water te drinken dat is teruggewonnen uit afvalwater.

Brouwer: “Feitelijk is het technologisch zuiveren van afvalwater tot drinkwater niets anders dan het verkleinen van de zuiveringsloop, het versnellen van een natuurlijk proces. Maar mensen associëren water nu eenmaal liever met puur en natuur.”

Vanuit dat oogpunt bezien, pakken ze het in het Belgische Koksijde volgens hem slim aan.

Een deel van het gezuiverde afvalwater van de kustplaats wordt in het pompstation Torreele verder voorgezuiverd, waarna het wordt geïnfiltreerd in de duinen en tot slot wordt nagezuiverd tot drinkwaterkwaliteit. “Het water krijgt weer een natuurlijke uitstraling doordat het wordt opgepompt uit de duinen.”

PUBLIEKE ACCEPTATIE Voor de publieke acceptatie is het goed hergebruik van afvalwater “op een zo laag mogelijk niveau te introduceren”, stelt Brouwer op basis van zijn onderzoek. “Eerst voor de industrie, dan voor irrigatie van parken, vervolgens voor land- en tuinbouw, en het zo stapje voor stapje dichter naar huishoudens brengen. En ze vooral ook laten participeren in het hele traject daarnaartoe, in plaats van ze voor een voldongen feit te plaatsen.”

Een andere factor van belang is vertrouwen in waterbedrijven en instanties die de waterkwaliteit monitoren. “In Italië bijvoorbeeld, durven boeren het gezuiverde water niet voor irrigatie te gebruiken omdat ze de overheidsinstanties wantrouwen die de kwaliteit moeten bewaken.

Ze zijn bang dat niemand hun producten meer wil kopen. Ik heb het niet onderzocht, maar ik denk dat we op het punt van vertrouwen in Nederland wel een streepje voor hebben op veel andere landen.”

En dan tot slot nog een idee van Van Eijk: “De term afvalwater helpt ook niet echt in de publieke acceptatie, misschien kunnen we die beter omdopen. Tot water uit alternatieve bron bijvoorbeeld.” | Het rapport ‘Trust in Water Reuse’ is te downloaden via www.demoware.eu NR9-OKTOBER 2016

Bleiswijk, waaronder het hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard, het ­initiatief genomen tot het ­project AquaReUse (www.aquareuse.nl). Al het afvalwater van de glastuinbouwbedrijven wordt centraal verzameld en in een speciaal hiervoor ontwikkelde i­nstallatie gezuiverd tot gietwater dat voldoet aan de kwaliteitseisen van de tuinders.

17

18

KORT

NIEUWS

KONINKLIJK BEZOEK OP BELGISCH-NEDERLANDS WATERSYMPOSIUM Koning Willem-Alexander en de ­Belgische koning Filip zijn op woensdagochtend 30 november aanwezig tijdens het plenaire gedeelte (vanaf 14.45 uur) van het tweede grensoverschrijdende Belgisch-­Nederlandse Watersymposium. Het koninklijk bezoek past in het

officiële staatsbezoek dat de Belgische ­koning en zijn vrouw Mathilde eind november aan Nederland brengen.

Het symposium wordt gehouden in Eindhoven en georganiseerd door het Vlaams Kenniscentrum Water (Vlakwa), de Stichting Kennisuitwisseling Industriële Watertechnologie (SKIW) en Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW).

Thema van het symposium is ‘Robuuste watersystemen en circulaire economie, wat is uw water of dat van uw buurman waard?’

De Europese innovatieprogramma’s voor 2018-2020 zijn in voorbereiding. Daarom is dit hét moment voor ondernemingen en kennisinstellingen om samen met de overheid de krachten te bundelen en grensoverschrijdende samenwerking op te zetten. Het watersymposium is gericht op matchmaking tussen de Belgische en Nederlandse deelnemers om zo concrete gezamenlijke projecten te initiëren en kennis uit te wisselen. De deelnemers aan het symposium zijn industriële procestechnologen, watertechnologen, water- en utility­managers en vertegenwoordigers van de toeleverende industrie. Het programma bestaat uit een plenair deel en twee rondes parallelle sessies en wordt afgesloten met een borrel.

Voor meer informatie: SKIW, Johan Van Mourik, jwg.van.mourik@hetnet.nl www.h2owaternetwerk.nl

KNW-SYMPOSIUM WATERKWALITEIT OPNIEUW DRUKBEZOCHT Voor de derde keer hield Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) een drukbezocht symposium ‘Waterkwaliteit op de kaart’. Op donderdag 6 oktober gingen waterprofessionals in Amersfoort in gesprek met andere partijen die invloed hebben op die waterkwaliteit, zoals ‘gewone’ burgers, de agrarische sector en vele anderen.

Voorafgaand aan het symposium, dat was georganiseerd door de KNW-themagroep Waterkwaliteit, waren een kleine twintig specialisten in waterkwaliteit op vrijwillige basis en op persoonlijke titel al vrienden aan het maken geweest in een tot dan toe nog wat onbekende wereld. De opbrengst van deze inspanning was een bundel met soms verrassende essays en interviews, die voor de deelnemers aan het symposium beschikbaar was.

Het boekje getiteld ‘Nieuwe vrienden; inspiratie voor de Delta-aanpak Waterkwaliteit’ wordt aangevuld met de bevindingen uit het symposium en in november meegegeven aan de bestuurlijke conferentie ‘Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater’.

Het boekje is te downloaden via de nieuwe website van KNW/H2O. www.h2owaternetwerk.nl Een boekje vol bijzondere verhalen van en over ‘nieuwe vrienden’ van de waterprofessionals

Peter Schipper (KNW-themagroep Waterkwaliteit) opent het derde symposium ‘Waterkwaliteit op de Kaart’ Paneldiscussie in de ochtend. Vanaf links: Bert de Groot (boer en hoogheemraad van hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden), Birgit Mertens (farmaceutisch bedrijf Johnson & Johnson), Aaf Verkade (adviseur Stadsgrachten) en Lambert Verheijen (dijkgraaf waterschap Aa en Maas)

Zoals altijd bij KNW was er volop gelegenheid om te netwerken

WATERNETWERK

NIEUWS UIT HET NETWERK VAN WATERPROFESSIONALS

KENNIS DELEN BIJ PLATFORM WATER VALLEI EN EEM Foto Benno Wonink

AIWW 2017: CALL FOR CASES De organisatie van de Amsterdam ­International Water Week (AIWW) roept professionals en leiders in de watersector op cases in te sturen voor AIWW 2017. Het thema is The New Water Era: Creating a circular and resilient water environment in high-density living areas.

Vanaf links: Wendy Francken, Bert Palsma en Hans van Daalen (voorzitter PWVE) drinken ‘Hemelswater’, een biertje gemaakt van regenwater

Het Platform Water Vallei en Eem hield op 1 september zijn jaarlijkse bijeenkomst, waar weer volop kennis werd gedeeld. Daarbij werd niet alleen naar de eigen regio, maar ook naar partijen van buiten gekeken en geluisterd.

Zo stelde Wendy Francken, directeur van het Belgische Vlario (kenniscentrum voor de riolering en afvalwaterzuivering), de vraag waarom er in Nederland nog geen wetgeving is over het afkoppelen van ‘hemelwater’, zoals in België. Ze bracht haar eigen bier mee, Hemelswater, gemaakt van regenwater.

Jori Hoving van Operatie Steenbreek inspireerde om op regionaal en lokaal gebied aan de slag te gaan met het vergroenen van de steden en dorpen om wateroverlast tegen te gaan.

In het tweede gedeelte van de middag was er aandacht voor het gezamenlijke project: klimaatverandering. Janette Bessembinder van het KNMI zorgde voor de nodige bewustwording. Het KNMI heeft onderzocht wat de klimaatontwikkelingen zijn in het gebied van waterschap Vallei en Veluwe. De resultaten zijn weergegeven in een interactieve presentatie die heel duidelijk laat zien dat de hoeveelheden neerslag zijn gestegen de ­laatste vijftig jaar.

In het Platform Water Vallei en Eem werken zestien Utrechtse en Gelderse gemeenten en het waterschap Vallei en Veluwe samen om de effecten van klimaatverandering en de vervangingsopgave van rioleringen aan te pakken. Meer informatie over het Platform is te vinden op www.pwve.nl.

De interactieve presentatie van het KNMI is terug te zien op http://klimaatverandering.vormgeving.com/

KNW START MET MENTORPROGRAMMA Op de enquête die Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) begin augustus onder zijn leden hield over de behoefte aan een mentorprogramma voor de watersector, kwamen binnen een week 500 reacties binnen. Genoeg informatie om op 30 september een brainstorm te houden met een aantal enthousiaste waternetwerkers om dit programma verder vorm te geven. De bedoeling is dat het mentorprogramma in het voorjaar van 2017 van start gaat. Wie op de hoogte wil blijven, kan zich aanmelden voor de digitale nieuwsbrief Waterstand via de website. www.h2owaternetwerk.nl

NR9-OKTOBER 2016

Watermanagement is een nieuw tijdperk ingegaan vol complexe en onvoorspelbare risico’s, uitdagingen en kansen. Om de AIWW 2017 tot een hoogwaardig kennis­ evenement te maken, worden ­deelnemers uitgenodigd om mee te doen in het vormgeven van de volgende stap op de weg naar een circulaire economie in een waterrobuuste omgeving. Geïnteresseerden worden opgeroepen integrale vraag- of oplossingsgestuurde cases in te sturen.

Vraaggestuurde cases richten zich vanuit het perspectief van een stad, industrie of nutssector op het verbinden van verschillende sectoren en een integrale aanpak, bij voorkeur met een focus op de praktijk en het creëren nieuwe kansen.

Oplossingsgestuurde cases vertrekken vanuit het perspectief van innovatieve technologie, financieel assetmanagement of institutionele governance. Ze bieden een breed scala aan integrale watermanagementoplossingen voor steden, industrie of nutssectoren.

Insturen AIWW 2017 wordt gehouden van 30 oktober tot en met 3 november in Amsterdam RAI en wordt zoals altijd gecombineerd met de vakbeurs Aquatech Amsterdam, een uitstekende gelegenheid om uw oplossing te presenteren voor een breed, multidisciplinair internationaal publiek. Cases insturen naar info@iwcconferences.com.

Voor meer informatie: www.internationalwaterweek.com

19

20

iStockphoto

AGENDA

Wilt u een activiteit voor waterprofessionals aangekondigd zien in deze agenda van maandblad H2O? Meld het dan aan onze redactie: redactie@vakbladh2o.nl

1 NOVEMBER, EDE

24 NOVEMBER, AMSTERDAM

Deze dag introduceert de volgende fase van de gegevensstandaarden voor riolering en stedelijk waterbeheer. Organisatie: Stichting Rioned. www.riool.net

Intervisiediner. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW), themagroep Watervoorziening. www.h2owaternetwerk.nl

Studiedag Digitaal stedelijk waterbeheer

‘Back to the future’

3 NOVEMBER, UTRECHT

25 NOVEMBER, ZWOLLE

Symposium in het kader van de zesde Lizard-gebruikersdag.

Organisatie: Nelen & Schuurmans. www.lizard.net

Najaarscongres met als thema samenwerken aan internationale projecten, voorafgegaan door de algemene ledenvergadering.

Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW). www.h2owaternetwerk.nl

‘Laat innovaties werken’

7-9 NOVEMBER, AMSTERDAM

14th CCWI Congres

Internationaal congres over IT in de waterindustrie. Organisatie: Computing and Control in the Water Industry (CCWI) in samenwerking met Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) en stichting International Water Conferences (IWC) www.iwcconferences.com

Najaarscongres ‘Binnenlopen in het buitenland’

29 NOVEMBER-1 DECEMBER, DEN BOSCH

Future Green City

Totaalevent voor de leefbare stad. Organisatie: Stadswerk in samenwerking met Vereniging voor Milieuprofessionals (VVM) en branchevereniging VHG. www.futuregreencity.nl

8 NOVEMBER, UTRECHT

29 NOVEMBER, UTRECHT

Derde editie van deze halfjaarlijkse kennisdag, waarop wordt ingegaan op de resultaten van de kennisontwikkeling voor het ­Deltaplan Zoetwater. Organisatie: Rijkswaterstaat in samenwerking met Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA). www.stowa.nl

Netwerksymposium voor iedereen die zich bezig houdt met bodem, ondergrond en grondwater. Organisatie: Rijkswaterstaat in samenwerking met Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB) en LEF Future Center. www.bodembreed.nl

Kennisdag Zoetwater

Bodem Breed

10 NOVEMBER, ROTTERDAM

30 NOVEMBER, EINDHOVEN

Thema: Hoog of droog? Conferentie met aandacht voor ­praktijkvoorbeelden en de geschiedenis van polders.

Organisatie: SBRCurnet. www.waterbouwdag.nl

Thema: Grensoverschrijdende robuuste watersystemen in een circulaire economie. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) in samenwerking met Stichting Kennisuitwisseling Industriële Watertechnologie (SKIW) en Vlaams Kenniscentrum Water (Vlakwa). www.h2owaternetwerk.nl

Nationale Waterbouwdag 2016

17 NOVEMBER, DEN BOSCH

Uitreiking Waterinnovatieprijs 2016

Uitreiking van deze prijs voor innovatieve waterprojecten.

