HAS Hogeschool Jaarbeeld 2018

1 jaarbeeld 2018

JAARBEELD 2018 bestuursverslag

INHOUDSOPGAVE

jaarbeeld 2018

2

5 5 6 6 6 7 7 8 11 11 12 12 13 14 22 22 23 25 26 29 31 33 35 35 36 36 36 37 41 42 43 45 45 45 45 47 47 47 53 54 56 58

3 jaarbeeld 2018

1. Bestuursverslag 1.Bestuursverslag 2. Voortgang strategie 2018 2.1 Programma 1 Teams en cultuur 2.2 Programma 2 Flexibel en adaptief onderwijs 2.3 Programma 3 Professionele werkomgeving 2.4 Programma 4 Trendsettend expertisecentrum 3. Financieel 2. Onderwijs W DO IT Ondernemerschap Internationalisering Minors De opleidingen Sociale veiligheid en integriteit Bezwaar en beroep Toetsbeleid 3. Kennistransfer Ondernemersliftplus 4. Kennisontwikkeling – Praktijkgericht Onderzoek Centres of Expertise Doorontwikkelen kennisontwikkeling: expertise én maatschappelijke thema’s 5. Organisatie Medezeggenschap Personeelsbeleid Financieel beleid Communicatie & Marketing International Office & Student-/ Roosterzaken 6. Juridische structuur en interne organisatie Bestuur en Directie HAS Hogeschool Raad van Toezicht HAS Hogeschool Good Governance Opleidingen HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen Stafdiensten 7. Onze cijfers over 2018 Jaarrekening 2018 Kengetallen studenten Kengetallen medewerkers (Peildatum 31 december 2018) Bronvermelding Prestatie-afspraken HAS Hogeschool Lijst van afkortingen Verwijzingen naar website HAS Hogeschool en andere

jaarbeeld 2018

4

1. BESTUURSVERSLAG 1. BESTUURSVERSLAG

Die sterke ontwikkeling vraagt ook om een versterking van onze interne organisatie. In dat perspectief kleurden twee operationele incidenten het jaar 2018: liquiditeitsproblematiek en roosterproblematiek. Incidenten tegen de achtergrond van een zoekproces van de HAS naar een meer professionele bedrijfsvoering en doorgevoerde bezuinigingen in 2017. Een zoekproces dat in het Medewerkersonderzoek ook zichtbaar was en – al is dat niet helemaal hard te maken – ook mede debet is aan een te hoog ziekteverzuim in 20172018. De bedrijfsvoering en daaraan gekoppeld het personeelsmanagement moet op een andere leest geschoeid worden.

Het proces gericht op een professionalisering van onze werkomgeving dat we voorjaar 2016 hebben ingezet, blijkt een taai proces te zijn. Opgebouwde systemen, processen, cultuur en ervaring in een stabiele en veel kleinere organisatie werken niet meer in de huidige constellatie van de HAS. Aanpassing daarvan vraagt om een sterkere focus en sturing dan we voorjaar 2016 bij het vaststellen van de strategie voor ogen hebben gehad.

In 2018 is daarom een discussie op gang gekomen en besloten om de bedrijfsvoering van de HAS te versterken. Meer robuust om daarmee de beheersing van de organisatie op een hoger plan te brengen.

Noodzakelijk om ook de gewenste fl exibilisering van het onderwijs te kunnen realiseren en de werkdruk in de organisatie vanwege een kwalitatief onvoldoende bedrijfsvoering te verminderen.

Financieel hadden we in 2018 een liquiditeitsknelpunt, maar in de operationele exploitatie blijkt de HAS opnieuw wendbaar te zijn. In 2017 hebben we bezuinigingen snel weten door te voeren met een boven verwacht resultaat in de onderwijsorganisatie en ook in 2018 blijken ingrepen in de exploitatie vanwege het liquiditeitsknelpunt een stevig positief eff ect te hebben op de exploitatie. De wendbaarheid lijkt ook voor de HKT-organisatie te gelden. Na een onverwacht sterk verlies in 2017 van bijna ¾ miljoen euro, werd op basis daarvan in april 2018 een verlies van ca 600 keuro over heel 2018 ingeschat. Sterk ingrijpen in de exploitatie van HKT voorjaar 2018, maar ook de energie van het team om met elkaar focus aan te brengen en de doelstellingen van HKT te realiseren, heeft ertoe geleid dat dit is omgebogen naar een positief resultaat over 2018. Ook de Stichting HAS Opleidingen realiseerde een positief resultaat over 2018 en eind 2018 was er geen sprake meer van een liquiditeitsknelpunt.

5 jaarbeeld 2018

De HAS heeft de afgelopen jaren een sterke ontwikkeling doorgemaakt. Een sterke ontwikkeling in termen van studentenaantallen, waardering door studenten en bedrijven en positionering als expertisecentrum door ons praktijkonderzoek en kennistransfer. Ontwikkelingen die een duidelijk antwoord zijn op maatschappelijke en economische ontwikkelingen in onze sector. Zowel als het gaat om innovatie, als ook om de ontwikkeling van ‘human capital’.

Die fl exibilisering van het onderwijs is ook nodig om de externe prestaties van de HAS op hoog niveau te houden en mee te laten ontwikkelen met haar omgeving. En de externe prestaties van de HAS zijn goed. De indicatoren van Bachelorrendement, Studenttevredenheid (NSE), het aantal master/PhDdocenten en Indirecte kosten laten een goed verloop zien. De instroom stabiliseert, een beeld vergelijkbaar met andere hogescholen, niet passend bij onze ambities. Dat heeft aandacht nodig. Het ziekteverzuim, de medewerkersbeleving en de uitval van studenten in het eerste jaar hebben duidelijk aandacht nodig. (zie bijlage 4)

In de strategische ontwikkeling zijn stappen gezet, maar met onvoldoende kracht op een aantal punten vanwege de incidenten in 2018. Een kracht die zeker ook nodig was om onderliggende problematiek van reeds lang bestaande werkwijzen en verhoudingen en daarmee verband houdende cultuurelementen fundamenteel te veranderen. Een nieuw te formuleren strategie 2019-2022, gekoppeld aan een aanpassing van de organisatiestructuur van de primaire processen en de bedrijfsvoering moet voorjaar 2019 nieuw elan brengen in de strategische ontwikkeling van de HAS. bestuursverslag

Al met al was 2018 een jaar dat in de bredere ontwikkeling van de HAS van kleine naar middelgrote hogeschool past. De ontwikkeling naar een middelgrote hogeschool vraagt om een andere interne organisatie en andere bedrijfsvoering. Die verandering ervaren we als lastig, maar met een gedegen en planmatige aanpak zetten we daarin wel stappen. En ja, hoe lastig die stappen ook zijn, tegelijkertijd kunnen we constateren dat op onderdelen de flexibiliteit en het aanpassingsvermogen van de HAS groot is.

jaarbeeld 2018

6

In de acht jaren van groei hebben we een te krappe financiering van in totaal 25 miljoen euro (dat is feitelijk één jaarbudget Rijksinkomsten van de HAS!) weten op te vangen. We hebben een groei van 1.500 naar bijna 4.000 studenten gepaard laten gaan met een sterke stijging van de studenttevredenheid en scoorden ook in 2018 weer een 2de plaats in de Keuzegids en een 1ste plaats in Elsevier. Studenten winnen prijzen, maar boven alles: studenten, docenten en lectoren van de HAS maken allemaal verschil in de sector agro, food en leefomgeving. En die impact op een belangrijke sector en belangrijke maatschappelijke thema’s vinden we belangrijk.

2. VOORTGANG STRATEGIE 2018

Ondanks de specifieke knelpunten in 2018, is verder gewerkt aan het strategisch plan 2016-2019. 2018 is feitelijk het laatste volle jaar van dat plan. Het strategisch plan heeft vier programma’s. De voortgang in de programma’s heeft in 2018 onder druk gestaan vanwege bezuinigingen en afgeleide aandacht door benoemde incidenten. Hieronder zetten we per programma de ontwikkelingen in 2018 op een rij.

2.1 Programma 1 Teams en cultuur • De uitkomsten van het Medewerkerstevredenheidsonderzoek (MTO) zijn besproken in de teams. Ten opzichte van vier jaar geleden hebben we een duidelijke stap terug gedaan in de medewerkers ‘tevredenheid’, van een 7,5 in 2015 naar een 6,8 in 2018. Dat we met de doorgevoerde bezuinigingen, een spannende verhuis- en IT-operatie midden in de afname van het onderzoek, lager zouden scoren hadden we verwacht, maar niet in deze mate. Duidelijk is dat de HAS een ontwikkelfase doormaakt waarin organisatie en cultuur bestuursverslag

een beweging maken qua karakter van een kleine hogeschool naar een middelgrote hogeschool. Vier speerpunten komen HAS-breed naar voren uit het MTO: interne communicatie, kwaliteit systemen en processen, tegengaan van verkokering / wegblijven bij eilandjes, focus op strategie ( en communicatie daarover) en snelheid in uitvoering van beleid. Onderliggend is ‘werkdruk’ vastgesteld als aandachtspunt. Deze vijf punten zullen in 2019 worden ingepast in de ontwikkelagenda van de HAS en vormen samen met programma 3 Professionele werkorganisatie de kern van de ‘next step’ voor de HAS. • De HAS-academie krijgt steeds meer vorm.

In 2019 zal een nieuw personeelsbeleid worden vastgesteld, waarin doorgaande scholing een duidelijke positie zal krijgen. Doorgaande scholing op het terrein van vernieuwing van ons onderwijsconcept, internationalisering, studentwelzijn en onderzoek. Met het ontwikkelde instrumentarium in de HAS-academie kan daar goed op worden ingespeeld. Het is een opmaat naar het opzetten van een learning- en developmentcentrum.

2.2 Programma 2 Flexibel en adaptief onderwijs • Het internationaliseringsbeleid is opnieuw gedefinieerd begin 2018. Een duidelijke focus op nut en noodzaak van internationalisering voor onze studenten én een beleid waarin een integrale aanpak daadwerkelijk leidt tot een internationale context op en voor de HAS. De implementatie van dat beleid is in 2018 ter hand genomen: opleidingen hebben individueel een ontwikkelsnelheid vastgesteld en zijn de onderliggende criteria aan het invullen. Het aanjaagteam Internationalisering is geformeerd en heeft de gezamenlijke HAS-agenda begin 2019 opgesteld.

• Het beleid op ondernemerschap: het sterke ondernemerschapsprofiel van de HAS is tegen het licht gehouden. Geconcludeerd is dat een professionele verankering van ondernemerschap in de opbouw van het curriculum nodig is. Tijdens het studiejaar 2017/2018 is dat vormgegeven, gericht op start in 2018/2019.

• Voorjaar 2018 heeft visievorming rondom flexibel en adaptief onderwijs plaatsgevonden, inclusief een ontwikkelagenda voor de komende twee studiejaren.

De roosterontwikkeling september 2018 heeft de implementatie feitelijk stilgezet.

Begin 2019 is een herstart gemaakt wat moet leiden tot een meerjarenplan en een actie-/ uitvoeringsplan.

2.4 Programma 4 Trendsettend expertisecentrum • Studiejaar 2017/2018 zijn de laatste van de beoogde 15 lectoren benoemd. Inmiddels zijn binnen die lectoraten ook 50 docent onderzoekers benoemd.

• In 2019 worden de laatste meer organisatorische zaken onderliggend aan de kennisontwikkeling ingeregeld. Een belangrijke daarin is het projectbeheer.

• Uit de individuele lectoraatsreviews wordt duidelijk dat de onderzoekagenda van de lectoren goed vorm begint te krijgen. De verbinding naar de kennistransferactiviteiten en het onderwijs wordt gemaakt, maar draagt nog te veel het karakter van ‘bijdragend’ in plaats van ‘dragend’.

De voorgenomen organisatorische integratie van onderwijs, kennisontwikkeling en kennistransfer gekoppeld aan het meer volwassen worden van de kennisontwikkeling moet zorgdragen voor de ontwikkeling van die ‘dragende’ rol van het onderzoek.

7 jaarbeeld 2018

2.3 Programma 3 Professionele werkomgeving • De begin 2018 gelanceerde nieuwe werkplekken incl. IT-ondersteuning zijn goed geland. Studenten hebben wel behoefte aan meer eigen werkplekken.

• Het verbeteren van het roosterproces is niet goed gegaan. 1 September jl. zijn we gestart met een r ooster dat tot veel frustratie binnen de HAS heeft geleid. Inmiddels zijn de belangrijkste knelpunten opgelost en is een stappenplan vastgesteld dat moet garanderen dat we de komende blokken en volgend studiejaar een goed rooster hebben.

Daarnaast is begin februari 2019 een projectplan vastgesteld gericht op verdere verbeteringen in studiejaar 2019-2020.

• Het projectbeheer is duidelijk verbeterd, een verdere professionalisering staat voor 2019 gepland.

• De aanbesteding van de catering is goed verlopen, in het cateringcontract is duidelijk meer ruimte gekomen voor het gebruiken van de catering faciliteit van de HAS als letterlijk proeflokaal voor de vele Foodinitiatieven van de HAS. • Aanpassing van het mobiliteitsbeleid is vanwege de liquiditeits- en roosterproblematiek stilgezet en wordt onderdeel van een integrale vernieuwing van het personeelsbeleid in 2019.

• De liquiditeitsproblematiek en de roosterproblematiek heeft veel tijd, aandacht

en zorg gekost van management en organisatie.

Het heeft ook duidelijk gemaakt dat een stevige ingreep in de bedrijfsvoering van de HAS noodzakelijk is. Daarvoor zijn inmiddels een aantal stappen gezet: in januari 2019 is een assessment van de bedrijfsvoering opgeleverd, te volgen door een inrichtingsvoorstel van de organisatie van de bedrijfsvoering. Tevens is de herinvulling van de vacature in het College van Bestuur besproken en vastgesteld, waarmee een sterkere focus op de verbetering van de bedrijfsvoering kan worden gerealiseerd.

bestuursverslag

3. FINANCIEEL

jaarbeeld 2018

8

2018 was financieel een turbulent jaar. Na een periode van forse groei nemen de studentenaantallen minder hard toe. Dat wil niet zeggen dat de problemen die de hogeschool in 2017 reeds constateerde direct voorbij waren. De overgang van het groen onderwijs van EZ naar OCW zorgde dat de stap naar het schatkistbankieren vertraagde en de problematiek meer urgent werd. We kwamen onder het vergrootglas van de inspectie te liggen en formuleerde een verbeterplan met ondergenoemde thema’s: - liquiditeitsprobleem - beheersvraagstuk - winstgevendheid van HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen (HKT) Bij het schrijven van het verbeterplan zijn de uitgangspunten zoals gesteld bij het maken van de begroting niet aangepast. Daarbij hebben we een aantal aanvullende maatregelen getroffen om te voorkomen dat de liquiditeitsproblematiek acuut zou worden en HKT-verliezen opnieuw zouden oplopen. Er is versneld geïnvesteerd in het verstevigen van de financiële organisatie om in control te komen.

Aanvullende maatregelen die zijn getroffen: Doel

Maatregel

Verbeteren kwaliteit van organisatie

Objectiveren balans in de organisatie Kwaliteitsimpuls afdeling Control

Het versneld versterken van de liquiditeitspositie

Taakstelling van 300.000 t.o.v. begroting Verkopen grond Helicon Stille verkoop Westertoren

Herpositionering HKT

Reorganiseren tot onderdeel niet meer verliesgevend is HKT activiteiten onderbrengen in de HAS

Aantrekken van extra hypothecaire lening

Aanvraag schatkistbankieren bij Ministerie van Financiën

Deze maatregelen hebben in 2018 geleid tot een versteviging van de positie van de afdeling Control.

