Mit i Zbrodnia. Zwykła żydowska odmienność i zwalczające ją zinstytucjonalizowane szaleństwo

Biblioteka

Slowika

nr 2

MIT I ZBRODNIA Zwyk³a ¿ydowska odmiennoœæ i zwalczaj¹ce j¹ zinstytucjonalizowane szaleñstwo w badaniach m³odych judaistów

Ko³o Naukowe Studentów Instytutu Judaistyki UJ

MIT I ZBRODNIA Zwykła żydowska odmienność i zwalczające ją zinstytucjonalizowane szaleństwo w badaniach młodych judaistów

Kraków 2015

NUMER 2

MIT I ZBRODNIA Zwykła żydowska odmienność i zwalczające ją zinstytucjonalizowane szaleństwo w badaniach młodych judaistów pod redakcją Magdaleny Adamczyk i Bartosza Pietrzaka Materiały pokonferencyjne I Krakowska Konferencja Judaistyczna 12 maja 2012 r.

II Krakowska Konferencja Judaistyczna 9‒10 maja 2014 r.

Kraków 2015

Seria wydawnicza Biblioteka Słowika, nr 2 Kraków 2015 wydanie pierwsze Redakcja naukowa: dr hab. Stefan Gąsiorowski, prof. PAN redaktor serii wydawniczej Biblioteka Słowika Recenzenci: dr hab. Adam Kaźmierczyk dr hab. Magdalena Ruta dr hab. Maciej Tomal Redakcja treści w jęz. angielskim: Michael John Kozlowski Projekt okładki: Bartosz Pietrzak Korekta: Magdalena Adamczyk, Marta Adaśko Wydawca: Koło Naukowe Studentów Instytutu Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie adres: Józefa 19, 31‒056 Kraków e-mail: knsij.uj@gmail.com http://www.knsij.judaistyka.uj.edu.pl Publikacja została w całości sfinansowana ze środów:

Wszelkie prawa zastrzeżone ISBN 978‒83‒942921‒0-2

Spis treści Stefan Gąsiorowski, Słowo wstępne redaktora serii wydawniczej „Biblioteka Słowika”................................................... 7 Magdalena Adamczyk, Bartosz Pietrzak, Przedmowa................................... 9 Bartosz Pietrzak, „Endecktes Judenthum” J. A. Eisenmengera jako punkt zwrotny w historii chrześcijańskiego dyskursu antytalmudycznego....................................................................15 Monika Biesaga, Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego B’nei B’rith „Solidarność” w Krakowie (1892–1938)............................32 Agata Zapasa, „Każde miasto ma swojego szaleńca…” – „odmieńcy” w księgach pamięci...................................................................45 Magdalena Adamczyk, Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera.......59 Jakub Chmielewski, Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie – próba analizy...........................................................................83 Alicja Jarkowska-Natkaniec, Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu w Krakowie na łamach „Gazety Żydowskiej”......................................114 Małgorzata Lipska, Żydowskie misterium? O spektaklu „Saddam Husajn – misterium” Yonatana Levy’ego..............................131 Summary of Contents in English.............................................................143 Bibliografia....................................................................................................152

Słowo wstępne redaktora serii wydawniczej Biblioteka Słowika Wreszcie, po siedmiu latach przerwy, oddajemy do rąk czytelników drugi tomik serii wydawniczej Koła Naukowego Studentów Instytutu Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego o nazwie „Biblioteka Słowika”. Pierwszy tomik tej serii ukazał się w krakowskim Wydawnictwie JAK w 2008 roku i był pokłosiem ogólnopolskiej studenckiej konferencji naukowej, która pod tytułem Sefardyjskie oblicza świata żydowskiego odbyła się we współpracy z Kołem Naukowym Iberystów UJ w Sali Senackiej Collegium Novum UJ w dniach 27‒28 marca tego roku. Pierwszy numer tej serii zawierał siedem wyselekcjonowanych artykułów z tej konferencji krakowskich i warszawskich studentów, z których większość uzyskała już obecnie stopień doktora.1 Obecny tomik pt. Mit i zbrodnia. Zwykła żydowska odmienność i zwalczające ją zinstytucjonalizowane szaleństwo w badaniach młodych judaistów zawiera również siedem wybranych artykułów, które są zmienioną i poprawioną wersją tekstów referatów wygłoszonych na dwóch studencko-doktoranckich międzynarodowych konferencjach naukowych, a mianowicie I. Krakowskiej Konferencji Judaistycznej, która została zorganizowana przez 1 Sefardyjskie oblicza świata żydowskiego. Materiały studenckiej konferencji naukowej, Kraków,27‒28.III.2008 r., pod red. Aleksandry Bobrowicz i Marka Tuszewickiego, opieka naukowa: Stefan Gąsiorowski, Kraków 2008 Wydawnictwo JAK, ss. 87. (Biblioteka Słowika, nr 1: 2008).

Stefan Gąsiorowski

Koło Naukowe Studentów Katedry Judaistyki UJ w dniu 12 maja 2012 roku w siedzibie Katedry Judaistyki UJ przy ul. Józefa 19 w Krakowie oraz II. Krakowskiej Konferencji Judaistycznej, która została przygotowana także przez to Koło w dniach 9‒10 maja 2014 roku ponownie na Józefa 19.

Obie konferencje cieszyły się wielkim zainteresowaniem młodych badaczy z Polski i zagranicy. Warto może dodać, że na pierwszą z tych konferencji przysłano aż 60 zgłoszeń, z których przyjęto 33 referaty jedynie polskich autorów afiliowanych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytecie Rzeszowskim, Uniwersytecie Wrocławskim, Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. Zostały one następnie wygłoszone w ośmiu blokach tematycznych noszących tytuły: Prasa, Literatura i filozofia żydowska, Społeczeństwo, Holokaust, Folklor, Kultura materialna, Kobieta żydowska oraz Historia współczesnego Izraela. Z kolei na drugiej konferencji wystąpiło aż 54 referentów z Białorusi, Czech, Izraela, Litwy, Niemiec, Polski, Rosji, Rumunii, Węgier i Wielkiej Brytanii w aż jedenastu sesjach tematycznych pt.: Jewish History/Historia Żydów, Jewish Contemporary History, Jewish Culture and Literature, Cultural and Literary Aspects of Judaism, Judaizm, Holokaust, Literatura żydowska, Relacje chrześcijańsko-żydowskie, Obecność Żydów a najnowsza historia Polski, Izrael oraz Kultura materialna Żydów.

Obie konferencje przyczyniły się do integracji stale rosnącego środowiska młodych badaczy judaistów z Polski i zagranicy, wymiany poglądów oraz prezentacji różnorodnych zainteresowań naukowych z omawianej tematyki. Na koniec należy stwierdzić, że studia żydowskie w Polsce pozostają nadal jeszcze młodą dziedziną nauki, a wygłoszone referaty na obu wspomnianych konferencjach stały na bardzo wysokim poziomie naukowym, o czym w skromnym z różnych względów zakresie będą się mogli przekonać czytelnicy niniejszej książki. Dokładniejszy opis jej tematyki znajduje się w przedmowie redaktorów tomu.

Redaktor serii wydawniczej Biblioteka Słowika Stefan Gąsiorowski

8

PRZEDMOWA Biblioteka Słowika stanowi serię publikacji, wydawanych przez Koło Naukowe Studentów Instytutu Judaistyki UJ w Krakowie, których podstawowym zadaniem jest prezentacja wyników badań prowadzonych przez młodych badaczy judaistów, uczestniczących w konferencjach naukowych organizowanych przez KN SIJ UJ. Nad całokształtem merytorycznym publikacji Biblioteki od samego początku czuwają pracownicy naukowi Instytutu Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego z dr. hab. Stefanem Gąsiorowskim, prof. PAN, na czele.

Pierwszą wydaną w ramach serii pozycją była publikacja pokonferencyjna Sefardyjskie oblicza świata żydowskiego, pod redakcją Aleksandry Bobrowicz i Marka Tuszewickiego. Ukazała się ona w 2008 r. i zawierała materiały z sesji naukowej pod tym samym tytułem, zorganizowanej wspólnie przez KN SIJ UJ oraz Koło Naukowe Iberystów UJ w marcu tegoż roku. Dotyczyła ona historii i kultury szeroko pojętej judeohiszpańskiej diaspory żydowskiej.

Niniejsza publikacja: Mit i zbrodnia. Zwykła żydowska odmienność i zwalczające ją zinstytucjonalizowane szaleństwo w badaniach młodych judaistów, zawiera wyselekcjonowane materiały, będące owocem dwóch konferencji naukowych zorganizowanych przez KN SIJ UJ. Pierwszą z nich była ogólnopolska I Krakowska Konferencja Judaistyczna, która odbyła się w Collegium Kazimierzowskim – siedzibie ówczesnej Katedry Judaistyki UJ, na krakowskim Kazimierzu – w dniu 15 maja 2012 r. Konferencją tą, Koło Naukowe Studentów Instytutu Judaistyki UJ zapoczątkowało cykl sesji naukowych, będących platformą wymiany doświadczeń oraz prezentacji wyników badań polskich studentów i doktorantów, zajmujących się

Magdalena Adamczyk, Bartosz Pietrzak

tematyką Jewish Studies. Rozwinięciem formuły spotkań, zaproponowanych podczas tej konferencji, była międzynarodowa II Krakowska Konferencja Judaistyczna, zorganizowana w dniach 9–10 maja 2014 r., która przeznaczona była dla młodych judaistów z całego świata, szczególnie z Europy, Izraela i Stanów Zjednoczonych.

Podczas selekcji materiałów nadesłanych po wspomnianych konferencjach redakcja Biblioteki, w porozumieniu z opiekunem KN SIJ UJ, dr. hab. Stefanem Gąsiorowskim, prof. PAN, zdecydowała się na wybór tekstów opisujących dwa aspekty związane z problematyką antysemityzmu i tragedii Zagłady. Artykuły, które znalazły się w tej publikacji, dotykają z jednej strony nienawiści wobec Żydów, z drugiej zaś opisują one szeroko rozumiane podłoże zinstytucjonalizowanego szaleństwa Zagłady, a ich celem jest pełniejsze zrozumienie mechanizmów rządzących logiką Szoa. Dlatego też znalazły się tu teksty dotyczące nie tylko Holokaustu, lecz również psychologicznych i kulturowych uwarunkowań niemieckiego antysemityzmu. Dopełnieniem tego obrazu są próby uchwycenia zwykłej żydowskiej odmienności w jej szeroko pojmowanej, wieloaspektowej naturze – zarówno jako cechy indywidualnej, jaki i dotyczącej całej grupy.

Mit i zbrodnia. Zwykła żydowska odmienność i zwalczające ją zinstytucjonalizowane szaleństwo w badaniach młodych judaistów zawiera 7 artykułów dotyczących wyżej wspomnianych zagadnień. Teksty uporządkowane zostały chronologicznie – tak, by ukazać ewolucję antyżydowskiej niechęci, będącej reakcją na kulturową odmienność społeczności żydowskich w Europie.

Pierwszy artykuł, autorstwa Bartosza Pietrzaka, przybliża współczesnemu czytelnikowi XVII-wieczne dzieło Johanna Andreasa Eisenmengera pod tytułem Endecktes Judenthum. Jest to jedna z najważniejszych pozycji chrześcijańskiej, antyżydowskiej literatury polemicznej, która stanowi niejako pomost między średniowiecznym antyjudaizmem a jego nowożytnym przedłużeniem w postaci antytalmudycznej myśli Augusta Rohlinga.

Endecktes Judenthum jest owocem długoletnich badań nad Talmudem, które Eisenmenger prowadził pod kątem obecności w nim treści zagrażających chrześcijaństwu. Analiza tego dzieła pozwala zrozumieć, w jaki sposób zarzuty stawiane Żydom w wiekach średnich przetrwały oświeconą nowożytność i w niemalże niezmienionej formie dotrwały do naszych czasów. Autor 10

Przedmowa

artykułu identyfikuje najważniejsze wątki zawarte w Endecktes Judenthum: ośmieszenie judaizmu, zawarte w Talmudzie bluźnierstwa przeciw chrześcijaństwu i dowody na przewrotność Żydów. Dokonuje także krytycznej oceny argumentów Eisenmengera, udowadniając ich niedorzeczność, błędy w tłumaczeniu i brak zrozumienia dla złożonej treści ksiąg talmudycznych.

Kolejny artykuł, autorstwa Moniki Biesagi, opisuje działalność żydowskiego stowarzyszenia humanitarnego B’nei B’rith „Solidarność” w Krakowie. Autorka przybliża historię międzynarodowej organizacji B’nei B’rith, której najważniejszymi celami statutowymi były zjednoczenie wszystkich Żydów żyjących w diasporze, ochrona i podniesienie ich moralności oraz działalność filantropijna i charytatywna. Ważnym elementem jej działalności było również przeciwdziałanie antysemityzmowi. Artykuł skupia się na historii krakowskiej filii stowarzyszenia i jej biblioteki. Dzieje jej księgozbioru obejmują okres od 1892 r., kiedy to została założona B’nei B’rith „Solidarność”. Głównym zadaniem biblioteki było szerzenie wśród Żydów edukacji oraz podniesienie ogólnego poziomu kulturalnego lokalnej społeczności żydowskiej. Artykuł ten doskonale ukazuje problem żydowskiej separacji kulturowo-intelektualnej, której przeciwstawiać się – w duchu haskali – starały się organizacje typu B’nei B’rith.

Artykuł Agaty Zapasy pod tytułem „Każde miasto ma swojego szaleńca…” – „odmieńcy” w księgach pamięci opowiada historię sztetlowych meszugeners. Jest to niezwykle interesujące zestawienie historii różnych postaci, postrzeganych przez lokalne społeczności jako inni. Autorka bazuje w nim na analizie ksiąg pamięci z miasteczek położonych na terenach należących do II Rzeczpospolitej, takich jak: Będzin, Gąbin, Goworowo, Horodenka, Łask, Łomża, Olkusz, Ostrołęka, Ostrowiec Świętokrzyski, Ostrów Mazowiecka, Puławy, Różan, Szydłowiec i Tyśmienica. Celem artykułu jest próba dokonania systematycznego opisu typowego żydowskiego szaleńca oraz przyjrzenie się stosunkowi lokalnej społeczności żydowskiej do niego. Autorka przedstawia pewne cechy wspólne, które można odnaleźć w charakterystyce innych zamieszkujących sztetle przed II wojną światową. Artykuł dąży do opisu przedwojennej społeczności żydowskiej w sposób całościowy, uzupełniając jej obraz o przedstawienia osób wykluczonych – odmieńców.

Magdalena Adamczyk w swoim artykule Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera usiłuje dokonać klasyfikacji antyżydowskich stereotypów, 11

Magdalena Adamczyk, Bartosz Pietrzak

które obecne były w przemowach, odezwach oraz dziełach autorstwa Adolfa Hitlera. Autorka prezentuje w nim psychologiczną wykładnię stereotypu, opisując mechanizmy jego działania, a także drogi jego powstawania oraz rozpowszechniania się w obrębie danej społeczności. Jej intencją jest odpowiedź na pytanie, w jaki sposób poglądy głoszone przez jednego człowieka oddziaływały na jego zwolenników i dlaczego były podzielane przez dużą część społeczeństwa Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Artykuł jest zatem próbą ukazania korzeni zinstytucjonalizowanego szaleństwa Holokaustu. Zawiera on systematyczny opis najpowszechniejszych stereotypów dotyczących Żydów, obecnych w narracji Hitlera, przy czym kluczem w ich doborze była zasadnicza ambiwalentność – autorka ukazuje sprzeczności leżące u podstaw ideologii nazistowskiej poprzez zestawienie ze sobą przeciwstawnych stereotypów antyżydowskich.

W swoim artykule Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie – próba analizy Jakub Chmielewski przedstawia strukturę oraz sposób funkcjonowanie judenratu w Lublinie. Odwołując się do dotąd nieopracowanej, bogatej bazy źródłowej, opisuje historię jego powstania, działanie podległych mu instytucji oraz rolę, jaką Rada Żydowska odgrywała w życiu codziennym lubelskiej społeczności. Szczegółowe przestawienie poszczególnych wydziałów i ich kompetencji, pozwala czytelnikowi gruntownie poznać ówczesne realia oraz problemy i bolączki, z jakimi borykali się Żydzi pod okupacją niemiecką. Z każdym kolejnym akapitem czytelnik zanurza się w wojenną rzeczywistość, odkrywając fakty związane z działalnością m.in. Żydowskiego Komitetu Pomocy, Towarzystwa Opieki nad Dziećmi i Sierotami „Centos”, szpitali żydowskich, Komisji Sanitarnej, Urzędu Pracy czy Wydziału Emigracyjnego. Historie skrywane przez lata w archiwalnych teczkach dzięki autorowi ujrzały światło dzienne, malując bogaty obraz świata lubelskich Żydów z czasów II wojny światowej i stanowiąc punkt wyjścia do dalszych opracowań.

Z kolei Alicja Jarkowska-Natkaniec w artykule pod tytułem Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu w Krakowie na łamach „Gazety Żydowskiej” przedstawia wizerunek działającej w Krakowie, osławionej żydowskiej organizacji porządkowej (Jűdischer Ordnungsdienst, OD), zapisany na kartach „Gazety Żydowskiej” – oficjalnego organu prasowego Wydziału Propagandy Generalnego Gubernatorstwa. Autorka zestawia prezentowany na łamach 12

Przedmowa

gazety obraz OD z faktami historycznymi. Podkreśla służalczość obydwu instytucji w stosunku do okupanta – odmalowywanie fałszywego obrazu rzeczywistości przez redaktorów „Gazety Żydowskiej”, mające na celu dezinformację i uspokojenie nastrojów panujących wśród mieszkańców krakowskiego getta, a także brutalną i zbrodniczą działalność funkcjonariuszy OD, pomagających esesmanom w akcjach przesiedleńczych i deportacyjnych. Przytoczenie konkretnych ustępów gazety, z krytyczną analizą autorki, pozwala czytelnikowi lepiej zrozumieć wydarzenia rozgrywające się w krakowskim getcie w latach 1940–1942 i spojrzeć na nie oczyma zarówno współczesnego obserwatora. jak i uczestnika tamtych zdarzeń.