Organisatie: Unie van Waterschappen (UvW) www.unievanwaterschappen.nl

Belgisch-Nederlands Watersymposium

13 JANUARI, DELFT

Vakantiecursus

69ste editie van dit inmiddels traditionele netwerkevenement voor waterprofessionals. Organisatie: TU Delft. citg.tudelft.nl

WATERNETWERK

NIEUWS UIT HET NETWERK VAN WATERPROFESSIONALS

26 JANUARI, TILBURG

Dag 5 Praktijkcases behandeling industrieel ­afvalwater

Vijfde en wellicht laatste seminar in de serie praktijkcases, met een bezoek aan de grootste private industriële afvalwaterzuiveringsinstallatie van Europa. Organisatie: Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) in samenwerking met Stichting Kennis­ uitwisseling Industriële Watertechnologie (SKIW) www.h2owaternetwerk.nl

PERSONALIA Algemeen directeur Walter van der Meer van drinkwaterbedrijf Oasen is sinds 1 september deeltijdhoogleraar aan de Universiteit Twente.

In Enschede bekleedt hij de nieuw ingestelde leerstoel ‘Membrane Technology and Engineering for Water Purification’. Van der Meer (57) was sinds 2011 als deeltijdhoogleraar ‘Innovative Water Purification Processes’ verbonden aan de Technische Universiteit Delft. Het deeltijdhoogleraarschap bij de Universiteit Twente betekent dat hij deze werkzaamheden beëindigt.

Dijkgraaf Lambert Verheijen is herbenoemd tot voorzitter van waterschap Aa en Maas.

De benoeming gaat in per 1 januari 2017 en geldt voor een periode van zes jaar. Verheijen (62) is sinds 2005 dijkgraaf.

HENK LUBBERDING VERTREKT NA TWINTIG JAAR BIJ KNW Henk Lubberding neemt na bijna twintig jaar afscheid als secretaris van de themagroep Anaë­ robie van Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW). Hij was sinds 1997 lid van de toenmalige Technische Commissie Anaërobie en vanaf 2001 secretaris van het bestuur.

Lubberding is microbioloog van beroep en inmiddels drie jaar met pensioen. Een groot deel van zijn werkzame leven werkte hij bij UNESCO-IHE Institute for Water Education in Delft.

“Ik heb ook in een aantal andere besturen gezeten”, aldus Lubberding. “Maar nooit zo lang. Dat zegt iets. Meestal wilde ik na een paar jaar weer wat anders gaan doen. Bij de themagroep niet. Dat komt omdat het gewoon een heel prettige club mensen is om mee te werken.” Maar nu vindt hij het toch tijd om zijn activiteiten af te bouwen.

Lubberding gaat nu van zijn pensioen genieten. Hij is actief bij natuurverenigingen in zijn woonplaats Zoetermeer en voorzitter van de plaatselijke afdeling van de Koninklijke Nederlandse ­Natuurhistorische Vereniging. Maar helemaal stoppen met werken doet hij nog niet. Bij zijn oude werkgever werkt hij een dag in de week om in voorbereiding op het 60-jarig bestaan het archief op orde te brengen.

“Dat is echt een hobby en ik blijf het doen zolang ik het leuk vind. Of tot ze me zat zijn natuurlijk.”

NAJAARSCONGRES KNW: BINNENLOPEN IN HET BUITENLAND Op vrijdag 25 november vindt in het Tropeninstituut in Amsterdam het ­ Najaarscongres plaats van Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW).

Dit jaar draagt het congres de titel ‘Binnenlopen in het buitenland’.

Het congres draait om leren en samenwerken van, in en met het buitenland in het kader van wereldwijde wateropgaven. De doelgroep bestaat daarom uit waterprofessionals die in of met het buitenland (willen) werken en alle waterprofessionals die bereid zijn iets te leren van het buitenland.

Tussen het plenaire programma en de twee rondes parallelsessies door zijn er pitches van Wetskills. Ook worden weer de inmiddels traditionele scriptieprijzen uitgereikt. Tijdens de lunch is er een informatiemarkt. Dagvoorzitter is het gezicht van de Nederlandse watersector in het buitenland, nationaal watergezant Henk Ovink. Daarnaast zijn enkele van de sprekers oud-voorzitter van de Unie van Waterschappen Peter Glas (waterschap de Dommel en werkzaam bij OECD), Naren Bhojaram van Climate-KIC en ‘klimaatkunstenaar’ Ap Verheggen, die de dag zal afsluiten.

Het congres wordt voorafgegaan door de algemene ledenvergadering van KNW. Meer informatie, het hele programma en aanmelden kan via de nieuwe ­website. www.h2owaternetwerk.nl

NR9-OKTOBER 2016

PROGRAMMA Op het programma staan onder meer: • Publiek-private samenwerking - Alleid Waters (Caroline Gehrels – Arcadis – en Jos Boere – KWR) • Race om de SDG’s (Hugo von Meijenfeldt – coordinator National ­Implementation Global Goals) • Capacity building • Businessontwikkeling in de maaksector (Erwin Dirkse en Willem Buijs) • Waterdiplomatie • Leren van expats • Buiten de comfortzone (Sandra Cats - DRR/DSS – en Geert Schipper – Sweco) • Green blue meets grey blue (Johan Oost - Wateropleidingen en Paul van Koppen) • Hulp of handel?

• Omgaan met cultuurverschillen (Ilse Kerling - Global Business Academy en Mansi Jasuja - Planet Green)

21

22

ALLES WAT U ALTIJD WILDE WETEN OVER

MEMBRANEN NOG BETER, NOG DUURZAMER EN MISSCHIEN GOEDKOPER!

Tekst Loes Elshof | Beeld Hollandse Hoogte e.a.

Wat kunnen ze niet? Membranen zuiveren water, verwijderen olie uit productiewater en maken melk houdbaar zonder verhitting. Ook verwijdert de modernste generatie membranen medicijnresten en h ­ ormonen uit water. Wat biedt deze multifunctionele technologie de komende ­jaren nog meer?

N

iet alleen de watersector werkt ermee. Ook de industrie maakt dankbaar gebruik van membranen. “De voordelen zijn groot”, stelt Emile ­Cornelissen, senior onderzoeker bij KWR Watercycle Research Institute.

“Je kunt vrijwel alle verontreinigingen in één keer verwijderen. De membraanunits zijn modulair, dus makkelijk uit te breiden, eenvoudig te bedienen en er is weinig chemie nodig. Even goed zijn er nadelen: “De technologie vraagt naar verhouding veel energie, membranen zullen vaak vervuilen en er blijft altijd concentraat over, een reststroom waar je wat mee moet.”

WERKING VAN EEN MEMBRAAN Voor wie er niet in thuis is: membranen worden toegepast in scheidingsprocessen van waterige stromen. Met druk wordt een vloeistof door een membraan gedreven, waardoor (ongewenste) stoffen worden afgescheiden of geconcentreerd.

De meeste membranen hebben meerdere lagen, een steun- en tussenlaag voor de sterkte en een toplaag, de minst doordringbare, die nodig is voor de scheiding.

Vanwege de benodigde druk bevinden membraanelementen zich in een drukvat; horizontaal geplaatst en opgebouwd uit spiraalgewonden ‘­membraanenveloppen’.

Middenin het membraanelement wordt gezuiverd water opgevangen in een ­geperforeerde buis. Het water dat overblijft is het concentraat dat aan de andere zijde langs de membraanenveloppen het membraanelement uitstroomt. Dat is het algemene principe. >

De rioolwaterzuivering van Varsseveld had in 2004 de landelijke primeur: zuiveren van afvalwater met membranen. Kroonprins Willem-Alexander stelde de membraan-bioreactor in gebruik. In 2012 (toen de membranen toe waren aan vervanging) werd de installatie overigens buiten gebruik gesteld en ging de rioolwaterzuivering weer werken met traditionele, veel goedkopere nabezinktanks. Volgens het betrokken waterschap Rijn en IJssel is hiertoe besloten omdat toch minder strenge eisen aan het effluent werden gesteld dan aanvankelijk was verondersteld.

Ook de sluiting van een kaasfabriek (met als gevolg minder afvalwater) speelde een rol

A

NR9-OKTOBER 2016

THEMA

Afvalwater

23 Foto Tineke Dijkstra / Hollandse Hoogte

A

ACHTERGROND

24

Foto LiqTech

Een selectie van silicium carbide membraanelementen

Water verlaat een keramisch membraan

In Botlekgebied gebruikt Evides Industriewater een innovatieve methode (AiRO) voor het reinigen van RO-membranen. Enkele minuten per week borrelt een lucht/waterspoeling omhoog en maakt de membranen schoon

­Nederlandse kennis­ instituten werken ­continu aan betere membranen of een ­efficiëntere ­bedrijfsvoering

Nederlandse kennisinstituten werken continu aan betere membranen of een efficiëntere bedrijfsvoering. Een belangrijk thema is het voorkomen en verwijderen van vervuiling, fouling genaamd. Hierbij zetten deeltjes of bacteriën zich af op het membraanoppervlak of in de poriën, waarbij bacteriën zich vermenigvuldigen. Fouling leidt tot een verminderde doorstroom en slechtere waterkwaliteit. Spoelen of reinigen met chemicaliën helpt, maar kost energie. Cornelissen (KWR) heeft meegewerkt aan een natuurlijke oplossing, waarbij de membraanelementen rechtop in het drukvat worden geïnstalleerd in plaats van horizontaal.

Enkele minuten per week borrelt een lucht/waterspoeling omhoog en maakt het membraan schoon. Met deze ‘AiRO’-methode, Air in Reversed Osmosis, werkt Evides Industriewater in de Botlek.

Membraantechnologie is drukgedreven en dus energie-intensief. De technologie wordt zuiniger als de doorlaatbaarheid van het membraan verbetert. Afgelopen jaren is veel vooruitgang geboekt met nieuwe nanomaterialen zoals grafeen, die zorgen voor betere watergeleiding.

Ook biobased oplossingen zijn in opkomst, bijvoorbeeld een coating met aquaporine-eiwit, die eveneens de watergeleiding vergroot. De coating is vergelijkbaar met eiwitten in de bladmondjes van planten.

Er komen meer methoden om concentraat verder in te dikken of op te werken tot bruikbare producten. Daarnaast is de hoeveelheid concentraat te beperken door de wateropbrengst (‘recovery’) te verhogen. “Bijvoorbeeld door water vooraf te ontharden, zodat de kalk vóór de membraanbehandeling neerslaat. Dit scheelt aanzienlijk in de hoeveelheid concentraat.”

Het is volgens Cornelissen een kansrijk idee, dat wel nader praktijkonderzoek vraagt.

ULTIEME ZUIVERING Er zijn verschillende filterprocessen met membranen (zie kader Filterprocessen met membranen). Omgekeerde osmose (RO) zuivert het meest vergaand. Cornelissen (KWR): “Vrijwel gedemineraliseerd water blijft over, geschikt voor vele industriële toepassingen. Voor drinkwater moet je weer zouten toevoegen.”

RO is vanwege het hoge energiegebruik duur, maar kan toch een economische keuze zijn.

“Stel dat pesticiden in het grondwater voorkomen. Een drinkwaterbedrijf kan afwegen om de bron te sluiten óf met RO deze stoffen volledig verwijderen.”

In het te zuiveren water zitten veelal deeltjes, bacteriën of natuurlijk organisch materiaal.

Meestal is vooraf een behandeling nodig om fouling te voorkomen in de membraanelementen. Een ionenwisselaar kan natuurlijk organisch materiaal verwijderen en filters verwijderen deeltjes.

ACHTERGROND Een innovatief concept voor een energiezuiniger RO is bijvoorbeeld verdunning van zeewater met (gezuiverd) afvalwater. Zout zeewater trekt water uit het ‘zoete’ rioolwater door middel van osmose aan, waarbij een membraan de verontreinigingen uit het rioolwater afvangt. Na de o ­ smotische verdunning wordt het brak geworden zeewater met RO ­ontzilt tot drinkwater. Veelbelovend, maar in islamitische landen ligt dit lastiger. “Het drinkwater is bij de productie in contact geweest met afvalwater en de consumptie ervan is vanwege religieuze overtuigingen onaanvaardbaar.”

De ultieme zuiveringstechniek (One Step RO of Multisource RO) is binnen handbereik. Drinkwaterbedrijf Oasen, WE consult en KWR hebben een proefopstelling die met één membraanstap alle ongewenste stoffen verwijdert met zo min mogelijk behandeling vooraf: een filter houdt deeltjes zoals zandkorrels tegen en een regelmatige lucht/waterspoeling houdt het membraan schoon. Behalve de bekende spiraalgewonden elementen, worden ook nieuwe membraanontwerpen onderzocht.

MATERIALEN Veel Nederlandse drinkwaterbedrijven werken in zuiveringsprocessen met traditionele technieken, zoals ­vlokvorming, bezinking en zandfiltratie. Een aantal, zoals Evides, Oasen, PWN, Vitens, Waterbedrijf Groningen en WMD, zuiveren (ook) met RO-membranen.