Gecombineerd met externe inhuur van inhoudelijke expertise is hiermee de kwaliteit van de planning en controlcyclus verbeterd met als gevolg dat de tussentijdse rapportages in 2018 nauw aansluiten bij het uiteindelijk gerealiseerd resultaat. Deze ontwikkeling was reeds in 2017 in gang gezet maar heeft, als gevolg van vergroot organisatiebewustzijn, een versnelling gekregen. Dit alles heeft zich vertaald in een positief resultaat boven begroting. bestuursverslag

Resultaat HAS Opleidingen In de begroting 2018 is uitgegaan van een positief resultaat van € 599k. Het behaalde resultaat ligt € 145k boven begroting. Dit positieve resultaat wordt met name veroorzaakt door de verkoop van de grond onder het Helicon-gebouw met een boekwinst ad € 871k en door extra Rijksbijdragen. Daarnaast zijn er ook tegenvallende inkomsten en extra lasten, o.a. als gevolg van het treffen van voorzieningen en opnemen van de schuld OCW ter hoogte van € 715k m.b.t. het zijinstroomtraject.

Resultaat HKT Na tegenvallend resultaat 2017 is het in 2018, onder strakke regie van de aangestelde interim directie van HKT, gelukt HKT weer winstgevend te maken. De in 2017 ingezette krimp van de organisatie samen met verstevigde sturing op kosten en rendement heeft ertoe geleidt dat HKT 2018 positief heeft afgesloten.

Ondanks de terugloop in formatie is het aantal geacquireerde beroepsopdrachten gelijk gebleven.

Deze beweging werd mede mogelijk door de verbeterde projectorganisatie waardoor sturen op resultaat beter mogelijk werd. Het geconsolideerd resultaat van HKT in 2018 bedraagt € 155k waarmee het geconsolideerd

resultaat van HAS Hogeschool € 300 boven begroting ligt.

Om de liquiditeitsproblematiek te voorkomen is in 2017 de eerste aanvraag voor extra financiering middels schatkistbankieren bij het ministerie van EZ ingezet. In 2018 is deze aanvraag, als gevolg van overheveling van het hele groene onderwijs naar het ministerie van OCW, opnieuw ingediend. Eind 2019 is deze financiering toegekend. Deze overgang is deels december 2018, deels februari 2019 geeffectueerd en de continuïteit van de instelling is hiermee geborgd.

Uiteindelijk bleek onder de getroffen maatregelen de liquiditeitsproblematiek beperkt.

Gerealiseerd

Geprognosticeerd

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

Liquiditeit

0,36

0,35

0,72

0,44

0,20

0,24

0,39

0,58

0,67

Solvabiliteit incl. VZ*

0,47

0,46

0,34

0,30

0,28

0,38

0,42

0,44

0,47

Solvabiliteit excl. VZ

0,39

0,36

0,28

0,26

0,24

0,29

0,35

0,35

0,37

Rentabiliteit

-3,43

-0,75

-0,79

-3,27

-2,64

1,89

1,86

1,83

1,79

8%

8,6%

8,2%

8,3%

9%

9%

10%

10%

10%

Huisvestingsratio

jaarbeeld 2018

De positieve ontwikkeling waar de HAS zich in bevindt, vertaalt zich in onderstaande ontwikkeling van de financiële ratio’s.

9

De tabel laat zien dat de hogeschool in 2018 solvabiliteit en rentabiliteit zich binnen de vereiste bandbreedte bevinden. Voor de liquiditeit geldt dit in 2020.

Ter afsluiting Met elkaar geven we de HAS vorm. Dat is een belangrijk uitgangspunt voor de ontwikkeling van de HAS en de ontwikkeling van onze studenten. Als het moeilijk gaat, is dat vaak ook weer even zoeken. Het ‘met elkaar’ moet zich dan ook weer uitvinden. Het afgelopen jaar hebben we dat mogen ervaren. Maar voorjaar 2019 mogen we constateren dat we met elkaar de weg vooruit weer hebben gevonden. Daarvoor past onze dank aan alle HAS-collega’s, studenten en bedrijven. Ieder draagt op zijn eigen en unieke manier bij aan een gezonde toekomst van deze mooie hogeschool! ’s Hertogenbosch, juni 2019 Dick Pouwels Liz Chermin

bestuursverslag

jaarbeeld 2018

10

2. ONDERWIJS

W DO IT

In 2017 hebben de opleidingen verdere stappen gemaakt om de aandacht voor Waardegerichtheid, Duurzaamheid, Ondernemerschap, Internationalisering en Talentbased onderwijs (WDOIT) te verstevigen via training van docenten en het opzetten van onderwijs-trajecten inclusief het daarbij behorende onderwijsmateriaal en samenwerking met andere partijen.

11 jaarbeeld 2018

Het onderwijs van HAS Hogeschool is vormgegeven in 10 opleidingen in ’s-Hertogenbosch en 3 opleidingen in Venlo. De ontwikkelingen binnen deze opleidingen zijn opgenomen in dit hoofdstuk van het Jaarbeeld 2018.

Daarnaast wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan 4 thema’s die HAS-breed worden vormgegeven: de bildung van studenten langs de lijnen van WDOIT; Ondernemerschap; Internationalisering; en de ontwikkeling van minors.

Opleidingen geven daar binnen de HAS-brede kaders elk op hun eigen wijze invulling aan.

De nodige afstemming komt verder tot stand via intervisie en door de ervaringen met HAS-brede initiatieven zoals op het gebied van ondernemerschap en internationalisering. Met deze afstemming ontstaat een HAS-brede aanpak onder andere van belang voor eff iciëntie en om met gezamenlijk onderwijs studenten te laten samenwerken.

Om HAS-brede gedragenheid en afstemming te verbeteren zijn de opleidingsdirecteuren tot een gemeenschappelijk gedeelde competentie gekomen die recht doet aan het belang van de onderliggende thema’s. Deze competentie en bijhorende beheersingsindicatoren vormt onderdeel van het curriculum van de individuele opleidingen. De wijze waarop de opleiding de competitie inbedden in het curriculum verschilt per opleiding.

onderwijs

De afgestudeerde is in staat verantwoordelijkheid te nemen voor zichzelf en zijn omgeving, en kan hiermee op eigen wijze een maatschappelijke impact teweeg brengen.

Context

jaarbeeld 2018

12

Beheersingsindicatoren W Waardegericht

De student • weet welke waarden hemzelf drijven en welke invloed deze hebben op zijn handelen • is nieuwsgierig naar de wereld, en ontvankelijk voor (de waarden van) zijn omgeving • kan een respectvolle (waarden)dialoog aangaan met de ander

D Duurzaamheid

De student • is zich bewust van de ecologische en sociale impact van zijn (bedrijfsmatig) handelen

O Ondernemerschap

De student • neemt initiatief, gekoppeld aan eigen drive • handelt met oog op resultaat • heeft oog voor business-opportunities

I Internationalisering

De student • is intercultureel bewust en vaardig • kent positie en impact van de Nederlandse Agro Food en Leefomgeving in internationaal perspectief

T Talentbased

De student • kent eigen talenten en kan deze doorontwikkelen, en is zich bewust van zijn valkuilen • kan handelen vanuit zijn eigen talenten • herkent talenten van anderen en kan deze benutten in een samenwerking

ONDERNEMERSCHAP

In het kader van het bevorderen van het ondernemerschap en de ondernemendheid bij studenten zijn we in 2015 gestart met een HAS-breed talentontwikkelingsplan gericht op ondernemen.

In 2017 is dit geëvalueerd. Op basis van evaluatie is door de betrokkenen een verbeteringstraject ingezet.

Gekozen is om de koppeling naar ondernemend onderwijs en de daarbij horende ondernemende competenties1 te maken. Een framewerk dat past bij de visie op ondernemerschap bij de HAS en die handvatten biedt om competenties aantoonbaar te maken. Deze veranderde werkwijze doet meer recht aan de kracht van het onderwijs en neemt naar verwachting de druk vanuit de examencommissies weg. In 2018 is de TOPklas nieuwe vorm voor de eerste keer uitgevoerd.

In het TOPklas jaar schrijven de tot het programma toegelaten studenten van alle opleidingsrichtingen van de HAS hun eigen (new) business plan dat ze na het doorkomen van het ‘GO - NO GO’ moment eind blok 2 in de praktijk mogen gaan brengen als afstudeeropdracht. Oftewel ze behalen doorgaans in juli hun diploma terwijl ze dan ook al tenminste een half jaar ‘live’ zijn met hun eigen onderneming. Inclusief de lichting van dit jaar (2016-2017) hebben inmiddels 200

1

studenten dit programma gevolgd, ruim de helft hiervan is nog steeds als ondernemer actief. Met groep alumni is goed contact, zij komen nog geregeld op de HAS dan wel ontvangen onze studenten en docenten op hun bedrijven.

Daarnaast vindt jaarlijks de HAS minor ‘Proeven aan ondernemerschap’ plaats. Binnen deze minor zijn 80 studenten van 8 verschillende opleidingsrichtingen op ontdekkingsreis geweest naar hun eigen persoonlijk ondernemerschap. In een stevige individuele opdracht hebben de studenten met name uitgezocht of ondernemen iets voor hen is. Daarnaast hebben ze in samenwerking met de Rabobank in groepen gewerkt aan ‘real life’ new business cases voor klanten van de bank en mogelijke ‘oplossingen’ aan beide partijen en diverse ondernemers gepresenteerd. Deze minor vormt onderdeel van de meerjarige strategische samenwerking met de hogeschool.

INTERNATIONALISERING

HAS hecht steeds meer belang aan internationalisering.

Het centrale doel van HAS internationalisering is: het opleiden van HAS studenten tot internationaal

A compendium of Pedagogies for Teaching Entrepreneurship, Allan Gibb & Alison Price, 2007

onderwijs

competente professionals. Internationale competenties hebben betrekking op ‘wereldburgerschap’: ze behelzen zowel academische en sociale competenties als wel een internationaal-economische ‘mindset’ (internationaal bewustzijn en kansen zien).

Het HAS Internationaliseringsbeleid heeft als motto ‘Internationalisering is de normaalste zaak van de wereld’. In dit internationaliseringsbeleid staat de student centraal en is de uitvoering gebaseerd op 10 HAS-succesfactoren. Deze succesfactoren moeten leiden tot integratie van internationalisering in het onderwijs, onderzoek en kennistransfer, en in 2018 zijn daarin belangrijke stappen gemaakt.

Om internationale studenten een gastvrije leeromgeving te bieden zijn in 2018 studentsessies georganiseerd met ondersteunende diensten.

Internationale studenten hebben prioriteiten aangegeven voor ‘een gastvrije omgeving’ (op het gebied van gebouw, (Engelstalige) informatievoorziening, catering, studentenvereniging), waar HAS-diensten reeds mee aan de gang zijn gegaan.

Om het centrale doel te bereiken - het opleiden van HAS-studenten tot internationaal competente professionals - is niet alleen nodig dat studenten zich internationaal professionaliseren, maar dat ook docenten de kans krijgen dat (blijvend) te doen. Dit jaar is een belangrijke stap gezet met betrekking tot de interne informatievoorziening voor mogelijkheden op dit vlak, en komend jaar wordt een belangrijke impuls

13

MINORS

Inmiddels behoren de 14 derdejaars minors tot een vast onderdeel van het onderwijsaanbod van de HAS. Deze minors, met een duur van 10 weken, zijn multidisciplinair, domeinoverstijgend én werken vanuit een actueel vraagstuk op het gebied van agro, food en leefomgeving. Studenten verbreden hierdoor hun kennis en netwerk en komen in aanraking met allerlei crossovers binnen en buiten het HAS-domein.

Daarnaast ontwikkelen zij hun maatschappelijk besef, mede door de koppeling van de real-life projecten aan de Sustainable Development Goals.

jaarbeeld 2018

In 2018 is er een belangrijke impuls gegeven aan studentuitwisseling met internationale partneruniversiteiten en hogescholen. Dit is voor studenten, naast de reeds bestaande buitenlandstage, een goede manier om in aanraking te komen met internationale collega-studenten. Daarnaast krijgen ze zo toegang tot een groter aanbod aan minors en specialisaties. De uitgaande studentmobiliteit is toegenomen van 25 studenten in 2017 tot 40 in 2018 naar - voorlopig – 80 aanvragen voor het komende jaar.

De inkomende mobiliteit (dus tijdelijke internationale studenten bij HAS) is toegenomen van 13 in 2017 tot 23 in 2018. Deze inkomende studenten verrijken de Nederlandse opleidingen door deelname aan 3e-jaars minors en 4e-jaars specialisaties.

gegeven aan daadwerkelijke docentmobiliteit.

De mogelijkheden voor docenten om internationale ervaring op te doen zijn divers: docentuitwisseling met partneruniversiteiten en hogescholen, internationale ‘train the trainer’-cursussen, (HIP) projecten rondom curriculumontwikkeling en internationale beroepsdrachten (BO’s). De HAS zet het komend jaar in op goed partnerschap met internationale organisaties door ondersteuning van deze mobiliteit, ondersteuning van internationale projecten en door het bouwen aan strategische partnerschappen met behulp van accountmanagers.

In totaal namen in 2017-2018 350 derdejaars studenten van de HAS deel aan deze minors en daarnaast schoven er 10 externe studenten aan. Voor 2018-2019 liggen de aantallen hoger, met 425 HAS-studenten en daarnaast 30 externe studenten.

De minors zijn: • Werken aan wereldwijde voedseldialoog • Biobased economy in the agri-food sector • Eating Animals • Smart Farming • Ruimtegebruik Nederland 2030 • Value by design • International Agribusiness • Design zonder grenzen • International business and development • Ecosystems and their value to society • Plant(w)aardige toekomst • Towards a healthy society • What’s in it for me? Een marketingexpeditie • Proeven aan ondernemerschap

onderwijs

DE OPLEIDINGEN

HAS Hogeschool biedt 11 reguliere hbo-opleidingen aan:

jaarbeeld 2018

14

Opleiding:

Afkorting:

Croho nummer:

Bachelor Bedrijfskunde en agri-foodbusiness

BA

34866

Bachelor Dier- en veehouderij

DV

34869

Bachelor Food Innovation

FI

34122

Bachelor Geo Media & Design

GMD

30033

Bachelor International Farm Management 2

IFM

34866

Bachelor International Food & Agribusiness

IFA

39281

Bachelor Milieukunde

MK

34335

Bachelor Management van de Leefomgeving

ML

34859

Bachelor Toegepaste Biologie

TB

30009

Bachelor Tuinbouw en akkerbouw / Horticulture & Business Management

TA/HBM

34868

Bachelor Voedingsmiddelentechnologie

VM

34856

Hieronder een overzicht van de verantwoordelijke directeuren van de Opleidingen in ‘s-Hertogenbosch: • Martine Overdijk-Kerkhoff: opleidingen Bedrijfskunde en agri-foodbusiness en International Food & Agribusiness • Edo Dijkman: opleidingen Dier- en veehouderij en Management van de Leefomgeving • Theo Clermonts: opleiding Food Innovation tot 31 december 2018 vanaf 1 januari 2019: Petruschka Claassens • Toine Hattink: opleidingen Geo Media & Design en Tuinbouw en akkerbouw / Horticulture & Business Management • Patricia de Cocq: opleiding Toegepaste Biologie • Petruschka Claassens: opleiding Milieukunde (ad interim) • Corné Verhees: opleiding Voedingsmiddelentechnologie Opleidingen in Venlo: • Mariëlle Geelen: opleidingen Bedrijfskunde en agri-foodbusiness, Food Innovation, International Farm Management en Toegepaste Biologie

2

OPLEIDINGEN DIE VERZORGD WORDEN IN ’S-HERTOGENBOSCH: Bedrijfskunde en agri-foodbusiness (gestart in 1990) In het jaar 2018 is bij de opleiding Bedrijfskunde en agri-foodbusiness (BA) veel aandacht besteed aan verdere ontwikkeling van de opleiding. Daarnaast zijn in juni de eerste studenten afgestudeerd die het ‘nieuwe’ curriculum helemaal doorlopen hebben. We zijn tevreden met wat dit heeft opgeleverd en blijven doorontwikkelen.

