Walter Benjamin Konformizmi Alt Etmek

<< insan ne okursa odur >>

WALTER 001.indd 1

1

8/25/11 11:14 AM

İÇİNDEKİLER

Teşekkürler ........................................................................... 7 Önsöz: Teknolojik Temaların Birikimi ....................................... 9 1- Manzara Patlaması .......................................................... 21 2- Benjamin’in Amaçları ....................................................... 83 3- Berlin’in Yeraltı Dünyası, Fotoğrafları ve Trenleri ve Filmleri ve Arabaları ..................... 113 4- Dönen Rüya: Technik ve Aynalama .................................. 149 5- Avrupa Karanlığının Derinliklerinden Gelen Mırıltılar .......... 197 6- Dayanılmaz Kapitülasyonlar Çağında Sanat Eseri ............. 207 7- Doğal Olmayan Ölümün Zamanı ...................................... 261 Benjamin’in Son Sahnesi: Kazı ve Hatırlama........................ 317 Bibliyografya ..................................................................... 358

WALTER 001.indd 5

5

8/25/11 11:14 AM

Teşekkürler

Walter Benjamin’in Toplu Yazıları, Gesammelte Schriften, 14 parçadan oluşan bir kutu set olarak 1991’de piyasaya çıktı. İçinde sadece önemli pasajların, notların ve taslakların çeşitli versiyonlarından oluşan gençlik dönemi eserleri değil, aynı zamanda tarihleriyle mektuplarından seçilmiş bölümler, ilk basım yerleri, kağıt türü ve kullanılan mürekkep gibi saplantılı öğrenci gereksinimlerinden ve bilmek istediği daha bir çok şeyden oluşan kapsamlı bir ‘editoryal malzeme’ vardı. (Harvard Üniversitesi Yayınları’nın Belknap Yayınları’ndan çıkan Walter Benjamin: Selected Writings’ten farklı olarak.) Bu setten çok faydalandım ve akademik çalışmalarından dolayı editörlere teşekkür ederim. Gesammelte Schriften, benim en temel bilgi kaynağımdı. Bu da, bu kitap için notlar alırken sıklıkla Benjamin’den alıntılar yaptığım anlamına geliyor.

Bazen buradaki çevirilere takılıp kaldım ama İngilizce çevirilerinin olduğu sayfalara göndermede de bulundum.

Bu kitap 1990’larda şekil aldı. Bu yüzyıl, Benjamin’in ölümünün 50. yılının sunduğu gündemle ilişkili düşünce fırsatlarıyla açıldı. Ardından Portbou’da Dani Karavan’ın anıtının açılışının çevresindeki telaşın izlediği yüzüncü yıldönümü kutlamaları. Bütün bu olaylar, Walter Benjamin’den giderek daha çok söz edilmesine vesile oldu. Benim katkım ilkin, başarılı bir şekilde bitmesinde en

WALTER 001.indd 7

7

8/25/11 11:14 AM

8 l Walter Benjamin: Konformizmi Alt Etmek

çok yardımı danışmanım Dr. Margarete Kohlenbach’ın ve dışarıdan gözlemci hocalarım Profesör Edward Timms ve Dr. Steven Giles’e borçlu olduğum doktora tezimle ilk şeklini almıştır. Bunun tamamlanmasıyla birlikte sürekli artan Benjamin birikimiyle bu katkı birçok kere yeniden düzenlendi. Bazen cümleler ya da paragraflar, çalışmanın ötesinde makalelerde, incelemelerde ya da konferans sunumları içerisinde kendi yollarını buldular. Ancak bundan sonra değiştirilmiş ve tekrar içeri alınmışlardır. Bazılarında belirli bir üslup fark etmiş olabilir. Benjamin üzerine düşüncelerimi daha da belirgin bir biçimde ortaya çıkardıkları için Things, Mute ve Design History, Art Criticism Theory, De-, Dis-, Ex-, Revolutionary History, New Formations dergilerinin editörlerine ve London’s Camerawork’teki dijital ‘Artwork Project’in kurucularına ve yazılarımı yayınlayan ya da bana bir saatlik konuşma için sahne veren herkese teşekkür ederim.

Her şeyden çok aileme; George ve Sheila’ya ve Ben Watson’a teşekkür ederim.