Membranen worden van polymeren of van keramische materialen gemaakt. Nederland past vooral polymeren toe, omdat deze goedkoper zijn en geschikt voor grote ­volumes.

Een uitzondering vormt PWN, dat in Andijk drinkwater ­produceert met keramische membranen. Dankzij een vernuftig ontwerp bleken keramische membranen een concurrerende keuze. Cornelissen: “Door meerdere membranen naast elkaar in één drukvat te plaatsen, is flink bespaard op kosten van drukvaten en buizen. Daarnaast hebben keramische membranen een lange levensduur.” Intussen wordt dit ‘CeraMac®’-concept internationaal toegepast.

Keramische membranen zijn ook onmisbaar in de ­­olie- en gaswinning. Bij oliewinning blijft productiewater over, verontreinigd met opgeloste of in druppelvorm aanwezige ­koolwaterstoffen (olieachtige stoffen). Een optie is het productiewater terug injecteren in de bodem, maar dit is niet altijd kosteneffectief of maatschappelijk gewenst.

Een alternatief is behandeling met keramische membranen.

Arian Nijmeijer, membraanonderzoeker aan de Universiteit Twente: “Op zee is weinig ruimte op de platforms. ­Behalve de kostprijs wegen gewicht, afmetingen, onderhoud en ­levensduur van technologie mee. Membraaninstallaties verNR9-OKTOBER 2016

Het zou niet moeten, maar bij het zuiveren van afvalwater blijken aan de achterkant van het membraan, de ‘schone kant’, na verloop van tijd bacteriën te groeien, zo bleek uit een proef. Op de uitvergroting (links) zijn ze te herkennen als kleine bolletjes liggend in een slijmlaag. Met deze onverwachte bacterievorming moet rekening gehouden worden bij het ontwerp van een zuiveringsinstallatie waarin membranen worden gebruikt

gen weinig personele inzet. De operator hoeft de installatie niet open te maken. Dus is er geen directe blootstelling aan koolwaterstoffen, een groot voordeel boven het gebruik van materialen die je regelmatig moet vervangen.”

“Ook de mijnbouw en staalindustrie, die voor veel relatief zwaar vervuild water zorgen, passen veel keramische membranen toe. Deze zijn beter bestand tegen koolwaterstoffen dan polymeren varianten.”

Het keiharde silicium carbide, ongeveer vijf jaar op de markt, is volgens Nijmeijer “hard op weg de norm te worden”.

Het heeft betere scheidingseigenschappen dan andere keramische membraanmaterialen zoals titaandioxide en ­aluminiumoxide. Ook ontstaat minder membraanvervuiling.

Wereldwijd draaien intussen eerste units met silicium carbide membranen. De universiteit gaat samenwerken met onder meer het Deense Liqtech dat silicium carbide membranen maakt. “Het onderzoek moet leiden tot een beter en mogelijk goedkoper membraan.” Daarmee wordt behandeling van water met zwaardere verontreiniging mogelijk, zegt Nijmeijer. >

Dwarsdoorsnede van een compleet, schoon microfiltratie-membraan, in water gemaakt, dus zonder oplosmiddelen. Het is een poreus membraan, waarbij alle poriën ongeveer even groot zijn. Het membraan ziet er vrijwel hetzelfde uit als een membraan dat met oplosmiddelen is gemaakt.

De foto is gemaakt in het laboratorium van de Universiteit Twente

25

26

ACHTERGROND Bij de verdere ontwikkeling van membranen is de grootte van de poriën van een membraan een belangrijk issue. Met een fijnere poedergrondstof is de poriegrootte ‘te optimaliseren’ rond 40 nanometer. “Ultrafijne poriën geven minder kans op onomkeerbare vervuiling in de poriën. Vervuiling kan beter op het membraanoppervlak liggen, want die is relatief eenvoudig te verwijderen.”

Ook willen de onderzoekers de toplaag van membranen dunner maken, waardoor de vloeistof sneller kan passeren.

Het toevoegen van bijvoorbeeld een koolwaterstoflaagje zou moeten leiden tot verbeterde scheidingseigenschappen ­(betere selectiviteit) en minder vervuiling.

FILTERPROCESSEN MET MEMBRANEN Bij microfiltratie (MF), ultrafiltratie (UF), nanofiltratie (NF) en omgekeerde osmose (reverse osmosis – RO) spelen membranen een centrale rol. MF en UF worden toegepast in de waterbehandeling, voedingsmiddelen- en drankenindustrie. Deze filtratiemethoden houden deeltjes en bacteriën tegen. Ultrafiltratie houdt daarnaast virussen tegen, maar kan ook gebruikt worden om kleurstoffen terug te winnen.

Opgeloste hormonen, geneesmiddelen en pesticiden blijven met deze technieken ongemoeid. NF en omgekeerde osmose bieden uitkomst. NF/RO-membranen hebben

DUURZAMER PRODUCEREN Naast de membranen zelf, is ook de manier waarop ze worden geproduceerd een belangrijk thema. Onderzoeker Wiebe de Vos (Universiteit Twente) ontving dit voorjaar een beurs voor onderzoek naar schonere productiemethoden voor membranen. Nu worden veel milieuonvriendelijke oplosmiddelen gebruikt. “Vreemd, want de technologie heeft een schoon imago.”

De eerste resultaten zijn er. Het is intussen gelukt om een membraan volledig in water te produceren, zonder oplosmiddelen. “Voordeel van in water opgeloste polymeren is dat zij gemakkelijker mengen met een andere component, die een eigenschap kan toevoegen: bijvoorbeeld nanozilver met een virusdodende werking of een eiwit met antibacteriële werking.”

Onlangs ontving De Vos een extra beurs voor onderzoek naar nieuwe mogelijkheden en toepassingen. De k ­ omende jaren zal hij hieraan werken. “Ik zie vooral kansen voor multifunctionele membranen, bijvoorbeeld: verwijdering ­ van hormonen of geneesmiddelen, minder membraanvervuiling én een langere levensduur.” Dit laatste kan bijvoorbeeld doordat je vervuilde coating eenvoudig verwijdert en opnieuw aanbrengt.”

BIOBASED Biobased oplossingen zijn in opkomst. Aan de universiteit Maastricht onderzoekt Katrien Bernaerts nieuwe i­ ndustriële materialen uit grondstoffen op natuurlijke basis, waaronder suikers, (hemi)cellulose (een groep koolhydraten), ligninen, plantaardige oliën en proteïnen. Daarbij kijkt zij of deze natuurlijke bouwstenen kunststoffen kunnen vervangen. ­ Op dit moment werkt Bernaerts samen met chemieconcern SABIC aan een duurzamer productieproces van membranen, waarbij zowel synthetische polymeren als natuurlijke polymeren worden ingezet.

In het productieproces worden synthetische polymeren en

een dichte toplaag, die opgeloste stoffen tegenhoudt. NF verwijdert onder andere opgelost calciummagnesium (ontharding). NF en RO zijn zeer geschikt voor ontzilting van zeewater.

‘biopolymeren’ samengevoegd. Hierbij vormt zich een combinatiefilm waarin de synthetische en natuurlijke ­polymeren zich vanzelf ordenen. Dit heet zelfassemblage. Deze film wordt gespoeld, waarbij gebiedjes van biopolymeer verdwijnen. Dit wordt ‘etching’ genoemd. Een stabiele matrix van synthetisch polymeer blijft over; dit is het nieuwe membraan: “Een film met een patroon met minuscule gaatjes.”

De weggeëtste biopolymeren zijn te hergebruiken, daarnaast is het membraan beter. “Dankzij de minuscule poriën kan het beter stoffen scheiden (verbeterde selectiviteit) en kunnen vloeistoffen sneller passeren.

Bernaerts vat de voordelen samen: “Bio-gebaseerde polymeren geven een duurzaam karakter aan de membranen en dankzij de synthetische polymeren is de mechanische stabiliteit gegarandeerd.” (Uit concurrentieoverwegingen wil Bernaerts niets zeggen over de bouwstenen.) Dankzij de verbeterde eigenschappen verwacht ze veel belangstelling voor dit membraan, omdat de markt voor (drink)waterproductie wereldwijd sterk groeit.

Betere scheidingseigenschappen, minder vervuiling en milieuvriendelijker productiemethoden: de ­ ­ nieuwsgierige Nederlandse membraanonderzoekers lijken klaar voor deze markt.

Vorig jaar besteedde H2O Video aandacht aan de proefopstelling van drinkwaterbedrijf Oasen, WE consult en KWR. Deze verwijdert met één membraanstap alle ongewenste stoffen. Het gesprek hierover met Walter van der Meer (Oasen) is terug te zien op de website. www.h2owaternetwerk.nl

Inn o vATI o n f o R n ATu Re

®

T he hYP e RCL A S S IC MIxIng And Ae RAT Ion S Y S TeM ... works even then reliably, most efficiently, and safely without wear and tear, increasing pressure loss or clogging where other conventional aeration systems fail already. The HYPerCLAssIC ® - Mixing and Aeration System is particularly suitable for heavy-duty applications for highly polluted wastewater in the industrial and municipal sector.

I nV e n T Umwelt- und Verfahrenstechnik AG

WATe r And WAs TeWATe r Tr eATm enT

Am Pestalozziring 21 91058 Erlangen Germany

Mixers Mixing and Aeration Systems

Tel +49 9131 690 98-0 Fax +49 9131 690 98-99

Membrane Aeration Systems

WWW.InVenT-UV.de

Software Products System Solutions

Introduceert:

Voorbehandeling • Fysisch/chemisch • Filtratie ADS Water Solutions staat voor synergie in waterprojecten

Totaaloplossingen in de industriële en communale waterketen www.adswatersolutions.com

Aerobe & anaerobe afvalwaterbehandeling • Granulair slib reactoren • MBR • Actief slibsystemen • MBBR Nabehandeling • Membraanfiltratie • Desinfectie Slibbehandeling • Ontwatering & drogen • Grondstofwinning Biogas • Vergisting • Biogasbehandeling Drinkwater Proceswater Waterbeheer

NIEUWENKAMPSMATEN 8 | 7472 DE GOOR | (0547) 28 63 86 | INFO@AANDESTEGGE.ORG | WWW.AANDESTEGGE.ORG

28

De inspectie van een drinkwaterleiding

INSPECTIEROBOT IN DE MAAK VOOR ASBESTCEMENT LEIDINGEN Waterschap Aa en Maas, hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Waterschapsbedrijf Limburg, waterschap Zuiderzeeland en Acquaint (een bedrijf voor onder andere leidinginspectie) werken aan de ontwikkeling van een inwen­ dige inspectietechniek voor asbestcement (AC) afvalwaterleidingen.

Doel van de nieuwe techniek is om het mogelijk te maken deze rioolleidingen over de gehele lengte inwendig te inspecteren. Uitgangspunt van het onderzoek is een inspectierobot die Acquaint in samenwerking met onderzoeksinstituut Wetsus en vijf drinkwaterbedrijven heeft ontwikkeld. Deze techniek, bedoeld voor drinkwater­leidingen, zal in 2017 commercieel beschikbaar zijn. De techniek wordt nu doorontwikkeld voor het inspecteren van asbestcement afvalwaterleidingen met geavanceerde ultrasone meettechnieken.

Deze leidingen zijn door de vele hoeken en bochten vaak lastig te onderzoeken.

Zes messen zijn ervoor nodig om het grondmonster af te snijden als de monsterbus op diepte is gedrukt; ze houden het monster vast als het omhoog wordt gehaald

NIEUWE ‘GROTE SCHEP’ HELPT STERKTE DIJK TE BEREKENEN Op de Hollandse IJsseldijk is vorige maand een nieuw apparaat getest voor het steken van grondmonsters, waarmee de sterkte van de ondergrond wordt ­ berekend.

Een ‘grote schep’ steekt op een diepte van meer dan vijf meter een grondmonster met een diameter van een halve meter (waar grondmonsters nu een diameter hebben van 7 centimeter). Zes messen zijn ervoor nodig om het grondmonster af te snijden als de monsterbus op diepte is gedrukt.

Het grondmonsternameapparaat is ontwikkeld door Deltares, in samenwerking met Wiertsema & Partners en mede mogelijk gemaakt door de projectoverstijgende verkenning Macrostabiliteit (POVM) van het Hoogwaterbeschermingsprogramma.

Eén van de projecten van deze verkenning heeft betrekking op het onderwerp ´Beter benutten actuele sterkte´. Hiervoor ontwikkelt Deltares een nieuwe methodiek waarmee nauwkeuriger kan worden berekend wat er aan de grondsterkte van een dijk moet gebeuren. Het gunstige effect van dijken die in het verleden een hoge belasting hebben overleefd, wordt meegenomen in de beoordeling van de huidige dijken. Hierdoor kan de dijkversterking wellicht goedkoper worden uitgevoerd. Dat vereist onder andere beter inzicht in de actuele sterkte van de dijk.