In april heeft BA het accreditatie panel van de NQA op bezoek gehad. Op standaard 1 en 2 is een ‘goed’ behaald, op standaarden 3 en 4 een ‘voldoende’.

Het team stond in haar kracht en had een topdag.

We voelden ons erkend en herkend door het panel.

De feedback was herkenbaar. BA is ook dit jaar tot topopleiding uitgeroepen.

Afgelopen september zijn de eerste studenten van start gegaan die de nieuwe naam van BA op hun diploma zullen hebben: Bedrijfskunde en Agri-foodbusiness. We vinden als opleiding dat deze naam de lading van de opleiding beter dekt, de hele keten komt immers steeds aan bod tijdens ons lesprogramma.

Valt onder Croho Bedrijfskunde en agri-foodbusiness - 34866

onderwijs

Tot slot nog in het kort enkele bijzondere momenten afgelopen jaar: • Uiteraard alle uitgereikte diploma’s en propedeusegetuigschriften. Altijd een mooi moment.

• 30 Studenten van de 4e jaarsspecialisatie bedrijfsontwikkeling- en advies presenteerden en bediscussieerden met minister Carola Schouten en haar beleidsmedewerkers, hun kijk op de visie van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

Speerpunten Voor de komende jaren wil de opleiding het nieuwe curriculum doorontwikkelen en bestendigen, het studie rendement verbeteren, werken aan werkplezier- en beleving van het team docenten en aan de roosterproblematiek. Daarnaast zal zij de hernieuwde positionering in de markt verder vorm geven, continu blijven werken aan de instroom van studenten en aan de doorontwikkeling van het lectoraat.

Dier- en veehouderij (voorloper in Roermond gestart in 1947) Het team van Dier- en veehouderij (DV) is vorig jaar gestart met het samenstellen van een nieuw curriculum, dat de resultante vormt van uitgebreide discussies met het werkveld, studenten en docenten.

Afgelopen jaar heeft de uitrol van het leerplan verder plaatsgevonden, doordat ook het tweede leerjaar is vernieuwd. De evaluaties van het eerste leerjaar waren over het algemeen positief. Op basis van de student- en docentevaluaties van het eerste jaar zijn reeds verbeteringen doorgevoerd om het programma te optimaliseren. Deze werkwijze vindt ook plaats voor het tweede leerjaar: op basis van de uitgevoerde evaluaties worden verbeteringen doorgevoerd.

Naast de voorbereiding en uitvoering van het nieuwe curriculum zijn enkele andere highlights: • In februari 2018 is Joost van den Borne van MS Schippers gestart als lector Healthy Farming.

Joost heeft samen met zijn kenniskring in 2018 verschillende onderzoeksvoorstellen geformuleerd, waarbinnen de eerste BO’s in februari 2019 starten.

Ook binnen het lectoraat Precision Lifestock Farming is de opleiding intensief betrokken, wat leidt tot een sterk onderzoeksprogramma en mooie BO’s voor bedrijfsleven en student.

• Er hebben verschillende activiteiten plaatsgevonden op de praktijkleerbedrijven Pels en Hoeve Boveneind, zowel lessen in de eerste leerjaren als praktijkonderzoeken. Het is zaak om de activiteiten op de bedrijven verder uit te bouwen, bijvoorbeeld op het gebied van weidegang.

• Samen met Aeres Dronten is in 2018 de Monitor Gezelschapsdieren uitgebracht. Naar analogie van de Hippische Monitor is een rapportage uitgebracht met feiten, cijfers en onderzoeksbevindingen over de sector. Deze monitor zal vanaf nu jaarlijks worden uitgebracht.

• De stabiele instroom van het aantal nieuwe eerstejaars studenten van ongeveer 120 studenten in het schooljaar 2018-2019.

15 jaarbeeld 2018

Het team werkt gestaag verder aan de doorontwikkeling van het programma: • De opleiding wil met de 4e jaars modules geïntegreerd onderwijs bieden dat meer ruimte laat voor de interesses van de individuele student en gebaseerd is op het toekomstig beroepenveld.

De 4e jaarsmodules zijn ook in 2018 verder doorontwikkeld. In de module e-business hebben we een succesvolle samenwerking met trendwatcher Carl Rode en met supermarktketen Jumbo.

• Het toetsprogramma evalueren is een meerjarenplan. Doelstelling is om het aantal toetsen te verminderen en meer formatief te toetsen in hogere jaren.

• De toetscommissie is nieuw en heeft het afgelopen jaar een begin gemaakt met de invulling van haar taak. De voornaamste doelstelling van de toetscommissie is om docenten te adviseren en ondersteunen met betrekking tot het borgen en verbeteren van de kwaliteit van toetsing.

• In de zgn. ‘groene modules’ is gewerkt aan het verbeteren van de doorloop van de leerlijn, de omgevingscontext (internationaler), daarnaast is de toetsing veranderd.

onderwijs

International Food & Agribusiness (gestart in 2012) In 2018 reikte de opleiding International Food & Agribusiness (IFA) voor de derde keer diploma’s uit aan ruim 20 afstudeerders. Dit blijft een belangrijk moment voor een relatief nieuwe opleiding, omdat het een bevestiging vormt dat het idee waarmee het programma gestart is in 2012 inderdaad relevant is voor studenten en beroepenveld. Alle afgestudeerde IFA-studenten hebben in korte tijd een geschikte en passende baan gevonden. Relatief veel studenten zijn doorgegaan met een mastertraject.

jaarbeeld 2018

16

Studenten komen vanuit de hele wereld om aan de HAS te studeren en zijn zeer enthousiast over de IFAprogramma opbouw die nog uniek is in Nederland. We telden ongeveer 30 verschillende nationaliteiten bij het introductieprogramma.

Het IFA-team is behoorlijk actief op onderzoeksgebied, diverse docenten zijn als docent-onderzoeker verbonden aan een lectoraat en creëren zo een mooie impuls op het programma.

In juli 2018 heeft IFA haar eerste accreditatie gehad.

Standaard 1 is met een goed beoordeeld, de andere 3 standaarden met voldoende. Een hele mooie dag en prestatie voor een team met weinig ervaring op dit gebied. Er zijn flinke stappen gezet binnen het team om deze dag zo neer te kunnen zetten. We voelden ons gehoord en gezien door het panel en zijn trots op het behaalde resultaat.

onderwijs

Het team heeft een gezamenlijke visie geformuleerd: ‘Our goal is to inspire students to become game changers in global agri-food systems.’ Deze visie wordt ervaren als een ‘banner’ waar we met zijn allen onder lopen en is richtinggevend bij het uitzetten van de strategie van de opleiding.

Het team werkt gestaag verder aan de doorontwikkeling van het programma: • Betere verdeling over jaar 1 en 2 van studielast, contacturen en werkdruk • Verdere doorontwikkeling van het curriculum, zowel per eindkwalificatie als vanuit de samenhang daarvan • Toetsing blijft onze aandacht krijgen • De rol van de examencommissie is versterkt met een nieuwe voorzitter en een nieuw lid Tot slot waren de internationale excursies naar Kazachstan en Vietnam bijzondere momenten van afgelopen jaar.

Speerpunten Voor de komende jaren wil de opleiding inzetten op: een goede bezetting en dynamiek van het IFA team, versterken van het internationale netwerk van de opleiding, het huis verder op orde brengen, het curriculum aanscherpen en waar nodig actualiseren.

Food Innovation (gestart in 2004, vanaf 2008 als volwaardige opleiding) De opleiding Food Innovation (FI) is in 15 jaar tijd uitgegroeid tot één van de grootste en meest bekende HAS-opleidingen. Het aantal nieuwe studenten in het studiejaar 2018-2019 bedroeg 129. Gaandeweg hebben de 3 afstudeerrichtingen Food & Design, Packaging & Design en Marketing & Business een duidelijker profiel gekregen, waarmee de opleiding een scherpe profilering heeft. De kwaliteit van de opleiding is in beeld gebracht via de NSE en de opleiding scoorden in 2018 een 3,9.

afgelegd). Belangrijk voor ons is dat zij onze ambities er in herkenden: een integratie van de elementen van ons vakgebied (geografie, data(analyse), design en geo-IT), en aandacht voor de intermediaire rol van de GMD’er.

Afgelopen jaren is veel aandacht besteed aan het succesvol uitrollen van het nieuwe curriculum. Tevens is het nieuwe afstudeerjaar en afstudeerprogramma vastgesteld. Daarnaast is veel tijd en energie gestoken in het versterken van externe relaties en het stimuleren van ondernemerschap. Een opnieuw succesvolle Food Experience (1500 bezoekers in 2018!) heeft een prima impuls richting het werkveld gegeven op de toenemende bekendheid van de opleiding en op het domein Food van de HAS in zijn algemeenheid.

Speerpunten • een groei van de studentinstroom • het terugdringen van uitval • het ontwikkelen van jaar 2 en 3 van het nieuwe leerplan • bijdragen aan de realisatie van het Datalab

Geo Media & Design (gestart in 2012) In 2018 verwelkomde de opleiding Geo Media & Design (GMD) 64 nieuwe studenten, helaas net iets minder dan het jaar daarvoor. Het docententeam kreeg versterking in de persoon van Jesse van Veghel, oud-student van de opleiding, en nu de nieuwe collega op het gebied van Design waar we al zolang naar zochten.

In juni hebben zijn we positief geaccrediteerd, hetgeen betekent dat we de komende 6 jaar weer gemachtigd zijn de opleiding aan te bieden. De visitatievoorbereiding kostte veel inspanningen, maar is door ons positief beleefd. De commissie was in het bijzonder positief over leerplan en team.

Maar het belangrijkste van het afgelopen jaar: het nieuwe leerplan kende haar start. We hebben hier lang naar toegewerkt, met veel energie en discussie. De eerste module is door studenten zeer goed beoordeeld (en is door hen ook grotendeels met goed gevolg

17 jaarbeeld 2018

Speerpunten Voor een succesvol doorontwikkeling van de opleiding is het nodig dat we aandacht blijven besteden aan het verhogen van het bachelor rendement en de (didactische) ontwikkeling en vitaliteit van het team.

Verder van belang te noemen over het afgelopen jaar: • onze derde lichting studenten is afgestudeerd. We zijn erg trots op wat ze de afgelopen 4 jaar gepresteerd hebben, en welke banen ze hebben weten te vinden.

• onze studenten geven de opleiding een 4,1 in de NSE, een erg hoge beoordeling.

Milieukunde (in 1991 gezamenlijk gestart met Avans Hogeschool, sinds 2004 zelfstandig) Milieukunde (MK) heeft een goed 2018 achter de rug.

Waar in 2017 de focus vooral lag op het vitaal krijgen van het zittende personeel werd in 2018 vooral de opleidingsorganisatie verstevigd. Als een van de eerste opleidingen binnen de HAS werd de rol van het management team opgeheven en werd gekozen voor een 7-koppig team dat zich bezig houdt met de opleidingscoördinatie. Hiermee is ook een eerste aanzet gegeven voor het komen tot een zelfsturend team.

Met de start van 3 nieuwe docenten in augustus 2018 kwam het team goed in balans en is er een goede sfeer in het team. De meest recente NSE cijfers (oktober/ november 2018) geven ook een stijging weer van de studentwaardering. We zien dit als een weerspiegeling van de positieve flow waarin het team moment opereert.

De focus voor de opleiding Milieukunde ligt op duurzaam ondernemen. De opleiding leidt op voor professionals die bedrijven in de keten van agro/food én biobased productie adviseren en ondersteunen in het produceren. En dat uiteraard zoveel als mogelijk zonder afval en uitputting van grondstoffen. Het kennisfundament van Milieukunde is stoer overeind gebleven: we werken aan technologische en innovatieve oplossingen voor uitdagingen op het gebied

onderwijs

van lucht, energie, bodem en water, we dragen bij aan gezondheid, welvaart en schone leefomgeving. Om dit alles kracht bij te zetten is Elies Lemkes benoemd tot lector Duurzaam produceren in de agrifoodsector en hiermee verbonden aan de opleiding Milieukunde. Haar lectoraat is gestart op 1 februari 2018.

De opleiding heeft de groei in het aantal studenten kunnen bestendigen. In 2018 startten evenveel nieuwe studenten als in 2016 en 2017. Voor 2019 wordt een kleine groei verwacht.

jaarbeeld 2018

18

Speerpunten • Ontwikkelen van arbeidsmarkt visie 2030 en aanpassing van het curriculum indien gewenst • De opleidingsorganisatie verder verbreden en daarmee verder werkend aan een zelfsturend team • Opleidingsaccreditatie in februari 2019 Per 1 januari 2019 wordt Petruschka Claassens definitief aangesteld als opleidingsdirecteur Milieukunde (tot die datum vervult zij die taak a.i.).

Management van de Leefomgeving (gestart in 1999) De opleiding Management van de Leefomgeving (ML) is in 2018 geaccrediteerd en beoordeeld met een voldoende. De aanbevelingen spitsten zich vooral toe op het wetenschappelijk gehalte van de opleiding, inclusief de plaats van onderzoek erin. Het nieuwe programma van de opleiding werd als positief ervaren.

Het nieuwe leerplan heeft inmiddels zijn beslag gekregen met uitzondering van het vierde jaar dat in 2019 voor het eerst in vernieuwde opzet gaat draaien.

De bevindingen van studenten zijn over het algemeen positief en de instroom van studenten blijft zich positief ontwikkelen. Voor het tweede jaar op rij bedraagt de instroom ongeveer 75 studenten. De uitval in het eerste jaar blijft wel een punt van zorg en wordt goed gemonitord.

Enkele andere vermeldenswaardige zaken: • Op het gebied van turfgrass management, Strategische beheer van de Openbare Ruimte en Contractmanagement zijn succesvolle cursussen gegeven voor professionals uit het werkveld, die ook leiden tot blijvende contacten met die partijen. Daarnaast doen steeds meer gemeenten en adviesbureaus mee in de Community of Practice die over Strategisch beheer

onderwijs

van de Openbare Ruimte wordt georganiseerd.

• Het onderzoek ‘Natuurlijk Boeren’ kent een goede resultaten en wordt nu uitgevoerd met Interreg-subsdie. Het netwerk met ondernemers, onderzoeksinstellingen en overheden blijft goed verbonden aan het onderzoek.

• In samenwerking met de examencommissie is uitvoering gegeven aan verhoging van de kwaliteit en borging van de toetsing en examinering.

Speerpunten De belangrijkste uitdagingen voor komend jaar betreffen: • De implementatie van een gezamenlijk vierde jaar waarin studenten de kennis en vaardigheden van hun specialisatie kunnen etaleren. In dit jaar willen we tevens een sterke betrokkenheid van het werkveld creëren op een frisse en toekomstgerichte wijze.

• De ontwikkeling van een eigen kennisagenda, aansluitend bij de thema’s die we in het vierde jaar behandelen.

• Blijvende instroom van het aantal studenten van ongeveer 70 studenten.

Toegepaste Biologie (gestart in 2008) In 2018 vierde de opleiding Toegepaste Biologie (TB) haar 10-jarig bestaan. Ter ere van het jubileum werd een symposium georganiseerd voor (oud)medewerkers en alumni. De dag werd afgesloten met een feest.