WALTER 001.indd 8

8

8/25/11 11:14 AM

ÖNSÖZ: Teknolojik Temaların Birikimi

“Konformizmi Alt Etmek” Üzerine ‘Konformizmi alt etmek’, yarattığı çağrışımlarla, Walter Benjamin’in eserleri üzerine bir çalışma için, bazı parametrelerin sınırlarını çizmeye yarayan yarı-alıntı bir ifadedir. Bu ifade, Benjamin’in son çalışmalarından biri olan, 1930’ların sonunda yazılan Tarih Kavramı Üzerine’deki uyarısına işaret eder: Her çağda yapılması gereken, geleneği, onu alt etmek üzere olan konformizmin elinden bir kez daha kurtarmak için çaba harcamaktır.*1

Konformizm burada, geleneksel yorumlama çabalarını ifade eder. Bu çabalar, yönetici sınıf ve onun ideoloji tüccarı tarafından icat edilmiş ya da en azından onaylanmış masallarla, geleneği ve onu kabul edenleri tuzağa düşürür. Ezilenlerin birikmiş deneyimleri, iktidarın varolan dengelerini yeniden ileten bir tarihin üzerine yazılır: İşler her zamanki gibi. Uzun bir zaman önce ölen Benjamin, *

WALTER 001.indd 9

Walter Benjamin, “Tarih Kavramı Üzerine”, Pasajlar içinde, YKY, çev.: Ahmet Cemal, 2004 (5. Baskı), s. 40 -çn.

9

8/25/11 11:14 AM

10 l Walter Benjamin: Konformizmi Alt Etmek

aktarılabilir bir geleneğin parçasıdır artık. Burada ‘konformizmi alt etmek’ ifadesini kullanmak, Benjamin’i politik bir eleştiri kültüründen kesip atma yönelimlerine içkin olan konformizmden, zorla çekip çıkarma arzusunu işaret eder. ‘Konformizmi alt etmek’, Benjamin’in eserlerinin evcilleştirilmiş okumasına karşı bir meydan okuma fikri öne sürer.

Amaçlanan, onu kabul edenleri alt etme tehdidi içindeki konformizmden Benjamin’in yazılarını çekip çıkarmaktır. Böyle bir görev, Benjamin’in Tarih Kavramı Üzerine’de ifade ettiği ikinci konformizm –reformist teori ve pratiğinin konformitesi2 üzerine şiddetli saldırısını idrak etmeyi gerektirir. Reformizm hâlâ, eleştirel düşünceyi alt eden bir konformitedir. En sonunda her şey bir şekilde hallolacak tarzı, umut dolu düşünceleriyle iyileştirdikleri yenilgilerinin melankolisinin ve yarı umutlu umutsuzluklarının Benjamin’de yansıtılmış olduğunu görenler, bugünlerde genellikle reformist görüşte teorisyenlerdir. Büyük köklü değişiklikler planlanmaz. Bu da, Benjamin’in niyetine oldukça ters düşer. Tarih kavramı üzerine son notunda Benjamin, reformistlerin proleter devrimin başkaldıran ve kendi kendini örgütleyen ânını atlayan politik taktiklerine ve ekonomik yanılgılarına saldırır. Benjamin için, devrim olmadan ‘buradaki bu yaşamı’ kurtarmak mümkün değildir; çünkü devrim ve kurtulma birbiri içinde kaynaşır.3 1930’ların kötü geçen son yıllarında, çağdaşlarının bazıları Moskova’ya güvenip bazılarıysa kararsız durumdayken (ve kalan çok sayıdakiler de Hitler yanlısı Münih’i selamlarken) Benjamin sol partilerin ‘içkin’ konformizmine hücum etti.4 Ona göre, bu tarz konformizm kendini 1939 yılında, tarihin her zaman ileriye-ve-geriye gelişiminin hayali, devrimci öznelerin müdahalesi olmadan gerçekleşecek bir kurtuluş hayali içinde gösterir. Bu umutsuz ve kör inanç, işçi sınıfının ve emek hareketinin –hepsinin görebileceği kadar açık- gerçek tahribatının üzerinde uçuşur. Benjamin, böyle bir tahribatın Almanya’daki Spartaküs Ayaklanması’nın başarısızlığının ardından başladığını, Hitler ve Stalin rejimleriyle de şiddetlendiğini hatırlatır. O, işçilerin kendi faaliyetlerini gerçekleştirebilme umutlarında yokuş aşağı bir yuvarlanma görür. Ancak bu, umudunu kaybettiği anlamına gelmez.