Door de grootte en kwaliteit van de monsters die met het nieuwe apparaat ­genomen kunnen worden, kunnen de eigenschappen van de ondergrond nauwkeuriger bepaald worden. Bij positieve testresultaten zet het hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard het apparaat mogelijk in bij grondonderzoeken aan de Hollandse IJsseldijk. www.povm.nl

WATERTECHNIEK

TECHNISCHE INFORMATIE UIT DE WATERSECTOR

iStockphoto

NIEUWE BEEK BIJ ALMELO COMBINEERT VEEL FUNCTIES

De Amsterdamse Waterleidingduinen

CHINA KOPIEERT AMSTERDAMSE WATERLEIDINGDUINEN Een Nederlands-Chinees consortium heeft een moeraspark gerealiseerd bij de Chinese stad Deyang, dat gebaseerd is op het systeem van de Amsterdamse ­Waterleidingduinen.

Het moeraspark, waarin rivierwater via zandfilters transformeert in voorgezuiverd drinkwater, is eind vorige maand officieel geopend. Het Jingnan Wetland Park is 3 hectare groot en bestaat naast het kunstmatige infiltratiesysteem uit een recreatief park en een educatief centrum.

Het moeraspark is gerealiseerd door een samenwerking van Wereld Waternet, UNESCO-IHE en de private partijen MetaMeta en Eijkelkamp. In het park wordt iedere dag 3 miljoen liter voorgezuiverd drinkwater geproduceerd uit rivierwater, dat voor nazuivering wordt vervoerd naar een drinkwaterinstallatie 3 kilometer verderop. De zuivering vindt onder meer plaats door zandfilters, die een natuurlijke barrière vormen voor bacteriën en virussen. Een systeem vergelijkbaar met wat sinds de jaren zestig in de Amsterdamse Waterleidingduinen wordt toegepast.

In Amsterdam zorgen de Waterleidingduinen voor een belangrijk deel van de drinkwatervoorziening van de stad Amsterdam. Daar is het Jingnan Wetland Park te klein voor, met het oog op de ruim 7 miljoen inwoners van Deyang. Maar aan opschaling wordt al gewerkt, nu het pilotproject aan alle verwachtingen lijkt te voldoen.

Ook vanuit de Chinese hoofdstad Beijing zijn de ontwikkelingen bij Deyang de afgelopen jaren nauwlettend gevolgd. Inmiddels heeft Beijing vergevorderde plannen om een gelijksoortig kunstmatig infiltratiesysteem aan te leggen.

NR9-OKTOBER 2016

Na een aanleg die twaalf jaar duurde, heeft waterschap Vechtstromen de ­‘Doorbraak’ officieel voltooid. Het gaat hierbij om een dertien kilometer lange beek (tussen Loolee bij Almelo en ­Eksosche Aa bij Ypelo).

De Doorbraak moet bijdragen aan de waterveiligheid van Almelo en omgeving.

Bij extreme neerslag stroomt het regenwater via beken en sloten van Enschede en ­Hengelo naar het lager gelegen Almelo.

De Doorbraak leidt dat water om de stad en zorgt ervoor dat Almelo droog blijft.

Daarnaast voert de nieuwe beek schoon water naar de Regge en voorziet landbouw en natuurgronden in het gebied bij droogte van voldoende water. Tenslotte gaat de Doorbraak fungeren als ecologische zone die de Sallandse Heuvelrug en NoordoostTwente verbindt.

Deze bijzondere ‘stapeling van functies’ heeft de realisatie van de beek mogelijk gemaakt en houdt bovendien het beslag op de in dit gebied schaarse ruimte relatief beperkt.

Aanvankelijk waren verschillende agrariërs beducht voor de aanleg van de Doorbraak.

Voor de totstandkoming waren immers agrarische gronden nodig. In onderling overleg is in uiteindelijk alle situaties een compensatie in grond of geld overeengekomen. De natuurbestemming van de ecologische verbindingszone leidde bij agrariërs tot vrees voor beperkingen in de bedrijfsvoering. Het ‘stapelen’ heeft dat juist kunnen voorkomen.

29

30

WATERTECHNIEK

TECHNISCHE INFORMATIE UIT DE WATERSECTOR

Drinkwaterbedrijven gebruiken praktijkrichtlijnen als hand­ vatten voor een efficiënte en kwalitatief hoogwaardige bedrijfsvoering. Het Platform Bedrijfsvoering zorgt ervoor dat deze richtlijnen structureel worden geactualiseerd. Medewerkers van waterbedrijven hebben via het KWR-intranet ‘Watnet’ toegang tot de richtlijnen, die worden aangeduid als ‘praktijkcodes drinkwater’. Zo kunnen de bedrijven deze praktijkcodes in hun eigen werk gebruiken, maar ook bijdragen aan het actueel houden ervan.

In de achterliggende periode zijn de volgende praktijkcodes ­vastgesteld en beschikbaar gekomen: • ‘Hygiënerichtlijnen ontwerp, bouw en renovatie van installaties voor de drinkwaterbereiding’ (PCD 1-8:2015) van november 2015 De praktijkcode is nauw verbonden aan de ‘Hygiënecode Drinkwaterbereiding’ (rapport KWR 2012.083 van januari 2013) en richt zich op de hygiënische aspecten in het traject van het ontwerp, de bouw en de ingebruikneming van nieuwe en gerenoveerde (onderdelen van) zuiveringen. De eerste editie van het document is tot stand gekomen door input van (werktuig)bouwkundigen, beheerders van productiebedrijven en procestechnologen van alle drinkwaterbedrijven.

• ‘Hygiënecode Drinkwater; Opslag, transport en distributie’ (PCD 1-4:2016) van januari 2016 Deze praktijkcode (de derde editie) beschrijft de door drinkwater­ bedrijven en – laboratoria onderschreven richtlijnen voor de beheersing van de hygiënische veiligheid van drinkwater tijdens opslag, transport en distributie. Door het verschijnen van de ‘Hygiënecode Drinkwater; Algemeen’ medio 2015 kon een aantal zaken uit de tweede editie worden verwijderd. De huidige wet- en regelgeving op het gebied van drinkwater is in de derde editie verwerkt, evenals de laatste inzichten vanuit de drinkwatersector en opbrengsten vanuit het gezamenlijke onderzoek. Ook aansluitleidingen maken nu weer expliciet deel uit van de praktijkcode.

• ‘Hygiënecode Drinkwater; Winning (grondwater, oevergrondwater en water na kunstmatige infiltratie’ (PCD 1-2:2016) van januari 2016 Deze Hygiënecode is bedoeld voor de winning van ruw grondwater, waarbij het water voorafgaand aan de winning op enige wijze een bodempassage ondergaat. Hygiënische aspecten van de winning van oppervlaktewater komen niet aan de orde. In tegenstelling tot de vorige editie is deze tweede editie een ‘volwaardige’ Hygiënecode. Het is de bedoeling een daarop gebaseerd ‘werkboekje’ aan het einde van 2016 af te ronden.

Een overzicht met ‘Praktijkrichtlijnen drinkwater’ met de ­onderliggende documenten is in te zien na inloggen via de www.watnet.nl.

Meer informatie: Martin Meerkerk, KWR Watercycle Research Institute, telefoon: 030 – 6069591.

Foto Heijmans

NIEUWE PRAKTIJKCODES DRINKWATER

AA EN MAAS START LEVERING BIOGAS AAN BIERBROUWERIJ Aanleg van de biogasleiding van de rioolwaterzuivering naar de bierbrouwerij in ’s-Hertogenbosch

Heineken verduurzaamt het productieproces van bier. Als onderdeel daarvan is een overeenkomst gesloten met waterschap Aa en Maas voor de levering van biogas. In opdracht van Heineken legt Fudura (onderdeel van Enexis) met bouwbedrijf Heijmans een 2,2 kilometer lange biogasleiding aan tussen de rioolwaterzuivering van Aa en Maas in ’s-Hertogenbosch en de Heineken-brouwerij.

In de brouwerij is voortdurend warmte nodig om bier te ­kunnen brouwen. Momenteel gebruikt Heineken al biogas van een eigen waterzuivering, maar dat staat in schril contrast met de hoeveel­ heid biogas die straks aangesloten gaat worden. Wilfried Aarsen, Safety, Health and Environment manager bij Heineken, is vanaf het begin betrokken bij dit initiatief: “In 2017 wordt vanuit de rioolwaterzuivering van Aa en Maas 3 miljoen kubieke meter aan biogas geleverd. Daarna gaat onze brouwerij jaarlijks zo’n 4,7 miljoen kuub biogas afnemen. Hiermee wordt een groot deel van het huidige aardgasverbruik verduurzaamd.”

Waterschap Aa en Maas krijgt in de nabije toekomst warmte van de Afvalstoffendienst van de gemeente. De warmte komt van de ketels waarin snoeihout in verband wordt. Er wordt een pijp gelegd van het afvalbedrijf naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie, waar de warmte van de verbranding wordt hergebruikt voor de zuivering. Hierdoor kan de zuivering de warmte-krachtkoppeling uitzetten en daardoor blijft er biogas over, waarvoor afnemers gezocht zijn.

De biogasleiding wordt aangelegd met horizontaal gestuurde boringen. Dat is een sleufloze techniek die gebruikt wordt voor de aanleg van ondergrondse infrastructuur. De boringen kruisen onder andere de A59, een natuurgebied met primaire en secundaire waterkeringen en de Dieze. Er is veel onderzoek verricht in het kader van de Flora- en faunawet en de Waterwet om vooraf te bepalen waaraan de aanleg moet voldoen. Een deel van het tracé mag alleen aangelegd worden in de periode tussen 1 augustus en 1 oktober. Een andere uitdaging is dat op een deel van het traject mogelijk explosieven uit de Tweede Wereldoorlog voorkomen.

Vanaf begin november 2016 moet het tracé volledig aangelegd zijn en kan er gekoppeld worden aan respectievelijk de rioolwaterzuivering van waterschap Aa en Maas en het ketelhuis van Heineken.

Past zich aan.

20028

ADVERTEREN IN DIT MAGAZINE?

Uiterst flexibel: De nieuwe JUMO AQUIS touch-serie voor de vloeistofanalyse

Neem contact op met:

Dankzij het modulaire concept is multifunctionele inzetbaarheid in de meest uiteenlopende water toepassingen mogelijk. Of het nu gaat om regeltechnische opgaven of om officiële

Shahin Habbah T 0314 35 58 34 E shahin.habbah@pshmediasales.nl I www.pshmediasales.nl

registratieplicht - verbindt u meten, aanwijzen, regelen en registreren in één overzichtelijk en intuïtief bedienbaar touch-screen.

www.jumo.nl

Nordic Water: uw betrouwbare partner Nordic Water is al ruim 40 jaar toonaangevend in de scheidings- , filtratie- en separatie techniek voor de waterbehandeling met grote en kleine installaties wereldwijd. Onze technieken zijn toepasbaar voor een groot scala water- en afvalwaterbehandeling in de industrie, drinkwater bereiding en gemeentelijke afvalwaterbehandeling.

Met onze uitgebreide range van producten kunnen we vaste stof scheiden en behandelen in allerlei facetten van waterbehandeling.

Het is onze kracht om klantgerichte oplossingen te bieden, die aan de hoogste technische eisen en economische efficiëntie voldoen.

Nordic Water Benelux BV De Scheysloot 47 2201 GN Noordwijk Nederland Tel: +31(0)71 7630621 Fax: +31(0)71 7630622 Email: info.nl@nordicwater.com Website: www.nordicwater.com

A

32

OUDSTE BESTUURSLAAG KOPLOPER IN INNOVATIE

Tekst Hans Oerlemans | Beeld iStockphoto

A

ACHTERGROND

Alle overheden produceren nota’s over duurzaamheid. De waterschappen produceren als enige ook zelf duurzame energie en winnen grondstoffen terug.

Beleid én uitvoering in een hand. De ambities zijn hoog: op termijn volledig energieneutraal werken.

D

e Heineken Brouwerij in Den Bosch draait vanaf 2017 mede op biogas geleverd door de nabijgelegen rioolwaterzuivering. Ook de gemeentelijke vuilniswagens gaan rijden op lokaal geproduceerd gas. Het is één van de grensverleggende projecten van waterschap Aa en Maas. Een team van vijf innovatoren is vrijgesteld om permanent naar nieuwe mogelijkheden te zoeken voor duurzamer, slimmer en efficiënter werken.

“Ik denk dat deze aanpak vrij uniek is,” zegt biotechnoloog Marlies Kampschreur. Zes jaar geleden trad ze in dienst als innovator bij Aa en Maas. “Onze klimaatdoelen vergen zo’n grote omslag in denken en doen dat je het met een conventionele manier van werken niet redt. Het helpt enorm als een aantal collega’s zich helemaal kan concentreren op vernieuwing. De ideeën komen van de medewerkers zelf of we halen ze van buiten. Dit model werkt. Je ziet duidelijk een versnelling in innovatie.”

EIGEN ENERGIE “Waterschappen moeten geen mogelijkheid onbenut laten voor energiebesparing en duur­ zame energie”, zo benadrukte minister Schultz van Haegen (Infratructuur en Milieu) nog eens tijdens de Waterschapsdag 2016. Ze was gekomen voor de ondertekening van een Green Deal Energie tussen het Rijk, de Unie van Waterschappen en de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA). Het waren niet de eerste en zullen niet de laatste ‘duurzame’ handtekeningen zijn. Zo tekenden de waterschappen onder meer ook het SER Energieakkoord, het Bestuursakkoord Water, de Green Deal Grondstoffen en de Green Deal Duurzaam GWW. Naast alle mooie intenties stellen de waterschappen ook harde doelen, zoals in 2020 voor 40 procent in de eigen energiebehoefte voorzien. Dit is een tussenstap naar volledig energieneutraal en circulair werken.