Trots keken we terug op de ontwikkeling van de opleiding. Tien jaar geleden ontstond de opleiding vanuit de behoefte vanuit het domein agrofood en leefomgeving aan professionals die hun biologische kennis en onderzoeksvaardigheden kunnen inzetten om praktijkproblemen op te lossen. De opleiding groeide uit naar een topopleiding met een instroom van circa 200 studenten. Ook in het collegejaar 2018-2019 startte er 223 nieuwe eerstejaars studenten.

De groei van de opleiding brengt ook de uitdaging om de kwaliteit van de opleiding te garanderen en ervoor te zorgen dat iedere student ook echt gezien wordt met zich mee. Vandaar dat er voor het collegejaar 2019-2020 gewerkt wordt met een numerus fixus. In de tussentijd ontwikkelt de opleiding een nieuwe werkwijze om een groeiende groep Toegepaste Biologie studenten persoonlijk onderwijs met beide benen in de praktijk aan te bieden.

In 2018 heeft de opleiding een volgende stap gezet in de ontwikkeling van flexibel en adaptief onderwijs.

De eerste ervaring is opgedaan met het werken met tweejarenplannen voor jaar 3 en 4. Daarnaast is de didactische opzet van de specialisatie Toegepaste Ecologie aangepast zodat studenten nu hun eigen leertraject vormgeven aan de hand van de banen die zij ambiëren. Deze didactische aanpak wordt ook al gebruikt bij de specialisatie Applied Animal Sciences.

Management. Dat is net iets minder dan vorig jaar, maar toen was er ook een vertekend beeld vanwege een dubbele instroom vanuit het mbo.

Tuinbouw en akkerbouw (gestart in 1962) De opleiding Tuinbouw en akkerbouw (TA) startte het schooljaar 2017-2018 met weer een mooi aantal studenten: 64 Nederlandse studenten in het eerste leerjaar en 34 studenten in het internationale Engelstalige programma Horticulture & Business

Verder: • scoorden onze afstudeerprojecten afgelopen jaar hoog bij studenten en opdrachtgevers • startte Jasper den Besten een nieuwe termijn van zijn lectoraat Nieuwe Teeltsystemen (data en fenotype)

19 jaarbeeld 2018

Speerpunten • Flexibel en Adaptief onderwijs verder vormgeven • oetsinnovatie, zowel op gebied van formatief handelen als technologische innovatie • Werkplezier, meer regie en betere balans tussen energiegevers en stressbronnen

In 2018 hebben we gelukkig alle zieke collega’s weer in goede gezondheid terug zien komen. Het team is verder versterkt, waardoor we op volle kracht zijn. Het was verder een jaar waarin we bewust een pas op de plaats hebben gemaakt. Dat betekende niet dat het rustig was, de HAS-brede roosterperikelen hebben ook ons overvallen. Het komende jaar werken we verder aan het realiseren van een aantal strategische doelstellingen, waaronder een internationalere oriëntatie van onze Engelstalige variant, meer aandacht voor de thema’s biologisch, energie en data, en een heroriëntatie op onze manier van toetsing.

onderwijs

jaarbeeld 2018

20

Voedingsmiddelentechnologie (gestart in 1948) Onderwijs Het belangrijkste resultaat van het afgelopen jaar was de succesvolle accreditatie. Het visitatiepanel gaf aan dat de opleiding zich baseert op een zeer duidelijk en herkenbaar landelijk profiel. De opleiding heeft daaraan een nadrukkelijk eigen kleur gegeven. Deze eigen kleur is op consequente wijze geconcretiseerd. Het panel vindt het lef tonen om juist ook een zachte competentie als zelfsturing op een hoog niveau te durven zetten. De opleiding levert technologen af die ook goed zelfstandig kunnen werken, communicatief sterk zijn en die praktisch kunnen handelen. Het visitatiepanel beoordeeld de opleiding Voedingsmiddelentechnologie (VM) met een goed. Het panel had slechts twee aanbevelingen voor de opleiding; (i) het verbreden van de rol van coach waardoor ook de sterke studenten extra uitgedaagd kunnen worden, (ii) het beter beveiligen van het studentvolgsysteem Alluris.

De nieuwe afstudeerrichtingen zijn succesvol uitgevoerd. De scrum methodiek is een geslaagde manier om het zelfverantwoordelijk leren van studenten te bevorderen. Het expertassessment is een hele succesvolle manier van individuele toetsing van eindtermen. Door de invoering van het expertassessment wordt het voor studenten ook weer mogelijk om hun eigen studietraject vorm te geven, zoals het volgen van innovatieklas. M.b.v. het expertassessment borgen wij de toetsing van de eindtermen van alle studenten, ongeacht de gevolgde studieroute. Dit is een hele belangrijke stap in het verder flexibiliseren van het onderwijs en het geeft ruimte aan de individuele keuzevrijheid van de studenten om hun eigen studieroute te bepalen.

Kennistransfer De kennistransferactiviteiten blijven een belangrijk onderdeel van de activiteiten van de docenten. Een groot deel van de docenten is dan ook betrokken bij de bedrijfsopleiding, in company cursussen, adviestrajecten en BO-projecten.

De bedrijfsopleiding voedingsmiddelentechnologie wordt afgebouwd en we gaan ons focussen op korte cursussen en leerlijnen afgestemd op de actuele behoefte uit het werkveld. We leiden niet meer op voor een diploma, maar kiezen voor maatwerk in het leven lang leren traject van werkenden gericht op

onderwijs

benodigde kennis en vaardigheden die ze direct in hun werkzaamheden kunnen toepassen.

Kennisontwikkeling Het fundament voor kennisontwikkeling is gelegd. Het belang van praktijkgericht onderzoek wordt beter (h) erkend en ook de meerwaarde voor het onderwijs.

De lectoraten zijn bemenst met een 5-tal docent onderzoekers vanuit de opleiding. Er is een grote SIA RAAK aanvraag gehonoreerd (PULSE) een grote SIA RAAK aanvraag (ConsuBeter) en een grote TKI-aanvraag (plantbased cheese) ingediend. De koppeling naar het onderwijs krijgt vorm door BO-projecten, 4de jaars projecten, minoren, eerste en tweede jaars modulen en gastlessen.

OPLEIDINGEN DIE VERZORGD WORDEN IN VENLO (GESTART IN 2013): In 2018 hebben we opnieuw een paar memorabele mijlpalen gerealiseerd. In het voorjaar zijn de opleidingen Food Innovation en Bedrijfskunde & Agri-foodbusiness succesvol gevisiteerd, dat leidde tot accreditatie van beide opleidingen. Tijdens de bezoeken werd door de deskundigen uit werkveld en onderwijswereld benadrukt dat de werkwijze in Venlo zeer gewaardeerd werd: zowel de intensieve samenwerking met een diversiteit aan (partner) bedrijven, als de tweejarenplannen, waarmee alle studenten hun 3e en 4e jaar zelf mogen invullen om zo recht te doen aan passie en talent.

Per 1 april is het eerste lectoraat met standplaats Venlo gestart: Judith van de Mortel is lector Gezonde plant op een vitale en duurzame bodem. Met de LLTB, Provincie Noord-Brabant en het Waterschap Limburg is voor de komende vier jaar de financiering van dit lectoraat en de kenniskring voor een belangrijk deel rond. Judith is bij veel relevante partijen inmiddels “hét gezicht” op het gebied van bodem. Een mooie prestatie en fundament voor al het onderzoek dat nu op gang kan komen en waar veel vraag naar is.

In de zomer vierden we de eerste diploma-uitreiking voor Food Innovation.

Het studentenaantal is opnieuw gegroeid, per 1 oktober 2018 tellen we 465 voltijdstudenten. De stap die we gezet hebben in de groei is niet zo groot als we ambieerden. Om die reden gaan we ons palet aan opleidingen verder uitbreiden. De voorbereidingen

daarop zijn in volle gang. Met de opleiding Healthy Living gaan we vanuit het groene domein onze bijdrage leveren aan de maatschappelijke trend op het vlak van preventieve gezondheidszorg. Wij concentreren ons daarbij op het ontwikkelen van nieuwe concepten op het gebied van gezonde voeding, leefstijl en leefomgeving, waarmee we gedragsverandering bij mensen tot stand gaan brengen. Daarmee blijven we binnen het domein van de HAS: agro, food en leefomgeving, en voegen juist vanuit dat domein iets unieks toe aan het palet van opleidingen dat op het gebied van gezonder leven te vinden is.

Vanaf het najaar bouwen we aan intensievere contacten met toeleverende scholen: we gaan niet alleen het gesprek aan met decanen, maar treden we ook

Samen met Citaverde gaan we aan de slag om de doorstroom en aansluiting vanuit mbo naar hbo te versterken. Een flinke subsidie die we ontvingen van het Ministerie helpt daar natuurlijk bij.

Op vlak van internationalisering biedt de cursussen en transfermarkt tal van mogelijkheden. We hebben besloten vanuit Venlo met name Oost-Europa als speerpunt te benoemen. Activiteiten en contacten in onder andere OekraĂŻne, GeorgiĂŤ, Azerbeidzjan wijzen op veel mogelijkheden in dat deel van de wereld. Helaas blijft het aantal internationale voltijdstudenten dat de HAS in Venlo weet te vinden achter.

De nieuwe positionering van International Farm Management naar Business Management in Agriculture & Food spreekt hopelijk een grotere groep studenten aan. In september 2018 is dat nog niet echt het geval.

21 jaarbeeld 2018

De opleiding BA zal zich breder en dieper profileren door middel van specialisaties in de agribusiness, food en paard en (gezelschaps-)dier. Daarmee verwachten we een grotere groep studenten te trekken, omdat we merken dat de HAS toch nog vaak geassocieerd wordt met (alleen) het boerenbedrijf.

vakdocenten tegemoet. Hun kennis van ontwikkelingen in hun vak en in de beroepspraktijk geeft hen input voor lessen en voor gesprekken met hun leerlingen over mogelijkheden richting arbeidsmarkt.

onderwijs

SOCIALE VEILIGHEID EN INTEGRITEIT

De cultuur van HAS Hogeschool laat zich het best vergelijken met die van een familiebedrijf. De stijl is mensgericht, open, direct, flexibel en informeel.

Ieder heeft een eigen verantwoordelijkheid, er is veel ruimte voor innovatie. De waarden uit het christelijksociaal denken vormen de basis voor het met elkaar omgaan. Persoonlijk ondernemerschap, het nemen van verantwoordelijkheid, er naar streven de beste te willen zijn, zijn ook belangrijke cultuurkenmerken.

jaarbeeld 2018

22

Studenten, medewerkers, hoofden van dienst, sectordirecteuren, College van Bestuur en Raad van Toezicht: allen stralen plezier uit en hebben passie voor deze hogeschool, zijn wars van bureaucratie en er komen alleen regels wanneer breed gevoeld wordt dat ze onmisbaar zijn om het werk goed uit te voeren. De vrijheid is op alle fronten groot, behalve waar het gaat om resultaat en kwaliteit.

Met de HAS-gemeenschap - medewerkers en studenten - werken we continue aan de bereidheid om de ethische discussie op te zoeken en op de vaardigheid die goed te voeren: Wie ben ik en wat vind ik? Wie zijn anderen en wat vinden anderen? Wat zijn (gedeelde) feiten en wat zijn individuele waarden? We investeren in professionalisering (cursus Waarden van het land) en het inbouwen van waardengerichtheid in het onderwijs.

Door op deze manier te werken aan de HAS-cultuur willen we de sociale veiligheid en integriteit borgen.

bn o e sdteur uwrisj vs e r s l a g

Specifieke voorzieningen samen met voorschriften en regelingen ondersteunen dat: • Studentenstatuut • HAS gedragscode • Regeling profileringsfonds • Regeling Hogeschoolraad • Regeling opleidingscommissies • Regeling privacy • Regeling college van beroep voor de examens • Regeling klachten en geschillencommissie • Regeling studenten met carrièreperspectief • Bedrijfshulpverlening ne veiligheid • Vitaliteitscoach en vitaliteitsmenu

BEZWAAR EN BEROEP

De Geschillenadviescommissie (tevens Klachtencommissie) van HAS Hogeschool bestaat uit: de heer mr. ing. W.A.L.D.I. van Slagmaat en de heer mr.

J.P.J.M. Rouwet (externe voorzitters), mevrouw ir. Nicola Duijnhouwer en de heer ing. Rob Heijs.

Studenten en medewerkers kunnen voor hun klachten ten aanzien van ongewenst gedrag terecht bij vertrouwenspersonen: Annemarie Kerkhof, Anke Muskens, Patrick Sengers en Peter van Schie (in ‘s-Hertogenbosch) en Shirley Reijnst, Laury Loeffen en Wim Meijers (in Venlo). Tijdens het verslagjaar zijn er geen klachten ingediend.

In 2018 hebben 14 studenten beroep ingediend bij het College van Beroep voor de Examens.

TOETSEN EN EXAMINEREN

In het toetsbeleid ligt de HAS-visie op toetsen en beoordelen vast en zijn de uitgangspunten voor toetsen gedefinieerd. Het toetsbeleid vormt de basis voor het toetsplan van de opleiding zoals vertaald in de onderwijs en examenregelingen (OER1 &2).

Taken/bevoegdheden onderwijs en examencommissie

CVB Directeur

Managementteam

Toezicht + verantwoorden dat kwaliteit toetsing geborgd

Examencommissie

De uitvoering van het toetsbeleid ligt in handen van de opleidingsdirecteur en het onderwijsmanagementteam.

De examencommissie houdt toezicht en draagt zorg dat de kwaliteit van het toetsbeleid geborgd is.

De onafhankelijke positie en de toetsbekwaamheid van docenten zijn onderwerp van gesprek.

De voorzitters van de examencommissies zijn unaniem tevreden over de samenwerking met de opleidingsdirecteur en scholing op het gebied van toetsbekwaamheid (BKO, BKE en SKE) is op orde.

Externe validatie is bij alle opleidingen een thema en wordt op verschillende manieren vorm gegeven. Door de collegiale intervisie leren de examencommissies van elkaar. De samenwerking tussen de beide locaties is als gevolg van de eigenheid van beide locaties een aandachtspunt voor betrokken opleidingsdirecteuren.

23 jaarbeeld 2018

PDCA cyclus toetsbeleid

Voorzitter Examencommissie

De examencommissies hebben de ontwikkeling en professionaliseringsslag die ingezet in studiejaar 20172018 op solide wijze doorgezet.

Thema’s zoals benoemd in de handreiking examencommissies en het rapport vreemde ogen dwingen zijn onderwerp van gesprek en hebben impact op de werkwijze van de examencommissie.

De voorzitters van de examencommissie hebben periodiek intervisie en overleggen jaarlijks met de portefeuillehouder van het College van Bestuur, vastgelegd in het jaarverslag examencommissies.

Voor 2020 staat een herziening van het toetsbeleid gepland aansluitend op de in 2019 vernieuwde onderwijsvisie.

b e s t u uorns dv e r swl iaj gs

jaarbeeld 2018

24

3. KENNISTRANSFER HAS Kennistransfer verbindt theorie en praktijk en is onlosmakelijk met HAS-opleidingen verbonden. Kennistransfer werft opdrachten voor lectoraten, BO’s en onderzoekt samen met partners in het veld gewenste ontwikkelingen en verbind die met onderwijs en onderzoek.

Voor de medewerkers was dit de start van moeilijke periode. Er moest fors bezuinigd worden terwijl gelijktijdig werd nagedacht over de herpositionering van het organisatieonderdeel. Toen als gevolg van de roosterperikelen de organisatieontwikkeling on hold kwam te staan, woog de onzekerheid voor veel medewerkers van HKT zwaar. Een aantal medewerkers heeft in deze periode gekozen om de carrière binnen of buiten de HAS in een andere functie voort te zetten.