Yine de, Stalinistle-karşılaşan-reformistin tarihin gelişimine olan

WALTER 001.indd 10

10

8/25/11 11:14 AM

Önsöz l 11

güveni ve Marx’ın proletaryanın kendi-kurtuluşuna yaptığı ısrarına karşı az çok kasti cehaleti, aleni bir biçimde ilerici ideolojiye bağlı kişilerin Weimar Yılları’nda† ve sonrasında Almanya’daki devrimin ve Stalin döneminde Sovyetler Birliği’ndeki devrimin yenilgisinin katastrofik etkisini gözden kaçırdıkları anlamına gelir. Onlar tarih, ekonomi ve teori içerisinde inançlarını ortaya koysalar da, sınıf mücadelesini yeniden harekete geçirmek için hiçbir çaba sarf etmezler. Konformizm, işleri her zamanki gibi tasarlar. Diğer bir deyişle, hiçbir şey değişmez, çünkü konformistlere göre hiçbir şey gerçekten değişmeye ihtiyaç duymaz. Benjamin’e göre, bu sözde eleştiriler yanlıştı. İşlerin her zamanki gibi olması bir olağanüstü halin göstergesidir. Mutlak olarak devrimci olan bir çatlağın savunulmasında, düşüncede ve pratikte, diye devam eder Benjamin, “‘böyle’yi sürdürmek katastroftur”.5 1920’nin ortalarından itibaren Benjamin, Marksizm’i incelemeye başlar. Marksist kuramı keşfe çıkar, Marksistler’le diyaloğa girer ve Sovyetler Birliği’ni ziyaret eder. Bir konformist karşıtı olarak Benjamin, dönemin Komünist Partisi tarafından hasıl olunan akımlara çoğunlukla kuşkuyla yaklaşır. Kendi kurallarını pekiştiren Stalinizm ile Marksist analize devrimci kıvılcımının söndüğü gözüyle bakılması onun kuşkularını çoğaltır. O, tuhaf bir şekilde, tarihsel materyalizm araçları geliştirse de bu, partinin ‘resmi’ Marksizm’inin yaptığından daha kendine özgü değildir.

Benjamin’in konformizm karşıtlığı, partili komünistlerin Marksist düsturlardan yararlanma yollarına yönelik eleştirel sorgulamasında belirgin bir biçimde göze çarpar. Ölmüş bir adamın eserlerinden alıntılar seçme oyununu sürdürmeye, yeniden elipsler eklemeye, politik bağlantılar üzerine tartışmaya ortak olmak can sıkıcı olabilir. Yine de, birinin düşüncelerindeki devrimci temelleri öne sürmek, entelektüel miras içerisine sıkıştırılmış olan, durmaksızın etkisiz hale getirilen, karşı koymaktan mahrum edilen ve evcilleştirilen ilim suçlusu birinin gözünde, hiçbir şey değilse bile, bir dürtmedir. Bununla birlikte, kurtarıcı teoriler sadece bir doğru belgeleme meselesi değildir. †

WALTER 001.indd 11

Weimar Yılları: Almanya tarihinde 1919 ile 1933 yılları arasında geçen dönem -çn.

11

8/25/11 11:14 AM

12 l Walter Benjamin: Konformizmi Alt Etmek

Benjamin’in politik çalışmaları hâlâ ilgi çekmektedir, tabii eğer onların stratejileri, kavrayışları bugün analiz ve eylemde kullanılabilir, şu anki politik ve kültürel konformizmi alt etmek için kaynak ve araştırma aracı olarak kullanılabilir ve süregiden ilişkiyi ya da belki Aktualität’ı elinde tutabilmek için inşa edilebilirse.