Overigens verschilt het energieverbruik tussen waterschappen nogal. In gebieden met veel laaggelegen polders is aanzienlijk meer pompkracht nodig dan op hoger gelegen zandgronden. Het streefgetal van 40 procent is een gemiddelde voor de hele sector.

Waterschap Aa en Maas passeert de grens van 40 procent als de vernieuwde rioolwaterzuivering in Den Bosch operationeel is. Een prestatie voor een organisatie die tot voor kort ­vrijwel volledig was gefocust op water. Nu zijn daar totaal andere bedrijfsprocessen bijge­ komen, zoals gas produceren en grondstoffen terugwinnen.

TECHNOLOGIE ROADSHOW Gezien de complexe opgave zullen de waterschappen steeds vaker een beroep moeten doen op het innovatief vermogen van het bedrijfsleven. Hoe groot is de bereidheid om partijen van buiten toe te laten en nieuwe wegen te verkennen?

Sinds april 2016 is Frank Buijs directeur van ENVAQUA, de brancheorganisatie van 150 > NR9-OKTOBER 2016

‘Waterschappen moeten geen mogelijkheid onbenut laten voor energiebesparing en duur­zame energie’

33

34

‘ ­Klimaatverandering en uitputting van grondstoffen zijn dé grote vraagstukken van deze tijd. De hele maatschappij moet verduurzamen’

AFVALWATER EN NATUURHERSTEL Afvalwater is nu al een bron van biogas, fosfaat en

bedrijven in de water- en milieutechnologie. “Ik ben positief verrast,” zegt hij. “Het beeld van de waterschappen als conservatieve bastions van gevestigde belangen en bewezen technieken klopt niet. Nee, men beseft heel goed dat over de hele linie vergaande innovatie nodig is om de toekomst aan te kunnen. De intentie is er, maar dan begint het pas. Hoe organiseer je het proces om tot de meest duurzame en kostenefficiënte oplossing te komen? Ook het hele traject van bestek maken, aanbesteden en uitvoeren vraagt om innovatie.”

cellulose. In Wilp (gemeente Voorst) komt de eerste afvalwaterzuivering in Nederland die een sleutelrol krijgt bij duurzaam natuurherstel. De nu zieltogende Twellose Beek stroomt vanaf 2017 vol met

ENVAQUA spreekt met de Unie van Waterschappen over nieuwe vormen van samenwerking.

Zo is er het idee om al bij het maken van het bestek een ter zake kundig bedrijf te laten meedenken en meeschrijven. “Dat bedrijf dingt dan uiteraard niet meer zelf mee, maar zou wel een vergoeding kunnen ontvangen voor de geleverde diensten. De kwaliteit van het bestek bepaalt mede de kwaliteit van de aanbesteding en dus ook het eindresultaat. Als je in de eerste fase essentiële kennis mist, dan is dat later alleen nog tegen hoge kosten bij te stellen.”

zeer schoon gezuiverd afvalwater. Daarmee zullen flora en fauna opbloeien en kan de watergang uitgroeien tot een ecologische verbindingszone.

De Waterfabriek Wilp is in menig opzicht een grensoverschrijdend project.

Een ander voorstel is een roadshow over de nieuwste innovaties in de watersector. Frank Buijs: “Ontwikkelingen gaan zo snel dat een waterschap onmogelijk altijd van alles op de hoogte kan zijn. Contacten met het bedrijfsleven zijn nu vaak een op een: bedrijf x of y laat zien wat voor oplossingen het in huis heeft. Ons idee is om meerdere bedrijven samen ­presentaties te laten geven over bijvoorbeeld grondstoffen terugwinnen of nieuwe technieken in waterzuivering. Niet om meteen opdrachten in de wacht te slepen, maar meer om de waterschappen een zo volledig mogelijk beeld te geven van de stand van de techniek. Dat verbreedt de horizon bij toekomstige beslissingen over investeren en aanbesteden.”

Waterschap Vallei en Veluwe ontwikkelt deze samen met recyclingbedrijf Attero. De nieuwe gezamenlijke installatie gaat afvalwater zuiveren van bedrijven én huishou-

KLASSIEK WATERSCHAP Waterschap Vallei en Veluwe is één van de koplopers in innovatie. Recent werden zuiveringsinstallaties in Apeldoorn (2015) en Amersfoort (2016) omgebouwd tot geavanceerde grondstoffen- en energiefabrieken. Daarmee kan het waterschap nu al voor 80 procent in de eigen energiebehoefte voorzien. Het streven is in 2020 volledig energieneutraal te werken.

dens.

Ook het ontwikkel- en ­ontwerptraject is innovatief.

Bedrijven, ­ingenieursbureaus en kennisinstituten zijn uitgenodigd om hun visie te geven op het project. Mede

Wat betekent zo’n transitie voor de oudste bestuurslaag van Nederland? “In de kern is Vallei en Veluwe nog steeds een klassiek waterschap,” stelt heemraad Bert van Vreeswijk. ­“Veiligheid, schoon en voldoende water zijn van oudsher onze kerntaken. Maar we voeren die taken vandaag uit binnen een totaal andere maatschappelijk context dan honderd jaar ­geleden. ­Klimaatverandering en uitputting van grondstoffen zijn dé grote vraagstukken van deze tijd. De hele maatschappij moet verduurzamen. Als overheid moet je het goede voorbeeld geven.”

afhankelijk van deze ‘open consultatie’ besluit het waterschap wat de volgende stap zal zijn. Dat kan een klassieke aanbesteding worden, een pps-ontwikkelconstructie of wellicht een ontwerp volledig gemaakt in eigen huis.

AAN DE KNOPPEN Hebben de waterschappen genoeg expertise in huis voor compleet nieuwe taken? “Dat hangt samen met de keuzes die je maakt,” stelt watergraaf Stefan Kuks van waterschap ­Vechtstromen. “Wij hebben al snel besloten dat actief handelen op de energiemarkt niets voor ons is. Maar dichter bij het primaire proces maken wij een andere afweging. Onze ­rioolwaterzuiveringinstallatie in Hengelo is uitgebreid met thermische drukhydrolyse (TDH).

Daarmee gaat de vergisting van het restmateriaal sneller en efficiënter. We leiden ons eigen personeel op tot TDH-operators, terwijl het totaal iets anders is dan waterzuivering. Gezien

ACHTERGROND

HERGEBRUIK WC-PAPIER Bij innovatie is lang niet alles nieuw. Soms gaat het om een elders uitontwikkelde techniek in een nieuwe omgeving. Marlies Kampschreur van waterschap Aa en Maas noemt als voorbeeld het terugwinnen van cellulose uit afvalwater. “Onze waterzuivering in Aarle-Rixtel dreigt zijn maximale capaciteit te bereiken. Vroeger zou dan gekozen zijn voor uitbreiding van het complex met een nieuwe dure zuiveringsstraat. Dat doen we nu anders. Voortaan worden eerst de cellulosedeeltjes uit het afvalwater gezeefd, vooral resten van toiletpapier. Als de cellu­lose er eenmaal uit is, voldoet de huidige zuiveringscapaciteit.

De zeeftechniek komt uit de visserij en heeft zich daar al ruimschoots bewezen. Dat is niet zo spannend. Maar spannend is wel hoe het verwijderen van vezels precies uitwerkt op het proces en rendement van de zuivering. Dat zal de praktijk uitwijzen. Ook heb je afnemers voor het restproduct nodig om de celluloseketen te sluiten. Daar zit de echte innovatie.”

Waterschap Aa en Maas (in Aarle-Rixtel) en hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (in Beemster) delen de primeur: sinds deze maand hebben beide een gloednieuwe installatie voor het bedrijfsmatig terugwinnen van cellulosevezels.

het vitale belang voor het rendement van het hele complex willen we zelf aan de knoppen zitten. Dat is een bestuurlijke keuze.”

Waterschappen trekken steeds vaker samen op met andere partijen bij het ontwikkelen van nieuwe technieken. Stefan Kuks geeft een voorbeeld: “We hebben bij de rioolwaterzuivering Glanenburg dit voorjaar het Water Experiment Center Twente geopend. Bedrijven en onderzoekinstellingen kunnen hier met ‘echt’ afvalwater en zuiveringsslib experimenten u ­ itvoeren.

We geven anderen de ruimte om innovaties te ontwikkelen die we zelf in de toekomst hard nodig zullen hebben.”

OVERHEID VOORLOPER Heemraad Bert van Vreeswijk (Vallei en Veluwe) zit op dezelfde lijn: “De cyclus van het afvalwater begint allang voor het riool en eindigt niet in de waterzuivering. Circulair produceren doe je per definitie samen met andere partijen. Het effluent van de zuivering is een bron geworden van nieuwe producten. Het valt buiten ons werkveld om daarmee de markt op te gaan. Dat laten we over aan externe partijen. Bij iedere investering dient zich de vraag aan: hoe kan dit zo efficiënt mogelijk gebeuren, hoe krijgen we de maximale opbrengst aan energie en grondstoffen? Soms moet je als waterschap voorop lopen, risico’s nemen en ontwikkelingen in gang zetten. Die rol past de overheid. Zodra een nieuw proces goed loopt, kan de markt onderdelen overnemen die niet geheel geïntegreerd zijn in onze bedrijfsprocessen.”

De domeinen van waterschap en bedrijfsleven gaan elkaar steeds vaker overlappen. Bert van Vreeswijk: “Projecten met commerciële partijen hebben vaak een snellere doorlooptijd dan we gewend zijn en vragen andere vormen van afschrijven. De bedrijfsvoering moet zich daaraan aanpassen. Maar tegelijkertijd moeten we onze publieke taak en het belang van de burgers scherp in het vizier houden. Vallei en Veluwe wil ondanks de grote investeringen en hoge ambities bij de vijf goedkoopste waterschappen van het land blijven behoren.”

Watergraaf Stefan Kuks gelooft niet dat duurzaam per definitie ‘duurder’ betekent. “Als wij samen met andere partijen alle kansen en mogelijkheden van de energietransitie benutten, dan ben ik ervan overtuigd dat we uiteindelijk goedkoper uit zijn bij de exploitatie van onze assets.” | NR9-OKTOBER 2016

‘Het beeld van de waterschappen als conservatieve bastions van gevestigde belangen en bewezen technieken klopt niet’

35

36

NEW

BUSINESS

NIEUWE WATERTECHNOLOGIE VAN NEDERLANDSE BODEM Powered by Water Alliance COLUMN

LAAT OOK OVER DE GRENS ZIEN WAT NEDERLAND TE BIEDEN HEEFT Innovatieve watertechnologie van Nederlandse bodem. Dat is het onderwerp van deze rubriek in maandblad H2O. We hebben in de Nederlandse watertechnologie-sector veel mooie innovaties ontwikkeld. Maar hebben we daar commercieel het ­maximale uitgehaald? “Ik betwijfel het, ik denk eerlijk gezegd van niet”, zei Erwin Dirkse (succesvol ceo van DMT Environmental Technology en voorzitter van ­brancheorganisatie ENVAQUA ) begin dit jaar in een interview met H2O. Ik moest er even aan terugdenken toen ik eind september aanwezig was op de jaarlijkse WEFTEC, de Noord-Ameri­ kaanse beurs voor de municipale en industriële watermarkt. Deze keer was het New Orleans en we waren daar met een ‘Netherlands Water Pavilion’, dat bestond uit een respectabel aantal bedrijven. ‘Meet the Dutch’ was het gezamenlijke motto van Water Alliance, ENVAQUA en Netherlands Water Partnership (NWP). Opnieuw kreeg ik het beeld dat men in Noord-Amerika onder de indruk is van de innovatiekracht van Nederland en dat men bijvoorbeeld de WaterCampus ziet als voorbeeld voor de ontwikkeling van clusters in de VS. Waarin een klein land groot kan zijn.

Maar toch, als ik kijk naar de kracht van de Nederlandse watersector, dan denk ik ook: we hadden met een

grote­re delegatie moeten zijn op deze topbeurs in de VS. ­Watertechnologiebedrijven bedienen vaak een niche van de markt, dus wie wil expanderen moet al gauw de landsgrens over. En juist op de Noord-Amerikaanse markt is een enorme vraag naar allerlei producten en diensten op het gebied van watertechnologie. Denk alleen al aan de droogte in het westen en zuiden van de Verenigde Staten. Wat zouden we daar niet kunnen doen met waterbesparende technologie?

En zouden ze in de VS geen belangstelling hebben voor onze kennis op het gebied van zilte teelt van bijvoorbeeld groenten en aardappelen?

Op een beurs als WEFTEC kom je als ondernemer in aanraking met potentiële klanten, maar ook met m ­ ogelijke zakenpartners. Soms zijn dat eerste verkenningen, maar soms ook kunnen deals gesloten worden. Zo sloot Paques uit Balk er een licentieovereenkomst met het ­Amerikaanse bedrijf OVIVO, dat de Anammox-technologie op de NoordAmerikaanse markt gaat brengen.