In 2018 is het personeelsbestand met ongeveer 10 ft e afgenomen. Kwantitatief is het personeelsbestand

hiermee in lijn met de omvang van de activiteiten gebracht.

Met een kleiner team is, in goede samenwerking met de opleidingen, een passend pakket aan BO-opdrachten geworven. De opleidingen-portefeuille is hierbij wel verder onder druk gekomen. De omzet is teruggelopen.

Na de BO-hectiek is vanaf februari 2019 met nieuw elan gestart met activiteiten om nieuwe cursussen in de markt te zetten en de omzet te laten groeien.

25 jaarbeeld 2018

De komst van de Centers of Expertise in 2014 in combinatie met groei van studentenaantallen en onvoldoende scherpe sturing op resultaat heeft ertoe geleidt dat in 2018 stevig is ingegrepen.

In mei 2018 is een interim-directie van start gegaan met opdracht • Verbetering van de fi nanciële resultaten

(fi nancieel evenwicht • Borging van de continuïteit van kennistransfer in een nieuwe organisatiestructuur • Zorg goed voor de medewerkers

Na een aantal jaar met oplopende verliezen, is er weer sprake van een positief bedrijfsresultaat (+ 155.000 euro). De sterke sturing op fi nanciën heeft daarmee gewerkt.

Belangrijke onderdelen van deze sturing waren: • Reductie van de personeelsformatie • Kostenbeheersing • Verhoging van projectrendement (van verbeterd format interne begroting tot bewustzijn bij medewerkers) • Integrale tijdsregistratie • Maandelijkse monitoring met FiZa van alle projecten

HKT in cijfers: Aantal bo’s

229

Aantal cursussen

46

waarvan onder een CoE

56

aantal cursisten

915

waarvan onder HAS-code

45

Aantal adviesopdrachten

41

Aantal in company trainingen

10

waarvan onder een CoE

5

kennistransfer

Resultaat (* 1.000 euro)

Begroting 2018

Realisatie 2018

5.196

4.884

-4.164

-3.835

Projectkosten

-580

-395

Overheadkosten

-441

-423

-20

-75

-9

+155

Omzet Personele kosten

Risico’s debiteuren/ projecten Resultaat

jaarbeeld 2018

26

Koers 2019 Op dit moment is HKT volop in voorbereiding voor de integratie met de opleidingen.

Per januari 2020 komen alle medewerkers in dienst van de stichting HAS Opleidingen. De vorming van de clusters zal rond die periode ook gerealiseerd worden, waarbij de medewerkers van HKT&BO uiterlijk per 1 april 2020 de werkzaamheden in een nieuwe setting zullen gaan uitvoeren. In de komende maanden is er veel aandacht voor een zodanige inrichting dat het succesvol voortbestaan van de transferactiviteiten geborgd wordt.

ONDERNEMERSLIFTPLUS

OndernemersLift+ heeft in 2018 1089 starters gescout en met de 114 meest kansrijke een screeningsgesprek gevoerd. 92 Daarvan zijn toegelaten tot het programma en worden begeleid bij het starten en/of uitbouwen van hun onderneming. In totaal heeft OL+ nu 405 starters in het programma. De ondersteuning vanuit OndernemersLift+ richt zich op het aanscherpen van het ondernemingsplan, verdienmodel, marketingplan, marktonderzoek en/ of intellectueel eigendom onderzoek, connecties met partners, mentoren en mogelijke financiers. Daarbij wordt vanaf de start een relevant netwerk gebouwd rondom de startups.

9 Ondernemers hebben we vervolgens gefinancierd voor een totaalbedrag van € 300.000. In totaal heeft OL+ voor ruim mln € 3 aan financieringen verstrekt aan startups en is deze aangevuld met ruim mln € 10 financieringen door informals en crowdfunding.

10 startups hebben we voorgesteld aan tientallen CEO s in de CEO meets startup bijeenkomst in de OL+ Incubator in Oss. kennistransfer

In 2018 heeft OL+ samen 9 scale ups ondersteund om hun groeipotentie te verwezenlijken. De Has heeft hiervoor een masterclass route naar de markt ontwikkeld en uitgevoerd. Het scale up-programma wordt gefinancierd het ministerie van LNV, de Rabobank en AFC. Incubator Maakstad Oss Sinds 1 maart 2017 is de OndernemersLift+ Incubator Maakstad Oss, een ‘broedplaats’ voor ondernemers in de regio ( www.incubator.maakstadoss.nl), operationeel, inmiddels hebben we 10 startups gefaciliteerd in deze incubator.

De Jamfabriek Medio 2018 is de cofinancieringsverplichting van OndernemersLift+ aan de Jamfabriek in ‘s-Hertogenbosch afgelopen. OL+ was gedurende 2017 en 2018 leadpartner van de door de Bossche Investeringsmaatschappij (BIM) opgezette incubator De Jamfabriek in ’s-Hertogenbosch (www. dejamfabriek.com ). In 2018 waren alle werkplekken bezet door in totaal 15 startups.

Food Experience 2018 OndernemersLift+ is actief betrokken geweest bij de organisatie van de HAS Food Experience 2018.

Hieraan deden zo’n 150 studenten mee, die ruim 100 vernieuwende concepten presenteerden. In het voortraject zijn alle concepten gescreend, hiervoor moesten alle studenten een pitch houden. Tijdens bijna alle pitches is iemand van OL+ aanwezig geweest om op basis van de pitch de student eventueel te adviseren of door te verwijzen in verband met bescherming van zijn/haar idee. Tevens is er een spreekuur gehouden waar studenten terecht konden met hun vragen.

Na de Food Experience heeft OndernemersLift+ 40 studenten begeleid met hun vervolg-stappen, zoals het starten van hun eigen bedrijf of het succesvol verkopen van het eigen idee.

In de aanloop naar de Food Experience van 2019 is er vanuit OndernemersLift+ een gastcollege verzorgd voor studenten over hoe om te gaan met een goed idee/ concept. Dit college is verzorgd door deskundigen op het gebied van octrooien en merkenrecht en iemand van OndernemersLift+. Eind januari 2019 is de elfde editie van dit evenement gehouden.

In 2018 heeft OL+ 40 kennisvragen van ondernemers beantwoord. OL+ helpt ondernemers bij het vinden van de juiste match van vraag en antwoord. Als er bij de eerste benaderde kennisinstelling geen docent met de vereiste kennis beschikbaar is, zetten zij de vraag opnieuw uit bij een andere kennisinstelling. Daarnaast zorgen kennisvinders ervoor dat de vragen ook beantwoord worden door hierop te monitoren. Verder kan een ondernemer soms ook gebruik maken van de inzet van studenten en docenten bij het uitvoeren van bijvoorbeeld een onderzoek/concrete opdracht.

27 jaarbeeld 2018 kennistransfer

jaarbeeld 2018

28

4. KENNISONTWIKKELING – PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK

LECTORATEN

Lectoraten zijn kennisgroepen binnen hogescholen, die op expertisevelden en maatschappelijk relevante terreinen de verbinding leggen tussen het onderwijs, de beroepspraktijk en praktijkgericht onderzoek. Een lectoraat bestaat uit een groep docenten, docentonderzoekers en eventueel externen, onder leiding van een lector.

Lectoraten werken aan: 1. Kennisontwikkeling. Onder meer via praktijkgericht onderzoek. Het praktijkgerichte onderzoek richt zich niet alleen op het oplossen van praktische problemen waar professionals vandaag in de praktijk tegen aan lopen, maar het richt zich ook op de ontwikkelvragen met een wat langere horizon. Hierin kan, via bijvoorbeeld Centres of Expertise, worden samengewerkt met meerdere lectoraten.

29 jaarbeeld 2018

Kennisontwikkeling is voor de HAS een primair proces, naast onderwijs en kennistransfer. Praktijkgericht onderzoek is een belangrijk onderdeel van kennisontwikkeling en krijgt onder meer vorm via lectoraten en Centres of Expertise (CoE). Naast actuele kennis en inzichten wil HAS Hogeschool daarom studenten en professionals toerusten met onderzoekend vermogen en vaardigheden om kennis te ontwikkelen en toe te passen.

Professionals moeten in staat zijn om individueel en in teams nieuwe kennis te identificeren, te ontwikkelen en te benutten. Kennisontwikkeling richt zich daarmee op het permanent leren, innoveren en ontwikkelen, niet alleen om bij te blijven, maar om voorop te kunnen lopen, als persoon, als bedrijf of als land.

2. Onderwijsontwikkeling. De kennis uit onderzoeksprojecten wordt, waar relevant, geïntegreerd in het onderwijs. Door participatie van studenten in het onderzoek stimuleren we hun onderzoekende houding en vaardigheden.

3. Valorisatie in de praktijk. Onderzoek vindt altijd plaats in samenwerking met, en op vraag van, de beroepspraktijk. De ontwikkelde kennis is relevant voor de praktijk en wordt daar toegepast.

kennisontwikkeling - praktijkgericht onderzoek

Aan HAS Hogeschool waren eind 2018 18 lectoren (+ 1 vacature) verbonden binnen 17 lectoraten naar vijf expertisevelden verdeeld:

jaarbeeld 2018

30

Plant • Gezonde plant op een vitale en duurzame bodem (Judith van de Mortel – 1 april 2018) • Nieuwe Teeltsystemen (Jasper den Besten)

Leefomgeving • Innovatief Ondernemen met Natuur (Daan Groot / Erwin van Woudenberg) • Location Intelligence (Theo Thewessen)

Dier • Healthy Farming (Joost van den Borne – 1 februari 2018) • Nieuwe eiwitten, insecten en vis, gezond, duurzaam en veilig (INVIS) (Olga Haenen – 1 februari 2018) • Precision Livestock Farming (Lenny van Erp)

Business & Ondernemerschap • Future Food Systems (Frederike Praasterink) • Nieuwe businessmodellen voor Landbouw- en Voedseltransitie (PJ Beers) • Business & Enterprise Development (vacature) • Co-operatief en Co-creatief Ondernemen (Roger Engelberts en Pierre van Hedel)

Voeding • AgroFoodMarketing (Harry van Delft – tot november 2018) • Design Methoden in Food (Antien Zuidberg – 1 maart 2018) • Duurzaam produceren in de agrifoodsector (Elies Lemkes – 1 februari 2018) • Eiwittransitie in voeding (Fred van de Velde) • Groene Gezondheid (Herman Peppelenbos) • Voeding en Gezondheid (Annet Roodenburg)

kennisontwikkeling - praktijkgericht onderzoek

CENTRES OF EXPERTISE

HAS Hogeschool participeert in 5 Centres of Expertise en 1 Kenniscentrum, samen met de collega Groene Hogescholen 3. In de Centres of Expertise (CoE’s) werken we met de voorlopers uit het bedrijfsleven aan innovatie en ontwikkeling op een aantal vakinhoudelijk thema’s.

Op die thema’s worden projecten uitgevoerd, meestal

Alle CoE’s zijn opgezet als netwerkorganisatie samen met andere (groene) hogescholen en het bedrijfsleven.

Centre of Expertise

Thema’s

Centre for Biobased Expertise

Verwaarden van reststromen Insectenteelt en –verwerking Plantaardige inhoudsstoffen

CoE Greenport

Nieuwe teeltsystemen / telen zonder daglicht Gezondheid Internationalisering Markt en Logistiek

CoE Food

Gezonde productsamenstelling Optimaal herformuleren Doelgroepenvoeding (personalized food) Beleving van voedsel door de consument Gezonde en smaakvolle maaltijden Korte voedselketens Duurzame productie van voedingsmiddelen Optimale proceskwaliteit en voedselveiligheid Reduceren van voedselverspilling

CoE Agrodier

Professionele vaardigheden en ondernemerschap Diergezondheid, dierenwelzijn en fokkerij (dierkennis) Bodem, water, lucht en gewas Markt en samenleving

CoE Open Teelten

Precisie landbouw (smart farming) Duurzaam bodemgebruik Post-harvest en logistiek Duurzaam ondernemen

Kenniscentrum Natuur & Leefomgeving

Innovatief ondernemen met natuur Nieuwe businessmodellen

31 jaarbeeld 2018

3

praktijkgericht onderzoek, met studenten, medewerkers en het bedrijfsleven. We maken daarin de ontwikkelslag van een projecten- naar een programmastructuur.

Resp. AERES Hogeschool, Hogeschool Inholland (groen), Hogeschool Van Hall Larenstein kennisontwikkeling - praktijkgericht onderzoek

Begin 2017 zijn de groene hogescholen gestart met een proces gericht op de doorontwikkeling van deze centra. Insteek is de samenwerking in Centre of Expertise verband te continueren, maar de thema’s te enten op maatschappelijke ontwikkelingen.

jaarbeeld 2018

32

Discussie daarover – samen met het bedrijfsleven en de overheid – heeft geleid tot een zevental thema’s waarop we de samenwerking tussen de Groene Hogescholen willen gaan focussen:

nr

Thema

Elementen van het thema

1

Resilience (veerkracht) van natuurlijke bronnen

Bodem, water, klimaat-robuust; biodiversiteit, regeneratief gebruik van bronnen, ecosysteem bodem, vitaliteit (microbiologie)

2

Digitalisering & High tech

Big data, fooddata, health-data, smart agriculture

3

Vitaliteit Stad & Land

Gezonde leefomgeving, leefbare stad, groen& blauw voor mensen, feeding & greening the city, vergroening, sociale innovatie

4

(Gezond) voedsel met meerwaarde

Curatief gebruik van natuurlijke grondstoffen, personalized food, one health, bewustwording gezondheid / productie; anti-biotica-vervanging

5

Nieuwe Business modellen

Export-kennis; true pricing; integraliteit, marktinnovaties, prosumer (eigen voedsel/spullen maken), lokaal hoge toegevoegde waarde; Rekening houden met de drie hoofd ’’licences’: to produce, to operate en to sell

6

Samenwerken en governance

Sociale innovatie, consument-verandering, eigen regie, individualisering 2.0; doe het zelf economie, gedeeld bezit, ketentransparantie, global governance; hierbij leren en ontwikkelen

7

(Re)design Agri-food productie systemen

Circulair, reststromen, natuurinclusief, voedselveilig, dierenwelzijn, anders dierlijk eiwit; plantaardige eiwitten, inclusief, verduurzamen, meer met minder; plan voor wereldvoedselvoorziening; gezonde bodem (ook 2)

De centra zijn eind 2017 gereviewd door de Review Commissie. De Reviewcommissie zag voldoende ontwikkeling van de Centres en daarmee de ruimte om de door de hogescholen voorgestelde doorontwikkeling

kennisontwikkeling - praktijkgericht onderzoek

van de centres vorm te geven. Belangrijke suggestie van de Reviewcommissie was om deze doorontwikkeling ook te laten aansluiten bij de TKI’s van de topsectoren AgriFood en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen v.v.

DOORONTWIKKELEN KENNISONTWIKKELING: EXPERTISE ÉN MAATSCHAPPELIJKE THEMA’S

Begin 2017 hebben we een discussie opgestart om de op expertiseontwikkeling gerichte lectoraten met elkaar te verbinden in maatschappelijke thema’s.

Daarmee geeft de HAS langs twee lijnen invulling aan haar strategische ambitie om ‘trendsettend expertisecentrum’ te willen zijn. De ene lijn is de expertise op de domeinen dier, plant, food, leefomgeving, business & ondernemerschap, de andere lijn is het realiseren van impact ten aanzien van maatschappelijke opgaven.