Aktualität, Benjamin’in yazılarında yinelenen bir kelimedir. Örneğin, ilk defa, 1921’de Angelus Novus‡ [Yeni Melek] dergisini duyururken kullanır. Angelus Novus’un Aktualität’ının ifade ettiği, ‘çağın ruhu’nun temelini oluşturanın, belirleyiciliğinin ele geçirilmesidir.6 Aktualität’ı daha sonra 1925’te, yüksek sosyoekonomik gruba ait tefrika [feuilleton] gazeteciliği kariyerinden istifa ettiğinde, popüler görsel yayınların güncelliğini –onların âna konuştuğunu- savunurken tekrar kullanılır.7 1928’de Hugo von Hofmannsthal’a mektubunda Einbahnstraße’yi [Tek Yön]§ tanıtırken Aktualität’ın, tarihteki sonsuzun göze çarpan tarafı olduğunda ve tarihsel, politik ve kültürel araştırmalar için her daim çok daha önemli olduğunda ısrar eder.8 Teorik kavramların bir karışımı olan Aktualität, Benjamin’in asil-ruhlu soyutlamadan kaçınma girişiminin bir kanıtıydı. Dünyayla, onu bulduğu şekliyle bağlantı kurmak ister. Ressam gibi, tuvalinin tümüyle formel estetik zemini üzerine odaklanmayı reddederek ya da kan akıtmadan yapılan felsefenin ve Hegelci düşüncenin inceliklerini işaret ederek çağıran sonsuzluğun amaçları için anlam çıkarmayı reddederek ‘antropolojik materyalist’ Benjamin, tarihsel ve maddesel insan izlerinin odalarını ve tavanlarını, mekanlarını ve manzaralarını çizmeye girişir. Materyalizm, Benjamin açısından, insanlar ve dünya arasında bir etkileşimi varsayar. İnsanlar fiziksel şeyler üzerine çalışır ve materyalizm onların bunu hangi yollarla yaptığını ve bunu yapmak için girdikleri ilişkileri ve bunun onların tamamen tarihsel olan insan doğasını nasıl değiştirdiğini sorgular. Bu meseleleri çalışmak için Benjamin, süs eşyalarıyla ve mücevherlerle, cızırtıyla titreyen değerli fonograflarla tıka basa dolu yerlerde baştan çıkar. ‡

§

Bu duyurunun metni için bkz.: Walter Benjamin, Announcement of the Journal Angelus Novus, Selected Writing, Vol.1 1913-1926 içinde, 5. baskı 2002, Harvard Üniversitesi Yay., s. 292-360 -çn.

Benjamin’in 1928 yılında Berlin’de yayınlanan, aforizmalar biçimde yazdığı eseri. Tek Yön, YKY, çev.: Tevfik Turan, 2005 –çn.

WALTER 001.indd 12

12

8/25/11 11:14 AM

Önsöz l 13

Maddesel varoluşun düzensizliğini dikkate almayı önerir ve arkadaşı Siegfried Kracauer’in “bilinçdışı doğası sayesinde, şeylerin durumunun temel özüne doğrudan geçişi sağlayan, fark edilmeyen, yüzeye çıkmış ifadeler”9 olarak adlandırdığı şeyi dikkatle inceleyerek, bilhassa kitle üretiminin meta çöplüğünü analiz etmek ister. Aktualität aracılığıyla ifade edilen tutum, tüm manasızlığı ve ‘bilinçdışı doğası’yla gündelik nesneleri, toplumsal hakikat ve toplumsal yalanları işaret eden ilişkisi içinde kavrar. İster teorisyenin az ya da çok gizli politik düşüncesinin izleri üzerine, ister şeylerin yerleşik toplumsal ve tarihsel anlamlarının izi üzerine olsun, Aktualität’ı müzakere etmek, belirli toplumsal gözlemlerdeki eleştiriyi tuzağa düşürmek ve zamanın zorunluluklarına ve endişelerine cevap vermeye hazır olmaktır; güncel olmaktır. Aktualität’tan haberdar bir tutum, Benjamin’in çağdaş tartışmalar ve olgularla tepkisel bağlantısının altını çizerek, onu bu bağlam içerisinde idrak eder.

Peki, Benjamin’in Aktualität üzerine vurgusu bugün nasıl yorumlanabilir? Aktualität’ın anlamı kırılmıştır; geçmiş ve şimdi arasındaki buluşmayı onaylamayı gerektirir. Aktualität dünya ve teori içerisinde ortaya çıkan, dikkatle incelenmiş nesnelerin, belirli tarihsel ve politik koşullarına cevap vermeye hazır olmayı şart koşar. Sorular ortaya konmalıdır: Benjamin’in düşüncesini hangi koşullar etkilemiştir? Tarihsel ve politik gerçeklik içerisine yaptığı saldırılarla, kendi teorisi nasıl biçim değiştirmiştir? Ayrıca bu Aktualität fikrinin, çalışma nesnesiyle, yani Benjamin’le ve şimdiki zamanla, bu ısrarcı anla (bütün zamanlar ısrarcıdır), şimdiyle arasındaki ilişki olduğu fikriyle de yüzleşmek gerekir. Benjamin, bu doğrusallığa-karşı gelme görüşünü ayrıntılandırır: “Geçmişi şimdinin içinden geçirerek kısaltmak.”10 Hatta geçmiş, şimdinin içinde anlama sahip olduğu için, günceldir de. Geçmiş, şimdinin içinde yansır; şimdi, geçmişin imgesini süzer. Geçmişi şekillendiren koşullara duyarlı eleştiri, şimdinin kaygılarından kaçamaz.