Voor wie internationaal wil scoren met watertechnologie van Nederlandse bodem: volgend jaar is de WEFTEC in Chicago. Wees er snel bij, want de internationale belangstelling voor een stand is groot. En dat is geen cliché. Van gedachten wisselen hierover? Neem gerust met mij contact op.

Hein Molenkamp Managing director Water Alliance h.molenkamp@wateralliance.nl

Water Alliance is een samenwerkingsverband van overheid, kennisinstellingen én bedrijfsleven op het gebied van watertechnologie in Nederland.

Water Alliance richt zich vooral op het midden- en kleinbedrijf in de innovatieve en duurzame watertechnologie die wereldwijd vermarkt kan worden.

Water Alliance ondersteunt de bedrijven op het gebied van (internationale) matchmaking, netwerken en business development.

Agora 4 8934 CJ Leeuwarden 058-2849044 www.wateralliance.nl

NEW BUSINESS Teksten Dorien ter Veld

Zeefgoed: vezels als basis voor isolatiemateriaal, biobrandstof, meubels...

FIJNZEVEN POPULAIR OP RIOOLWATERZUIVERINGEN Steeds meer waterschappen breiden hun rioolwaterzuiveringen uit met een fijnzeefinstallatie. Dit zorgt voor meer zuiveringscapaciteit én voor energiebesparing. Maar er is meer: het gebruik van fijnzeven blijkt ook de weg vrij te maken voor innovatief hergebruik van toiletpapier.

Water dat op rioolwaterzuiveringen (RWZI’s) binnenkomt bevat vervuiling.

Dit zijn vaste bestanddelen die voor zo’n 75 procent uit cellulosevezels van toiletpapier bestaat. Dat toiletpapierresten voor RWZI’s lastig af te breken zijn, is op zich geen probleem, zolang een zuivering maar voldoende capaciteit heeft. Feit is echter dat veel oude(re) RWZI’s de grens van hun capaciteit bereiken.

INNOVATIE VOLGT OP INNOVATIE De traditionele oplossing voor ­capaciteitsproblemen, is de zuivering uit te breiden met extra biologische capaciteit. “Het inbouwen van een fijnzeefinstallatie is echter een in­ teressant alternatief”, aldus Marit van Veen, van fijnzeefleverancier BWA.

“Een uitbreiding met een fijnzeef is goedkoper en makkelijker te realiseren dan extra beluchtingsruimte.

Een fijnzeef neemt minder ruimte in en levert voor RWZI’s ook nog eens een energiebesparing op van 10 tot 15 procent. En wat nu dus blijkt: steeds meer marktpartijen vinden mogelijkheden om zeefgoed een tweede leven te geven.”

KOEKFILTRATIE MET EEN FIJNZEEF De fijnzeeftechnologie op zich is niet onbekend in waterschapsland. Van Veen: “In 2010 is de eerste fijnzeef geplaatst op een Nederlandse RWZI. Inmiddels maken diverse waterschappen gebruik van deze technologie. Het belangrijkste onderdeel van de fijnzeefinstallatie bestaat uit een ­polyester doek met kleine mazen, waarop de fijne en ­vezelige massa blijft liggen. De lagen die hierdoor ontstaan, worden deel van het filter. Dankzij deze zogenoemde ‘­koekfiltratie’ kan er ander materiaal worden afgevangen dan in een bezinktank mogelijk is. En het gaat daarbij niet om kinderachtige hoeveelheden.

Zeefgoedinstallatie op de rioolwaterzuivering Beemster

Ga maar na. Per persoon spoelen we jaarlijks zo’n 14 kilo toiletpapier door.”

VAN TOILETPAPIER TOT BIOPLASTICS EN ASFALT “We zullen vezels uit gebruikt toiletpapier steeds meer terugzien in totaal andere producten, zoals isolatiemate­ riaal, biobrandstof, plastic tassen, meubels en zelfs in asfalt”, voorspelt Van Veen. “Concrete voorbeelden van hergebruik van zeefgoed zijn er al.

Vorige maand opende de provincie Fryslân in Jelsum een f­ ietssnelweg waarbij gebruik is gemaakt van gebruikt wc-papier voor de samenstelling van het asfalt. In het kader van het project Cellu2PLA, van Attero, hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en STOWA, wordt onderzoek gedaan naar mogelijkheden om zeefgoed van RWZI Beemster om te zetten in ­Bio-PLA, een bioplastic.

De ontwikkelingen passen bij de ambities die waterschappen hebben om te verduurzamen en om bij te dragen aan een circulaire economie waarin afvalstoffen zoveel mogelijk worden hergebruikt.”

BWA (Purmerend) richt zich voornamelijk op de behandeling van afvalwater, drinkwater en proceswater. Sinds 2010 heeft BWA meer dan 30 fijnzeven geleverd voor afvalwaterzuiveringen en rioolwaterzuiveringen.

NR9-OKTOBER 2016

37

38

NEW

BUSINESS

Regenwater. Er is genoeg van én het is al behoorlijk schoon. Waarom zouden we het dan niet beter gebruiken? Hemel(s)water ontwikkelde een nieuw concept voor drinkwater­ bereiding: een plug en play-installatie voor de opvang en de productie van drinkwater in de stad.

Terwijl het in veel ontwikkelingslanden normaal is om regenwater op te vangen als drinkwater, gebruiken we regenwater in Nederland vrijwel alleen om de plantjes water te geven. “Zonde”, vindt Albert Jansen van Water Innovation Consulting (WIC).

“Zeker als je bedenkt dat waterschaarste ook hier een actueel vraagstuk is.

Oppervlaktewater bevat steeds meer hormoonverstorende stoffen en ook grondwater wordt schaarser en minder schoon.

Ondertussen hebben we wel te maken hebben met een bevolkingsgroei.”

HEMEL(S)WATER Het concept voor Hemel(s) water, waarmee Jansen in april 2016 de juryprijs van de Stad van de Toekomst Challenge won, ontstond in 2015. Jansen: “Het

Powered by Water Alliance

Albert Jansen tapt Hemel(s)water bij het ecodorp in Boekel

REGENWATER DUURZAME BRON VOOR DRINKWATER? systeem voor Hemels(s)water bestaat uit een opvangtank voor regenwater, een ­ultrafiltratiemembraan en een opslagtank voor het behandelde Hemel(s)water. Het geheel heeft een omvang van twee kubieke meter.” Momenteel lopen er verschillende pilots met het systeem. Onder andere in ecodorp Boekel. “De resultaten zijn goed”, aldus Jansen. Binnen een jaar verwacht hij ook de eerste commerciële modellen op de markt te brengen. “Dan kunnen ­gezinnen, maar ook bedrijven, bijvoorbeeld in de horeca profiteren van het systeem.”

SCHONER, DUURZAMER, VOORDELIGER Gebruikers kunnen er volgens Jansen gerust op zijn dat het water echt schoon en veilig is. “Analyses die we hebben laten uitvoeren door een gecertificeerd ­drinkwaterlaboratorium laten zien dat de kwaliteit van Hemel(s)water ruimschoots aan de drinkwatereisen voldoet.

“Dat is niet zo gek ook, want regenwater bevat ­sowieso al minder opgeloste verontreinigingen dan grondwater en ­oppervlaktewater. De reden dat we op dit moment bezig zijn met de verdere

ontwikkeling van de filtermembranen, is dat we ook de laatste restjes organische ­stoffen, zoals ammoniak, eruit willen halen.

Dat doen we om ervoor te zorgen dat je het ­water in de opslagtank in principe ­eindeloos kunt bewaren. Net als een fles bronwater.”

WORDEN DRINKWATERBEDRIJVEN ­OVERBODIG? “Het systeem zal ­drinkwaterbedrijven niet snel overbodig maken”, aldus Jansen, “maar deze innovatie betekent hopelijk wel het begin van de transitie.

Drinkwater­bedrijven blijken open te staan voor mogelijkheden om te verduurzamen.

Deze maand heb ik vanuit Hemel(s)water een groot onderzoeksvoorstel ingediend bij de programmaraad van de Topsector Water, samen met het KWR Watercycle Research Institute, Brabant Water, Evides en ­Water­net. Er zijn inmiddels nog meer waterbedrijven die interesse hebben om aan te sluiten. De tweejarige pilot is onder andere bedoeld om onderzoek te doen naar de duurzaamheid van het proces en naar de waterkwaliteit op lange termijn.”

NEW BUSINESS

iStockphoto

DMT Environmental Technology richt een vestiging in Azië op. Met de oprichting van DMT Azië in Maleisië ondersteunt DMT Environmental ­Technology de groei van haar activiteiten waar het gaat om het opwaarderen van biogas, herstel van ­verontreinigde grondstoffen en ontzwave­ ling. “Het nieuwe kantoor zal zeker ook onze huidige activiteiten in de waterzuivering stimuleren”, ­verwacht ceo Erwin Dirkse.

NR9-OKTOBER 2016

Vorig jaar betrok Metal Membranes een nieuw pand op industrieterrein de Hemrik in Leeuwarden. De verdrievoudiging van het beschikbare vloeroppervlak die de verhuizing opleverde, blijkt representatief voor de groei van Metal Membranes.

“We hebben dit pand, met 2.000 vierkante meter vloeroppervlak, gekocht met het oog op de toekomst”, aldus ceo Hans-Henk Wolters. “We krijgen met name steeds meer vraag vanuit de internationale watertechnologiesector, vanuit de lucht- en ruimtevaartsector en vanuit de medische industrie.”

Metal Membranes ontwikkelt membranen via een speciale techniek, waarbij metaal wordt omgezet in keramiek. Hierdoor ontstaat een poreuze structuur die geschikt is voor filtratie van vloeibare stoffen en gassen. Ook als het gaat om detectie en diagnostiek, bijvoorbeeld van het bacterieniveau in het water, levert Metal Membranes innovatieve technieken.

TAUW OPENT VESTIGING OP WATERCAMPUS LEEUWARDEN

iStockphoto

DMT-ET is een snel ­groeiend bedrijf dat duur­ zame technologische diensten aanbiedt aan een reeks mondiale marktsegmenten en klanten, waaronder gemeenten, agricultuur, en industrieën, zoals voeding, chemie, olie en gas. De uitbreiding van DMT-ET volgt op de opening van een ­kantoor in Portland in de VS, vorig jaar en op de recente overname van water- en slibverwerking activiteiten van Sustec in Wageningen.

NIEUW PAND METAL MEMBRANES PAST BIJ GROEI

iStockphoto

AZIATISCHE VESTIGING VOOR DMT ENVIRONMENTAL TECHNOLOGY

Advies- en ingenieursbureau Tauw heeft op 1 september een nieuw kantoor geopend op de WaterCampus in Leeuwarden. Hier werken bedrijven, kennisinstellingen en overheden samen aan waterinnovatie, onderwijs en ondernemerschap.

Harry Sikkema, commercieel manager bij Tauw: “Wij houden ons onder andere bezig met klimaatactieve steden en we dragen, met onze expertise op het gebied van riolering en nieuwe sanitatie, bij aan innovaties op het gebied van stedelijk waterbeheer. We hebben gekozen voor de WaterCampus om beter zichtbaar te zijn voor opdrachtgevers en partners uit de watertechnologiesector.”

Eerder dit jaar opende Tauw ook een nieuwe locatie in Enschede.

39

40

HOOG WATER

< HOOGTE: 35 M

GEBOUWD: 1911 HOOGTE: 35 METER INHOUD: 200 M3

> Tekst en fotografie Roel Smit

CULEMBORG Watertorens: er werden er 260 gebouwd om druk te houden op het leidingennet en altijd te beschikken over schoon drinkwater. De ­meeste zijn buiten gebruik en voor vele wordt nog gezocht naar een herbestemming, zoals in Culemborg.

VROEGER De burgemeester van Culemborg (Baron van Hovell tot Westerflier) mocht de toren ruim een eeuw geleden officieel openen. Het bouwwerk, met een tank van geklonken plaatstaal (zeven meter doorsnede) en vijf verdiepingsvloeren, is sinds 2005 niet meer in gebruik en wordt binnenkort door drinkwaterbedrijf Vitens te koop gezet. Vermeldenswaard is nog dat 35 jaar geleden de bakstenen mantel van het water­reservoir is vervangen door een lichter ­ omhulsel van aluminium en staal. Die is niet echt mooi, vinden veel Culemborgers.

NU Diezelfde Culemborgers willen de toren met het fraaie pompgebouw en de omliggende boomgaard wel graag behouden. Ze hebben de Stichting Watertoren Culemborg opgericht en praten met de gemeente en met Vitens over de mogelijkheden. Om opties open te houden zijn de grenzen van het waterwingebied (waar de toren bovenop stond) inmiddels iets aangepast.

De stichting organiseerde brainstorms voor de buurt en sprak met alle betrokken partijen.

Duurzaam hergebruik passend in de omgeving, is voor iedereen nu het credo. Een paar ideeën die geopperd zijn? Kleinschalige horeca, theetuin met beelden en kwekerij, f­ itness-toren, kenniscentrum voor duurzaam wonen en energie opwekken, duurzame voedselvoorziening, ambachtelijke werkplaats, plek voor podiumkunsten, ‘wereldkeuken’ voor mensen met ­afstand tot de arbeidsmarkt. Een combinatie met wonen behoort tot de mogelijkheden. En dat is nog maar een deel van alle suggesties.