Ostatni artykuł, który znalazł się w niniejszej publikacji, dotyczy normalnej żydowskiej odmienności przy czym nie jest on w zasadzie związany z holokaustem, czy szerzej antysemityzmem. Żydowskie misterium? O spektaklu Saddam Husajn – misterium Yonatana Levy’ego autorstwa Małgorzaty Lipskiej opisuje sztukę współczesnego izraelskiego dramaturga. Autorka zadaje pytania dotyczące uniwersalności historii przedstawionej w dramacie Saddam Husajn – misterium. Stara się również dociec przyczyny, dla której Levy zdecydował się nawiązać swoim dziełem do średniowiecznej twórczości misteryjnej ściśle związanej z historią Jezusa. W tekście znajdują się liczne fragmenty dzieła w tłumaczeniu na język polski dokonanym przez autorkę, których zadaniem jest zarówno prezentacja utworu, jak i próba zobrazowania postawionych wobec niego pytań.

Artykuł ten niejako wieńczy niniejszą publikację kompozycyjną klamrą.

Jej celem była prezentacja długiej drogi szaleństwa antysemityzmu, jako reakcji na odmienność świata żydowskiego oraz próba ukazania tego drugiego jako inspirującego fenomenu, będącego w pewnym sensie normalną cechą społeczności żydowskiej. Mamy nadzieję, że dzięki Mitowi i zbrodni Czytelnik odkryje nowy sposób postrzegania tragicznych wydarzeń, które w wyniku działań zinstytucjonalizowanego szaleństwa rozegrały się ponad 70 lat temu na terenie naszego kraju. I zrozumie, jakie zagrożenie niesie za sobą walka ze zwykłą odmiennością.

Magdalena Adamczyk Bartosz Pietrzak 13

Bartosz Pietrzak Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera jako punkt zwrotny w historii chrześcijańskiego dyskursu antytalmudycznego Talmud, apologetyka, antyjudaizm, niemiecki antytalmudyzm Artykuł jest próbą prezentacji treści Endecktes Judenthum autorstwa Johanna Andreasa Eisenmengera. Dzieło to należy do jednego z najlepszych przykładów chrześcijańskiej literatury polemicznej contra Iudaeos, w której za źródło antyżydowskiej argumentacji posłużyła interpretacja fragmentów zaczerpniętych z dzieł należących do literatury rabinicznej oraz z Talmudu. W szczególności zaś stanowi ono część chrześcijańskiego dyskursu antytalmudycznego, rozumianego jako szeroko pojmowany zbiór wypowiedzi – zarówno prób literackich, jak i dysput religijnych – zogniskowanych w jakiś sposób na Talmudzie, jako źródle antyżydowskiej argumentacji. Praca Eisenmengera ma w obrębie tego dyskursu, a także w historii antysemityzmu w ogóle, szczególne znaczenie, gdyż stanowi swoisty pomost miedzy antyżydowską argumentacją opartą na treści Talmudu wypracowaną w średniowieczu a nowożytnym antyjudaizmem, obecnym chociażby w dziele Augusta Rohlinga pt. Der Talmudjude. W artykule zostały zaprezentowane cytaty z Talmudu wraz z ich tłumaczeniem autorstwa J. A. Eisenmengera, którymi posłużył się on w celu dowiedzenia stawianych wobec Żydów i judaizmu zarzutów. W tekście obecna jest również analiza

Bartosz Pietrzak

metod, jakie autor Endecktes Judenthum wykorzystał w interpretacji przytaczanych fragmentów traktatów talmudycznych.

• Z racji dziedziczenia pewnego bagażu semantycznego przez chrześcijaństwo, konflikt pomiędzy Starym i Nowym Przymierzem wydawał się dla pokoleń wyznawców religii ksiąg Biblii nie do uniknięcia. Genetyczna zależność chrześcijaństwa od judaizmu stanowiła główną przyczynę wykształcenia się w środowisku wyznawców Jezusa z Nazaretu rozległej tradycji argumentacyjnej, skierowanej przeciwko religii mojżeszowej. Tradycję tę zapoczątkował już w pewnym sensie św. Paweł z Tarsu, a przez stulecia wzbogacali ją liczni teologowie i egzegeci. Zasadniczą osią sporu między chrześcijaństwem a judaizmem było to, co dla obu religii wspólne, czyli święte pisma oraz związana z nimi kategoria objawienia. Dyskusja dotyczyła zatem pytania o to, która religia jest właściwa1. Częścią tej tradycji była obszerna literatura polemiczna contra Iudaeos2, a także szereg dysput religijnych organizowanych w średniowieczu i czasach nowożytnych. Około XIII wieku chrześcijanie w swojej argumentacji przeciwko wyznawcom judaizmu zaczęłi sięgać do religijnej literatury żydowskiej w tym, rzecz jasna, do Talmudu. Argumenty czerpane z tego źródła zyskały z czasem niezwykłą popularność i stały się jednymi z głównych zarzutów formułowanych wobec judaizmu od średniowiecza po nowożytność. Dyskurs antytalmudyczny, szeroko pojmowany zbiór wypowiedzi – zarówno prób literackich, jak i dysput religijnych – zogniskowanych w jakiś sposób na Talmudzie, jako źródle antyżydowskiej argumentacji, stanowił odtąd nierozerwalną część polemiki chrześcijaństwa z judaizmem.

W obrębie tego dyskursu na uwagę zasługuje z pewnością opus magnum niemieckiego orientalisty i filologa Johanna Andreasa Eisenmengera 1 O. Limor, Beyn Yehudim le-Nocrim: Yehudim ve-Nocrim be-Ma’arav Eropa ‘ad reszit ha’Et heChadasza, t. III, Tel-Aviv 1997, s. 11.

2 Mianem literatury contra Iudaeos określamy chrześcijańską literaturę apologetyczną będącą odpowiedzią na zarzuty stawiane wobec chrześcijaństwa przez Żydów, a także próbą uzasadnienia wyższości tej religii wobec judaizmu.

16

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

pt. Endecktes Judenthum3. Jest to dzieło szczególne, gdyż stanowi swoiste podsumowane procesu kształtowania się argumentacji antyżydowskiej opartej na literaturze religijnej judaizmu4. Mimo iż praca ta powstała pod koniec XVII w., pojęciowo i ideologicznie zanurzona jest w wiekach średnich5. Autor, bazując na własnych badaniach nad Talmudem i religijną literaturą Żydów, użył w niej zestawu argumentów, który apologetyka chrześcijańska wypracowała na przestrzeni dziejów, począwszy od Dysputy Paryskiej z 1240 r. Endecktes Judenthum wyjątkowe jest również ze względu na wpływ, jaki miało na kształtowanie się XIX-wiecznego antytalmudyzmu, czy szerzej antyjudaizmu. Za sprawą Augusta Rohlinga i napisanego przez niego Der Talmudjude wiele z zarzutów wysuniętych w Endecktes Judenthum przez Eisenmengera stało się częścią antyżydowskich uprzedzeń, składających się na zjawisko nowożytnego antysemityzmu w ogóle6.

Życie i twórczość Johanna A. Eisenmengera Johann Andreas Eisenmenger urodził się w mieszczańskiej rodzinie w Mannheim w 1654 r.7 Od wczesnej młodości wykazywał silne zainteresowanie religią i nauką, zwłaszcza teologią. Wydarzeniem, które zmieniło jego spojrzenie na świat, była z pewnością podróż do Amsterdamu, którą odbył pomiędzy 1680 a 1681 r. Miasto to było wówczas jednym z najbardziej tolerancyjnych miejsc w Europie, a połowa XVII w. była okresem rozkwitu amsterdamskiego judaizmu. To tam Eisenmenger był świadkiem wydarzeń, które w zasadniczy sposób wpłynęły na jego dalsze życie. Podczas jego pobytu w Amsterdamie doszło do konwersji dwóch chrześcijan na judaizm.

Był to prawdziwy szok dla głęboko wierzącego niemieckiego naukowca.

3 Polska nazwa dzieła to Judaizm odkryty (bądź odsłoniony). Pełna nazwa niemiecka to: Endecktes Judenthums, das ist: Wortgetreue Verdeutschung der wichtigsten Stellen des Talmuds und der sonstigen, den Christen zu einem großen Teile noch ganz unbekannten, hebräisch-rabbinischen Litteratur, welche einen sichereren Einblick in die jüdische Religions- und Sittenlehre gewären.

4 J. Katz, From Prejudice to Destruction. Anti-Semitism, 1700‒1980, New York 1980, s. 13.

5 Tamże.

6 F. Battenberg, Żydzi w Europie, s. 355.

7 Z. Avenari, Eisenmenger, Johann Andreas, [w:] Encyclopaedia Judaica, 1971, tom 6, s. 545.

17

Bartosz Pietrzak

Wrażenie zagrożenia ze strony religii mojżeszowej, jakie odniósł późniejszy autor Endecktes Judenthum, z pewnością potęgowały również antychrześcijańskie kazania rabina amsterdamskiej wspólnoty aszkenazyjskiej, Dawida ben Arje Leiba z Lidy, których również był świadkiem8. Odtąd celem Eisenmengera stała się próba zdyskredytowania judaizmu tak, by ustrzec chrześcijan przed fascynacją tą religią czy nawet ewentualną konwersją9.

W jego oczach chrześcijaństwo znajdowało się w niebezpieczeństwie. Aby uświadomić współwyznawcom jego ogrom, Eisenmenger rozpoczął wnikliwe badania, do których podszedł bardzo ambitnie. Nie zadowalał się wiedzą na temat judaizmu, którą chrześcijanie zdążyli nabyć w ciągu wieków.

Postanowił nauczyć się zarówno języka hebrajskiego, jak i aramejskiego, a także arabskiego, tak by być w stanie krytycznie ocenić badany materiał10.

Dziełu odsłonięcia, odkrycia (niem. Entdecken) prawdziwej, jego zdaniem, twarzy judaizmu, poświęcił całe życie.

Blisko dwadzieścia lat Eisenmenger spędził na studiowaniu literatury rabinicznej w żydowskiej szkole religijnej. Plotka z czasów jego życia mówiła, że dla realizacji swojego śmiałego planu przeszedł nawet na judaizm11.

Dzieło swojego życia ukończył pod koniec XVII w., kiedy to do druku zostało przygotowane Endecktes Judenthum. Autor podczas swoich studiów krytycznie przeanalizował blisko 182 dzieła w języku hebrajskim, 13 w jidysz oraz minimum 8 dzieł napisanych przez konwertytów żydowskich na chrześcijaństwo12. Rzecz jasna, najważniejszym źródłem wiedzy na temat judaizmu pozostawał dla Eisenmengera Talmud. Pierwotnie Endecktes Judenthum miało zostać wydane w 1699 r13. Sam autor zainwestował własne oszczędności w wydanie swojego opus magnum. Niestety, druk został wstrzymany przez cesarza Karola VI pod wpływem nacisków ze strony wpływowych Żydów, z bankierem Habsburgów Samuelem Oppenheimerem 8 Tamże.

9 Tamże.

10 J. Katz, ob. cit., s. 14.

11 Tamże.

12 Tamże, s. 546.

13 Tamże. Niektórzy badacze podają rok 1700 jako datę planowanego wydanie Endecktes Judanthum. Por. J. Katz, ob. cit., s. 14.

18

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

na czele14. Autor rozpoczął batalię o wznowienie druku, wyniku której jednak nie dożył – zmarł w 1704 r. Nie był to jednak koniec historii Endecktes Judenthum. Spadkobiercy Eisenmengera odzyskali rękopis i udali się z nim na dwór króla Prus, Fryderyka I, który zgodził się na publikację dzieła.

Wydrukowano je w Berlinie15, zaś jako oficjalne miejsce publikacji podano Królewiec (będący poza jurysdykcją cesarza)16. W imprimatur króla Fryderyka I widnieje data 16 marca 1711 r.

Treść Endecktes Judenthums Jak już zostało powiedziane, głównym celem napisania Endecktes Judenthum była próba zdyskredytowania judaizmu i tym samym odciągnięcia chrześcijan od tej religii. Eisenmenger, będąc światkiem w Amsterdamie konwersji dwóch chrześcijan na judaizm, obawiał się siły religii mojżeszowej, którą próbował za wszelką cenę zdemaskować. Zasadniczo można dostrzec trzy powtarzające się w tekście dzieła Eisenmengera elementy, które związane są z intencją przyświecającą mu w napisaniu Endecktes Judenthum17. Po pierwsze, autor próbuje ośmieszyć judaizm, wskazując na niedorzeczności zawarte w literaturze rabinicznej i w samym Talmudzie. Po drugie, stara się wykazać, że literatura religijna Żydów pełna jest bluźnierstw wobec świętości chrześcijańskich, czy prób naśmiewania się z samego chrześcijaństwa. Po trzecie zaś, skupia się na udowodnieniu, że Talmud usprawiedliwia przewrotność Żydów, zwłaszcza zaś ich niemoralne praktyki stosowane wobec chrześcijan18. Wszystkie te trzy elementy miały odsłonić przed chrześcijańskim czytelnikiem fałszywość judaizmu, tak by nie zszedł on na jego manowce.

Dzieło Eisenmengera składa się z dwóch przepastnych tomów, w których autor podejmuje wiele tematów związanych z zagrożeniami, jakie jego zdaniem niesie z sobą judaizm. Każdy rozdział poświęcony jest jednemu zagadnieniu, które zostało zaprezentowane w typowy dla średniowiecznej 14 J. Katz, op. cit., s. 14.

15 Tamże.

16 Z. Avenari, ob. cit., s 546.

17 J. Katz, op. cit., s.18.

18 Tamże, s 15.

19

Bartosz Pietrzak

summy sposób. Autor stawia tezę, by następnie bronić jej, przytaczając cytaty z licznych dzieł hebrajskojęzycznych z Talmudem na czele. Każdy fragment autor cytuje w oryginale, by następnie dokonać jego tłumaczenia, czasem zaś dodaje do niego swój komentarz. Zasadniczo struktura dzieła pozostaje niezmienna we wszystkich rozdziałach. Autor traktuje przytaczane fragmenty jako wystarczające dowody na poparcie stawianych przezeń tez, zaś swój komentarz ogranicza do rzeczy, które wydają mu się niezbędne.

Oczywiście w tekście obecne są liczne przeinaczenia, bądź nadinterpretacje19, lecz mimo to Eisenmengerowi nie można zarzucić braku odpowiedniego przygotowania i wiedzy.

Pierwszy tom Endecktes Judenthum zawiera 19 rozdziałów, które traktują głównie o dogmatyce judaizmu i dotyczą one: rozważań na temat bluźnierstw przeciw Bogu – niedorzecznych przekonań na jego temat, sprzecznych często z tekstem Biblii (rozdział I), Chrystusa (rozdziały II–IV), tego, czy Talmud zawiera wzmianki o Jezusie (rozdział V), bluźnierstw przeciw Duchowi Świętemu (rozdział VI), oszczerstw wobec Nowego Testamentu (rozdział VII), Talmudu – bardzo szczegółowy wykład na dotyczący jego genezy, historii i struktury (rozdział VIII), przeinaczeń tekstu Starego Testamentu (rozdział IX), obraźliwych nazw, jakie Żydzi nadają chrześcijaństwu i chrześcijanom (rozdziały X, XVI–XVII), nazw używanych przez Żydów do określania chrześcijaństwa, nazwy na określenie Kościoła, sakramentów i świąt (rozdziały XII–XIII), żydowskiej nienawiści do innych narodów (rozdziały XIV–XV, XVIII) oraz wątków satanistycznych, czyli oskarżania Żydów o niejednoznaczny stosunek do szatana (rozdział XIX). Tom drugi zawiera 18 rozdziałów opisujących zwyczaje Żydów (rozdziały V–VIII, XVI–XVIII) oraz źródła ich odmienności i wrogości do innych nacji. Do tematów podejmowanych w tym tomie należą: pytania o to, czy Żydzi mogą udzielać pomocy chrześcijanom oraz czy mogą okradać nie-Żydów (rozdział III), o ich wyobrażenia dusz nie-żydowskich (rozdziały I i IV), a także temat specyfiki Żydów, czyli pytania o żydowską megalomanię czy judeocentryzm (rozdziały II, XI–XII), a także oskarżenia o próbę przejęcia kontroli nad światem (sic!)

19 Tamże, s. 20.

20

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

i upokorzenia innych narodów (rozdziały IX–X). Dodatkowym tematem jest kwestia osoby Mesjasza w judaizmie (rozdziały XIII–XV).

Eisenmenger opierał się w zasadzie na wnikliwej analizie literatury rabinicznej i Talmudu. Niewątpliwie interesującym jest fakt, że udało mu się znaleźć w niej uzasadnienie dla wysuwanych przez niego zarzutów wobec Żydów i judaizmu. Aby zrozumieć ten, bądź co bądź paradoks, należy zwrócić uwagę na specyfikę literatury, której badaniem zajął się autor Endecktes Judenthums, zwłaszcza zaś na charakter Talmudu, który stanowił dla niego źródło doktryny judaizmu.

Talmud nie jest dziełem jednolitym czy systematycznym – nie ma charakteru jednorodnego wywodu. Jest raczej zapisem całej, długiej drogi kształtowania się myśli prawnej judaizmu. Kompilacji Miszny i Gemary nie towarzyszyła ujednolicająca korekta merytoryczna – ich autorzy, odnosząc się z szacunkiem do dyskusji mędrców i nauczycieli z przeszłości, starali się zebrać wszystkie nawarstwiające się przez stulecia poglądy i komentarze różnych rabinów, które częstokroć stały ze sobą w jawnej sprzeczności, lecz które były zapisem żywej debaty nad kształtem prawa religijnego Żydów.

Spory mędrców talmudycznych dopełnia często niejednoznaczna egzegeza Tory i pozostałych ksiąg Biblii. Obok sprzecznych stanowisk, na kartach Talmudu znalazło się również wiele podań i legend o charakterze ludowym, które, stanowiąc element ewolucji religii mojżeszowej, zostały potraktowane przez kompilatorów z równym szacunkiem co wypowiedzi rabinów20.

Z całej tej niejednorodnej treści w ciągu wieków wyklarowało się, czy też zostało wyinterpretowane, to, co znamy pod nazwą halachy, czyli prawa religijnego judaizmu.