Benjamin’in şimdiyle süregiden ilişkisi olarak geçmişe kani olmuş bir bakış açısı, içindeki, özel uygunlaştırma biçimleri aracılığıyla, uzlaşılan şartlardan habersiz bir teknoloji fetişizmine karşı saldırısının Aktualität’ından faydalanır. Böyle bir cehalet, yeni bir

WALTER 001.indd 13

13

8/25/11 11:14 AM

14 l Walter Benjamin: Konformizmi Alt Etmek

mutluluk çağının¶ hiper-siber-mırıltılarında henüz hüküm sürüyor olabilir. Teknoid özne kavramı, siber materyalizme ve onun protezlerle geliştirilmiş, sisteme bağlanmış ve içeriye akış hareketiyle bağlantılandırılmış mekanik öznelerdeki görüntüsüne yeşil neon ışıkları verebilir (Marinetti’nin endüstri çağı sonrası için hazırladığı fütürist rapsodisinin bir versiyonu). Maddenin bu siberkavramsallığı içinde meydana gelen makine-teknoloji-işçi ile teknik üretim ilişkileri içinde üretim yapan bir teknisyen arasındaki ayrım tek, mitik, doğa-sonrası bir öznede çöker. Bu özne, kelimenin tam anlamıyla, teknolojiyi, teknik üretim ilişkilerini ve üreticileri içinde barındırır ve böylece bir sömürü sürecine dahil edilmiş olarak tasarlanabilmesi çok zordur. Ancak, sömürü ilişkilerinden kendini kurtaran yüksek teknolojide bir paylaşıma çok nadir ayrıcalık tanınır. Bizi İkinci Uluslararası Marksizm’e geri gönderen, kör bir belirlenim gücü olan Sibermateryalizm, soğuk bir teknoloji kavramıdır.

Ve hiç kuşkusuz, Charles Darwin ve arkadaşları yeniden popüler olmaktan memnundur: Söz konusu olan, tamamen devrim retoriğiyle, evrim üzerinedir. Siberler, teknoloji vasıtasıyla türlerin yeni bir belirlenimini bulmaya çalışır. Benjamin, bu makine-adamın erken doğumu üzerine düşüncelerini ifade etmek için bazen üzerine gitmiş olabilir, ama o siber-yaratıklar sınıfının körlüğü karşısında şoke olurdu.

Burada araştırılmakta olan, Walter Benjamin’in Aktualität kavramı, kavramın onun zamanındaki hali ve şimdiki, benim zamanımdaki halidir. Bugünlerde, bu çaba devamlı olarak, onun eserlerini alt etmek üzere olan konformizden –unutulması kolay olan şeyleri etkileyerek, geçmiş ve gelecek hakkındaki tarihsel ve politik bir bellek yitimini beslemekten– çekip kurtarmak olmalıdır.

‘Alt etmek’ başka bir anlama sahiptir. Bu, ‘konformizmi alt etmek’ ifadesi içine yerleştirilmiş anlamın, başka bir katmanını ortaya atan, önlenemez bir etkinin çabasıdır. Benjamin’in analizinde, toplumsal toplulukların/bütünlerin tüm elementleri kullanılarak yeni teknolojik formların uygulanması, karşı konulmaz bir konformizmle sonuçlanır. Konformizmi alt etmenin bu ikinci algısı, ¶

Mutluluk çağı: Millennialism. Ayrıca bkz. Millenarianism: Hz. İsa’nın dünyaya hükmedeceği Hıristiyan milenyumuna duyulan inanç –çn.