Nieuwe ideeën blijven welkom, zolang het maar kleinschalig en duurzaam blijft. Voor Vitens zijn dat – naast uiteraard de verkoopprijs – belangrijke criteria. Het drinkwaterbedrijf zegt zich verantwoordelijk te voelen voor de toekomst van het bouwwerk dat een van haar rechtsvoorgangers (het gemeentelijk waterbedrijf van Culemborg) ooit heeft neergezet.

Binnenkort verschijnt de verkoopbrochure.

SCHRIJF MEE AAN WATER MATTERS! Het kennismagazine van maandblad H2O

Binnenkort verschijnt een nieuwe aflevering van Water Matters, het halfjaarlijkse kennismagazine van maandblad H2O. Negen nieuwe artikelen geven een beeld van de meest actuele, toepasbare kennis op watergebied. Speciaal voor abonnees van H2O in het Nederlands, met daarnaast een Engelse, digitale versie.

Intussen beginnen we met de voorbereidingen voor 2017.

Wilt u volgend jaar ook een artikel aanleveren voor Water Matters? Dat kan!

Begin met het maken van een voorstel, een korte samenvatting, niet langer dan een half A4-tje.

U heeft daarvoor nog tot en met 5 november.

Schrijf op welke vraag u in uw artikel wilt beant-

woorden (in het algemeen de onderzoeksvraag), wat in hoofdlijnen het antwoord is op die vraag en wat de betekenis hiervan is voor de praktijk van de watersector, nationaal en internationaal.

Dit abstract wordt beoordeeld door een onafhankelijke redactieraad, waarin alle disciplines uit de Nederlandse watersector vertegenwoordigd zijn. Belangrijke criteria zijn: is deze kennis echt nieuw en wat is de betekenis voor de dagelijkse praktijk?

Lees Water Matters op de nieuwe website: www.h2owaternetwerk.nl (kijk bij ‘Water ­Matters’). Daar vindt u ook de auteursinstructies.

Voorstellen kunnen het beste worden ingediend (dus tot en met 5 november) bij redactie@vakbladh2o.nl.

De uitgave van Water Matters (een initiatief van Koninklijk Nederlands Waternetwerk) wordt mogelijk gemaakt door: Alterra Wageningen UR, ARCADIS, Deltares, KWR Watercycle Research Institute, Netherlands Water Partnership (NWP), Royal HaskoningDHV en de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA).

42 THEMA

BACTERIËN ZORGEN VOOR KICKSTART BIJ VERWIJDERING VAN MANGAAN Grondwater bevat ­stoffen als methaan, ammo­nium, ijzer en mangaan. Deze worden er bij het drinkwaterbedrijf uitgehaald. Hierbij volstaat een eenvoudige techniek, die ook in ontwikkelingslanden goed toepasbaar is. Jantinus Bruins, seniortechnoog bij WLN, onderzocht voor zijn promotie het proces van mangaanverwijdering en geeft aanbevelingen om de werkwijze te optimaliseren.

In 77 procent van het Nederlandse grondwater komt mangaan voor. Hoewel het gezondheidsrisico verwaarloosbaar is, is verwijdering noodzakelijk. Opgelost ijzer en mangaan g ­ even een donkere kleur aan het water, waar de consument niet op zit te wachten. Daarnaast kunnen deeltjes zich afzetten in leidingen en deze verstoppen.

Afgezette ijzer- en mangaandeeltjes dragen bovendien bij aan een voedingsbodem voor bacteriën. Na verloop van tijd ontstaat een biofilm en komen steeds meer bacteriën in het ­leidingstelsel. Die ongewenste laag moeten operators handmatig verwijderen. Voorkomen is beter.

In Nederland worden ijzer en mangaan duurzaam verwijderd: door te beluchten en daarna te filteren in een zand of grindbed. Dankzij de zuurstof kunnen opgeloste mangaandeeltjes in het water oxideren tot vlokken die neerslaan in het filterbed. Chemicaliën als chloor, zijn overbodig.

Een filter kan eveneens ammonium en ijzer verwijderen. Het volgende beeld ontstaat in de filterbak: het bovenste gedeelte kleurt roodbruin (ijzer), in het midden donkerbruin (ammonium, geeft zelf geen kleur af) en onderin zwart (mangaan).

FILTERRIJPING Als een filterbed met gewoon zand of grind wordt gevuld, komt de oxidatie pas na e ­ nkele maanden goed op gang. Door toevoeging van een laag gebruikt filterzand waaraan al ­mangaanoxide is gehecht, krijgt het oxidatieproces een kickstart. Vervolgens groeit de mangaanoxide in het filterbed vanzelf aan.

Dankzij de ‘filterrijping’ verloopt de oxidatie steeds effectiever en kan op deze wijze vanaf de

iStockphoto

Afvalwater

WATERWETENSCHAP

TOEGEPASTE WETENSCHAP IN DE WATERSECTOR

start optimaal zijn. Uit onderzoek blijkt dat het toegevoegde filterzand een mangaanoxide bevat van het type Birnessite.

Dit in tegenstelling tot wat in het verleden werd aangenomen, namelijk dat de gevormde mangaanoxide van het type Hausmannite was. Aan Birnessite hechten mangaandeeltjes zich efficiënter en het filter rijpt sneller.

Oxidatie kan een chemische en biologische basis hebben.

Mangaanoxiderende bacteriën blijken een hoofdrol te s­ pelen in de eerste maanden van het oxidatieproces. De bacteriën zijn van nature in het water aanwezig. Dit is af te leiden uit het aangetroffen mangaanoxide, dat van structuur verschilt al naar gelang het biologisch of chemisch is gevormd.

Na circa anderhalf jaar is biologisch gevormd mangaanoxide nog maar minimaal aanwezig. Dan geschiedt ­mangaanoxidatie vooral chemisch, de intussen gevormde mangaanoxide-coating trekt ‘vanzelf’ de opgeloste mangaandeeltjes aan; een zogeheten autokatalytisch proces.

REINIGING Na verloop van tijd is het filter verzadigd met vooral ‘ijzer­ vlokken’. Het filterbed moet worden gespoeld met een ­stevige lucht/waterstraal van onderaf. Na onderzoek blijkt dat de spoeling negatief uitwerkt in de beginfase, omdat daarmee ook de nuttige mangaanoxiderende ­ bacteriën worden weggespoeld. Naarmate de tijd vordert, is het ­ ­(negatieve) effect van filterspoelingen beperkter, omdat zich intussen een d ­ ikkere laag heeft gevormd in de filter. Chemi­ sche oxidering heeft het proces intussen overgenomen.

Van belang is dat het gebruikte filterzand of grind vers is (vochtig), waardoor er veel ‘actief’ mangaanoxide aanwezig is en de bacteriën nog leven. Ligt het materiaal maandenlang te drogen, dan is deze voorsprong weg. Met de juiste samenstelling van het filterbed kan de installatie vanaf dag één mangaan volledig uit het grondwater verwijderen, tegelijk met ammonium en ijzer. Natuurlijk moeten ook a ­ ndere variabelen – de hoeveelheid water, de verblijftijd en het zuurstofgehalte – in balans zijn.

ARSEEN- EN NIKKELVERWIJDERING De aanbevelingen kunnen bijdragen aan optimalisering van deze duurzame techniek voor grondwaterzuivering. Intussen lijkt de werkwijze en het filtermateriaal ook behulpzaam NR9-OKTOBER 2016

bij verwijdering van het gevaarlijke arseen, dat bijvoorbeeld in water in Bangladesh wordt aangetroffen. Arseen blijkt zich graag te hechten aan Birnessite.

Van Birnessite is bekend dat het ook effectief nikkel kan inkapselen. Dit is relevant voor de Nederlandse situatie; op een aantal plaatsen wordt nikkel in minimale hoeveelheden in het grondwater aangetroffen.

Jantinus Bruins (WNL)

Een uitgebreid artikel over dit onderwerp is gepubliceerd op H2O-Online.

Het is te lezen door gebruik te maken van de QR-code of te kijken op www.h2owaternetwerk.nl

SAMENVATTING Uit onderzoek blijkt dat waterbedrijven eenvoudig de ­ start van de mangaanverwijdering van grondwater kunnen optimaliseren. Met schoon filterzand of grind duurt het maanden voordat natuurlijke oxidatie op gang komt. Wordt aan het filterbed gebruikt filter­ materiaal met geoxideerd mangaanoxide toegevoegd, dan start het oxidatieproces direct. Het filtermate­ riaal moet wel vers en vochtig zijn, dan is er veel actief adsorberend mangaanoxide (Birnessite) en zijn meteen voldoende levende mangaanoxiderende bacteriën aanwezig. Deze bacteriën jagen het oxidatieproces aan.

Na verloop van tijd gaat het oxidatieproces vooral op chemische wijze plaatsvinden: het filter is ‘gerijpt’ en trekt zelf nieuwe mangaandeeltjes aan. Om de bacteriën hun werk te laten doen is het belangrijk dat het filter in de beginfase (eerste paar weken) zo weinig mogelijk wordt gespoeld, want dan verdwijnen de nuttige mangaanoxiderende bacteriën.

Het type natuurlijk mangaanoxide dat wordt gevormd is Birnessite en werkt het best, zo blijkt uit het onderzoek. Birnessite kan vanwege goede hechtingseigenschappen ook zware metalen zoals arseen of nikkel verwijderen uit grondwater.

43

44 THEMA Stefan Geilvoet bij de demo-installatie in Rotterdam

Afvalwater

ANAMMOX-BACTERIE HAALT STIKSTOF UIT AFVALWATER: EEN REVOLUTIE IN DE MAAK Zo’n dertig jaar geleden werd de anammoxbacterie ontdekt, die ammonium (NH4+) en nitriet (NO2-) direct kan omzetten in stikstofgas (N2). Hiermee werd een eenvoudige en goedkope stikstofverwijdering uit afvalwater mogelijk. Op een rioolwaterzuivering in Rotterdam wordt dit Anammox-proces al bijna vijftien jaar succesvol toegepast bij de slibverwerking. Toepassing op huishoudelijk afvalwater was nog niet beproefd.

Paques en waterschap Hollandse Delta bouwden een demonstratieinstallatie.

Rioolwaterzuivering Dokhaven is 30 jaar oud en is de grootste RWZI in het beheergebied van waterschap Hollandse Delta (540.000 inwonerequivalenten).

Hij bestaat uit een compact tweetrapssysteem. In de A-trap wordt zoveel mogelijk organisch materiaal afgebroken en fosfaat verwijderd. Na passage van een tussenbezinktank voor de verwijdering van slib, gaat het afvalwater naar de B-trap. Daarin wordt organisch materiaal verder afgebroken en het aanwezige ammonium omgezet in nitraat. Na een nabezinking wordt het effluent op de Nieuwe Maas geloosd.

De achilleshiel van RWZI Dokhaven was de beperkte stikstofverwijdering.

Een grote verbetering was de toepassing – vanaf 2002 – van Anammox-technologie bij de slibverwerking. Hiermee wordt stikstof verwijderd uit de natte fractie van het slib (rejectiewater). Uit het ingedikte slib wordt biogas gewonnen.

Het stikstofgehalte van het effluent van de RWZI ligt nu ruim onder de norm van 21 milligram stikstof per liter. Dokhaven blijft op dit punt nog wel achter bij modernere rioolwaterzuiveringen, terwijl bovendien de lozingseis in de toekomst mogelijk wordt aangescherpt.

Uit het succes van de Anammox-technologie in de slibverwerking kwam het idee voort om toepassing op rioolwater te onderzoeken. Dat zou een kleine revolutie betekenen. Dan kan vergaande stikstofverwijdering plaatsvinden in een compacte installatie als die op Dokhaven, en tegen lage energiekosten. Dit sluit aan bij de ambitie van waterschap Hollandse Delta om van Dokhaven een energie-neutrale rioolwaterzuivering te maken.

KORRELSLIB Na een voorstudie werd besloten tot een demonstratieproject, CENIRELTA: Cost ­Effective Nitrogen Removal from wastewater with Low Temperature Anammox. CENIRELTA is een ­samenwerking tussen Paques (ontwikkelaar en leverancier van het ANAMMOX®-proces, zie kader Anammox), waterschap Hollandse Delta en de Stichting Toegepast Onderzoek ­Waterbeheer (STOWA), en wordt gesteund door een Life-subsidie van de Europese Unie.

Technische Universiteit Delft doet mee als kennispartner.

WATERWETENSCHAP

TOEGEPASTE WETENSCHAP IN DE WATERSECTOR

Stikstofkringloop met de Anammox-route (links) en one-step Anammox met korrelslib (rechts)

ANAMMOX

­kader Anammox). De ervaring sinds 2013 leert dat een ­vuilere uitstroom uit de A-trap, bijvoorbeeld als gevolg van hevige regen, de stikstofverwijdering kan verstoren. Ook bij lage temperaturen is het systeem kwetsbaar, doordat de anammox-­bacteriën dan relatief langzaam groeien. De nitriet oxiderende bacteriën (NOB) blijven actiever, waardoor ze de ­competitie om zuurstof en nitriet in de korrelschil kunnen winnen. Er ontstaat nitraat en de stikstofverwijdering neemt af.