Zważywszy zatem na powyżej nakreśloną specyfikę Talmudu, jego niejednorodną oraz pełną sprzeczności treść, nie może dziwić fakt, że był on tak wdzięcznym źródłem potwierdzającym zarzuty autora Endecktes Judenthum. Eisenmenger dokonał po prostu selekcji – przytaczał te fragmenty ksiąg talmudycznych, które w sposób ewidentny wspierały jego tezy21.

To właśnie uznanie Talmudu w całej jego treści jako obowiązującego,

20 Tamże, s.15 21 Tamże, s.18.

21

Bartosz Pietrzak

obligatoryjnego źródła prawa, równego Torze i Biblii22, było głównym czynnikiem pozwalającym autorowi Endecktes Judenthum na postawienie swoich antyżydowskich tez i poparcie ich wyczerpującą argumentacją.

Niniejszy artykuł jest próbą prezentacji treści Endecktes Judenthum, przy uwzględnieniu trzech nieustannie powtarzających się w nim elementów, które dla Eisenmengera były wystarczającym argumentem przeciw judaizmowi i skutecznie miały zniechęcać do niego wyznawców chrześcijaństwa.

Cytowane fragmenty pochodzą z samego Endecktes Judenthum oraz z pracy pod tytułem Jüdische Augen-Gläser autorstwa Eliasa Liboriusa Roblika23, które stanowi swoiście „popularno-naukową” kompilację najważniejszych fragmentów dzieła Eisenmengera.

Element I: Judaizm ośmieszony Zgodnie z tym, co zostało wspomniane powyżej, jednym ze sposobów odciągnięcia chrześcijan od religii mojżeszowej, w oczach Eisenmengera, była prezentacja dowodów na niedorzeczność judaizmu. Autor Endecktes Judenthum, bazując na literaturze rabinicznej oraz na treści Talmudu, starał się ukazać judaizm jako religię przepełnioną zabobonem, sprzeczną ze zdrowym rozsądkiem czy wręcz śmieszną. Szczególnie ważne dla Eisenmengera były również zawarte w Talmudzie opisy antropomorfizujące Boga24. Ukazywały one judaizm jako religię zacofaną, mitologizującą rzeczywistość, stojącą jawnie na niższym szczeblu rozwoju niż chrześcijaństwo.

Jeden z fragmentów Talmudu, którymi posłużył się Eisenmenger dla udowodnienia swojej tezy, pochodzi z traktatu Awoda Zara (3b): ‫יהודה אמר רב שתים עשרה שעות הוי היום שלש הראשונות הקב"ה יושב ועוסק בתורה‬ ‫כל העולם כולו כיון שרואה שנתחייב עולם כלייה עומד מכסא הדין ויושב על אמר רב‬ ‫ודן את כל העולם כולו מקרני ראמים עד ביצי כנים רביעיות יושב שניות יושב ודן את‬ 25 ‫ומשחק עם לויתן כסא רחמים שלישיות יושב‬ 22 J. A. Eisenmenger, Endecktes Judenthum, t. I, s. 297.

23 E. L. Roblik, Jüdische Augen-Gläser, Leipzig 1743.

24 J. Katz, op. cit., s. 15.

25 Wszystkie cytaty z Talmudu zamieszczone w tym artykule pochodzą ze strony internetowej Mechon Mamre – The Mamre Institute. Bible and Mishneh Torah for All – Jews and Gentiles, http://www.mechon-mamre.org/, (dostęp: 6.06.2014).

22

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

Tłumaczenie Eisenmengera prezentuje się następująco: Rabi Jehuda mówi, że Raw rzekł: Dzień ma dwanaście godzin: w pierwszych trzech godzinach Bóg siedzi i studiuje Prawo; w następnych trzech godzinach siedzi on i sądzi cały świat, w kolejnych trzech godzinach siedzi on i karmi cały świat, zaś w ostatnich godzinach siedzi i bawi się z Lewiatanem26.

Eisenmenger wykorzystał ten fragment, by ukazać głównie zabobonną naturę judaizmu. Szczególnie ważny zdaje się być ustęp o zabawie z Lewiatanem, który zdaje się miałby wręcz ośmieszać tę religię.

Kolejny fragment pochodzi z traktatu Berachot (11a): ‫מיום שחרב בית המקדש אין לו להקב”ה בעולמו אלא ארבע אמות של הלכה בלבד‬

Tłumaczenie Eisenmengera wygląda następująco: Od czasu zburzenia Świątyni, Bóg ma w swoim świecie nie więcej niż cztery łokcie przestrzeni, po której może chodzić27.

W przypadku tego fragmentu kluczowe dla Eisenmengera zdaje się ukazanie Boga judaizmu jako postaci jak najbardziej materialnej, ograniczonej przestrzennie, a zatem niewiele różniącej się od bóstw pogańskich. Oczywiście fragment ten miał na celu zapewne również ośmieszenie Żydów i judaizmu.

Inny ustęp dotyczący argumentów na niedorzeczność judaizmu pochodzi z traktatu Chagiga (15b): ‫לאליהו א»ל מאי קא עביד הקב»ה א»ל קאמר שמעתא מפומייהו דכולהו רבנן ומפומיה‬ ‫דר»מ לא קאמר א»ל אמאי משום דקא גמר שמעתא מפומיה דאחר רבה בר שילא‬ 26 W swoim tłumaczeniu Eisenmenger pomija fragment „‫עולם כלייה עומד מכסא הדין ויושב על‬ ‫ ‚”אסכ םימחר כולו כיון שרואה שנתחייב‬co jednak nie wpływa znacząco na sens przytoczonego przez niego ustępu.

W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Der Rabbi Jehuda spricht, daß der Raf gesagt habe: der Tag hat zwölf Stunden: in den dreyen ersten Stunden sitzet Gott und studiret im Gesetz; in den anderen dreyen Stunden sitzet er, und richtet die gantze Welt; in den dritten dreyen Stunden sitzet er, und ernehret die gantze Welt; in den letzten dreyen Stunden aber sitzet er, und spielet mit dem Leviathan.“, J. A. Eisenmenger, Endecktes Judenthum, t. I, s. 108–109 (tłum. wł.).

27 W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Sither der Tempel ist verwüstet worden, hat Gott nicht mehr, dann vier Ellen weit Platz, in seiner Welt zu gehen.“, J. A. Eisenmenger, Endecktes Judenthum, t. I, s. 24 (tłum. wł.).

23

Bartosz Pietrzak

Eisenmenger przetłumaczył ten fragment następująco: Rabba, syn Szili, spotkał Eliasza i zapytał go: „Co robi Bóg?”. Ten mu odpowiedział: „Pobiera on lekcję u wszystkich rabinów”. Niewspomniał zaś [przy tym] o rabim Meirze. Rabba zapytał: „Dlaczego [nie wspomiał nic o nim]?”. Eliasz odpowiedział: „Gdyż tenże sam pobiera lekcję u innego [rabina] (to znaczy: u Eliasza syna Abuji)28.

Jak widać, głównym powodem wykorzystania tego fragmentu Talmudu była próba ukazania niedorzecznego obrazu Boga, jaki zdaniem Eisenmengera obecny był w świadomości Żydów, przeczącego logice chrześcijańskiej teologii, w której Stwórca jest wszechwiedzący i samowystarczalny. Z drugiej strony, autorowi chodziło zapewne także o wskazanie na żydowską megalomanię, co do istnienia której był święcie przekonany.

Fragmenty Talmudu przytoczone powyżej, oraz ich tłumaczenia autorstwa Eisenmengera, doskonale ukazują, w jaki sposób autor Endecktes Judenthum budował swoją argumentację. Są one przykładem obecnych w Misznie i Gemarze podań o charakterze ludowym, które niekoniecznie stanowią trzon doktryny religii mojżeszowej. Dla Eisenmengera, dla którego Talmud stanowił równie ważne źródło dogmatyki religijnej co Tora, był to niezbity dowód na mitologizującą, a więc na poły pogańską naturę judaizmu.

Element II: Bluźnierstwa przeciw świętościom chrześcijaństwa Element ten jest najbardziej trudną do jednoznacznej oceny częścią dzieła Eisenmengera. Niewątpliwie w treści Talmudu pojawiają się odniesienia, często bardzo krytyczne czy wręcz obraźliwe, do postaci, które chrześcijanie mogliby utożsamiać z Jezusem, czy Maryją. Mowa tu między innymi o trzech historiach obecnych w tekście Talmudu, które opisują losy osoby,

28 W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Der Rabba, des Schelas Sohn, fand den Eliam, und fragte ihn: „Was Gott thue?“. Da sagte er ihm: „Er habe eine Lection aus dem Munde aller Rabbinnen vorgebracht“. Aus des Rabbi Meirs Munde aber habe er nichts gesagt. Der Rabba fragte: „Warum?“. Elias antwortete: „Dieweil derselbe eine Lection aus dem Munde des andern (daß ist: des Elisa, des Sohns Abuja) gelernt hat“, E. L. Roblik, ob. cit., s. 7 (tłum. wł.).

24

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

bądź osób o imieniu Jeszu’a29 (imię to w tradycji chrześcijańskiej odnosi się do Jezusa z Nazaretu)30. Pierwsza z nich opowiada o synu Pandiry, skazanym po śmierci na przebywanie we wrzących ekskrementach za naśmiewanie się z nauk rabinów. Druga dotyczy syna Marii czeszącej włosy na dworze królewskim poczętego z nieprawego łoża. Trzecia zaś to historia ucznia rabiego Joszui ben Perachji31. Zebrane razem historie te stały się trzonem najsłynniejszego żydowskiego pamfletu na chrześcijaństwo znanego jako Toldot Jeszu. Zarzut, jakoby na kartach Talmudu pojawiły się obraźliwe dla chrześcijaństwa i jego założyciela treści został wysunięty również między innymi podczas Dysputy Paryskiej z roku 1240. Wówczas to, broniący Talmu rabini z rabim Jechielem z Paryża na czele dowodzili, że Jezus z Nazaretu nie mógł być wspomniany w Talmudzie, gdyż urodził się i żył jeszcze przed zburzeniem Świątyni Jerozolimskiej, co ich zdaniem sprawiało, że nie mógł pasować do żadnej ze wspomnianych postaci żyjących według nich już po tym wydarzeniu32. Eisenmenger nie miał żadnych wątpliwości co do tego, że Jeszu’a z kart Talmudu dotyczy każdorazowo postaci Jezusa z Nazaretu. Przykładowym fragmentem, który opisuje jego zdaniem historię Jezusa jest ustęp z traktatu Kala (18z): ‫אליעזר אומר ממזר רבי יהושע אומר בן הנדה רבי עקיבא אומר ממזר ובן הנדה פעם‬ ‫בשער ועברו לפניהם שני תינוקות אחד כסה את ראשו ואחד גילה את ראשו עז פנים רבי‬ ‫אומר ממזר רבי יהושע אומר בן הנדה רבי עקיבא אומר ממזר ובן אחת היו זקנים יושבין‬ ‫יושבת ומוכרת קטניות בשוק אמר לה בתי אם את זה שגילה את ראשו רבי אליעזר‬ ‫לו השבע לי היה רבי עקיבא נשבע הנדה )…( הלך אצל אמו של תינוק וראה שהיתה‬ ‫נדה הייתי פירש ממני אומרת לי דבר שאני שואלך אני מביאך לחיי עולם הבא אמרה‬ ‫היה רבי עקיבא בשפתיו ומבטל בלבו אמר לה בנך זה מה טיבו אמרה לו כשנכנסתי לחופה‬ ‫בן יוסף בעלי ובא עלי שושביני והיה לי בן זה נמצא התינוק ממזר ובן הנדה אמרו גדול‬ ‫שהכחיש את רבותיו ואותה שעה אמרו ברוך ה' אלקי ישראל אשר גילה סודו לרבי עקיבא‬ 29 Jeszu’a (ַ‫ )יֵשׁוּע‬było późnohebrajskim wariantem popularnego imienia ‘Jozue’ (ַ‫יְהוֹשׁוּע‬ – Jehoszu’a) używanym w okresie II Świątyni Jerozolimskiej. Można zaobserwować na przykładzie tego imienia charakterystyczny dlafonologi języka hebrajskiego rabinicznego zanik krtaniowej spółgłoski /h/, D. Talmshir, Rabbinic Hebrew as Reflected in Personal Names, [w:] “Scripta Hierosolymitana”, vol. 37, Jerusalem 1998, s. 366‒379.

30 Więcej informacji na temat postaci Jeszu’i i Jezusa w Talmudzie można znaleźć w publikacji Petera Schäfera Jesus in Talmud, Zob. P. Schäfer, Jesus in Talmud, Princeton 2009.

31 J. Rosenthal, The Talmud on Trial: The Disputation at Paris in the Year 1240 (Continued), s. 167.

32 Tamże, s. 167‒168.

25

Bartosz Pietrzak

Eisenmenger fragment ten tłumaczy następująco: Rabi Eliezer mówi: bezwstydnik jest mamzerem, to jest: dzieckiem nierządnicy. Rabi Jehosza mówi: on jest ben nidda, to jest: dzieckiem nieczystej. Rabi Akiwa mów: on jest mamzerem i ben nidda. Pewnego razu, gdy starsi siedzieli przy bramie [świątynnej], dwaj chłopcy przechodzili koło nich – jeden zasłonił swoją głowę, drugi ją odkrył. Wtedy powiedział rabi Eliezer: ten, który odkrył [swoją głowę] jest mamzerem, to jest: dzieckiem nierządnicy. Rabi Jehosza powiedział: on jest ben hannidda, to jest: dzieckiem nieczystej. (…) [Rabi Akiwa] poszedł do matki chłopca, która siedziała na targu i sprzedawała fasolę i powiedział do niej: córko, jeśli odpowiesz mi na moje pytanie, zabiorę cię do przyszłego (to jest, wiecznego) życia. Wtedy ona mu rzekła: Zatem obiecaj mi to. I obiecał rabi Akiwa ustami swoimi, lecz w sercu swoim zaparł się przysięgi. Zapytał jej: jakie jest pochodzenie twojego syna.

Wtedy rzekła ona do niego: podczas mojego wesela byłam nieczysta, więc mój mąż oddzielił się ode mnie. Ale nadarzył się inny, ten, który prowadził mnie do ślubu i to z nim mam syna. Tak zostało dowiedzione, że ów chłopiec jest mamzerem i ben hannidda33.

Element III: Przewrotni Żydzi Ostatnim elementem antyjudaistycznej argumentacji Eisenmengera były przykłady z literatury rabinicznej oraz Talmudu, które miałyby jego 33 W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Der Rabbi Elieser sagt: ein Unverschämter ist ein Mamser, oder: Huren-Kind. Rabbi Jehoscha sagt: er ist ein Ben nidda, oder Sohn einer Unrein. Der Rabbi Akkiva aber sagt: er ist ein Mamser und Ben nidda. Als einmahl die Eltesten an dem Thor sassen, gingen zweyn Knaben vor ihnen vorbey, der eine bedeckte sein Haupt, der andere aber entblößte seins. Da sagte der Rabbi Elieser: derjenige, der sein Haupt entblösset hat, wäre ein Mamser, oder Huren-Kind. Der Rabbi Jehoscha sagte: er wäre ein ben hannidda, oder Kind einer Unrein. (…) Er [Rabbi Akkiva] ging also zu des Knaben Mutter, welche auff dem Marckt saß, und Hülsen-Früchte verkauffte, und sprach zu ihr: meine Tochter, wann du mir etwas sagest, das ich dich fragen werde, so will ich dich in das zukünftige (das ist, ewige) Leben bringen. Da sagte sie zu ihm: so schwere mir dann. Hierauff schwur der Rabbi Akkiva mit seinen Lippen, in seinem Hertzen aber machte er den Eydschwur wieder zu nichte, und fragte sie: wie ist es mit deinem Sohn bewandt. Da sagte sie zu ihm: als ich Hochzeit hielte, war ich unrein, und sonderte sich mein Mann von mir ab. Es legte sich aber derjenige, welcher mich bey der Hochzeit geführet hatte, zu mir von dem ich Sohn habe. Es also befunden worden, daß dieser Knabe ein Mamser und ben hannidda.“, J. A. Eisenmenger, Endecktes Judenthum, t. I, s. 108–109 (tłum. wł.).

26

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

zdaniem usprawiedliwiać rzekomą żydowską niemoralność i przewrotność.

Jest to w zasadzie najciekawszy i równocześnie najważniejszy element pracy autora Endecktes Judenthum, gdyż stereotypy, których uzasadnienia szukał on w literaturze żydowskiej, były częścią szeroko rozpowszechnionego przekonania o Żydach, żywionego przez chrześcijan zarówno w przeszłości, jak i w czasach nam współczesnych. Zadaniem ustępów cytowanych przez Eisenmengera było zaprezentowanie prawa religijnego Żydów jako prawa podwójnych standardów, których głębokie zakorzenienie w mentalności wyznawców judaizmu miało być przyczyną nienawiści do innych narodów, co więcej zaś, miało usprawiedliwiać krzywdy, jakie wyznawcy judaizmu wydządzali przedstawicielom innych nacji.

Pierwszy, warty przytoczenia fragment Talmudu, który wykorzystał autor Endecktes Judenthum, dotyczył pytania o to, czy Żyd może zabić chrześcijanina. Cytat ten pochodzi z traktatu Sanhedrin (58b): ‫ואמר ריש לקיש עובד כוכבים ששבת חייב מיתה שנאמר ויום ולילה לא ישבותו‬

Eisenmenger tłumaczy go następująco: Resz Lakisz rzekł: Goj, który odpoczywa godzien jest śmierci, zgodnie z tym, co zostało powiedziane (Rdz. 8, 22): Nie będą odpoczywali za dnia i w nocy 34.

Pomijając fakt oddania sformułowania oved kochavim (‫עובד כוכבים‬ – czyli ‘czciciel gwaizd’) nawiązującego do akronimu ‘akum (‫ – עכו’’ם‬w języku hebrajskim jest to najpopularniejsze określenie na wyznawców politeizmu)35 jako Goj (nie-Żyd), można stwierdzić, że tłumaczenie Eisenmengera jest w zasadzie wierne. Oczywiście nadal pozostaje problem, na ile uzasadnionym było użycia w tym miejscu słowa Goj. Kwestia ta w zasadzie związana jest z pytaniem o wyrażenia, jakich Żydzi używali w swojej literaturze do określania chrześcijan. Zarzut wysunięty przez autora Endecktes 34 W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Der Resch Lakisch hat gesagt: ein Goi, der da ruhet, ist Todes schuldig, wie (Gen 8:22) gesagt wird: Sie sollen Tag und Nacht nicht ruhen“, J. A. Eisenmenger, Endecktes Judenthum, t. II, s. 206 (tł. wł.).