WALTER 001.indd 14

14

8/25/11 11:14 AM

Önsöz l 15

Benjamin’in eserlerinde karşı çıkmaya gayret ettiği istemsiz, evrimsel varsayımları olan, sol akım düşünürlerinin belirlenimciliğini hatırlatan bazı formel ve teknik belirlenimlere işaret eder. Bilhassa onun estetik üzerine düşüncelerinde böyle bir belirlenimcilik kendini gösterir. Çok sayıda makalesi, teknolojinin yeni formlar meydana getirdiği ve bu yeni teknolojik formların formel niteliklerinin –sanatta ve toplumsal pratiklerde- uygulanmasının zaman içerisinde kaçınılmaz hale geldiği varsayımı üzerine kuruludur. Teknolojik formlar, toplumsal formlara neden olur. Bununla birlikte, Benjamin, ileri sürülen, yeni teknolojik formların ve onların üretiminin ve kabulünün yeniden düzenlenmesi amacıyla konformiteye bu anlamda maruz kalmanın pratikte, kapitalist üretim ilişkileri tarafından yavaşlatıldığını ileri sürer. Yeni sermaye düzeninin temel çelişkisi, üretimin toplumsallaşması ve onu, sınıf toplumunun toplumsal şablonunu savunmak için kurulan ve geriye doğru giden bir hareketle karşılayan kültürün ortaklaştırılmasına dayanır.

Benjamin araştırmalarına, teknolojik dinamik ve toplumsal düzen biçimi arasındaki bu yanlış sıralanma neticesinde ortaya çıkan mekanda yoğunlaşır. O, bu yanlış sıralanmayı güçlerin ve üretim ilişkilerinin iki-yönlü çekimi olarak tanımlar. Benjamin’e göre Technik (teknik, yöntem, teknoloji), güçlerin ve üretim ilişkilerinin uyumsuzluğu içine dahil edilir. Onun, teknolojik üretim ilişkilerinin düzenlenmesinin, toplumsal bütünlüğün tüm bölümleri üzerinde belirleyici bir etki yaptığı yönündeki iddiası, üretim ilişkileri üzerine analiz yapma ısrarıyla ilgilidir. Böyle bir analiz, Benjamin’in proleter aktivizmini beslemek için ortaya koyduğu politik stratejinin bir parçasını oluşturur. Üretim güçleri ve Benjamin’in ‘uygun’ ve ‘uyumlulaştırıcı’ olarak gördüğü üretim ilişkileri, öncelikle sanat alanında ortaya çıkar. Kültürel üretim ve kültürel kabul, ıslah etme biçimleridir. Yeni sosyal ilişki biçimlerindeki kültürün provası, kendi kültürel ve politik maskeleri içindeki konformizmi alt etmenin önkoşulu haline gelir.

Teknolojiye odaklanmak, bir analize, Marksist teoriye bir katkı sağlamaz. Marksist teori, teknoloji ve teknoloji karşıtlığı arasında varsayılan ilişkiye, yani teknoloji ile doğa ve dünya arasındaki ilişkiye karşı duyarlılık sergiler. Bir teoriyi Marksist olarak adlan-

WALTER 001.indd 15

15

8/25/11 11:14 AM

16 l Walter Benjamin: Konformizmi Alt Etmek

dırmak için, onun sadece üretim donanımına değil, aynı zamanda üretim ilişkilerine de dikkat çekmesi gerekir.11 Bu çalışmada Technik teriminin genellikle çevrilmeden bırakılmasının nedeni, bu iki yönlü kaygıyı ima etmek içindir. Almanca Technik kelimesi İngilizce teknoloji kelimesinin teslim ettiğinden daha açık bir anlam iletir.

Technik kelimesinin diğer çevirmenlerde kavramsal bir üzüntüye sebep olduğunu göstermek için, Habermas’ın bir çevirmeninden yapılacak alıntı yeterli olacaktır: Almanlar, çalışmalarında teknik anlamında teknolojinin (Technologie) bir ölçüde bozulmuş bir kullanımını uyguluyor olsalar da, sıfat olan technisch, tekniksel ve teknolojik anlamlarına gelmektedir. Yani, yapım ve kontrol biçimi olduğu kadar bu süreçte kullanılan makinelere de vurgu yapar. Her iki şekilde de çevrilmektedir. Benzer bir şekilde Technik hem teknik, hem yöntem hem de teknoloji anlamlarına gelmektedir.12

Technik hem teknoloji hem de teknik anlamını ima eder.