Eind 2017 hebben we drie maatschappelijke opgaven gedefinieerd, teams van lectoren en docentonderzoekers gaan samen met studenten en bedrijven aan de slag met deze opgaven om op die wijze impact te hebben richting maatschappij en sector:

33 jaarbeeld 2018

Om effectieve samenhang tussen de lectoraten en Centres of Expertise verder te borgen, te zorgen voor goede cross-overs binnen onze domeinen agro, food en leefomgeving én tussen het groene en het niet-groene domein zijn in 2015 5 ‘Roadmaps’ ontwikkeld. Deze roadmaps richten zich op de domeinen plant, dier, food, leefomgeving en business & ondernemerschap.

In een roadmap wordt een aantal inhoudelijke thema’s geïdentificeerd waarop we onze kennisontwikkeling en -valorisatie verder gaan focussen. Begin 2016 zijn we gestart met een ‘kennistafel’ per domein die bestaat uit een zelfsturend team die hun doelen identificeert vanuit het onderwijs en vanuit kennistransfer. Deze kennistafels hebben per domein de in te richten

lectoraatsthema’s gedefinieerd. Deze thema’s zijn in 2016 en 2017 ingevuld met benoemingen van lectoren en het inrichten van de kenniskring van de lector met docent onderzoekers.

MAATSCHAPPELIJKE PROGRAMMA’S

Klimaatpositieve en circulaire voedselproductie

Toekomstbestendige wereldvoedselvoorziening

PLANT • Plant sturen met licht / Complete controlled growing systems • Gezonde plant op een gezonde bodem • Precision farming / Sensoriek in de tuinbouw

DIER • Precision lifestock farming • Healthy Farming • Nieuwe eiwitbronnen – insecten Gezonde voeding en levensstijl

MAATSCHAPPELIJKE PROGRAMMA’S

ZIJN BEPALEND VOOR

VOEDING • Eiwittransitie in voeding • Veilige voeding • Duurzaam produceren • Groene gezondheid • Voeding en gezondheid • Design thinking in Food • Consumentgerichtheid & waardecreatie

LEEFOMGEVING • Transitie agrarisch landschap • Innovatief ondernemen met natuur • Natuurinclusieve landbouw • Innovatieve bio monitoring / big data

BUSINESS • Van bulk naar groot schalige productie en niche producten • Disruptief ondernemen • Groeiend ondernemerschap • Food Systems

DE KEUZE VAN LECTORAATTHEMA’S

kennisontwikkeling - praktijkgericht onderzoek

jaarbeeld 2018

34

5. ORGANISATIE

Het College van Bestuur geeft leiding aan de HAS in haar geheel, de hoofden en de directeuren rapporteren aan het college. De Raad van Toezicht houdt toezicht op het college, staat het college bij met raad en advies, benoemt en ontslaat het college, stelt haar arbeidsvoorwaarden vast en keurt binnen de kaders van de wet en de statuten verschillende besluiten goed.

Besluitvorming over HAS-brede ontwikkelingen vindt plaats in het Directieoverleg, het overleg waar CvB en directeuren aan deelnemen. Vier keer per jaar besteedt het Directieoverleg een dag aan refl ectie op grotere ontwikkelingen binnen en buiten de HAS en de consequenties en aanpak daarvan binnen de HAS.

MEDEZEGGENSCHAP

De medezeggenschap is binnen de HAS geregeld in een zogenaamde Hogeschoolraad en Opleidingscommissies / personeelsvertegenwoordiging (HKT&BO).

Hogeschoolraad en Opleidingscommissies bestaan uit medewerkers en studenten. Het overleg met de medezeggenschap wordt gekenmerkt door een open en constructieve agenda. Gericht op voorafgaand aan formele besluitvorming te komen tot een open dialoog en overeenstemming over de ontwikkeling van de HAS. De Hogeschoolraad publiceert jaarlijks in een jaarverslag over haar activiteiten. De Hogeschoolraad overlegt minimaal 1x per jaar met de Raad van Toezicht over de ontwikkeling van HAS Hogeschool.

35 jaarbeeld 2018

De organisatie van HAS Hogeschool kent een platte structuur, met een duidelijke verantwoordelijkheid bij de teams. De teams worden gevormd door in het primaire proces de opleidingsteams en het team van HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen en in het secundaire proces door de verschillende stafdiensten. Deze stafdiensten ondersteunen de HASorganisatie. Ieder team wordt geleid door een directeur (opleidingen / HKT&BO) of een hoofd (staf).

In het Managementoverleg stemmen directeuren en hoofden van dienst op tactisch en operationeel niveau de ontwikkelingen op de HAS af en nemen waar nodig besluiten.

organisatie

PERSONEELSBELEID

jaarbeeld 2018

36

In 2018 heeft het accent op het gebied van het HRMbeleid gelegen op: • Arbo/Verzuim/begeleiding Het verzuim binnen de organisatie lag in 2018 op 5,19% (veel langdurig zieken). In 2017 lag dit op 4,86%, in 2016 op 3,17%, in 2015 op 3,3% en in 2014 op 3,71%. De afdeling P&O ondersteunt leidinggevenden actief bij de uitvoering van de Wet Poortwachter, de leidinggevende is zelf case manager. De HAS heeft ervoor gekozen de vooral nadruk te leggen op preventie van verzuim en uitval, via ondersteuning vanuit de vitaliteitscoach.

• Vitaliteitscoach Naast de vele gesprekken die door de vitaliteitscoach met individuele medewerkers zijn gevoerd, heeft het vitaliteitsmenu in 2018 verder vorm gekregen en geïntegreerd in de HAS Academie. Uitgangspunt van het menu is medewerkers mogelijkheden te bieden aan hun vitaliteit te werken, preventief, waarbij zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt van eigen medewerkers. Vitaliteit voor en door elkaar, gebruik makend van de talenten van de collega’s.

De thema’s die worden aangeboden komen voort uit de vraag en de behoefte van de medewerkers.

• Duurzame inzetbaarheid en professionalisering De HAS vindt dat duurzame inzetbaarheid en professionalisering niet los van elkaar gezien kunnen worden. Daarom is in 2015 een geïntegreerde aanpak afgesproken met de personeelsvertegenwoordiging. Deze aanpak is ook in 2018 succesvol gecontinueerd.

FINANCIEEL BELEID

Voor wat betreft het gevoerde financiële beleid in 2018 verwijzen wij u naar de website van de HAS waar eind juni na goedkeuring door de Raad van Toezicht het Financieel Jaarverslag 2018 inclusief de risicoparagraaf en het meerjaren financieel beleid wordt gepresenteerd.

organisatie

COMMUNICATIE & MARKETING

Communicatie door financieel toezicht In het voorjaar van 2018 bleek dat HAS Hogeschool door liquiditeitsproblemen onder financieel toezicht kwam te staan. Dat betekende voor onze afdeling dat wij communicatie inzetten om intern en extern duidelijkheid te geven over de situatie. We hebben een team gevormd die continu afstemming zocht met onze stakeholders en het management advies gaf. Zowel intern als extern transparant en open communiceren was ons belangrijkste uitgangspunt. We volgden een van tevoren opgesteld communicatieprotocol. De website has.nl met daarop een statement was de basis van waaruit we communiceerden. Intern stond aandacht voor de mensen en hun emoties centraal, extern zorgvuldige woordvoering waarbij we ervoor zorgden altijd bereikbaar te zijn voor vragen.

Aandacht voor interne communicatie In de loop van 2018 werd het ons als afdeling steeds duidelijker dat er binnen HAS Hogeschool meer aandacht nodig is voor interne communicatie. We zijn gegroeid van een kleine naar een middelgrote hogeschool waardoor de lijnen langer zijn geworden en processen anders ingericht worden. Er stonden in 2018 veel interne veranderingen op de agenda die ook na dit jaar aanhouden. Ook de tijdelijke financiële crisis had hier veel invloed op. Als afdeling hebben we in 2018 verschillende veranderingstrajecten begeleidt, waaronder het nieuwe werken en roostering.

Daarnaast zijn we gestart met het ontwikkelen van een interne communicatiestrategie die we na 2018 verder uitrollen. De nadruk in deze strategie ligt op persoonlijk leiderschap en het bewust meenemen van mensen in veranderingen via de juiste communicatielijnen.

Samenvoeging teams Intern en Corporate Sinds 2017 werken we binnen de afdeling in 4 teams die zich op specifieke doelgroepen richten: werving, intern, corporate en bedrijven. In 2018 kwamen we met de teams lekker op stoom.

Door verschillende ontwikkelingen zowel intern als extern hebben we in september van het jaar 2018 enkele wijzigingen aangebracht. Het team bedrijven heeft haar werkzaamheden vanwege de komende organisatieontwikkelingen tijdelijk op een lager pitje gezet. Team intern en team corporate zijn samengevoegd en opereren nu gezamenlijk.

Ontwikkelingen in het communicatievak laten zien dat interne en externe communicatie steeds dichter naar elkaar toe groeien en dit willen we binnen de HAS ook toepassen. Verder richten wij ons steeds meer op het begeleiden van mensen in hun eigen communicatie in plaats van dat we zelf zenden. Dat wij precies weten wat er speelt in de organisatie en hier duiding aan kunnen geven helpt ons hierbij enorm.

Uitdragen waar we voor staan Als afdeling zijn wij in staat mensen bij elkaar te brengen en hen te helpen hun eigen verhaal uit te dragen, zowel binnen de HAS-organisatie als tussen de HAS en de sector. Evenementen en andere activiteiten zijn hier een mooie uitwerking van. De HAS Food Experience was in 2018 het belangrijkste evenement voor studenten waar zij aan de sector konden laten zien hoe zij zich gedurende hun studie ontwikkeld hebben. Daarnaast waren er 3 lectoren die hun inaugurele rede hielden: Frederike Praasterink, Olga Haenen en Fred van de Velde. Tot slot hadden we enkele goed bezochte open dagen. De open dag in Den Bosch van november 2018 was het drukst bezocht: bijna 3500 bezoekers.

International Office In 2018 is binnen de HAS een aanjaagteam geformeerd op het thema ‘Internationalisering’. Daarin nemen twee directeuren, een docent en de coördinator International Office deel. Vanuit dit aanjaagteam worden allerlei zaken, van beleidsmatig (visie op mobiliteit) tot praktische zaken (tweetalige bewegwijzering), aangejaagd binnen de HAS. In 2019 worden de eerste praktische stappen verwacht. In 2018 hebben er zo’n 140 studenten aan de HAS gestudeerd die geen Nederlandse nationaliteit hebben.

Studentzaken Binnen Studentzaken is er in 2018 hard gewerkt om de positionering en de slagkracht van het team. Hoe regelen we in ketens, zoals aanmelding/toelating/ inschrijving, dat het proces effectief en efficiënt verloopt, iedereen in die keten snapt wat te doen en dat we ons houden aan gemaakte afspraken.

37 jaarbeeld 2018

Student journey in kaart brengen Team werving legde in 2018 de nadruk op het verder in kaart brengen van de student journey die door de aspirant wordt afgelegd: van naamsbekendheid tot en met de start van het studiejaar. Binnen die student journey heeft het team een aantal momenten geïdentificeerd waar – in samenwerking met de opleidingen – in werd geïnvesteerd. Hierbij zetten we de student centraal en opereren we vanuit zijn / haar behoeften. Dit heeft geresulteerd in het verbeteren van een aantal (HAS-brede) processen waarbij het team de lead heeft genomen, zoals de communicatie na aanmelden. Waar mogelijk wordt gebruik van data om de studentenwerving te verbeteren. Zo kan het team elke stap in de student journey analyseren en op basis van behaalde conversies bijsturen. Hiermee hebben we een eerste start gemaakt naar de veranderende rol van communicatieadvies naar data-driven marketing.

INTERNATIONAL OFFICE & STUDENT-/ ROOSTERZAKEN

Roosterzaken In 2018 zijn de werkzaamheden van Roosterzaken binnen het Project Planning & Roostering komen te vallen. In dat project wordt de hele keten nader ingericht, inclusief de systemen die deze keten ondersteunen. Een groot gedeelte van het jaar hebben we externe hulp gehad in dit project.

HAS Services De dienst HAS Services is verantwoordelijk voor de uitvoering, verbetering en ontwikkeling van de processen op de gebieden: Facility Services, IT Services, IT Management en Information Services.

Ook heeft de dienst adviseurs op het gebied van informatiemanagement en Duurzaamheid en wordt de afdeling ondersteund door een secretariaat.

In 2018 heeft de dienst een omslag gemaakt van afdelingen naar procesgroepen. Hier is de HORA als grondlegger voor gebruikt. De oude teamindeling waarbij expertisegebieden (IT, Facility en Information Services) leidend waren, maakten plaats voor procesgroepen (o.a. werkomgevingbeheer, veiligheid, informatieontsluiting). Het team beoogt hiermee een toekomstbestendige, integrale aanpak te bewerkstelligen waarbij vanuit verschillende invalshoeken naar oplossingen wordt gezocht rekening organisatie

houdend met de uiteindelijke ‘bedoeling’ van een proces en de impact op aanverwante processen.

De ‘bedoeling’ van de afdeling HAS Services is om de klant (medewerker HAS en studenten HAS) een werkomgeving aan te bieden die stabiel en veilig is en waarin hij/zij op een gemakkelijke manier de werkzaamheden kan doen die nodig zijn om een hoge kwaliteit onderwijs te bieden of uit te voeren.

jaarbeeld 2018

38

HAS Services heeft de intentie om het werken in de werkomgeving voor de klant zo makkelijk mogelijk te maken, door intuïtieve inrichting van de werkomgeving en duidelijke processen en afspraken. Om de werkomgeving optimaal te kunnen gebruiken is er een mate van zelfoplossend vermogen bij de klant nodig die door de medewerkers van HAS Services vergroot kan worden door het geven van uitleg in bijvoorbeeld workshops, handleidingen of presentaties.

Concrete aanpassingen in 2018 zijn: • Overgang facilitaire processen van Planon naar Topdesk. Hierdoor is Topdesk de applicatie die de dienstverlening van HAS Services ondersteunt.

• Introductie van het digitale ‘Servicepoint’: Een digitale omgeving (Topdesk) waar de gebruiker via één ingang melding kan maken van alle vragen, ideeën, storingen op het gebied van de werkomgeving in brede zin, zowel voor IT- als facilitair gerelateerde zaken. Tevens heeft men via diezelfde ingang toegang tot het reserveringssysteem van middelen (AV-apparatuur, vervoer ed) en kan men zelf oplossingen vinden via de geïntegreerde kennisbank. Dit alles draagt bij aan onze doelstelling het zelfoplossend vermogen van onze gebruikers te verhogen.

• In augustus 2018 is na een intensief inkooptraject, Appèl Catering gestart als de nieuwe, trotse cateraar van de HAS. Zij hebben een eigentijds cateringconcept neergezet waar een compleet vernieuwd restaurant, een hippe coffeebar en een gevarieerd, gezond en internationaal assortiment onderdeel van uitmaken. Ook zaken als duurzaamheid en mogelijkheden tot samenwerking met het onderwijs zijn belangrijke selectiecriteria geweest in de zoektocht naar een nieuwe cateraar.

Op het gebied van duurzaamheid hebben we mooie resultaten geboekt. Zo hebben we op de HAS in 2018 30% minder afval geproduceerd. De TLM-hal (Tuin en

organisatie

Landschaps Management) verbruikte een kwart van het totale gasverbruik van de HAS. In de TLM-hal hebben we voorzieningen getroffen die daar een besparing van 55% op het gasverbruik heeft opgeleverd.

In aansluiting op de vereisten van de Europese Verordening Gegevensbescherming zijn er HAS-breed diverse initiatieven ontplooid om de privacy van medewerkers, studenten/cursisten en relaties te borgen.