35 ‫ עכו’’ם‬to akronim od zwrotu ‫‘( עובדי כוכבים ומזלות‬Ovdej Kochavim u-Mazalot), czyli ‘Czciciele gwiazd i znaków zodiaku’.

27

Bartosz Pietrzak

Judenthum pojawił się również podczas wspomniajej już Dysputy Paryskiej z 1240 r36. Wówczas rabini broniący Talmudu starali się wykazać, że termin ‘akum oddosi się tylko i wyłącznie do politeistów, nie zaś do chrześcijan, których, jako bnej Noach (‫ – בני נוח‬synowie Noacha), Żydzi mieliby utożsamiać z wyznawcami jednego Boga.37. Warto również zwrócić uwagę, że zacytowany przez Eisenmengera fragment Talmudu wyjęty jest z szerszego kontekstu, który w tym konkretnym przypadku dotyczy dyskusji nad uniwersalnym prawem, mówiącym, że każdy powinien pracować dla swojej ziemi38. Trzeba również pamiętać, że ustęp ten jest tylko jednym ze stanowisk w dłuższej wymianie zdań pomiędzy rabinami, która w sposób charaktersytyczny dla Talmudu nie kończy się wiążącą konkluzją.

Kolejny fragment związany jest z zarzutem mówiącym, że Talmud pozwala Żydom oszukiwać chrześcijan. Cytat pochodzi z traktatu Megila (13b): ‫ומי שרי לצדיקי לסגויי ברמיותא אמר לה אין עם נבר תתבר ועם עקש תתפל‬

Eisenmenger tłumaczy powyższe zdanie tak: Jakim sposobem dozwolone jest sprawiedliwym zamieniać (to jest, unikać?) oszustwo. I powiedział im: oto, (podług tego co napisano w 2 Sam. 22, 27) wobec czystego bądź czystym, zaś wobec przewrotnego bądź przewrotnym39.

Podobnie jak w przypadku poprzedniego ustępu, powyższy fragment Eisenmenger zacytował bez komentarza dotyczącego jego kontekstu. Treść traktatu Megila (13b) dotyczy dyskusji nad historią Jakuba, Racheli i Lei oraz jest próbą usprawiedliwienia oszustwa, jakiego dopuścił się teść Jakuba, tak 36 J. Rosenthal, The Talmud on Trial: The Disputation at Paris in the Year 1240, s. 68.

37 Tamże.

38 Tomal, „Antychrześcijański” charakter Talmudu, przelewanie krwi chrześcijańskiej oraz profanacja hostii w tekstach z Archiwum Diecezjalnego w Sandomierzu (AKKS 134, k. 299–323) oraz Prawdziwej relacji Jana Serafinowicza, tekst nieopublikowany (artykuł znajduje się w zbiorach autora).

39 W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Wie ist est dann Gerechten erlaubt, mit Betrug zu wandeln (das ist umzugehen?) und er sprach zu ihr: ja, (dann es steht 2 Sam 22:27 geschrieben) Gegen dem Reinen bist du rein; und gegen dem Verkehrten bist du verkehrt”, J. A. Eisenmenger, Endecktes Judenthum, t. II, s, 578 (tłum. wł.).

28

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

by za mąż wydać najpierw starszą córkę, potem zaś młodszą40. „Przewrotnym” w powyższym ustępie jest sam Jakub, który wcześniej oszukał swojego brata Ezawa – oszukanie Jakuba jest zatem w jakiś sposób usprawiedliwione.

Kolejny cytat odnosi się do pytania, czy Żyd może zatrzymać rzecz, którą zgubił chrześcijanin. Eisenmenger powołuje się tutaj na fragment traktatu Bawa Kama (113b): ‫שהיא מותרת שנאמר )דברים כב( לכל אבדת אחיך לאחיך אתה מחזיר ואי אתה‬ ‫מחזיר לכנעני מנין לאבידת הכנעני‬

Eisenmenger tłumaczy to zdanie w następujący sposób: Stąd jest dowiedzione, że można zatrzymać to, co jakiś goj zgubił. Napisane jest bowiem (Pwt. 22, 3): z każdą zgubioną rzeczą swego brata Twemu bratu powinieneś zwrócić [to, co znalazłeś], gojowi zaś nie41.

W swoim tłumaczeniu Eisenmenger przetłumaczył wyraz kana’ani (‫כנעני‬ – czyli po protu ‘Kananejczyk’) jako Goj. W zasadzie można także i tutaj spierać się o intencję autora. Pomijając ten fakt, zwrócić należy uwagę, że autor Endecktes Judenthum ponownie wykorzystał niejednorodną naturę Talmudu w celu uzasadnienia swoich zarzutów. Jako zapis długiej ewolucji prawa żydowskiego, Talmud zawiera także prawa będące regulacjami typowo plemiennymi – dotyczącymi osobno relacji wewnątrz wspólnoty oraz stosunków z obcymi (nie należących do plemienia) – które były naturalnym etapem rozwoju judaizmu42. Dla Eisenmengera stanowiły one przykład obligatoryjnej wykładni prawa, nie zaś jedynie jednego z historycznych jego postaci. Dzięki temu mógł on z łatwością posiłkować się ustępami talmudycznymi (jak chociażby fragmentem zaprezentowanym powyżej) w swojej argumentacji antyjudaistycznej.

40 Biblia, s. 86–91.

41 W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Woher wird es bewiesen, daß desjenige, welches ein Goi verliehrt, zu behalten erlaubet sey. Dieweil (Deuter 22:3) gesagt wird: Mit allem Verlohrnen, das dein Bruder verliehrt.

Deine Bruder solt du es wieder geben, einem Goi aber solt du nicht wieder geben”, J. A. Eisenmenger, Endecktes Judenthum, t. II, s. 594 (tłum. wł.).

42 J. Katz, ob. cit., s. 18.

29

Bartosz Pietrzak

Ostatnim fragmentem, który warto zacytować w związku z próbami wykazania żydowskiej przewrotności, jest cytat z traktatu Szabat (89a), który w mniemaniu Eisenmengera jest dowodem na głęboko zakorzenioną nienawiść Żydów do innych narodów. W oryginale cytat wygląda następująco: ‫מאי הר סיני הר שירדה שנאה לעכו”ם עליו‬

Eisenmenger tłumaczy go w ten oto sposób: Co to znaczy Har Sinai, to jest: Góra Synaj: (to znaczy) Góra, na którą stąpiła Sina, to jest: nienawiść, wobec wszystkich narodów świata43.

Już na pierwszy rzut oka widać znaczące poszerzenie referencji terminu ‘akum (‫)עכו’’ם‬, który w języku hebrajskim zazwyczaj odnosi się do wyznawców politeizmu. Eisenmenger w swoim tłumaczeniu uznał, że oznacza on, ogólnie rzecz biorąc, „narody świata”. Oczywiście, pomijając ten fakt, powyższy ustęp został zacytowany bez żadnego odniesienia do kontekstu, w którym się znajduje, a jest nim dyskusja nad nazwą Góry Synaj. Powyższe zdanie wyraża stanowisko rabiego Huny. Rzecz jasna spór wokój tej nazwy, jak to zwykle bywa w przypadku treści Talmudu, nie kończy się żadną wiążącą konkluzją.

• Jak widać, argumentacja obecna w Endecktes Judenthum oparta była głównie na założeniu, że Talmud stanowi w całej swoje treści obligatoryjne źródło doktryny religii mojżeszowej. Autro pominął milczeniem kontekst cytowanych przez siebie fragmentów, a także fakt, że nie wszystkie ze znajdujących się w tej księdze twierdzeń uznawane są przez Żydów za część ich prawa religijnego. Eisenmenger nie uwzględnił niejednorodnej, a przy tym często wewnętrznie sprzecznej treści ksiąg talmudycznych oraz ich specyfiki – zapisu dyskusji, jaka towarzyszyła judaizmowi świątynnemu w drodze ku judaizmowi talmudycznemu. Bez względu na wszechstronną wiedzę, 43 W oryginale fragment ten wygląda następująco: „Was bedeutet Har Sinai, das ist: der Berg Sinai: (es bedeutet) einen Berg, auff welchem Sina, das ist: der Haß über die Völcker der Welt herunter gekommen ist“, J. A. Eisenmenger, , Endecktes Judenthum, t. I, s. 589.

30

Endecktes Judenthum J. A. Eisenmengera…

jaką autor Endecktes Judenthum niewątpliwie posiadał, trudno przyjąć argumenty, jakie wysuwa on na poparcie swoich tez.

Mimo swojego jasno sformułowanego stanowiska odnośnie Żydów i judaizmu Eisenmenger nie był jednak zwolennikiem radykalnych rozwiązań. Jego celem nie była walka z religią mojżeszową, lecz próba ‘uchronienia’ chrześcijan przed fascynacją tą religią czy też konwersją. Autor Endecktes Judenthum domagał się nałożenia cenzury na pisma żydowskie czy też ograniczenia praw Żydów mieszkających pośród chrześcijan44. Nie domagał się ich wygnania, czy eksterminacji, gdyż widział w nich naród-świadka45, dowód na słuszność jego własnej religii46. Był on zatem niewątpliwie bliższy średniowiecznym apologetom niż nowożytnym antyjudaistom, choć bezsprzecznie miał na nich niebotyczny wpływ. To właśnie dzieło Eisenmengera było inspiracją i głównym źródłem wiedzy dla autora Der Talmudjude Augusta Rohlinga, którego uznaje się za prekursora nowożytnego antysemityzmu.

44 J. Katz, ob. cit., s. 14.

45 Teza o narodzie-świdku została wysunięta przez św. Augustyna z Hippony. Zakłada ona, że Żydom należy się opieka, bądź przynajmniej tolerancja, ze strony chrześcijańskiej władzy, gdyż są oni „narodem-świadkiem”, to znaczy ich obecność w diasporze jest świadkiem z jednej strony prawdziwości słów proroków, którzy zapowiadali przyjście Jezusa jako Mesjasza, a których to proroctwa są uznawane również przez Żydów, z drugiej zaś, ich smutne położenie, przebywanie na wygnaniu, bez państwa i opieki dowodzi prawdziwości mesjaństwa Jezusa, którego Żydzi nie przyjęli jako Mesjasza. Opieka, bądź tolerancja Żydom przysługuje z woli Boga, gdyż dla jakiegoś celu nie wygubił on ich po tym, jak odrzucili Jezusa. Z tezą o narodzie świadku wiąże się przekonanie, że Żydzi nawrócą się na chrześcijaństwo w czasach apokaliptycznych, R. Chazan, The Jews of Medieval Western Christendom, Cambridge 2006, s. 37.

46 J. Katz, ob. cit., s. 20.

31

Monika Biesaga Uniwersytet Jagielloński

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego B’nei B’rith „Solidarność” w Krakowie (1892–1938) Stowarzyszenie Humanitarne „Solidarność” B’nei B’rith – biblioteki żydowskie – Kraków – XIX/XX w.

Stowarzyszenie Humanitarne B’nei B’rith „Solidarność” w Krakowie istniało w latach 1892–1938. Była to jedna z pierwszych lóż, które powstały na terenie ziem polskich pod koniec XIX w. Na liście członków organizacji znajdowali się przedstawiciele żydowskiej elity intelektualnej miasta – przemysłowcy, kupcy, bankierzy, dyrektorzy, adwokaci i lekarze, a także senatorzy i posłowie na Sejm. Spośród licznych celów związku wymienić należy m.in. walkę z antysemityzmem, pomoc najuboższym oraz wspieranie i rozwój kultury.

W tym ostatnim przypadku szczególny nacisk kładziono na rozwój bibliotek i ich publiczny dostęp. Stowarzyszenie prowadziło także własną bibliotekę.

W artykule została podjęta próba rekonstrukcji dziejów tej biblioteki oraz charakterystyka jej zbiorów. W historii księgozbioru wyróżnić można trzy okresy. Pierwszy z nich obejmuje lata 1892–1899, drugi lata 1899–1938. Ostatni z nich to powojenne dzieje księgozbioru, który w wyniku wojny został rozproszony i dotychczas tylko częściowo odnaleziony.

•

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego…

Związek B’nai B’rith1 (hebr. Synowie Przymierza) to najstarsza międzynarodowa organizacja żydowska na świecie. Została założona w 1843 r. w Nowym Jorku przez 12 imigrantów z Niemiec, pod niemiecką nazwą Bundes-Brueder (niem. Przymierze Braci). Jej założycielem i pierwszym prezydentem był Heinrich Jones (1811–1866). Założyciele Związku B’nai B’rith chcieli zapobiec podziałom wśród emigrantów i dlatego celem utworzonej przez nich organizacji było zjednoczenie wszystkich Żydów żyjących w diasporze, ochrona i podniesienie ich moralności oraz działalność filantropijna i charytatywna.

W 1850 r. tekst konstytucji B’nai B’rith i rytuały zostały przetłumaczone z języka niemieckiego na język angielski. Od tego też czasu angielski stał się dominującym językiem w organizacjach amerykańskich, a nazwa związku została zmieniona z Bundes-Brueder na B’nai B’rith. Rozwój lóż w Stanach Zjednoczonych postępował dość szybko. W 1858 r. do B’nai B’rith zapisanych było ponad 2000 członków, zrzeszonych w 20 lożach. Siedziba Wielkiej Loży Konstytucyjnej została umieszczona w Cincinnati. Związek miał charakter elitarny. Jego członkami mogli być jedynie Żydzi. B’nai B’rith zajmował neutralne stanowisko wobec religii i polityki2.

B’nai B’rith zostało zorganizowane na wzór organizacji wolnomularskich.

Struktura organizacyjna miała charakter stopniowy. Najmniejszą komórką organizacyjną była loża. Każda z nich podporządkowana została Wielkiej Loży Dystryktu, a loże dystryktowe podlegały Loży Najwyższej3. B’nai B’rith posiadała również rozbudowany system wprowadzania nowych członków, prowadzenia obrad, a także znaków, rytuałów i stopni. Symbolem związku była menora – siedmioramienny świecznik, umieszczany na wszystkich drukach bractwa4. Menorę zapalano w czasie ceremonii inicjacyjnej nowych członków. Każde z ramion świecznika symbolizowało jeden ideał: 1 Nazwa organizacji pojawia się w publikacjach anglojęzycznych w zapisie „B’nai B’rith”, natomiast forma „B’nei B’rith” występuje w publikacjach polskojęzycznych pochodzących z okresu przedwojennego. Dlatego też w niniejszym artykule zapis B’nai B’rith będzie odnosił się do organizacji międzynarodowej, a B’nei B’rith do przedwojennej loży krakowskiej.

2 L. Chajn, Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975, s. 517–518.

3 E. Ratier, Tajemnice Zakonu Synów Przymierza, Wrocław 2011, s. 304.

4 Tamże, s. 53.

33

Monika Biesaga

światło, sprawiedliwość, pokój, prawda, dobroczynność, miłość braterska i harmonia5. Hasłem związku były trzy słowa: „dobroczynność, braterstwo i zgoda”6. Pośród historyków trwają jednak spory dotyczące tego, czy B’nai B’rith można nazwać rzeczywiście organizacją masońską.

Wraz ze zwiększającą się liczbą emigrantów żydowskich w Stanach Zjednoczonych, rosła liczba nowych członków lóż. W 1909 r. powstała pierwsza loża kobieca, a w 1923 r. trzy pierwsze sekcje młodzieżowe B’nei B’rith: Aleph Tzadik Aleph (dla chłopców w wieku 14–21 lat), B’nei B’rith Girls (dla dziewcząt w wieku 14–19 lat) oraz B’nei B’rith Adults (dla osób w wieku 19–26 lat). Ponadto, w 1913 r. w ramach działań na rzecz zwalczania dyskryminacji i antysemityzmu, związek powołał Anti-Defamation League, której celem była ochrona praw i dobrego imienia Żydów na forum publicznym7.

Inicjatywa zakładania podobnych związków w Europie została rozpropagowana przez Moritza Ellingera. Pierwsza loża europejska powstała w Berlinie w 1882 r., natomiast najwcześniejsze bractwa na ziemiach polskich zostały założone na terenie zaboru pruskiego i austriackiego. W okresie międzywojennym loże istniały już niemal we wszystkich krajach Europy.

Wyjątkiem były trzy państwa: Włochy, Węgry i Belgia8.

Na wzór powstałego w 1889 r. w Bielsku Towarzystwa Humanitarnego B’nei B’rith „Austria” (od 1926 r. noszącego nazwę „Esra”), w 1892 r. utworzona została krakowska loża pn. Stowarzyszenie Humanitarne „Solidarność” B’nei B’rith. Stało się to m.in. dzięki staraniom adwokata i prezesa gminy żydowskiej Leona Horowitza oraz lekarza Ludwika Lustgartena, który został jej pierwszym prezydentem9.

Krakowska loża skupiła w swych szeregach żydowską elitę intelektualną.

W 1915r. bractwo liczyło 237 osób: adwokatów, lekarzy, bankierów, urzędników i kupców. W szeregach stowarzyszenia znajdowały się także osoby 5 Tamże, s. 73–79.

6 L. Chajn, Wolnomularstwo, s. 523.

7 Tamże, s. 521.

8 L. Chajn, Polskie Wolnomularstwo 1920–1938, Warszawa 1984, s. 520–521.

9 J. Stendig, Historja Żydowskiego Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidarność B’ne B’rith” w Krakowie z okazji czterdziestoletniego jubileuszu istnienia (od 7-go do 7-go grudnia 1932 r.), Biblioteka Jagiellońska, maszynopis, s.2.

34

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego…

należące do gminy, związane zarówno ze środowiskiem syjonistycznym, jak i socjalistycznym10.

Celem organizacji było uczynienie z Krakowa centrum życia kulturalnego Żydów, „z któregoby promieniowały we wszystkich kierunkach nici i węzły łączące inteligencję, literaturę i sztukę żydowską ze wszystkimi objawami piękna i prawdy w społeczeństwie”11.