Anammox-bacteriën kunnen onder zuurstofloze omstandigheden ammonium (NH4+) en nitriet (NO2-) grotendeels omzetten in stikstofgas (N2). Voor deze reactie zijn ook

ammonium oxiderende bacteriën (AOB) nodig die een deel van het ammonium omzetten in nitriet; daarvoor is wel zuurstof nodig.

De omzettingen via de AOB-Anammox-route vormen een ‘shortcut’ in de stikstofkringloop richting stikstofgas. Het

KOELINSTALLATIE In de resterende maanden van 2016 is de demo-­installatie voorzien van een koelinstallatie (temperatuur circa 10 graden). Als de stikstofverwijdering ook bij deze lage temperaturen voldoende blijft, kan de stap gezet worden naar ­implementatie van koude Anammox in de B-trap.

zuurstofverbruik is 60 procent lager dan via nitraat en bovendien is er geen organisch materiaal (BOD) nodig voor de denitrificatie.

Tegenwoordig wordt het ANAMMOX®-proces ­voornamelijk toegepast volgens het one-step-principe; de bacteriën groeien in de vorm van korrels, bestaande uit een a ­ naerobe anammox-kern met daaromheen een aerobe schil AOB. De procestechnologische uitdaging bij toepassing op riool-

Stefan Geilvoet, Charlotte van Erp Taalman Kip Olaf Duin (Waterschap Hollandse Delta) Tim Hendrickx (Paques ) Maaike Hoekstra (Technische Universiteit Delft)

water is om de traag groeiende anammox-bacteriën en de AOB in het systeem te behouden en tegelijkertijd de aangroei op de korrels van nitriet oxiderende bacteriën (NOB) en andere ongewenste micro-organismen te ­onderdrukken.

Door beluchting ontstaat enige turbulentie die deze aangroei tegengaat.

Sinds 2013 draait op Dokhaven een demonstratie-­installatie.

Een klein deel van het afvalwater uit de A-trap gaat niet naar de B-trap, maar naar een afgesloten reactor, waarin het wordt belucht en gemengd met Anammox korrelslib.

Het gaat hier, anders dan bij slibverwerking, om ‘koude Anammox’: de temperatuur is veel lager, de volumes zijn veel hoger en het water uit de A-trap bevat veel minder ­stikstof.

KOUDE ANAMMOX WERKT Onder gangbare weersomstandigheden blijkt koude Anammox op afvalwater goed te werken, zo goed dat het effluent van de demo-installatie minder stikstof bevat dan dat van de B-trap (8,8 tegen 10,1 milligram stikstof per liter).

Cruciaal is dat het Anammox korrelslib intact blijft (zie NR9-OKTOBER 2016

Een uitgebreid artikel over dit onderwerp is gepubliceerd op H2O-Online.

Het is te lezen door gebruik te m ­ aken van de QR-code of te kijken op www.h2owaternetwerk.nl

SAMENVATTING Op de rioolwaterzuivering Rotterdam-Dokhaven loopt het demonstratieproject CENIRELTA (2013-2016), met ­ als doel om stikstofverwijdering door Anammox-bacteriën uit te proberen op huishoudelijk afvalwater.

De resultaten tot nu toe zijn hoopgevend: onder normale weersomstandigheden is de effectiviteit van de demo-installatie ruim voldoende om gangbare stikstof­ vrachten in de rioolwaterzuivering te verwijderen.

Bij hevige regenval en bij lagere temperaturen werkt het systeem nog niet optimaal. In de laatste maanden van het project wordt het afvalwater afgekoeld om het effect van langdurig lage temperaturen op het proces vast te stellen.

45

46

h2owaternetwerk.nl

MEER WETEN?

KIJK OP DE WEBSITE VAN H2O!

CENIRELTA: hoofdstroom-Anammox op RWZI Rotterdam-Dokhaven Het Anammox-proces is een bewezen technologie voor de verwijdering van stikstof uit rejectiewater van slibverwerkingsinstallaties. Op rioolwaterzuivering Rotterdam-Dokhaven loopt het demonstratieproject CENIRELTA, met als doel de effectiviteit en robuustheid van het proces ook in de hoofdstroom aan te tonen.

Stefan Geilvoet, Charlotte van Erp Taalman Kip, Olaf Duin (waterschap Hollandse Delta), Tim Hendrickx (Paques), Maaike Hoekstra (TU Delft)

Toetsing van de grondwaterdynamiek aan randvoorwaarden voor ‘van grondwater afhankelijke’ ecosystemen in Westduinen De Europese Kaderrichtlijn Water verplicht provincies inzicht te geven in de mate waarin de grondwaterhuishouding bijdraagt aan de instandhoudingsdoelen in Natura 2000-gebieden. Dit vraagt om een breed gedragen beoordelingsmethode.

Arnaut van Loon (KWR Watercycle Research Institute), Jan Meijles (provincie Zuid-Holland), Willem Jan Zaadnoordijk (TNO Geologische Dienst Nederland)

Digitale flora- en faunacheck bij maaibeheer Waterschap Vechtstromen voert sinds dit jaar voordat het maaiseizoen begint een digitale flora- en faunacheck uit in het onderhoudsprogramma Gisratio. Dit verbetert het vinden van een balans tussen de ecologische en economische functie van watergangen en de waterkwaliteit.

Rutger Olthof (waterschap Vechtstromen)

Naast maandblad H2O is er een complete website met het meest actuele (water)nieuws, watervacatures en H2O-vak­artikelen, voor wie de verdieping zoekt. Deze H2O- vakartikelen zijn geschreven door waterprofessionals. Op deze pagina een overzicht van de meest recente artikelen die op de site www.h2o-waternetwerk.nl zijn verschenen.

Signalering van ‘overige antropogene stoffen’, en dan? De pyrazool-casus De ‘pyrazoolaffaire’ van zomer 2015 heeft ons waardevolle lessen geleerd voor calamiteiten met ‘overige antropogene stoffen’.

Kirsten Baken, Annemieke Kolkman (KWR Watercycle Research Institute), Peter van Diepenbeek (WML), Henk Ketelaars (Evides), Annemarie van Wezel (KWR Watercycle Research Institute)

Verwijdering van pyrazool in drinkwaterzuiveringsprocessen De aanwezigheid van pyrazool in het Nederlandse oppervlaktewater leidde tot de vraag hoe en in welke mate deze stof kan worden verwijderd in de drinkwaterzuivering. Verschillende zuiveringsprocessen zijn experimenteel onderzocht.

Cheryl Bertelkamp, Wim Hijnen, Wolter Siegers, Roberta Hofman-Caris (KWR Watercycle Research Institute), Rob van der Leer (Evides)

Effect van klimaatverandering en vergrijzing op waterkwaliteit en drinkwaterfunctie van Maas en Rijn Door de vergrijzing zal de emissie van geneesmiddelen en röntgencontrastmiddelen naar het oppervlaktewater toenemen.

In deze studie zijn prognoses gemaakt van de toekomstige concentraties van een aantal relevante organische microver­ ontreinigingen in de Rijn en Maas in 2050.

Rosa Sjerps (KWR Watercycle Research Institute), Thomas ter Laak (KWR Watercycle Research Institute, Wageningen UR), Gertjan Zwolsman (KWR Watercycle Research Institute, thans Dunea)

Invloed van beekbegeleidende bomen op de ecologische kwaliteit van beken Monitoringsdata van Noord-Brabantse beken laten zien dat bomen belangrijk zijn voor het halen van ecologische doelen.

Echter, voor maximale effectiviteit voldoet alleen de zwaarste beschaduwingsklasse en moet gestreefd worden naar lange beschaduwde trajecten.

Ralf Verdonschot (Alterra Wageningen UR), Bart Brugmans (waterschap Aa en Maas), Mark Scheepens (waterschap De Dommel), Daniël Coenen (waterschap Brabantse Delta), Piet Verdonschot (Alterra Wageningen UR, Univer­ siteit van Amsterdam)

Waterhergebruik in Wildlands Adventure Zoo Emmen Sinds eind maart is Wildlands Adventure Zoo Emmen open. Waterleidingmaatschappij Drenthe en WLN hebben waterkringlopen gecreëerd, waarin behalve het afvalwater ook water van verschillende dierenbassins vergaand wordt gezuiverd en hergebruikt.

Simon Dost (Waterleidingmaatschappij Drenthe), Marcel Boorsma (WLN)

Van elk nieuw artikel op H2O-Online een melding krijgen? Volg ons dan op Twitter: @vakbladh2o.

Zelf een artikel schrijven voor H2O-Online?

Kijk op onze website voor de a ­ uteursinstructies en/of neem contact op met de redactie via redactie@vakbladh2o.nl

DE JONGH PIPESYSTEMS B.V. Toonaangevend en de specialist De Jongh Pipesystems is een dynamisch bedrijf, gespecialiseerd in PE-HD kunststofleidingsystemen voor gas- en waterdistributie, persriolering, druk- en vrijvervalbuizen, alsmede voor industriële toepassingen.

Het bedrijf blijft voortdurend innoveren en nieuwe producten ontwikkelen om opdrachtgevers een totaaladvies en -concept voor te kunnen leggen.

Een gemotiveerd en goed opgeleid team met ruime ervaring in haar branche staat voor u klaar met een deskundig advies tijdens de ontwerp-, plannings- en uitvoeringsfase. Vanaf het eerste gesprek tot aan het afwerken op locatie is uw project in goede handen.

Leidingsystemen

Slim aanleveren

ADPRON SK3 ontluchter

BKU betonbescherming

De Jongh Pipesystems is vertegenwoordiger van buizenfabrikant Egeplast op de Nederlandse markt. Een toonaangevende fabriek voor PEHD buizen van 16 mm t/m 1200 mm. Naast dit leidingwerk levert De Jongh ook de bijbehorende verbindingstechnieken, waaronder PE-HD (elektrolas) hulpstukken en klemkoppelingen.

De Jongh: ‘We hebben ons gespecialiseerd in slim aanleveren. Dat betekent dat we met onze klanten meedenken en bijvoorbeeld prefab leidingstukken adviseren zodat montage op de bouwplaats vereenvoudigd wordt en de montagekosten gereduceerd worden.

Lucht- en gasvorming in het leidingnet bezorgt de beheerders van leidingnetten tal van problemen. De laatste jaren is er veel nuttig onderzoek gedaan naar het ontstaan van lucht in leidingen, het gedrag van die gevormde lucht en de effecten ervan op de capaciteit van een leidingnetwerk. Het regelmatig op de juiste plaatsen ontluchten van leidingnetwerken is en blijft vooralsnog een must, want het transporteren van lucht kost veel energie en kan schade aan de installatie veroorzaken.

Betonrot is een veelvoorkomend euvel in zuiveringsinstallaties, rioolgemalen en betonbuizen.

De H2S gassen kunnen het beton aantasten waardoor lekkages ontstaan die het milieu aantasten. De Jongh Pipesystems levert diverse kunststof betonbescherming mogelijkheden. Deze kunststofbekleding (PVC en PE-HD uitvoering) is voorzien van een T-grip om een mechanische verbinding met het beton te maken en biedt een duurzame en betrouwbare bescherming tegen corrosie. De Jongh kan de beplating tot 4 meter breed exact op maat lassen, buigen en zetten.

Ook op het gebied van leidingsanering bent u bij De Jongh Pipesystems op het juiste adres. In de afgelopen jaren is de sanering van beschadigde/ verouderde drinkwater, riool, gas- en industriële leidingen een belangrijk punt geworden. Daarnaast zijn saneringstechnieken nodig waarbij buizen in een beperkte ruimte kunnen worden geïnstalleerd. De Jongh heeft voor iedere situatie de juiste techniek in huis met bijpassend assortiment aan PE buizen.

In onze eigen werkplaats verrichten we prefab laswerkzaamheden en wordt alles vooraf op maat gemaakt, zodat onze klant op de bouwplaats direct aan de slag kan. De praktijk wijst uit dat hier doorgaans grote kostenbesparingen worden behaald.’

De Jongh is een nauwe samenwerking aangegaan met Technisch Adviesbureau Hans van den Blink. Dit heeft geleid tot de verbeterde versie van de automatische ADPRON SK3 ontluchter die de leidingen pompen een langere levensduur en minder onderhoud geven. De ADPRON SK3 ontluchter zorgt voor energiebesparing en voorkomt schade aan de installatie.

’Onze BKU betonbescherming is speciaal ontwikkeld voor nieuwbouw en renovaties in de afvalwatertechniek. Zo dragen we actief bij aan een gezond milieu nu en in de toekomst’, aldus De Jongh.

Het vertrouwende adres voor een gas- en waterdicht leidingnet Postbus 11 - 4670 AA Dinteloord Sluisweg 2 - 4794 SW Heijningen Telefoon 0031 (0) 167 521739 Telefax E-mail

0031 (0) 167 521837 info@dejonghpipesystems.nl

Internet www.dejonghpipesystems.nl