Belangrijke resultaten zijn: • Ontwikkeling privacybeleid c.q. privacyverklaring • Benoeming van een functionaris gegevensbescherming • Opzet van een register met verwerkingen van persoonsgegevens binnen onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering • Uitvoering van privacy assessments binnen kritische processen om privacy risico’s in kaart te brengen en adequate verbetermaatregelen te treffen • Afsluiten van verwerkersovereenkomsten met leveranciers die diensten aanbieden, waarin persoonsgegevens van HAS Hogeschool worden verwerkt.

• Organiseren van bewustzijnscampagnes en informatiesessies In 2018 heeft de HAS twee datalekken gemeld bij de Autoriteit Persoonsgegevens. Door het tijdig treffen van passende beveiligingsmaatregelen was de inbreuk op de privacy verwaarloosbaar klein.

Ook zijn belangrijke resultaten neergezet voor het verbeteren van de Informatiebeveiliging: • Ontwikkeling informatiebeveiligingsbeleid • Uitvoering interne (SURF)-audit • Treffen van beveiligingsmaatregelen n.a.v. audit en privacy assessments: » Borgen van veilige toegang tot HAS-netwerk en HAS-systemen: verder zijn beheer en monitoring daarvan belegd bij externe partijen » Beveiligen van HAS-devices » Informeren van medewerkers en studenten over veilig gebruik van devices en systemen

39 jaarbeeld 2018

jaarbeeld 2018

40

6. JURIDISCHE STRUCTUUR EN INTERNE ORGANISATIE

De (contract)activiteiten ten behoeve van en bekostigd door de beroepspraktijk worden uitgevoerd binnen de Stichting HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen, de (publiek bekostigde) hbo-dagopleidingen worden uitgevoerd binnen de Stichting HAS Opleidingen. Door middel van eenheid in toezicht en bestuur wordt de onderlinge strategische verankering van de activiteiten in beide stichtingen gewaarborgd.

41 jaarbeeld 2018

HAS Hogeschool is een instelling in Zuid-Nederland gericht op het opleiden van jongeren tot professionals en een actieve ondersteuning van het bedrijfsleven in het domein van agro, food en leefomgeving.

Deze activiteiten worden in nauwe onderlinge samenhang vormgegeven, daarmee worden vraagstukken direct uit de beroepspraktijk onderdeel van het leerproces van studenten, houden docenten voeling met de beroepspraktijk en wordt de beroepspraktijk adequaat ondersteund in haar ontwikkeling.

De opleidingen zijn ondergebracht in de Stichting HAS Opleidingen (KvK Oost Brabant nr. 410 84 408) en de Kennistransferactiviteiten in Stichting HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen (KvK Oost Brabant nr. 410 86 19).

Het bestuur van beide stichtingen wordt gevormd door het College van Bestuur van HAS Hogeschool. De Raad van Toezicht van Stichting HAS Opleidingen is tevens Raad van Toezicht van Stichting HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen.

juridische structuur en interne organisatie

BESTUUR EN DIRECTIE HAS HOGESCHOOL

College van Bestuur: Dick Pouwels

jaarbeeld 2018

42

Jan Denissen

Liz Chermin

Voorzitter Strategie en organisatie, Kennisontwikkeling, Internationalisering, Marketing en Communicatie, Externe bestuurlijke samenwerking, Managementcontrol, ZW Delta Onderwijs, HRM en lijnaansturing opleidingsdirecteuren * tot 1 september 2018 Kennistransfer, Ondernemerschap, Regionalisering, Financiën, ICT, Huisvesting en facilitaire zaken, Studentenzaken en international office, Venlo

Directie: Jeroen Bos

Petruschka Claassens Theo Clermonts Patricia de Cocq Edo Dijkman

Mariëlle Geelen

Toine Hattink

Godfried Hijl Frans van Leijden Martine Overdijk

Corné Verhees

HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen * tot 1 mei 2018 Opleiding Milieukunde (‘s-Hertogenbosch) Opleiding Food Innovation (‘s-Hertogenbosch) Opleiding Toegepaste Biologie (‘s-Hertogenbosch) Opleidingen Dier- en veehouderij en Management van de Leefomgeving (‘s-Hertogenbosch) Opleidingen Bedrijfskunde en agri-foodbusiness, International Farm Management en Toegepaste Biologie (Venlo) Opleidingen Tuinbouw en akkerbouw en Geo Media & Design (‘s-Hertogenbosch) Directeur Ontwikkeling ZW Delta Ontwikkeling Kennistransfer en Kennisontwikkeling (Venlo) Opleidingen Bedrijfskunde en agri-foodbusiness en International Food & Agribusiness (‘s-Hertogenbosch) Opleiding Voedingsmiddelentechnologie (‘s-Hertogenbosch)

College van Bestuur, Directie en Raad van Toezicht werken nauw samen om de positie van HAS Hogeschool als kenniscentrum te versterken. De stijl is mensgericht, open, direct en flexibel. Ieder heeft een eigen verantwoordelijkheid, er is veel ruimte voor

innovatie en initiatief. Dit maakt HAS Hogeschool als gespecialiseerde hogeschool succesvol. De financiële middelen worden efficiënt ingezet en zo is er ruimte om te investeren in onderwijs en dienstverlening aan bedrijven.

PROFESSIONALISERING BESTUURDERS Jaarlijks voeren de leden van het College van Bestuur functionerings- en beoordelings-gesprekken met de Raad van Toezicht (in juni en november). Het gesprek in juni is vooral bedoeld als functionerings- en beoordelingsgesprek; in het najaar wordt vooral aandacht besteed aan het ontwikkelingstraject van de individuele leden van het College van Bestuur.

juridische structuur en interne organisatie

Ter voorbereiding op de juni vergadering van de Raad van Toezicht wordt een teamevaluatie van het CvB voorbereid. Deze schriftelijke evaluatie is mede gebaseerd op (schriftelijke) feed-back door het Directieoverleg ten aanzien van het functioneren van het college.

RAAD VAN TOEZICHT HAS HOGESCHOOL

De Raad van Toezicht van HAS Hogeschool bestaat uit: Voorzitter Hans Huijbers Ondernemer, voorzitter ZLTO Vicevoorzitter Anton van Doornmalen Voorzitter Raad van Advies Rijk Zwaan B.V. Leden Ellen de Brabander Sr. Vice President bij PepsiCo; Global R&D Leader Nutrition Category te Geneve

Emmo Meijer

Voormalig directeur R&D Friesland Campina

Agnes Gunnewijk Voorzitter LTO-Noord Berkelland

Léon Faassen Voorzitter LLTB / ondernemer Han Polman Commissaris van de Koning van de provincie Zeeland

(beëindigd per 1 juli 2017).

Anita Wouters Project Directeur-Generaal Groningen Bovengronds

Ministerie v. Economische Zaken en Klimaat / EZK benoemd per 1 april 2018

• bespreking accountantsverslag en managementletter van de accountant • bespreking managementreviews • bespreking voortgang strategisch plan HAS 2025 • bespreking accreditatierapporten Dier- en Veehouderij en Tuinbouw en akkerbouw • businessplan HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen • Centres of Expertise • financiën: begroting en jaarrekening • functionerings- en beoordelingsgesprekken College van Bestuur • huisvesting • integriteit • kwaliteit van het onderwijs; o.a. gegevens NSE • lectoraten • ontwikkelingen in de sector, de uitdagingen voor HAS Hogeschool • ontwikkelingen in de regio; dichtbij en iets verder weg • ontwikkeling instroom • ontwikkelingen rond zij-instroomtraject • ontwikkelingen Zuid-Westelijke Delta • oprichting Stichting Ontwikkeling HAS Ecosystemen • organisatieontwikkeling HAS • presentatie door medewerkers over activiteiten binnen de HAS • renumeratierapport en overzicht nevenfuncties • strategische ontwikkelingen HAS • vacature-invulling binnen Raad van Toezicht

De belangrijkste besluiten die in 2018 genomen zijn: • goedkeuring begroting 2018 • vaststellen jaarverslag Raad van Toezicht 2017 • goedkeuring Jaarrekening 2017 • functioneren College van Bestuur en vaststellen renumeratie • ontslagverlening van een van de leden van de Raad van Toezicht • opstellen profiel lid Raad van Toezicht • goedkeuren bestuursreglement • verkoop van grond die in erfpacht was gegeven aan Helicon Opleidingen

jaarbeeld 2018

De belangrijkste agendapunten in Raad van Toezicht waren in 2018:

43

juridische structuur en interne organisatie

jaarbeeld 2018

44

GOOD GOVERNANCE

Binnen de wettelijke en financiële kaders is HAS Hogeschool dynamisch en ondernemend. De Raad van Toezicht begeleidt en controleert dit intensief.

HAS Hogeschool volgt daarbij de Governance Code van het hbo. De Raad van Toezicht stelde vast dat HAS Hogeschool zich actief en op een succesvolle manier heeft weten te ontwikkelen. Dit deed de instelling steeds correct binnen het doel en de voorwaarden van het rijksbeleid en aansluitend bij de vraagstukken van de samenleving.

OPLEIDINGEN

45 jaarbeeld 2018

De reguliere hbo-opleidingen, conform de Wet op het Hoger en Wetenschappelijk Onderwijs (WHW), worden uitgevoerd binnen de 10 opleidingsteams in ‘s-Hertogenbosch (zoals samengesteld per 1 augustus 2014: Bedrijfskunde en agri-foodbusiness en International Food & Agribusiness, Dier- en veehouderij en Management van de Leefomgeving, Food Innovation, Geo Media & Design en Tuinbouw en akkerbouw, Milieukunde, Toegepaste Biologie en Voedingsmiddelentechnologie) en het team van de vestiging Venlo van HAS Hogeschool, bestaande uit 4 opleidingen: Toegepaste Biologie, Food Innovation, Bedrijfskunde & agri-foodbusiness en International Farm Management. De zakelijke dienstverlening, activiteiten die niet krachtens de WHW worden bekostigd, worden uitgevoerd binnen de Stichting HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen.

STAFDIENSTEN

Bestuur en directie van HAS Hogeschool wordt ondersteund door de volgende stafdiensten: • Communicatie & Marketing: Lindsay Kemps-Saitch • Facilitaire Dienst & ICT / HAS Services:

Leonie van der Zanden-Veth • Control: Sandra Nauta (per 1 juni 2018 • Finance & Reporting:

Renate Pashouwers • Internationalisering & Student-/Roosterzaken: Jolanda van Bommel-Straver • Personeel & Organisatie: Petruschka Claassens • Vitaliteitscoach: Marjolein van Veenendaal

HAS KENNISTRANSFER EN BEDRIJFSOPLEIDINGEN

HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen voert alle zakelijke, marktgerichte activiteiten op het gebied van kennisoverdracht naar het bedrijfsleven uit: opleidingen, trainingen, advies en onderzoek.

HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen verzorgt de acquisitie en coördineert de begeleiding van bedrijfsopdrachten als afstudeerproject. In hoofdstuk 4 van dit verslag is uitgebreid aandacht besteed aan HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen.

juridische structuur en interne organisatie

jaarbeeld 2018

46

7. ONZE CIJFERS OVER 2018 47 jaarbeeld 2018

JAARREKENING 2018

De cijfers uit de jaarrekening zijn na 1 juli 2019 terug te vinden op onze website.