W niemal 50-letniej historii krakowskiej loży wymienić można szereg osiągnięć. B’nei B’rith finansowo wspierało większość żydowskich stowarzyszeń dobroczynnych, działających na terenie miasta, a także wydatnie przyczyniło się do powstania nowych instytucji o charakterze gospodarczym, kulturalnym i naukowym. W 1899 r. loża udzieliła pomocy finansowej ofiarom antysemickich zamieszek, które miały miejsce w Jaśle, Brzesku, Nowym Sączu, Wiśniczu i Gorlicach. Przy współpracy Allianz Israelite w Wiedniu zorganizowano komitety pomocy dla Żydów emigrujących do Ameryki na przełomie XIX i XX w., a jako pomoc dla ofiar I wojny światowej powołany został Związek Towarzystw Opieki nad Sierotami Żydowskimi dla województwa krakowskiego. Ponadto, członkowie organizacji byli także zaangażowani w utworzenie Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie (1928 r.)12.

Na gruncie bibliotecznym, B’nei B’rith szczególnie wydatnie przyczyniło się do powstania w Krakowie pierwszej żydowskiej Biblioteki i Czytelni Publicznej „Esra” (1899r.), która była jednocześnie także jedną z pierwszych na ziemiach polskich.

W tym miejscu podkreślić należy znaczącą rolę jaką Związek B’nai B’rith odegrał w historii żydowskiego bibliotekarstwa publicznego na świecie. Wynikało to m.in. z założeń związku, który dążył do upowszechniania wiedzy oraz podniesienia ogólnego poziomu kulturalnego.

W Stanach Zjednoczonych pionierem na tym polu była loża nowojorska.

Tamtejsze stowarzyszenie było założycielem pierwszej żydowskiej biblioteki publicznej o nazwie Maimonides Library (pol. Biblioteka Majmonidesa).

Decyzja o jej utworzeniu zapadła w 1851 r. i jeszcze w tym samym roku 10 A. Żbikowski, Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869–1919, Warszawa 1994, s. 231–233.

11 J. Stendig, Historja Żydowskiego, s. 13.

12 Tamże, s. 3–8, 13.

35

Monika Biesaga

ukonstytuowała się rada złożona z delegatów nowojorskich lóż, zarówno rabinów, jak i świeckich przedstawicieli, którzy mieli zdecydować o profilu księgozbioru. Maimonides Library została otwarta przez Henry’ego Jonesa 25 stycznia 1852r. Mieściła się w budynku stowarzyszenia przy Orchard Street 56 w Nowym Jorku. Miała być nie tylko magazynem książek, ale także forum wymiany myśli. Organizowano w niej publiczne wykłady, kursy, wydarzenia artystyczne i jubileusze, które miały przygotować słuchaczy do pełniejszego i świadomego uczestnictwa w życiu publicznym13. Z nowojorskiej biblioteki korzystać mogli wszyscy, nawet osoby, które nie były pochodzenia żydowskiego. W 1885 r. liczba zarejestrowanych czytelników wynosiła ok. 4,5 tysiąca. Ze względu na problemy finansowe, biblioteka została ostatecznie zamknięta w lutym 1906 r. Nie powiodły się ani próby włączenia jej księgozbioru do zbiorów New York Public Library w 1905 r., ani zebrania odpowiedniej kwoty wśród członków B’nai B’rith na jej utrzymanie. Księgozbiór został rozproszony i zlicytowany14. Niemniej idea zakładania żydowskich bibliotek publicznych znalazła uznanie także wśród innych lóż amerykańskich, a ich rozwój z kolei przyczynił się w znacznym stopniu do rozwoju żydowskiego bibliotekarstwa publicznego w Ameryce15.

Na terenie Palestyny żydowskie biblioteki publiczne zaczęły powstawać pod koniec XIX w., a ich rozwój przebiegał dwutorowo. Z jednej strony tworzono biblioteki przeznaczone głównie dla imigrantów, którzy potrzebowali podstawowej literatury mającej im pomóc w przetrwaniu w nowym kraju i nowych warunkach, a także podręczników i poradników np. na temat uprawy roli. Obok nich powstawały instytucje, których celem było gromadzenie dorobku kulturalnego Żydów, z przeznaczeniem do rozwoju studiów żydowskich. Ten drugi nurt wspierał Związek B’nai B’rith.

Pierwsza loża w Palestynie została założona w 1888 r. Trzy lata później otwarto dwie biblioteki publiczne: w Jaffie i Safed. W 1892 r., w 400. rocznicę ekspulsji Żydów z Hiszpanii, uroczyście otwarto bibliotekę w Jerozolimie, 13 C. Wilhelm, The independent orders of B’nai B’rith and True Sisters: pioneers of a new Jewish identity, 1843–1914, Detroit 2011, s. 118–119.

14 R. Singerman, Book Weeping for Someone to Visit and Admire Them: Jewish Library Culture in the United States, 1850–1910, „Studies in Bibliography and Booklore”, 20:1998, s. 100–102.

15 C. Wilhelm, The independent orders, s. 124.

36

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego…

której nadano imię Abrabanel. Po kilkunastu latach księgozbiór tej biblioteki wszedł w skład księgozbioru Uniwersytetu Hebrajskiego. Obecnie biblioteka ta posiada status biblioteki narodowej Izraela16.

W historii księgozbioru krakowskiej biblioteki B’nei B’rith można wyróżnić 3 okresy: 1. Pierwszy księgozbiór (1892–1899) 2. Drugi księgozbiór (1899–1938) 3. Powojenne losy księgozbioru (od 1945) Początki księgozbioru bibliotecznego sięgają czasu założenia samego stowarzyszenia, czyli w 1892 r. Pierwsza biblioteka krakowskiej loży znajdowała się prawdopodobnie w lokalu stowarzyszenia, a korzystać z niej mogli członkowie bractwa.

Kiedy w 1899 r. otworzona została żydowska biblioteka publiczna „Esra” w Krakowie, loża B’nei B’rith, jako jedna z instytucji założycielskich, przekazała na rzecz nowej placówki całość swego księgozbioru, a w późniejszych latach wspierała ją także subwencjami pieniężnymi na dalszy rozwój17. Ponadto członkowie B’nei B’rith weszli do zarządu Wydziału Towarzystwa Biblioteki i Czytelni „Esra”, utworzonego w tym samym roku dla wspierania tej instytucji18. Wsparciem owej idei krakowska B’nei B’rith szczyciła się przez lata. Wspomnienie o tym znalazło się także w publikacji wydanej z okazji 40-lecia istnienia B’nei B’rith w Krakowie, gdzie czytamy: „Nadto dopomogła Solidarność do założenia i do rozwoju bibljoteki Tow. „EZRA” w Krakowie przez darowanie jej swojej własnej biblioteki za inicjatywą błogosławionej pamięci Ex Prezesa Doktora Leona Fischlowitza”19. Nie wiadomo, ile dokładnie publikacji wówczas przekazano, ale książki te stały się pierwszymi egzemplarzami, które weszły w skład nowo utworzonego

16 D. Schidorsky, The Emergence of Jewish Public Libraries in Nineteenth–Century Palestine, „Libri”, vol. 32, 1982, s. 2, 16–17.

17 Por. Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej AN), Protokoły z posiedzeń „Solidarności”, t. 6, k. 237–238; t. 8, k. 59, 186, 211.

18 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Biblioteki i Czytelni Publicznej „Esra” w Krakowie za czas od 25. października 1899 do 25. grudnia 1900, Kraków 1900, s. 3.

19 J. Stendig, Historja, s. 8.

37

Monika Biesaga

księgozbioru biblioteki publicznej20. Dziś możemy je rozpoznać po ekslibrisach: „Z biblioteki stow. »Solidarność« w Krakowie”, które umieszczono w przekazanych książkach na łamach kilku egzemplarzy (obecnie przechowywanych w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, oddział w Starej Synagodze oraz w bibliotece Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie) [patrz: fot. 1].

Warto tu dodać, iż krakowska loża przez cały okres swojego istnienia dbała o tę instytucję i kiedy biblioteka została zamknięta, to właśnie B’nei B’rith doprowadziło do jej ponownej reaktywacji w listopadzie 1938 r. Uroczystego otwarcia nowego lokalu biblioteki przy ulicy Gertrudy 9 (a więc obok siedziby B’nei Brith, znajdującej się przy tej samej ulicy pod numerem 7), dokonał dr Szymon Feldblum, działający w zastępstwie prezesa loży dra Henryka Silbersteina. Biblioteka otrzymała wówczas także nowe imię Ozjasza Thona, który był jednym z jej założycieli, a także członkiem i eksprezydentem krakowskiej loży21.

W związku z przekazaniem całości księgozbioru B’nei B’rith bibliotece „Esra” w 1899 r., prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku podjęto ponowne starania o utworzenie księgozbioru B’nei B’rith. Publikacje, które weszły w skład tej drugiej kolekcji, zostały spisane w katalogu, prawdopodobnie w 1938 r. (gdyż jest to data najmłodszego egzemplarza, który pojawił się w katalogu, a także jest to data kasacji lóż B’nei B’rith w Polsce).

Na terenie Krakowa zachowały się 2 katalogi książek: jeden znajduje się obecnie w Oddziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej22, drugi w Archiwum Narodowym w Krakowie, w aktach Stowarzyszenia B’nei B’rith23. Egzemplarze, które weszły w skład tej kolekcji, zostały oznaczone na stronie 20 W pierwszym sprawozdaniu Wydziału Towarzystwa Biblioteki i Czytelni Publicznej „Esra” w Krakowie z 1900 r., liczba publikacji w tym księgozbiorze wynosiła ok. 1,7 tys. tomów. Nie wszystkie książki pochodziły jednak z daru B’nei B’rith. W skład podanej liczby tomów wszedł także m.in. księgozbiór Stowarzyszenia „Sfas Emes” oraz zbiory prywatne dr. Leona Horowitza i prof. dr. Józefa Rosenblatta. Patrz: Sprawozdanie Wydziału, s. 4–5.

21 Żałobne manifestacje w drugą rocznicę bł. p. Ozjasza Thona, „Nowy Dziennik”, 21.11.1938, s. 11.

22 Katalog książek „B’nei B’rith” – „Solidarność”, Biblioteka Jagiellońska, sygn. 285/81.

23 Katalog książek „B’nei B’rith” – „Solidarność”, AN, sygn. BB 322.

38

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego…

tytułowej pieczątką: „Bibljoteka Stowarzyszenia „Solidarność” B’nei B’rith w Krakowie” [patrz: fot. 2].

Oba zachowane egzemplarze katalogu zostały sporządzone przez tę samą osobę w formie maszynopisów (liczących 24 strony każdy). Można przypuszczać, że ich autorem, był pełniący funkcję bibliotekarza w 1937 r. dr Henryk Apte, z zawodu adwokat24.

Pierwotny spis księgozbioru B’nei B’rith, zawierający informację o tytule i autorze książek, został uzupełniony ręcznymi dopiskami o miejscu i dacie ich wydania. Wykazy książek są niemal identyczne, różnią się jedynie kilkoma tytułami. W sumie w obu „źródłach” znajduje się 730 tytułów w 6 językach.

Ok. 2/3 kolekcji księgozbioru B’nei B’rith stanowiły publikacje w języku niemieckim (501 egz.). Pozostałe egzemplarze to książki i czasopisma w języku polskim (210 egz.) oraz pojedyncze egzemplarze w językach: hebrajskim (8 egz.), angielskim (6 egz.), francuskim (4 egz.) oraz po łacinie (1 egz.). Szczegółowe dane zasięgu językowego księgozbioru prezentuje poniższy wykres.

Wykres 1. Zasięg językowy księgozbioru Biblioteki Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidarność” B’nei B’rith w Krakowie. Opracowanie własne.

24 Książka adresowa członków Związku Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych „B’nei B’rith” w Rzeczypospolitej Polskiej w Krakowie 1937, oprac. Artur Górowski, Kraków [1937], s. 48–49.

39

Monika Biesaga

W latach 30-tych XX w. szczególny nacisk położono na powiększenie księgozbioru B’nei B’rith o dzieła z zakresu sztuki żydowskiej. W przywoływanej już publikacji z okazji 40lecia B’nei B’rith, czytamy: „(…) rozszerzenie i znaczne pomnożenie Bibljoteki Solidarność z planem skupienia przede wszystkiem w tej bibljotece wszystkich dzieł z dziedziny sztuki żydowskiej, aby z bibljoteki Solidarności stworzyć centrum materjałów, z któregoby mogli i mieli prawo czerpać wszyscy pracujący w tej dziedzinie i poświęcający się studiom w tym kierunku”25.

Większość tzw. drugiej kolekcji bibliotecznej to publikacje zwarte, czyli książki i broszury. W katalogu znalazło się jedynie 6 tytułów czasopism: 3 w języku polskim: („Nowy Dziennik”, „Miesięcznik żydowski”, „Przegląd Tygodniowy”) i 3 w języku niemieckim: („Menorah: jüdisches Familienblatt für Wissenschaft, Kunst und Literatur”, „Mitteilungen der Gesellschaft zur Erforschung Jüdischer Kunstdenkmäler”, „Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums”). Są to również wydane na początku XX w. Jedynie kilkanaście egzemplarzy książek ma daty XIX-wieczne.

W kolekcji nie ma starych druków ani inkunabułów.

W księgozbiorze B’nei B’rith skolekcjonowano dzieła najsłynniejszych pisarzy żydowskich, w większości w niemieckich przekładach, m.in. klasyków literatury jidysz, czyli Szaloma Alejchema (właśc. Salomona Rabinowicza), Icchoka Lejby Pereca i Mendele Mojcher Sforima (właśc. Szolema Abramowicza). Obok nich znajdujemy dzieła pisarzy nieżydowskich, np. Giovanni’ego Boccaccia, Lwa Tołstoja, czy Thomasa Manna.

W zbiorze wyróżnić możemy także publikacje związane z historią Żydów na świecie i na ziemiach polskich, gminy krakowskiej i samego miasta Krakowa, m.in. Geschichte der Juden von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, Historja Żydów w Polsce, Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa, Życie gospodarcze w okręgu Krakowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej, oraz dzieła filozoficzne i publikacje poświęcone tematom gospodarczym i społecznym.

Na liście znalazły się również utwory autorstwa wybitnych członków B’nei B’rith, m.in. Majera Bałabana, Ozjasza Thona, czy Mojżesza Schorra, księgi jubileuszowe i wydawnictwa okolicznościowe B’nei B’rith.

25 J. Stendig, Historja Żydowskiego, s. 14.

40

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego…

Początkowo B’nei B’rith była przeciwnikiem idei syjonizmu, ale stopniowo to nastawienie ulegało zmianie. W 1920 r. Solidarność uznała, że poparcie dla Keren Hajesod (Fundusz Odbudowy Palestyny) stanowi obowiązek wszystkich jej członków26. To zainteresowanie i poparcie dla idei syjonistycznych znajduje odzwierciedlenie w księgozbiorze. W spisie znajdujemy 3 sztandarowe publikacje: Rzym i Jerozolima Mojżesza Hessa, Autoemancypacja Leona Pinskera i Państwo żydowskie Teodora Herzla (wszystkie w języku niemieckim) oraz publikacje poświęcone historii tej idei, np. Zarys historji syjonizmu i Historię syjonizmu Izaaka Grünbauma, czy Historję syjonizmu Isachara Madfesa. Obok nich znalazły się także m.in. dzieła Achada ha-Ama (właść. Aszera Ginsberga) i Maxa Nordaua, czołowych filozofów ruchu syjonistycznego. Do tego należy dołączyć kilka tytułów dotyczących samej Palestyny, m.in. Palestyna jako kraj żydowskiego osiedlenia, Palestyna na widowni, Palästina als Judenland, Palästinensische Kulturbilder, czy Antologja najmłodszej poezji palestyńskiej.

Na niektórych egzemplarzach, mieszczących się obecnie w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, znajdują się także pieczątki „Związku Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych B’nei B’rith w Rzeczypospolitej w Krakowie” [patrz: fot. 3]. Wiąże się to z utworzeniem w połowie lat 20 XX w. dystryktu polskiego, z siedzibą w Krakowie.

Do 1924 r. loże znajdujące się na terenie zaboru austriackiego podlegały Wielkiej Loży Wiedeńskiej. Dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, z inicjatywy ówczesnego prezydenta krakowskiej loży Ozjasza Thona, rozpoczęto starania o utworzeniem dystryktu polskiego27. Na mocy listu fundacyjnego z 16 lipca 1923 r. utworzona została Wielka Loża XIII Dystryktu – Związek Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych B’nei B’rith w Rzeczypospolitej Polskiej, na którego czele stanął Leon Ader. Jej instalacja w Krakowie nastąpiła na początku 1924 r.28 W latach 30 XX w. uwidoczniły się w Polsce nastroje antyżydowskie i antymasońskie. W konsekwencji 22 listopada 1938 r. prezydent 26 A. Kargol, Historia krakowskiej loży B’nei B’rith (1892–1938), „Midrasz”, 2003, nr 1 (69), s. 36.

27 L. Chajn, Wolnomularstwo, s. 523.

28 Tamże, s. 526.

41

Monika Biesaga

Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki wydał dekret o rozwiązaniu zrzeszeń wolnomularskich. Mimo wielu starań członków bractwa B’nei B’rith, którzy starali się dowieść, że ich związek nie ma powiązań z masonerią, wszystkie polskie loże zostały wówczas zlikwidowane29. Protokoły z likwidacji krakowskiego stowarzyszenia noszą datę 29 listopada 1938 r., a więc tydzień po wydaniu dekretu30. Archiwum Stowarzyszenia zostało zabezpieczone i przetrwało II wojnę światową. Akta B’nei B’rith obecnie znajdują się w Archiwum Narodowym w Krakowie31.