Benjamin, bu kavramın taşıdığı tüm anlamları kucaklar gibi görünmektedir. Eş zamanlı olarak, teknoloji ve teknik kelimelerini işaret ederek Technik, materyal donanımı, üretim araçlarını ve teknik üretim ilişkilerini ima eder. Teknik üretim ilişkilerini vurgulamak demek, üreticiler ve üretim araçları arasında toplumsal ve politik ilişkileri kabul etmektir. Teknik ayrıca, birikmiş bilgi ve beceriye, mekanizma için zorunlu olan bilimsel veriye işaret eder. Burada belirtilen nokta kısaca, Benjamin’in Teknoloji kelimesinden ziyade Technik kelimesini kullanması ve bunun da nedeninin muhtemelen toplumsal ve politik ilişkileri olduğu kadar mekanizmanın ampirik durumunu da kapsıyor olmasıdır. Technik, toplumsal ilişkilere bir gönderme içerdiği gibi, aslında bir varoluş kategorisidir.

Benjamin Technik terimini kullandığı her defasında mülkiyet ve kontrolün karmaşık insan ilişkilerinin farkındadır.13 Merkezinde insan emeği ve teknoloji ile teknik arasındaki etkileşimin yer aldığı, Benjamin’in toplumsal gerçeklik dinamiği, hem nesnel dünyanın ve onun içeriklerinin olgusallığına hem de bu nesnel dünyayla öznel insan etkileşimlerinin gerçekliğine dair bir farkındalık üzerinde durur. Teknoloji ve tekniğe yönelik iki yönlü kaygı, sadece

WALTER 001.indd 16

16

8/25/11 11:14 AM

Önsöz l 17

Benjamin’in toplumsal ve politik değerlendirmelerine değil, aynı zamanda estetik formülasyonları üzerine de doğrudan etki eder.

Bunlar, teknolojik sanat biçimlerine belirgin bir ilgi içindedir ve bu biçimlerin ima ettiği üretim ilişkileri ve kabulü hakkında soru sorar. Hiç kuşkusuz Technik kelimesinin estetik çağrışımları da vardır. Bu noktanın altını çizmek için, Benjamin’le ilişkili olan ve onun üzerinde iki kutuplu bir etkiyi temsil eden iki kişinin kitabından bir alıntı yapacağım. Arkadaşı ve eleştirel kuramcı Theodor Wiesengrund Adorno ve Bertolt Brecht’in müzikal alanda beraber çalıştığı Hanns Eisler’in Hollywood’un yakınlarında yaşarken, önce İngilizce olarak yayınlanan ve film üzerine değerlendirmeler yaptıkları Composing for the Films (1947) adında bir çalışmadır. Kitapta, bir dipnotta, onların modern kitle kültürünün kültürel analizlerine yer açan, tekniklik [technism] terminolojisinin sınırları, karışıklığı ve çelişkileri belirtilir: Hareketli resimler alanında ‘teknik’ terimi kolaylıkla karışıklığa yol açacak ikili bir anlama sahiptir. Bir tarafıyla teknik, hammadde için endüstriyel bir sürece eşdeğerdir. Örneğin resim ve sesin aynı bant üzerinde kaydedilebilmesinin keşfi, hava freninin icadıyla karşılaştırılabilir. ‘Teknik’in diğer anlamıysa estetiktir. Layıkıyla gerçekleştirilen sanatsal bir niyet vasıtasıyla tayin edilen yöntemlerdir. Sesli resimlerde, müziğin teknik işleyişi endüstriyel etken tarafından belirlense de, bazı estetik gereksinimlerden dolayı başından beri müziğe ihtiyaç vardı. Bu nedenle, ne teoride ne de pratikte etkenler arasında belirgin bir ilişki tesis edilebilmiştir.14

Adorno, Benjamin’le yaptığı on yıl önceki bir tartışmaya geri çağrılır. Aralarındaki farklılık, Technik kelimesinin içeriğine ve gerek bağımlı gerekse otonom sanatın daha teknik olduğuna ya da buna benzer bir şeye ilişkindir.15 Technik terimini çevreleyen bu tarz zorluklar, aslında teknoloji ve tekniğe ilişkin soruların neden çok önemli olduğunu açıklar. Technik’e fazlasıyla asılmak.