KENGETALLEN STUDENTEN STUDENTENAANTALLEN PER PROVINCIE PER 1 OKTOBER 2018 PROVINCIES Brabant Buitenland

BA

DV

174

236

1

2

Drenthe Flevoland

221

4 2

Friesland Gelderland

FI

39

GM

HB

81

55

112

103

1

6

1

MK

1 1

1

4

1

57

66

34

2

ML 120

TA

1

3

244

1

2

20

VM 191

1

1

TV

FV

IV

BM

29

48

32

4

1

2

1

5 31

18

TOTAAL

TOTAAL %

1

1715

46,6%

2

20

0,5%

8

0,2%

21

0,6%

14

0,4%

478

13,0%

7

0,2%

564

15,3%

1

20

1

1

114

54

3

1

Limburg

28

35

35

14

2

9

16

26

35

34

28

Noord-Holland

8

2

15

5

4

13

5

6

12

29

3

14

5

3

2

1

1

Overijsel

BV

2

2 5

TB

64

1

11

Groningen

IF

13

80

7

123

84

10

5

15

2

2

118

3,2%

14

10

2

2

57

1,6%

Utrecht

12

21

38

18

3

10

16

13

11

59

19

1

1

1

223

6,1%

Zeeland

10

14

10

2

2

2

9

6

30

19

15

2

1

2

124

3,4%

Zuid-Holland

26

39

42

13

3

15

14

22

29

98

21

3

3

328

8,9%

300

410

462

174

79

192

197

215

204

624

355

194

135

3677

100,0%

Totaal

112

16

8

onze cijfers over 2018

NIEUWE INSTROOM 1STE JAAR VANAF 2000

jaarbeeld 2018

48

JAAR

BA

DV

2000-2001

71

2001-2002

MK

ML

TA

145

30

22

63

60

48

149

24

28

64

54

367

2002-2003

67

135

41

64

44

45

396

2003-2004

95

154

26

51

37

43

406

2004-2005

85

126

26

83

30

44

394

2005-2006

85

144

18

80

25

37

389

2006-2007

95

139

25

72

33

43

407

2007-2008

65

117

51

28

67

29

46

403

2008-2009

72

151

51

26

71

40

59

47

517

2009-2010

85

137

82

42

86

41

87

51

611

2010-2011

94

120

87

35

88

43

126

64

657

2011-2012

102

96

86

35

101

44

119

65

648

2012-2013

108

115

112

24

25

34

86

62

123

80

769

2013-2014

87

102

132

41

25

28

72

75

145

105

37

25

2014-2015

107

88

139

48

42

38

66

74

147

120

30

54

26

2015-2016

86

115

119

46

14

55

45

63

62

127

114

34

39

25

13

957

2016-2017

64

126

153

75

24

72

62

53

45

187

136

27

61

36

13

1134

2017-2018

88

121

148

69

29

74

61

71

73

220

113

43

50

47

8

1215

2018-2019

78

106

110

64

31

52

59

68

57

214

100

31

68

49

onze cijfers over 2018

FI

GM

HB

IF

TB

VM

BV

TV

FV

IV

BM

TOTAAL

874 979

8

1095

49 jaarbeeld 2018

TOTALEN PER OPLEIDING VANAF 2000 MK

ML

489

114

23

242

298

1454

225

483

116

46

268

264

1402

2002-2003

229

463

123

106

236

229

1386

2003-2004

254

501

121

147

204

213

1440

2004-2005

264

464

103

204

185

203

1423

2005-2006

305

492

105

216

148

174

1440

2006-2007

318

470

95

227

140

166

1416

2007-2008

293

437

51

99

236

128

175

1419

2008-2009

289

460

91

94

224

124

66

189

1537

2009-2010

291

452

147

99

252

128

140

194

1703

2010-2011

288

441

208

107

259

155

257

230

1945

2011-2012

320

403

245

113

287

165

341

238

2112

2012-2013

379

390

298

108

307

189

391

254

2316

2013-2014

362

380

342

59

47

117

252

222

441

306

39

26

2014-2015

373

347

395

89

79

123

218

246

448

321

57

75

26

2015-2016

349

384

409

117

36

115

138

214

215

466

358

80

99

49

13

3042

2016-2017

303

402

458

157

47

160

155

207

211

528

380

97

145

81

21

3352

2017-2018

309

411

490

178

59

192

179

215

222

587

394

128

166

120

21

3671

2018-2019

300

410

462

174

79

192

197

215

204

624

355

112

194

135

16

JAAR

BA

DV

2000-2001

288

2001-2002

FI

GM

HB

IF

TA

TB

VM

BV

TV

FV

IV

BM

TOTAAL

2593 2797

8

3677

onze cijfers over 2018

VOOROPLEIDING NIEUWE INSTROOM STUDIEJAAR 2018 – 2019 OPLEIDING

MBO

VWO

OVERIG

Bedrijfskunde en agri-foodbusiness

51

18

4

5

78

Dier- en Veehouderij

70

25

8

3

106

Food Innovation

66

21

11

12

110

Geo Media & Design

51

5

1

7

64

Horticulture & Business management

3

2

26

31

International Food & Agribusiness

28

4

20

52

Milieukunde

43

8

6

2

59

Management van de Leefomgeving

45

15

4

4

68

Toegepaste Biologie

154

39

7

14

214

Tuinbouw en akkerbouw

31

16

4

6

57

Voedingsmiddelentechnologie

66

21

6

7

100

Bedrijfskunde Venlo

21

6

2

2

31

Business Management in Agriculture and Food

1

7

8

Food Innovation Venlo

32

11

3

3

49

Toegepaste Biologie Venlo

41

11

6

10

68

50 jaarbeeld 2018

TOTAAL

HAVO

Totaal

703

198

66

128

1095

Percentage

64%

18%

6%

12%

100%

AANTAL UITGEREIKTE INGENIEURS-DIPLOMA’S 2017 – 2018 OPLEIDING

AANTAL DIPLOMA'S

<= 4 JAAR

5 JAAR

> 5 JAAR

BA

66

51

10

5

DV

62

42

10

10

FI

81

34

39

8

GM

27

23

4

HB

1

1

IF

25

17

8

MK

24

18

4

2

ML

39

26

11

2

TA

50

35

13

2

TB

81

51

26

4

VM

86

65

17

4

BV

26

13

13

FV

10

10

TV

24

21

3

602

407

158

Totaal

onze cijfers over 2018

37

AANTAL AFWIJZENDE STUDIEADVIEZEN 1STE JAAR STUDIEJAAR 2010 – 2018 OPLEIDING

2010-2011

2011-2012

2012-2013

2013-2014

2014-2015

2015-2016

2016-2017

2017-2018

BA

19

7

8

13

11

9

5

9

DV

21

18

2

12

8

10

10

20

FI

9

13

15

23

20

23

18

31

4

12

8

15

23

19

HB

2

2

2

8

6

IFA

1

10

3

9

12

GM

7

4

8

3

3

5

4

4

ML

8

17

27

13

7

7

7

13

TA

0

6

7

2

7

9

4

11

TB

18

31

32

31

19

17

47

54

VM

11

15

9

15

22

12

24

23

8

4

7

2

3

3

8

7

7

8

6

4

6

2

133

176

223

BV FV TV

3

IV

Totaal

93

111

112

138

130

5

51 jaarbeeld 2018

MK

AANTAL MANNEN / VROUWEN, STUDIEJAAR 2018 – 2019 OPLEIDING

MANNEN

% (MAN)

VROUWEN

% VROUW

TOTAAL

BA

216

72%

84

28%

300

DV

169

41%

241

59%

410

FI

108

23%

354

77%

462

GM

122

70%

52

30%

174

HB

58

73%

21

27%

79

IF

97

51%

95

49%

192

MK

133

68%

64

32%

197

ML

159

74%

56

26%

215

TA

171

84%

33

16%

204

TB

338

54%

286

46%

624

VM

144

41%

211

59%

355

BV

88

79%

24

21%

112

BM

3

38%

5

63%

8

TV

93

48%

101

52%

194

FV

37

27%

98

73%

135

IV

9

56%

7

44%

16

1945

53%

1732

47%

3677

Totaal

onze cijfers over 2018

jaarbeeld 2018

52

KENGETALLEN MEDEWERKERS

Peildatum 31 december 2018

LEEFTIJDSCATEGORIE TOTAAL ONDERWIJSPERSONEEL

LEEFTIJD PER CATEGORIE

HAS KENNISTRANSFER EN BEDRIJFSOPLEIDINGEN Man

Vrouw

TOTAAL

Vrouw

Man

19 – 24 jaar (categorie A)

1

1

25 – 34 jaar (categorie B)

29

9

4

17

7

66

35 – 44 jaar (categorie C)

61

41

5

24

7

138

45 – 54 jaar (categorie D)

42

46

6

3

26

8

131

55 jaar en ouder (categorie E)

12

59

3

1

21

15

110

145

156

19

4

90

37

451

Man

2

4

AANTAL PERSONEELSLEDEN TOTAAL AANTAL

ONDERWIJSPERSONEEL

HAS KENNISTRANSFER EN BEDRIJFSOPLEIDINGEN

ALGEMEEN ONDERSTEUNEND PERSONEEL

TOTAAL

Personeelsleden

306

23

122

451

Mannen

161

4

32

197

Vrouwen

145

19

90

253

258,54

18,52

105,79

382,85

FTE

53 jaarbeeld 2018

Totaal

Vrouw

ALGEMEEN ONDERSTEUNEND PERSONEEL

OPLEIDINGSACHTERGROND ONDERWIJSPERSONEEL TOTAAL AANTAL

ONDERWIJSPERSONEEL Wetenschappelijk geschoold

193

Gepromoveerd

38

Begeleidingstraject startend docent afgerond

11

ZIEKTEVERZUIM LANDELIJK HBO (ZESTOR)

Verzuimpercentage %

HAS HOGESCHOOL

2014

2015

2016

2017

2018

2014

2015

2016

2017

4,2

4,0%

4,15%

4,35%

4,75%

3,7

3,3

3,17

4,68

2018 HAS: 5,19% HAS/HKT: 4,97%

onze cijfers over 2018

BRONVERMELDING PRESTATIE-AFSPRAKEN HAS HOGESCHOOL Toelichting Prestatiecijfer

(uit Overzicht van indicatoren (verplicht en facultatief van de Reviewcie)

Methode

Bron

HBO1 Uitval jaar 1

Het aandeel van het totaal aantal voltijd bachelorstudenten (eerstejaars HO) dat na één jaar niet meer bij dezelfde instelling in het hoger onderwijs staat ingeschreven (bron 1 cijfer HO) of een door de instelling beargumenteerde en te valideren alternatieve defi nitie.

DUO

• Basis is het percentage uitval eerste jaars in 2010 (23%) • Nulmeting uit 1 cijfer HO (versie 3) • Realisatie uit 1 cijfer HO (versie 8)

HBO2 Switch

Het aandeel van het totaal aantal voltijds bachelorstudenten (eerstejaars HO) dat na 1 jaar studie staat ingeschreven bij een andere studie bij dezelfde instelling (bron 1 cijfer HO) of een door de instelling beargumenteerde en te valideren alternatieve defi nitie.

DUO

• Basis is het percentage in 2010 • Nulmeting uit 1 cijfer HO (versie 3) • Realisatie uit 1 cijfer HO (versie 8)

HBO3 Bachelorrendement

Het aandeel van de voltijd bachelorstudenten die zich na het eerste studiejaar opnieuw bij dezelfde instelling inschrijven (herinschrijvers) dat in de nominale studietijd + één jaar (C+1) bij dezelfde instelling het bachelorsdiploma behaalt (bron 1 cijfer HO) of een door de instelling beargumenteerde en te valideren alternatieve defi nitie.

DUO

• Basis is het percentage van cohort 2006 • Nulmeting uit 1 cijfer HO (versie 3) • Realisatie uit 1 cijfer HO (versie 8)

HBO4 Studentenoordeel algemeen (NSE)

Studentenoordeel over de opleiding in het algemeen (bron NSE).

Het betreft de gemiddelde score op een 5-puntsschaal van de respondenten (voltijd studenten) in de NSE van februari 2011, respectievelijk 2017 op de vraag naar de tevredenheid over de opleiding in het algemeen.

• Basis is score uit factsheet NSE 2010 • Nulmeting uit 1 cijfer HO (versie 3) • Realisatie uit 1 cijfer HO (versie 8) • Aangevuld met cijfers uit factsheet NSE 2017

HBO5 % masteropgeleide docenten

Het aandeel van de docenten (OP) met een master/ PhD in het totaal aantal docenten (OP)

In de teller worden naast master en PhD diploma’s ook voltooide MO-B opleidingen meegenomen. De telling heeft alleen betrekking op HAS medewerkers met de functie van docent en lector.

• Basis zijn de gegevens uit het personeelsbestand per 31 december 2011 (nulmeting) • Realisatie uit gegevens Managementreviews 2017 van de verschillende opleidingen

jaarbeeld 2018

54

bronvermelding prestatie-afspraken HAS Hogeschool

Prestatiecijfer

Toelichting

(uit Overzicht van indicatoren (verplicht en facultatief van de Reviewcie)

Methode

Bron 55

Het aandeel van de voltijd bacheloropleidingen met minder dan 12 geprogrammeerde contacturen (klokuur/week) in het eerste jaar. Indien de instelling het aantal contacturen �gezien het onderwijsconcept� een minder relevante indicator vindt, kan de instelling aangeven op welke alternatieve wijze zij vorm geeft aan de gewenste intensivering van het onderwijs.

Conform nadere omschrijving RCHOO, uitgaande van 40 onderwijsweken en OER/studiegidsen als bron. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen “werkuren” van studenten waarbij een docent aanwezig is ter begeleiding/ instructie individueel of in groepsverband en “werkuren” van studenten waar geen docent bij aanwezig is ter begeleiding/instructie.

De laatste categorie wordt niet meegeteld als contactuur. De eerste categorie wordt alleen meegeteld voor zover het geprogrammeerde contacturen zijn. In de query wordt de verplichte 1680 uren/jaar als noemer gebruikt.

• Basis zijn de gegevens opgenomen in de prestatie-afspraken 2012-2017 d.d. april 2012 (pag. 19) • Realisatie telling aan de hand van de OER’s c.q. tellingen van de verschillende opleidingen

HBO7 Maatregelen indirecte kosten

De ratio OP/OOP (ft e) eventueel aangevuld met de score op de Berenschot methode

Conform nadere omschrijving RCHOO. Indeling van personeel uitgaande van de Berenschot-methodiek.

OOP omvat de generieke overhead exclusief onderwijsondersteuning.

• Basis zijn de gegevens uit de Berenschot-enquête – april 2012 • Realisatie: gegevens uit Berenschot juni 2015

jaarbeeld 2018

HBO6 Onderwijsintensiteit

Facultatieve indicatoren Instroom HAS – HBO

Basis en resultaat zijn de instellingsgegevens

Omzet trainingen/bedrijfsopleidingen HAS Kennistransfer & Bedrijfsopleidingen

Basis en resultaat zijn de instellingsgegevens

Totale omzet projecten en trainingen/bedrijfsopleidingen HAS Kennistransfer & Bedrijfsopleidingen

Basis en resultaat zijn de instellingsgegevens

bronvermelding prestatie-afspraken HAS Hogeschool

LIJST VAN AFKORTINGEN BA BKE/SKE BNP

jaarbeeld 2018

56

Bedrijfskunde en agri-foodbusiness BasisKwalifi cering Examinering / SeniorKwalifi cering Examinering Bruto Nationaal Product

BV

Bedrijfskunde en agri-foodbusiness Venlo

BSc

Bachelor of Science

DV

Dier- en Veehouderij

EZ

Economische Zaken

FI

Food Innovation

FTE

Fulltime Equivalent

FV

Food Innovation Venlo

GMD

Geo Media & Design

HAO

Hoger Agrarisch Onderwijs

HBM

Horticulture & Business Management

HBO

Hoger Beroepsonderwijs

HKT&BO

HAS Kennistransfer & Bedrijfsopleidingen

ICT

Informatie en Communicatie Technologie

IFA

International Food & Agribusiness

IT

Informatietechnologie

IV

International Farm Management Venlo

KvK

Kamer van Koophandel

Ksv

Katholieke studentenvereniging

LLTB

Limburgse Land- en Tuinbouwbouw

LTO

Land- en Tuinbouw Organisatie

lijst van afkortingen

MBO

Middelbaar Beroepsonderwijs

MK

Milieukunde

Mâ&#x201A;Ź

Miljoen Euro

ML

Management van de Leefomgeving

NHTV NSE NVAO OP

Nationale hogeschool voor toerisme en verkeer Nationale Studenten EnquĂŞte Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie Onderwijzend personeel Onderwijs Ondersteunend Personeel

PDCA

Plan-Do-Check-Act

P&O

Personeel & Organisatie

PV

Plattelandsvernieuwing

R&D

Research & Development

RHOO

Reviewcommissie hoger onderwijs en onderzoek

TA

Tuinbouw en akkerbouw

TB

Toegepaste Biologie

TV

Toegepaste Biologie Venlo

VM

Voedingsmiddelentechnologie

VS

Verenigde Staten

WDOIT

57 jaarbeeld 2018

OOP

Waardegericht, Duurzaamheid, Ondernemerschap, Internationalisering en Talentbased

WHW

Wet Hoger en Wetenschappelijk Onderwijs

ZLTO

Zuidelijke Land- en Tuinbouw Organisatie

lijst van afkortingen

VERWIJZINGEN NAAR WEBSITE HAS HOGESCHOOL EN ANDERE jaarbeeld 2018

58

Onderdeel

Pagina website – meer info te vinden op:

HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen

www.haskennistransfer.nl

Het Financieel Jaarverslag 2018 inclusief de risicoparagraaf en het meerjaren fi nancieel beleid is terug te vinden op onze site.

www.has.nl/nl/jaarverslag

Het C.H.O.I. Jaarrapport ‘Studeren met een functiebeperking 2018’ is terug te vinden op de www.handicap-studie.nl .

https://www.handicap-studie.nl/downloads/ Jaarrapport%202018%20Studeren%20met%20een%20 functiebeperking.pdf

HAS Year Event & BO Expo met de uitreiking van de jaarlijkse HAS Awards gericht op onze warme relaties.

www.hasyearevent.nl

Informatie over de opleidingen staat op de wervingssite van HAS Hogeschool.

www.hashogeschool.nl/opleidingen

De verschillende reglementen zoals beschreven in hoofdstuk 2, paragraaf Sociale veiligheid en integriteit zijn terug te vinden op onze website.

https://has.nl/nl/over-has-hogeschool

Meer informatie over onze lectoraten is te vinden op onze website.

https://has.nl/nl/kenniscentrum/lectoraten

Informatie over de Centres of expertise is terug te vinden op onze website.

https://has.nl/nl/kenniscentrum/centres-expertise

Informatie over de organisatie van de HAS is te vinden op onze website.

https://has.nl/nl/over-has-hogeschool

Overzicht van de actuele functies, nevenfuncties, benoemingstermijn van de Raad van Toezicht en renumeratierapport is terug te vinden op de website van HAS Hogeschool.

https://has.nl/nl/over-has-hogeschool

Voor een uitgebreid verslag van de Raad van Toezicht dat eind juni wordt gepubliceerd na goedkeuring van de jaarrekening 2017, zie onze website.

https://has.nl/nl/over-has-hogeschool

Good Governance HAS Hogeschool volgt de Governance Code van het hbo; zie voor meer informatie onze website.

https://has.nl/nl/over-has-hogeschool

De cijfers uit de jaarrekening zijn na 1 juli 2018 terug te vinden op onze website.

https://has.nl/nl/jaarverslag

Informatie over ziekteverzuim in het HBO is terug te vinden op de website van Zestor.

http://www.zestor.nl/gezond-veilig-en-vitaal-werken/ verzuim-in-het-hbo/verzuimcijfers-hbo/

verwijzingen naar website HAS Hogeschool en andere

59 jaarbeeld 2018

jaarbeeld 2018

60