Po wybuchu wojny w 1939 r., księgozbiór biblioteki B’nei B’rith został skonfiskowany przez Niemców i w stanie zdekompletowanym w 1940 r. przewieziony do nowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej, przemianowanej na Staatsbibliothek Krakau32. Druki w językach żydowskich weszły w skład utworzonego w maju 1941 r. Oddziału Orientalistycznego, na którego czele stanął prof. Tadeusz Kowalski33. Po wojnie, ta część książek, która pozostała w Bibliotece Jagiellońskiej, została skatalogowana i włączona do zbiorów bibliotecznych34. Pojedyncze egzemplarze znaleźć można także w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, zmagazynowanych w Starej Synagodze35. Nie są to jednak wszystkie książki, które wchodziły przed wojną w skład księgozbioru B’nei B’rith. Pozostałe egzemplarze mogły ulec zniszczeniu, bądź są rozproszone po innych bibliotekach w Polsce i zagranicą lub znajdują się w kolekcjach prywatnych.

29 N. Wójtowicz, Żydowski Niezależny Zakon „Synów Przymierza» (B›nei B›rith) podczas kampanii antymasońskiej 1938 roku, „Almanach Historyczny”, t. 9, 2007, s. 143–158.

30 A. Kargol, Historia krakowskiej, s. 38.

31 Zespół akt w latach 90. XX w. opracowała Bogusława Czajecka. Patrz: B. Czajecka, Archiwum Związku Stowarzyszeń Humanitarnych B’nei B’rith w Krakowie 1892–1938: zarys dziejów Związku, historia zespołu i nwentarz, Kraków 1994, s. 20–21.

32 P. Lechowski, Biblioteki Krakowa w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945, Kraków 1999, s. 57.

33 E. Kuntze, Dzieje Biblioteki Jagiellońskiej pod okupacją niemiecką w okresie od 1 września 1939 do 18 stycznia 1945 r., „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, R. XXV: 1975, s. 29.

34 Ustalone na podstawie kwerendy przeprowadzonej w księgozbiorze Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.

35 Ustalone na podstawie kwerendy przeprowadzonej w księgozbiorze Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, oddział w Starej Synagodze.

42

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego…

Natomiast organizacja B’nai B’rith istnieje do dnia dzisiejszego, a jej główna siedziba mieści się w Waszyngtonie. W Polsce reaktywacja związku nastąpiła 9 września 2007 r., a jej obecna nazwa brzmi: B’nai B’rith – Loża Polin. Do celów organizacji należy m.in. podejmowanie działań na rzecz rozwoju społeczności żydowskich, obrona praw człowieka, głoszenie idei tolerancji, walka z antysemityzmem, rasizmem i innymi rodzajami ksenofobii, pomoc ofiarom prześladowań, wspieranie pokojowego współistnienia, kultury i nauki36.

Fot. 1

36 W. Zyss, B’nai B’rith w Polsce, http://www.jewish.org.pl/index.php/sposecznopydowskaw-polsce-mainmenu-59/625-bnai-brith-w-polsce.html (dostęp: 17. 03. 2014).

43

Monika Biesaga

Fot. 2

Fot. 3

44

Agata Zapasa Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

„Każde miasto ma swojego szaleńca…” – „odmieńcy” w księgach pamięci księgi pamięci, sztetl, szaleństwo, jidysz W każdej społeczności znajdzie się ktoś, kto odstaje od reszty. Biedacy, chromi, szaleńcy byli barwną, choć często też uciążliwą częścią żydowskiego folkloru. M. Foucault mówił o tym, że warto zwracać szczególną uwagę na to, co jest odrzucane i wykluczane przez społeczeństwa. Dopiero pokazanie obu stron – zarówno zasłużonych mieszkańców jak i tych żyjących na uboczu daje pełny obraz życia sztetla. Poniższa egzemplifikacja ukazuje różne aspekty zjawiska tak zwanych szaleńców, odmieńców w przedwojennych żydowskich miastach i miasteczkach.

Materiał źródłowy do badań stanowią księgi pamięci wydane po II wojnie światowej przez osoby prywatne, ziomkostwa oraz inne instytucje.

Są to publikacje poświęcone zniszczonym społecznościom żydowskim głównie w Europie Środkowo-Wschodniej. Znajdujące się tam wspomnienia i relacje to niezwykłe źródło do badań nad kulturą i historią unicestwionych gmin żydowskich.

Problem odmieńców w sztetlu zauważyła już R. Parciak, autorka publikacji The Others in Yizker Books. Dokonała ona ogólnej analizy zjawiska występowania w księgach pamięci osób określonych jako „the others”.

Przede wszystkim skupiła się na tych, którzy zostali uznani przez społeczność za „innych”, a nawet za szalonych, ze względu na swoją ułomność fizyczną, odpychający wygląd czy niechlubne zajęcie. Poniższy artykuł

Agata Zapasa

przedstawia analizę opartą na przykładach osób nazwanych przez społeczność mianem meszugoim, czyli „szaleńcy”. Badania przeprowadzone zostały nad księgami pamięci z terenu II Rzeczpospolitej. Wybrane teksty prezentują różnorodne przypadki szaleństwa, jak również stosunek mieszkańców do tych postaci. Niniejszy artykuł stanowi zarys wieloaspektowego zjawiska i jest początkiem dalszych badań nad tym problemem.

• Szaleństwo od wieków fascynuje artystów i jest chętnie wykorzystywanym motywem w malarstwie oraz literaturze. Głupcy, kalecy czy żebracy w sztetlach to nieodłączny element barwnego żydowskiego folkloru. Jednak, pomimo że obecność w gminach osób postrzeganych jako „odmieńcy” była powszechna, problem ten dotychczas nie został opracowany. Jak słusznie zauważył M. Foucault, warto zwrócić szczególną uwagę właśnie na to, jakie zachowania zostały odrzucone i wykluczone przez społeczeństwo1. Dopiero pokazanie zarówno bogatych i biednych, uczonych i głupców, daje pełny obraz życia sztetla i jego mieszkańców.

Doskonałym źródłem do badań nad tym zagadnieniem są księgi pamięci. Stanowią one zbiory różnych form literackich, takich jak wspomnienia, listy, pamiętniki oraz wiersze skupiające się wokół życia społeczności żydowskich na terenach Europy Środkowo-Wschodniej. Są świadectwem o nieistniejących już gminach, zniszczonych w czasie II wojny światowej oraz upamiętnieniem ich tragicznie zmarłych mieszkańców. Pisane były przeważnie w języku jidysz i hebrajskim, zarówno przez zawodowych historyków, jak i zwykłych ludzi, którym udało się przeżyć koszmar Zagłady.

Wydawaniem ich zajmowały się ziomkostwa, osoby prywatne oraz inne instytucje na całym świecie, choć zdecydowana większość została wydana w Izraelu, Stanach Zjednoczonych oraz Argentynie. W antologii Tam był kiedyś mój dom... Księgi Pamięci gmin żydowskich, autorzy podają, że do 2008 roku wydano 540 ksiąg pamięci odnoszących się do miejscowości

1 M. Foucault, Szaleństwo i społeczeństwo, [w:] Filozofia, historia, polityka, Warszawa-Wrocław, 2000, s. 79.

46

„Każde miasto ma swojego szaleńca…”

z terenu II Rzeczpospolitej2. Przeważnie znajdują się tam dzieje miasteczka, opis życia religijnego, kulturalnego i politycznego, wspomnienia i relacje z Zagłady oraz informacje o emigracji i dalszych losach ocalałych mieszkańców. Księgi pamięci stanowią niezwykłe, choć również bardzo kłopotliwe źródło do badań nad historią i kulturą dawnych sztetli i gmin żydowskich.

W wielu tekstach, zwłaszcza tych pisanych jeszcze w czasie wojny lub tuż po niej, można zaobserwować duży ładunek emocjonalny i brak obiektywizmu. Abraham Wein, analizując księgi pamięci jako źródło historyczne, zaznacza, że tęsknota i nostalgia za minionym czasem, często latami dzieciństwa i młodości. wpływały na autorów, którzy koloryzowali pewne wydarzenia czy osoby, by były bliższe opisom tradycyjnego żydowskiego życia3. Podkreśla jednak, że takie tendencje, pomyłki czy niedoskonałości edytorskie nie dyskwalifikują ich jako cennego źródła. Wręcz przeciwnie, zawarte w księgach informacje lepiej niż jakakolwiek inna publikacja na ten temat, oddają specyfikę i charakter życia Żydów we Wschodniej Europie4.

Podejmując temat „odmieńców”, a w szczególności „szaleńców” w sztetlu przede wszystkim należy wyjaśnić, jak rozumieć termin „szaleństwo”.

Zanim nastąpił rozwój psychiatrii jako dyscypliny naukowej, wyróżniającej kryteria diagnostyczne konkretnych zaburzeń psychicznych, obłąkanymi często nazywano jednostki odbiegające w jakikolwiek sposób od norm oraz schematów kulturowych i społecznych. Trzeba jednak pamiętać, że Europa była bardzo zróżnicowana i w różnych kulturach uznawane normy, schematy oraz praktyki były nieco odmienne. Każda społeczność z biegiem czasu wypracowywała własne wyobrażenie szaleństwa zgodnie z przyjętymi przez nią wartościami. Jednak, jak pisze Aleksandra Szczęsna, badaczka zagadnienia szaleństwa w ujęciu kulturoznawczym, nawet w obrębie jednej grupy trudno o jednoznaczność terminów ‘normalności’ i ‘choroby’. Zatem definiowanie jednostek jako zaburzonych bądź zdrowych psychicznie

2 M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński (red.), Tam był kiedyś mój dom...

Księgi Pamięci gmin żydowskich, Lublin 2009, s. 15.

3 A. Wein, „Memorial Books” as a Source for Research into the History of Jewish Communities in Europe, [w:] red. R. Horowitz, Memorial Books of Eastern European Jewry, 2011, s. 94.

4 Tamże, s. 97, tłum. własne.

47

Agata Zapasa

w dużej mierze uzależnione jest od czynników kulturowych5. Autorka zauważa ponadto: Kultura więc nie tylko współtworzy obraz choroby i społeczne role chorujących, ale samą chorobę uznać możemy jednocześnie za obraz kultury, w której się pojawia. Dlatego, ujmując chorobę w kategoriach marginesu kulturowej rzeczywistości, pomijamy to, co w chorobie jako zjawisku społecznym jest pozytywne i realne. Warto przy tym podkreślić, że szaleństwo nie jest jedynie ‘brakiem’, ‘zniesieniem funkcji’, ale procesem adaptacji do zewnętrznych i wewnętrznych warunków, który, mimo że z perspektywy obserwatora jawi się jako irracjonalny, może mieć głęboki sens6.

Odstępstwa od norm społecznych mogą mieć różny charakter. Amerykański socjolog, E. Goffman wyróżnia trzy główne kategorie: po pierwsze, brzydotę cielesną, z którą wiązały się wszelkie deformacje fizyczne; po drugie, wady charakteru, zaburzenia psychiczne, niepokojące, nietypowe zachowania; po trzecie, grupowe piętna rasy, narodowości i wyznania7. Potwierdza się to także w sferze religijnej. Odsunięcie jednostki od pewnych funkcji w społeczności, ze względu na ułomności fizyczne, znajdziemy już w Księdze Kapłańskiej (Kpł 21, 17‒23): „Ktokolwiek z potomków twoich według ich przyszłych pokoleń będzie miał jakąś skazę, nie będzie mógł się zbliżyć, aby ofiarować pokarm swego Boga. Żaden człowiek, który ma skazę, nie może się zbliżać – ani niewidomy, ani chromy, ani mający zniekształconą twarz, ani kaleka, ani ten, który ma złamaną nogę albo rękę, ani garbaty, ani niedorozwinięty, ani ten, kto ma bielmo na oku, ani chory na świerzb, ani okryty liszajami, ani ten, kto ma zgniecione jądra. Żaden z potomków kapłana Aarona, mający jakąś skazę, nie będzie się zbliżał, aby złożyć spalaną ofiarę Panu. On ma skazę – nie będzie się zbliżał, aby ofiarować pokarm swego Boga (...) nie będzie podchodził do zasłony i nie będzie się zbliżał do ołtarza, bo ma skazę”8.

5 A. Szczęsna, Co się stało z Homo Demens. Rzecz o kulturach choroby i kulturach szaleństwa, [w:] red. P. Prus, A. Stelmaszczyk, Wokół rozumienia szaleństwa, 2012.

6 Tamże, s. 33‒34.

7 E. Goffman, Piętno: rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk 2005, s. 34.

8 Biblia Tysiąclecia, Księga Kapłańska rozdz. 21, 17‒23.

48

„Każde miasto ma swojego szaleńca…”

Tam, gdzie pojawiają się ustalone zasady i normy, zawsze znajdzie się jednostka, która się im nie podporządkuje. W wielu księgach pamięci wspomnienia o takich osobach zaczyna się słowami „każde miasto ma swoich szaleńców…” lub „nie było żydowskiego miasteczka, które nie miałoby swojego szaleńca”. Obłąkani, kalecy czy żebracy żyjący na uboczu zazwyczaj byli przez Żydów określani mianem meszugener, czyli szalony. Słowo to przeszło do języka jidysz z hebrajskiego. Spotkać można również inne określenia, takie jak: „pokręcony” cedrejtene, „nienormalny” umnormal, „ograniczony w rozumie” sechel-opgesztanen, „pokarany na głowę” ojfn-kop-gesztroft, a nawet „niedopieczony” niszt-derbakener. Często też używano po prostu wyrażenia „głupek” nar. Temat ten poruszyła również izraelska badaczka Rywka Parciak w swoim artykule zatytułowanym The ‘Others’ in Yizker Books. Zauważyła, że określenia meszugoim używano nie tylko w stosunku do osób chorych psychicznie, ale także do tych, którzy w jakikolwiek sposób odbiegali od normy 9. Najliczniejszą grupę wśród nich stanowili ludzie niepełnosprawni, a więc dotknięci ułomnością fizyczną, a nie psychiczną: niewidomi, głusi, niemi, a nawet utykający. Zdarzało się, że postrzegano ich jako obłąkanych ze względu na wygląd, na przykład wyjątkową brzydotę, ale też drobne deformacje. Wykonywany zawód również mógł decydować o zaliczeniu tych osób do tzw. odmieńców. Byli to ludzie zajmujący się noszeniem wody, wyrzucaniem nieczystości, tragarze, woźnice. Ponadto szaleństwo kojarzono ze śmiercią, a więc z zawodami mającymi ciągły kontakt ze zmarłymi (grabarz, osoba nosząca trumny) oraz z krwią (pomocnik rzeźnika). Z drugiej jednak strony, ponieważ były to zajęcia proste i niewymagające żadnych specjalnych umiejętności, powierzano je właśnie miejscowym głupcom. Warto zwrócić uwagę, że wśród szaleńców zdarzali się także ci, którzy poświęcili swoją młodość na studiowaniu świętych ksiąg. Mówiono o nich, że postradali rozum w wyniku zbyt długiej nauki.

Do poniższych badań zostały wykorzystane księgi pamięci z miasteczek położonych na terenach należących do II Rzeczpospolitej, dostępne w internetowej bazie nowojorskiej biblioteki publicznej10. Wybrane przy9 R. Parciak, The ‘Others’ in Yizker Books, [w:] red. R. Horowitz, Memorial Books of Eastern European Jewry, 2011, s. 224.

10 http://yizkor.nypl.org/ (dostęp: 29.04.2014).

49

Agata Zapasa

kłady doskonale obrazują zagadnienie odmieńców w sztetlach. Znalazły się tu jedynie osoby, które zostały przez autorów wprost określone jako meszugoim przede wszystkim ze względu na zachowanie, a nie wygląd czy fizyczne ułomności. Wykorzystane teksty pochodzą z ksiąg takich miejscowości jak: Będzin, Gąbin, Goworowo, Horodenka, Łask, Łomża, Olkusz, Ostrołęka, Ostrowiec Świętokrzyski, Ostrów Mazowiecka, Puławy, Różan, Szydłowiec i Tyśmienica. Prezentują one niezwykle barwną galerię 30 postaci (23 mężczyzn i 7 kobiet). Po porównaniu ich historii można zauważyć między nimi pewne podobieństwa zarówno w wyglądzie, charakterze jak i sposobie postrzegania ich przez resztę mieszkańców.

Biorąc pod uwagę wygląd, można stwierdzić, że typowe dla miejskich szaleńców były potargane, pozlepiane włosy, skołtuniona broda, zaczerwienione oczy, porwane i brudne ubranie, a nawet brak butów. Hake, pomyleniec z Szydłowca, nawet gdy dostawał od mieszkańców dobre, czyste ubranie, wolał je od razu porwać, gdyż uważał, że takie lepiej do niego pasuje11.

Również Notele Kapelusznik z Tyśmienicy, mimo wysiłków jego braci, którzy zmuszali go od czasu do czasu do kąpieli, wciąż chodził brudny12. Niektóre opisy wyglądu są nieco bardziej szczegółowe. Na przykład w księdze Gąbina została przedstawiona Obłąkana Ruchla, osoba wyjątkowo brzydka, o długich rękach, dużych stopach i „głupich i chorych oczach”13. Nie zawsze było jednak tak, że szaleńcy mieli odrzucający wygląd. W Ostrowcu Świętokrzyskim mieszkał Piękny Icchok, który, zanim postradał zmysły, był znanym w miasteczku tragarzem o muskularnej sylwetce, barczystych plecach i godnej podziwu sile14.

W wielu przypadkach pochodzenie odmieńców pozostawało nieznane. W księdze pamięci Olkusza znajduje się taki opis: „Nikt nie wiedział skąd [Szalony Jakow] pochodził. Nikt się nim także nie interesował: wraz 11 J . Meierfeld, Etlikhe tipn, [w:] Szidlowcer isker-buch, red. B. Kagan, Nowy Jork 1974, s. 101, tłum. własne.

12 S. Blond, Yiddishe tipn fun Tysmenic [w:] Tysmenic; a macejwe ojf di churwes fun a farnicheter jidyszer kehile, red. S. Blond, Tel Awiw 1974., s. 76, tłum. własne.

13 M. Rotberg, Tipn un geshtaltn fun yiddishe Gombin [w:] Gombin: dos lebn un umkum fun a jidysz sztetl in Pojln, red. J. Ziklin, Nowy Jork 1969, s. 194, tłum. własne.

14 M. Blankman, Ostrowcer meshugaim [w:] Sefer Ostrowce: le-zikaron ule-’edut, red. G. Silberberg, M. S. Geshuri, Tel Awiw 1971, s. 210, tłum. własne.