Benjamin’in Technik’e dair düşüncelerine ulaşarak, onun teknik üzerine herhangi bir bağlam içinde –deneyimin, teknoloji ve onun uygulanma yöntemleri arasındaki karşılıklı etkileşime bağlı olduğu yönündeki bilinen analiziyle, karmaşık bir biçimde ayrıntılandırdığı

WALTER 001.indd 17

17

8/25/11 11:14 AM

18 l Walter Benjamin: Konformizmi Alt Etmek

teknoloji ve teknik arasındaki, güçler ve üretim ilişkileri arasındaki diyalektik ilişki- durmaksızın devam eden, dikkat çekici ısrarıyla anlaşılan mesele, ürünlerinin diyalektik ve materyalist eğilimi içerisinde doğru yolu gösterir.

Technik’in Walter Benjamin’in yazılarını incelemek için kullanılacak hem çok dar hem de çok geniş bir kategori olduğu şeklinde bir itiraz mümkündür. Çok dardır; çünkü ona etki eden, başta Musevilik ve mistisizm gibi diğer faktörleri dışarıda bırakır. Çok geniştir; çünkü bu Technik yorumu onu, teknoloji ve teknik, teknolojik üretim araçları, üretim ilişkileri, teknolojik ürünler ve yazınsal teknik olarak kavrar. Tarihsel bir perspektiften hareket ederek, Benjamin’in bilimsel ve büyülü yaklaşımlar arasında bir karşıtlık görmediği ve bunun antropolojik materyalizminde, teknoloji ve teknik üzerine yaklaşımında payı bulunduğunu ileri sürerken, bu durumdan tünel-görüşü** algısını suçlamaya karşıyım. Benjamin’in, terimi bütün çeşitliliğiyle anlamış olduğunu ve kuramsal çabalarını hem analitik olarak genişletmek hem de eleştirel bir biçimde tayin etmek olduğuna zayıfça karşı çıkarak, tekniğe yönelik anlayışının çok geniş olduğuna dair suçlamaya karşıyım. Bu onun için bir yol göstericiydi.

Burada Benjamin’in belli yazıları, tarihsel ve politik bağlamlarıyla ilişkisi içinde ele alınır. Koleksiyoncu Eduard Fuchs üzerine bir makalede Benjamin, yeni dogmaları önceki bir dönemin gelişimi olarak ya da şiir okullarını onların önünden giden okullara karşı ortaya çıkan tepkiler olarak sunan tüm fikirler tarihine yönelik Engels’in yaptığı eleştiriden alıntı yapar.16 Benjamin, her felsefenin, ideolojinin ya da programın, içerisinde güçlendiği yaşayan ilişkilerde yer almaya ihtiyaç duyduğunu ima eder. Bu çalışma, geleneksel kronolojik yapıya tam anlamıyla bağlı kalsa da, böyle bir zamansal düzenin varlığı, Gerhard-Gershom Scholem tarafından popüler hale getirilen tarzda yorumları ileri sürmek anlamına gelmez. Scholem, onun en son yazılarının, önceki on buçuk yıllık çalışmadan bir vazgeçiş ve Marksist metodun terk edilişinin açığa çıkması olduğunu iddia eder.17 Bu çalışma, Benjamin’in eser** Tünel görüşü: Yalnızca karşıdaki nesneleri net olarak görebileceği düzeyde yaşanan bir görme kaybı. Bunun yanı sıra; yalnızca tek fikre saplanma eğilimini ifade etmek için de kullanılmaktadır -çn.

WALTER 001.indd 18

18

8/25/11 11:14 AM

Önsöz l 19

lerini tarihsel olarak gelişen tartışmalar ve olaylar bağlamı içerisine yerleştiğini gösterme isteğiyle kronolojik olarak düzenlenir.

Benjamin’in fikirleri, kendi çevresindeki politik olaylarla bir yakınlık tesis etmek için tepki verir. O, çağdaş politik teori ve felsefeyi geri püskürtür ve onlarla etkileşime girer. Bu politika ve felsefe, belki de birçok felsefe ve politika gibi, teknoloji ve tekniğe, insanlık ve doğa arasındaki değiş tokuşun düzenlenmesine, teknoloji ve işleyiş arasındaki karşılıklılık sorununa, mimetik dürtüye ve sanatta gerçekçilik sorununa yönelik incelemeler barındırır. Bu liste, Benjamin’in 1920’nin ortalarından 1940’a kadar olan yazılarının modern kültürel anlayışı, bununla ilişkili politik faaliyeti ve bu tarz ayrımları ortadan kaldıran tek bir insan eylemi anlayışına yönelik araştırmalar gibi temel meselelerinden hareketle yola çıkar.

WALTER 001.indd 19

19

8/25/11 11:14 AM