50

„Każde miasto ma swojego szaleńca…”

ze wschodem słońca pojawiał się na ulicy, zaś z nadejściem mroku nocy znikał nie wiadomo gdzie”15. Nie wiedziano również, dokąd odchodzili i co się z nimi działo, gdy znikali ze sztetla. Często wędrowali oni po prostu z miasta do miasta. Podkreślano jednak, którzy szaleńcy byli miejscowi – czyli urodzili się i żyli w opisywanym mieście, a którzy przybyli tam nie wiadomo skąd lub pojawiali się tylko od czasu do czasu. Niekiedy podejrzewano, że pomyleniec nieznanego pochodzenia może być lamed-wownikiem, czyli jednym z 36 Sprawiedliwych. Zgodnie z legendą nikt nie wie kim są, skąd przychodzą i dokąd odejdą, gdyby ktoś zaczął się domyślać ich prawdziwej natury. Było tak między innymi w przypadku Mojsze „biją szyby” z Horodenki16.

Kolejną pojawiającą się w tekstach cechą odmieńców było przejawianie niezwykłych zdolności. Za przykład może posłużyć Mordechaj Mendel z Ostrowi Mazowieckiej, który był genialnym matematykiem i potrafił podać dowolnie wskazaną datę zarówno w kalendarzu żydowskim, jak i gregoriańskim17. W tym samym mieście mieszkał także Szalony Icie obdarzony nadzwyczajną pamięcią: pamiętał on imiona wszystkich mieszkańców miasteczka, nawet tych już nieżyjących18. Taki dar posiadał również Szlojme Akiwa z Goworowa. Pamiętał historie nawet z wczesnego dzieciństwa oraz imiona wszystkich napotkanych osób. Miał też doskonałą pamięć muzyczną, bez wysiłku mógł zanucić każdą melodię jaką kiedykolwiek usłyszał19.

Natomiast Szmuli z Łomży potrafił wyrecytować na wyrywki całe fragmenty Tory, mimo że na co dzień wymowa niektórych głosek sprawiała mu niemałe problemy i musiał kilkakrotnie powtórzyć jedno słowo. Gdy recytował święte pisma robił to bezbłędnie, uwzględniając wszelkie zawiłości

15 L. B., Dershlogene un baawlte [w:] Olkusz; sefer zikaron le-kehila sze-huchehada ba-shoa, red. Z. Yashiv, Tel Awiw 1971/2, s. 252, tłum. własne.

16 A. Granakh, Akht kapitlen fun Horodenke [w:] Sefer Horodenka, red. S. Meltzer, Tel Awiw 1963, s. 147, tłum. własne.

17 T. Makawer, Kluge meshugaim in shtetl [w:] Sefer ha-zikaron le-kehilat Ostrow-Mazowieck, red. A. Margalit, Tel Awiw 1960, s. 372, tłum. własne.

18 Tamże, s. 371.

19 A. B. Shushni, Shomo Akiwa, der shtot-nar [w:] Goworowo; sefer zikaron, red. A. Burstin, D. Kossovsky, Tel Awiw 1966, s. 376‒377, tłum. własne.

51

Agata Zapasa

gramatyczne20. Niektórzy z obłąkanych posiadali imponującą wiedzę talmudyczną, ponieważ zanim oszaleli studiowali Torę i święte pisma. Tekst o Szmuleczku z Ostrołęki rozpoczyna się słowami: „był on niegdyś wielkim uczonym, lecz zboczył z tej drogi”21.

Nie istniały uniwersalne sposoby radzenia sobie z pomyleńcami. Z księgi pamięci Łaska dowiadujemy się, że były właściwie dwa wyjścia: albo rodzina sama musiała poradzić sobie z kłopotliwym krewnym, albo wyrzucano ich na ulice, gdzie włóczyli się od rana do nocy22. Nie było żadnej specjalnej instytucji, której zadaniem byłaby opieka nad takimi osobami. Czasem trafiali na kilka nocy do przytułków dla biednych. W miesiącach letnich nikogo specjalnie nie interesowało, gdzie spędzają noce, dopiero gdy nadchodziły mrozy i obawiano się by nie zamarzli, oferowano nocleg w domu. Radzili więc sobie sami, tak jak potrafili. Najczęściej nocowali w domach nauki, izbach kahalnych i sztiblach. W Tyśmienicy Maks nazywany Obłąkanym Turkiem spał na schodach łaźni23, a Szalony Lejbusz z Puław wraz z żoną mieszkali pod babińcem nowej synagogi24. W Gąbinie Szalony Josl zwykł spać na noszach do odnoszenia zmarłych na cmentarz. Wzbudzał tym zgorszenie wśród mieszkańców, ale jak wierzono – dzięki temu duchy i zjawy przychodzące nocą do synagogi litowały się nad nim i nie niepokoiły go25.

Niektórymi, jak Berelkiem z Ostrołęki czy Szlojmem Akiwą z Goworowa, opiekowali się rodzice. Ten ostatni tak silnie związał się z oddanym mu całym sercem ojcem, że po jego śmierci próbował odkopać ciało, by zabrać je z powrotem do domu. Ulitowała się wtedy nad nim żona blacharza, przy20 Der niderikte un gekriwdete [w:] Lomże; ir ojfkum un untergang, red. H. Sabatka, Nowy Jork 1957, s. 249. (Tłum: A. Kopciowski, Skrzywdzeni i poniżeni – pomyleńcy z Łomży, [w:] M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński (red.), Tam był kiedyś mój dom... Księgi Pamięci gmin żydowskich, Lublin 2009, s.225‒229.)

21 Oyfn-kop-geshtrofte un sahal-opgeshtanen [w:] Sefer kehilat Ostrołenka, red. Y. Ivri, Tel Awiw 1963, s. 253‒254. (tłumaczenie własne) 22 A lasker, Meshugoim un kaliekes [w:] Lask; sefer zikaron le-ir ve-em be-Israel, be-erec Polin, sze-kehilat wa-alafim rabim mi-Jehudeha ... huszmedu ... al jadei ha-natzim ... bi-szenot 700‒705, red. Z. Tzurnamal, Tel Awiw 1968, s. 114. (tłumaczenie własne) 23 S. Blond, Yiddishe tipn , s. 78.

24 S. Tenenboij, Wos ikh gedenk fun majn heim-shtetl Pulawy [w:] Isker-buch Pulawy, red. M. W. Berstein, Nowy Jork 1964, s. 196, tłum. własne.

25 M. Rotberg, Tipn un geshtaltn, s. 192‒193.

52

„Każde miasto ma swojego szaleńca…”

garnęła do siebie i traktowała jak własne dziecko26. Również Szalona Rajzel z Ostrowca Świętokrzyskiego pomimo trudnego charakteru, otrzymała stałe schronienie u jednego z mieszkańców, u którego mieszkała w korytarzu, w kącie przy drzwiach od piwnicy27.

Stosunek mieszkańców do szaleńców w dużej mierze zależał od charakteru ich „choroby” i tego jak się przejawiała, czy powodowała problemy w codziennym życiu wspólnoty. W Puławach Szalony Lejbusz przysparzał wielkich kłopotów żydowskiej społeczności. Ciągle płatał najróżniejsze figle lub wyrządzał szkody. Na przykład w nocy, gdy wszyscy w miasteczku spali, zamieniał szyldy sklepowe lub wspinał się na balkony i zrzucał wszystko, co na nich pozostawiono. Wybijał także szyby w domach bogaczy28. Z kolei Icie z Ostrowi Mazowieckiej, mimo że na co dzień był spokojny, to gdy tylko ktoś go dotknął lub chociaż zbliżył się na wyciągnięcie ręki wpadał w szał i krzyczał tak przeraźliwie, że aż całe miasto się trzęsło29. Nieco inne problemy mieli mieszkańcy Gąbina z Szalonym Joslem. Gdy przymierał głodem, chodził pomiędzy domami, gdzie często kobiety dawały mu chleb.

Czasem zdarzało się nawet, że dostał więcej niż potrzebował. Nie mógł jednak wyrzucić nadmiaru, zdając sobie sprawę, że nie wiadomo czy dostanie coś następnego dnia. Postanowił więc chować nadmiar chleba, wyszukując najróżniejsze miejsca, które mogły posłużyć za kryjówkę. Jako, że sypiał w synagodze, przyszło mu do głowy by nieco chleba ukryć w znajdującej się tam aron ha-kodesz. Okazało się to doskonałym pomysłem i stała się ona jedną z jego najlepszych skrytek. Niestety przyciągnęło to myszy. Biedny Szlojme Jakow, który opiekował się synagogą tygodniami zastanawiał się co przyciągnęło gryzonie, skoro nikt nie wnosi tam jedzenia. Któregoś dnia wreszcie przyłapał Szalonego Josla na gorącym uczynku. Po długich godzinach pracy, wreszcie pozbył się schowanego w Arce Przymierza chleba, a wraz z nim i myszy30. Wśród osób zaliczanych do miejskich pomyleńców byli także ci z natury cisi, spokojni, którzy stronili od rozmów z innymi, 26 A. B. Shushni, Shomo Akiwa, s. 376‒377.

27 M. Blankman, Ostrowcer meshugaim , s. 209.

28 S. Tenenboij, Wos ikh gedenk , s. 196‒197.

29 T. Makawer, Kluge meshugaim, s. 372.

30 M. Rotberg, Tipn un geshtaltn, s. 192‒194.

53

Agata Zapasa

a nawet unikali kontaktu wzrokowego. Mówili niewyraźnie, a wypowiadanie słów przychodziło im z trudnością. Często rozmawiali sami ze sobą.

Cechy te przypisywano głównie mężczyznom. Kobiety natomiast postrzegano jako bardziej porywcze, wygadane, a wręcz wulgarne i agresywne.

To one miotały przekleństwami i złorzeczyły. Doskonałym tego przykładem jest Peszka z Ostrołęki, która swoją wybuchową naturą siała postrach wśród mieszkańców, całymi dniami krzyczała i pomstowała na wszystkich, których napotkała na swej drodze31. Zdarzały się również wyjątki, jak Hańcza Pradl z Łaska, która zazwyczaj była cicha i spokojna, nikogo nigdy nie zaczepiała, a złościła się i rzucała kamieniami dopiero wtedy, gdy ktoś ją celowo drażnił32. Łaskawiej traktowano natomiast tych, u których można było wskazać źródło ich dziwnego zachowania lub domniemanych problemów psychicznych. W księdze Łaska znajduje się podział pomyleńców na: spokojnych i dzikich (ruike meszugoim un wilde), oraz sezonowych i rocznych (sezon un jor-meszugoim)33. Przykładem „szaleńca sezonowego” był Abramek, który od czasu do czasu tracił zmysły, a wtedy nie dość, że potrafił obrazić wszystkich, nawet samego rabina, to jeszcze wybijał szyby w domach. Tłumaczył, że tylko on troszczy się, by miejscowy szklarz miał kawałek chleba. Jednak po każdym takim ataku powracał do normalności i był jak wszyscy inni34.

Najczęściej źródeł szaleństwa doszukiwano się w tragedii rodzinnej.

W Ostrowcu Świętokrzyskim o Szalonej Rejzel mówiono, że zmieniła ją przerażająca tragedia rodzinna, która ją załamała i pomieszała zmysły.

Od tej pory była opryskliwa, wulgarna i nieustannie zagniewana na wszystkich35. W podobnej sytuacji znalazł się Piękny Icchok. Wcześniej wiódł dobre życie, był młody, wykształcony, miał dobrą pracę jako szojchet i szczęśliwą rodzinę. Sielankę przerwał cios, jakim była utrata bliskich. Zraniło go to do głębi i całkowicie załamało. Starsi Żydzi w miasteczku pamiętali, jak

31 Oyfn-kop-geshtrofte, s. 253.

32 Alasker, Meshugoim un kaliekes, s. 117.

33 Tamże, s. 114.

34 Tamże, s. 115.

35 M. Blankman, Ostrowcer meshugaim, s. 209.

54

„Każde miasto ma swojego szaleńca…”

dobre życie wiódł zanim postradał zmysły36. Z kolei w Będzinie mieszkała Pomylona Sara, która straciła rozum po śmierci córki. Nie wiadomo, czy popełniła ona samobójstwo, czy zmarła śmiercią naturalną, jednak Sara już nigdy nie była taka jak dawniej37.

Jak już zostało wspomniane, do szaleństwa mógł się przyczynić także charakter wykonywanej pracy. Spotkało to Nechumke Pietruszkę z Łomży.

Pracował on u producenta kiełbas, więc od młodości miał ciągły kontakt z surowym mięsem, co nie wpłynęło dobrze na jego zdrowie psychiczne.

Zaczął dopatrywać się wszędzie okrucieństwa i litował się nad wszystkim i wszystkimi. Stał się bardzo wrażliwy i łagodny. Pokochał muzykę i odtąd zarabiał na życie grając i tańcząc na ulicy38. Praca odcisnęła się też na psychice tyśmienickiego Notele Kapelusznika. Był to dość niezwykły rodzaj szaleństwa, mianowicie Notele całymi dniami biegał w tę i z powrotem po miasteczku nosząc na głowie kilka kapeluszy, jeden nasadzony na drugi.

Ludzie mówili, że zanim pomieszało mu się w głowie pracował u kapelusznika39. Również zbyt pilne studiowanie świętych pism mogło pomieszać zmysły. Jakow, pomyleniec z Łaska, mamrotał do siebie przez cały dzień, wciąż powtarzając krótkie fragmenty Miszny czy Gemary. Dzieci mówiły, że oszalał on właśnie dlatego, że za dużo się uczył40.

O jeszcze innym źródle szaleństwa dowiadujemy się z historii Mojsze „biją szyby” z Horodenki, który oszalał po bolesnym zawodzie miłosnym. Gdy pewien bogacz odebrał mu narzeczoną, rozgoryczony Mojsze wybił wszystkie szyby w jego posiadłości, po czym uciekł z miasteczka i popadł w obłęd41.

Wielu pomyleńców nie było uciążliwych dla mieszkańców, więc odnoszono się do nich z pobłażaniem. Brancie z Tyśmienicy zawsze siedziała cichutko przy bramie do synagogi z modlitewnikiem w dłoniach. Nawet na nikogo nie spoglądała, czasem tylko prosiła o jałmużnę42. Podobne 36 Tamże, s. 210.

37 T. I. Kaminski, Legendes wegn Bendzin [w:] Pinkes Bendzin, red. A. S. Stein, Tel Aviv 1959, s. 150, tłum. własne.

38 Der niderikte un gekriwdete , s. 250.

39 S. Blond, Yiddishe tipn, s. 76‒77.

40 Alasker, Meshugoim un kaliekes, s. 116.

41 A. Granakh, Akht kapitlen, s. 147‒149.

42 S. Blond, Yiddishe tipn, s. 76.

55

Agata Zapasa

życie toczył Symcha Plachte z Ostrowca Świętokrzyskiego. Nikogo nie zaczepiał, przemykał po ulicach niezauważony. Całe dnie spędzał na zbieraniu niedopałków papierosów, a gdy ktoś dał mu całego papierosa niczego więcej nie potrzebował do szczęścia43. Nietypowe zachowanie prezentował Bencjon z Ostrowi Mazowieckiej – był we wszystkim posłuszny i zawsze robił to, co mu kazano. Ponieważ miał potężny i piękny tenorowy głos, pomimo swojej przypadłości często jeździł z występami do synagogi w pobliskim mieście44.

Niektórzy szaleńcy dostarczali wręcz rozrywki i wnosili trochę radości w życie mieszkańców miasteczek. Wielu z nich całe dnie tańczyło, podskakiwało, biegało po ulicach i śpiewało piosenki. Taki był właśnie Berelek z Ostrołęki. Skakał i podśpiewywał, a przy tym robił najróżniejsze miny, za co czasem otrzymywał pieniądze lub coś do jedzenia45. Wiele śmiechu u młodzieży z chederu wywoływali Szmuel Jehuda i Lejzer Machel, którzy wyczyniali takie miny, że wszyscy pokładali się ze śmiechu. Lejzer był też gadatliwy, powtarzał wielokrotnie jedno słowo, potrafił mówić nieskładnie i bez sensu całymi godzinami46. Nastawienie samego pomyleńca do otoczenia również miało duże znaczenie. Jeśli był osobą wesołą i bezproblemową nie żałowano mu jedzenia, jałmużny czy noclegu. Wspomniany Bencjon z Ostrowi Mazowieckiej był spokojnym, sympatycznym człowiekiem. Zanim postradał zmysły, znano go jako uczonego w Torze i utalentowanego kantora. Gdy pod koniec życia ciężko zachorował, mieszkańcy przygotowali mu łóżko i opiekowali się nim47. Również Pomylonego Jakowa z Łaska lubiano w sztetlu. Nikomu nie wadził, całe dnie spędzał na modlitwie powtarzając nauki z Miszny i Gemary. Gdy umarł, wyprawiono mu piękny pogrzeb48.

W tej miejscowości żyła także ślepa Ester Ruchla, której szaleństwo polegało na roznoszeniu plotek i bezsensownej paplaninie, jednak „wszyscy ją znali

43 M. Blankman, Ostrowcer meshugaim, s. 209.

44 T. Makawer, Kluge meshugaim, s. 371.

45 Oyfn-kop-geshtrofte un sahal-opgeshtanen , s. 253.

46 Alasker, Meshugoim un kaliekes, s. 115‒116.

47 T. Makawer, Kluge meshugaim, s. 371.

48 Alasker, Meshugoim un kaliekes, s. 116.

56

„Każde miasto ma swojego szaleńca…”

i byli w stosunku do niej cierpliwi i litościwi”49. Natomiast przywoływany już Icie z Ostrowi Mazowieckiej mógł liczyć na specjalne względy u naczelnika. Dzięki swojej dociekliwości zawsze wiedział o wszystkim co się dzieje w miasteczku, więc wzbudzał zainteresowanie lokalnych władz. Naczelnik lubił go i nie pozwalał by go zaczepiano50.

Zdarzało się także, że odmieńcy budzili lęk. Wśród nich znalazła się wspomniana, ciągle rozgniewana Peszke z Ostrołęki. Mieszkańcy, a zwłaszcza dzieci, bali się jej i nie wchodzili jej w drogę51. Podobnie rzecz miała się z Szaloną Rejzel z Ostrowca Świętokrzyskiego, która ciskała kamieniami, gdy tylko ktoś ją zdenerwował, a o to było nietrudno52. Uciążliwa musiała być też obłąkana kobieta ze Zduńskiej Woli, która została opisana w księdze Łaska. Mieszkańcy z jej rodzinnego sztetla płacili gminie Łaska, by zabrała ją na jakiś czas do siebie53. Łagodniej traktowano również tych, którzy mieli rodzinę w miasteczku.

Sprawdziło się to w przypadku Szlojmy Akiwy z Goworowa, którego ojciec był szanowany i lubiany przez członków gminy. Jego syn pomimo szaleństwa mógł zawsze liczyć na pomoc ludzi, którzy szczerze go lubili. Co ważne, był on optymistą, uśmiechał się i nie sprawiał nikomu problemów54.

Stosunek do odmieńców uzależniony był też od wieku mieszkańców.

Osoby, które żyły w miasteczku zanim zostały dotknięte chorobą, wzbudzały w starszych mieszkańcach gminy współczucie i litość. Inaczej odnosili się do nich najmłodsi. W wielu tekstach możemy przeczytać, że zaczepiały ich dzieci, naśmiewając się z nich, biegając za nimi, by się podrażnić, pokpić.

W Różanie obłąkany Jamczyk miał szczególną udrękę z miejscową dzieciarnią. Bał się ich, ponieważ rzucały w niego kamieniami. Dorośli jednak nie przeganiali go, a nawet pozwalali mu tańczyć ze wszystkimi na ulicach w święto Simchat Tora55.

49 Tamże, s. 114.

50 T. Makawer, Kluge meshugaim, s. 372.

51 Oyfn-kop-geshtrofte un sahal-opgeshtanen, s. 253.

52 M. Blankman, Ostrowcer meshugaim , s. 209.

53 Alasker, Meshugoim un kaliekes, s. 117.

54 A. B. Shushni, Shomo Akiwa, s. 376‒377.

55 M. Armoni, Tipn fun shtetl [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rozan (al ha-Narew), red. B. Halevy, Tel Awiw 1977, s. 267, tłum. własne.

57

Agata Zapasa

Poza wykonywaniem wymienionych wcześniej zajęć, obłąkani mogli się także przysłużyć społeczności w inny sposób. Otóż w czasach, gdy szalała zaraza wierzono, że może ją odegnać odprawienie ślubu na cmentarzu56.

W tym celu na oblubieńców wyznaczono parę „odmieńców”. Przydarzyło się to pomyleńcowi Hake z Szydłowca oraz Bnimincie z Tyśmienicy57.

Znaleziono im „narzeczone” – kobiety, zapewne również w jakiś sposób odrzucone przez społeczność. Wszyscy mieszkańcy sztetla przychodzili na taką ceremonię.

• Jak widać, obłąkani często zapewniali swoistą rozrywkę mieszkańcom sztetla i przełamywali codzienną monotonię. Wpisani byli oni w krajobraz i strukturę miasteczka, jako nieodłączny element żydowskiego folkloru.

Powyższy tekst jedynie zarysowuje problem i stanowi początek głębszych badań nad motywem „odmieńców” w sztetlu. Pozostaje szeroki materiał źródłowy, wymagający dalszej analizy i rozwinięcia przedstawionych powyżej zagadnień.

56 O tzw. czarnych weselach odprawianych na cmentarzach pisze S. P. De Vries w książce pt. Obrzędy i symbole Żydów (Kraków 1999).

57 S. Blond, Yiddishe tipn, s. 77‒78.

58

Magdalena Adamczyk Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera Żydzi, Adolf Hitler, stereotypy, , antysemityzm Celem artykułu jest ukazanie różnych form przedstawiania Żydów w mowach i pismach Adolfa Hitlera. Stanowi on próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób poglądy głoszone przez Hitlera oddziaływały na jego zwolenników i dlaczego były podzielane przez dużą część społeczeństwa Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Odwołując się do teorii psychologicznych, autorka analizuje proces tworzenia się, funkcjonowania i rozprzestrzeniania się stereotypów, dzięki którym irracjonalne poglądy jednego człowieka stały się powszechnie podzielanym przekonaniem, a on sam jednym z najpotężniejszych przywódców politycznych XX wieku i przyczyną jednej z największych katastrof w dziejach ludzkości. Cytowane w artykule fragmenty publicznych mów, prywatnych wypowiedzi, opublikowanych pism i dokumentów Adolfa Hitlera pozwalają na przybliżenie i wyjaśnienie wieloaspektowego i niejednorodnego stereotypu Żyda, obecnego w jego narracji, w której Żyd mógł być jednocześnie kapitalistą i komunistą, wrogiem i założycielem chrześcijaństwa, potężnym wyzyskiwaczem i godnym pogardy podczłowiekiem.

•

Magdalena Adamczyk

I Zbrodniczy stereotyp „Istnieje jeszcze jedno wyjście zarezerwowane dla tych, którzy obdarzeni są jakimiś talentami: mogą sta rać się zmienić rzecz y w istość w ta k i sposób, by dow iod ła rea lności ich fa nta zji. Wymaga to nie tylko talentu, lecz również korzystnych okoliczności historycznych”1.

Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Poznań 1998

Rozważaniom dotyczącym II wojny światowej, a w szczególności dramatu Zagłady, często towarzyszy pytanie: w jaki sposób Hitlerowi udało się zaangażować do swojej gry w wojnę zastępy dojrzałych, rozsądnych i odpowiedzialnych niemieckich obywateli? Co sprawiło, że mordercze fantazje jednego człowieka urzeczywistniły się, niosąc śmierć milionów ludzi? Jakie mechanizmy stały za przemianą kraju poetów i filozofów (Dichter und Denker) w ojczyznę sędziów i katów (Richter und Henker)?

W literaturze przedmiotu zwracano uwagę na obecny w pruskiej kulturze rys militaryzmu i bezwarunkowego podporządkowania autorytetom2, na trudną sytuację gospodarczą Republiki Weimarskiej3, powszechne poczucie krzywdy i niesprawiedliwości dziejowej4, wreszcie na decydującą rolę propagandy w rozpowszechnianiu hitlerowskich komunikatów5. Podkreślano rolę samego Hitlera – sposób, w jaki oddziaływał na tłumy przez niezwykłe wyczucie sytuacji i umiejętność afektywnego i poznawczego dostrojenia się do dominujących nastrojów społecznych6. Historia XX i XXI wieku dostarcza licznych dowodów na przerażającą siłę rozkazu, który nie znosi sprzeciwu, nie toleruje wątpliwości i nie pozostawia miejsca na dyskusję7.

1 E. Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Poznań 1998, s. 440.

2 S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987.

3 E. Staub, Psychologia świadków, sprawców i ratujących bohaterów, [w:] Zrozumieć Zagładę, red. R. Erber, L. S. Newman, Warszawa 2009, s. 15 – 42.

4 M. Bilewicz, M. Jaworska, Zagrażająca przeszłość i jej wpływ na relacje międzygrupowe, [w:] Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, red. M. Kofta, M. Bilewicz, Warszawa 2011, s. 22 – 39.

5 E. Aronson, A. Pratkanis, Wiek propagandy, Warszawa 2003.

6 A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, Warszawa 1997.

7 S. Richardot, „You know what to do with them”: The Formulation of Orders and Engagement in War Crimes. „Aggression and Violent Behavior”: 2014, nr 19(2), s. 83 – 90.

60

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

Richard Grunberger określił stalowy hełm Wehrmachtu mianem „Zygfrydowskiej czapki-niewidki”, chroniącej nie przed wzrokiem innych, ale przed sumieniem tego, kto go nosił8.

Zanim jednak zwyczajni niemieccy obywatele zmienili się w brutalnych katów, w ich otoczeniu musiały wytworzyć się nowe normy społeczne9, dzięki którym mogli usprawiedliwić swoje zachowanie. W III Rzeszy przykazanie „nie zabijaj” przekształcono w nakaz zabijania wrogów Volksgenossen10, a antysemityzm i rasizm stały się częścią narodowosocjalistycznej moralności. Zgodnie z nazistowską etyką ci, którzy dokonywali mordów niezgodnych z własnymi przekonaniami, zasługiwali na największy podziw – jak pisał profesor psychologii społecznej Harald Welzer: „w tym zwycięstwie, jakie odnieśli nad sobą, by móc zabijać, ujawniał się szczególny walor ich charakteru”11 . Uwolniwszy się od moralności konwencjonalnej w ujęciu Kohlberga wytworzyli nowe, odpowiadające hitlerowskiej ideologii zasady i, z punktu widzenia psychologii społecznej, ich zachowanie było zgodne z obowiązującymi normami. Moralność nie jest bowiem wartością uniwersalną – jak wszystko, co zostało wymyślone przez człowieka, standardy etyczne zależą od miejsca, czasu i poglądów tych, którzy je ustanawiają.

Odwołując się do funkcjonujących w świadomości społecznej stereotypów, propagandzistom Hitlera udało się wmówić społeczeństwu niemieckiemu, że dokonywane przez nich zbrodnie i nadużycia posiadają nie tylko racjonalny, ale i moralny sens.

Stereotyp, jako umysłowa reprezentacja świata, stanowi poznawczy pomost pomiędzy jednostką a środowiskiem. Zaktywizowany stereotyp wpływa na to, jakich informacji szukamy w otaczającym nas świecie, jak go postrzegamy i w jaki sposób zapamiętujemy12. Ponadto w dużym

8 R. Grunberger, Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1987, s. 210.

9 H. Welzer, Sprawcy. Dlaczego zwykli ludzie dokonują masowych mordów, Warszawa 2010, s. 17‒46.

10 Volksegonssen – określenie używane przez narodowych socjalistów na osoby należące do rasy niemieckiej.

11 H. Welzer, Sprawcy. Dlaczego zwykli ludzie dokonują masowych mordów, s. 25.

12 C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie, Gdańsk 1999, s. 15.

61

Magdalena Adamczyk

stopniu determinuje nasze zachowania społeczne i odczuwane w danej sytuacji emocje13.

Obecność stereotypu może także aktywować schematy grupowe, egzystujące w świadomości jednostki. Stanowią one zbiór przekonań na temat cech charakteryzujących daną zbiorowość – wpływają na to, jak oceniani są członkowie grupy, w jaki sposób przetwarzane są informacje na ich temat i jakie zachowania przejawia się w stosunku do nich. Działanie pod wpływem stereotypu jest charakterystyczne dla jednostek znajdujących się w sytuacji słabo ustrukturyzowanej i potencjalnie im zagrażającej14. Im słabiej ludzie rozumieją to, co dzieje się w ich środowisku i im więcej odczuwają lęku, z którym nie potrafią sobie poradzić – tym bardziej skłonni będą przetwarzać docierające do nich informacje w sposób schematyczny, zgodny ze zaktywizowanym stereotypem. Takie myślenie służy zbiorowości: oferuje jej akceptowane kulturowo wyjaśnienia niekorzystnych zdarzeń, uzasadnia nawet niezgodne z przyjętym systemem moralnym zachowania i pozwala na pozytywne wyróżnianie się grupy własnej, co – zgodnie z teorią wpływu tożsamości społecznej na tożsamość jednostki15 – oddziałuje korzystnie na samoocenę poszczególnych jej członków.

Powojenne Niemcy były środowiskiem wyjątkowo sprzyjającym funkcjonowaniu stereotypów. Zła sytuacja ekonomiczna, niestabilność polityczna, rozpowszechnianie się przemocy i brak zaufania do kolejnych ekip rządzących, w połączeniu z poczuciem nieuzasadnionej porażki, zranionej dumy narodowej i braku poczucia kontroli16 powodowało tendencję 13 Na odczuwane w stosunku do członków stereotypizowanej grupy emocje wpływają także m.in.: obecny stan emocjonalny, odczuwane zagrożenie dla kluczowych motywów jednostki, poziom kolektywnej wiedzy stereotypowej, a także trwale dostępne poznawczo postawy społeczne, M. Bukowski, M. Winiewski, Emocje międzygrupowe a stereotypy i zagrożenia społeczne: co jest przyczyną, a co skutkiem uprzedzeń, [w:] Wobec obcych, s. 40 – 59.

14 C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia, s. 33.

15 Tamże, s. 309 – 318.

16 Poczucie braku kontroli może prowadzić do próby uproszczenia obrazu sytuacji, a także stosowania prymitywnych strategii poznawczych i behawioralnych. Wiąże się to ze stereotypowym postrzeganiem innych, obarczania ich zbiorową odpowiedzialnością i dyskryminacją, M. Kofta, W. Narkiewicz-Jodko, P. Kobyliński, Deprywacja kontroli a poznanie i postawy międzygrupowe: znaczenie deficytów poznawczych i afektywnych, [w: Wobec obcych, s. 74 – 99.

62

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

do uproszczonego postrzegania świata, schematycznego myślenia i skłonności regresyjnych17 – pragnienia przekazania odpowiedzialności za rozwiązanie sytuacji komuś silniejszemu18. Hitler, głosząc populistyczne hasła i radykalne postulaty, zaproponował im proste, szybkie i w miarę bezbolesne rozwiązanie dręczących ich problemów. Niemcy nie dostrzegli faktu fizycznego usunięcia Żydów ze swoich miast i wsi, ponieważ wcześniej sami usunęli ich ze swoich serc i umysłów19 – był to koszt, który musieli ponieść, aby odzyskać pozytywną tożsamość narodową, poczucie skuteczności i kontroli nad własnym życiem20.

Należy pamiętać o tym, że stereotypy mają znaczenie tylko wtedy, gdy są podzielane przez członków danej kultury, lub gdy cechuje je duża dostępność poznawcza. Oznacza to, że w każdym momencie mogą zostać zaktywizowane i – na przykład w wyniku zabiegów propagandowych – doprowadzić do wytworzenia się uprzedzeń i zachowań dyskryminacyjnych w stosunku do członków negatywnie postrzeganej grupy obcej21. Stereotypy dotyczące Żydów – ich żądzy zysku, negatywnych cech charakteru, dominacji ekonomicznej – istniały na długo przedtem, zanim widok chasydzkiego Żyda na ulicach Wiednia skłonił młodego Hitlera do rozważań nad porządkiem

17 S. Marks, Dlaczego poszli za Hitlerem? Psychologia narodowego socjalizmu w Niemczech, Warszawa 2009, s. 42 – 46, 67 – 71.

18 Jest to prawdopodobnie spowodowane wyczerpaniem poznawczym w wyniku długotrwałego i nieskutecznego wysiłku umysłowego, który jednak nie prowadzi do rozwiązania sytuacji, M. Kofta, W. Narkiewicz-Jodko, P. Kobyliński, Deprywacja kontroli a poznanie, s. 96 – 97.

19 R. Hilberg, Sprawcy. Ofiary. Świadkowie. Zagłada Żydów 1933 – 1945, Warszawa 2007, s. 262.

20 Teoria kontroli poznawczej w odniesieniu do hitlerowskich Niemiec wskazuje na trzy podstawowe elementy sytuacji społecznej: u t r a t ę k o n t r o l i (przejawiającą się w utracie pozytywnej tożsamości narodowej, załamaniu się systemu społeczno-ekonomiczno-politycznego i tradycyjnych wartości), w z o r c e p o z n a w c z e z w i ą z a n e z n i e m i e c k ą k u l t u r ą (duma narodowa, preferencja struktur hierarchicznych, dyscypliny i porządku, zewnętrzna atrybucja przyczyn kryzysów dzięki antysemityzmowi i antykomunizmowi) oraz zawarte w ideologii nazistowskiej proste s p o s o b y n a o d z y s k a n i e k o n t r o l i , D. Frey, H. Rez, Społeczeństwo i sprawcy. Warunki wstępne Holocaustu z perspektywy teorii kontroli, [w:] Zrozumieć zagładę, s. 175.

21 C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia, s. 363 – 365.

63

Magdalena Adamczyk

i zdrowiem świata, jak pisał Zygmunt Bauman22. Nigdy wcześniej nie zdobył on jednak takiej mocy, aby przyczynić się do śmierci sześciu milionów ludzi. Nie różnił się on od tych stereotypów, którymi posługujemy się na co dzień – tak jak i one zawierał komponent emocjonalny, poznawczy i behawioralny23: wzbudzał w Niemcach negatywne uczucia w stosunku do przedstawicieli mniejszości żydowskiej, aktywizował uprzedzenia i skłaniał do podjęcia określonych zachowań. Jeżeli rację ma biograf Hitlera, brytyjski historyk Ian Kershaw pisząc, że „j a k i e k o l w i e k b y ł y b y w a r u n k i zew nęt rzne i determina nt y pozapersona l ne, t yl ko H i t l e r b y ł n i e z a s t ą p i o n y ”24, to wykorzystywany w przemówieniach Hitlera stereotyp Żyda stał się jednym z najważniejszych czynników sprawczych Holokaustu.

II Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera 1. Żyd – internacjonalistyczny kapitalista i wyzyskiwacz Gdy pytamy kto jest odpowiedzialny za nasze nieszczęście, musimy dowiedzieć się, kto korzysta z naszego upadku. (...) Międzynarodowa żydowska giełda, która zyskuje proporcjonalnie do tego, jak inni tracą. (...) Która czerpie swój charakter z jednej, ponadnarodowej nacji, która w istocie jest nacjonalistyczna do szpiku kości, która ma rz y o byciu ponad inny mi na roda mi, k tóra staw ia się ponad resztą narodów i która w istocie ju ż nimi rz ądzi 25. Żyd postrzega pracę jako wyzyskiwanie innych ludzi. Żyd nigdy nie pracuje jako produktywny twórca, jego celem nie jest osiągnięcie mistrzostwa. Pracuje bezproduktywnie, wykorzystując i ciesząc się z pracy innych26.

22 Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995, s. 50.

23 D.T. Kenrick, S. L. Neuberg, R. B. Cialdini, Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice, Gdańsk 2006, s. 546.

24 I. Kershaw, Hitler. 1889‒1936 Hybris, Poznań 2001, s. XXX. 25 The Speeches of Adolf Hitler, April 1922 – August 1939, red. N. H. Baynes, London 1942, s. 12, tłum. własne.

26 The Speeches of Adolf Hitler, s. 16, tłum. własne.

64

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

Powyższe cytaty pochodzą z jednego z pierwszych publicznych przemówień Adolfa Hitlera, które wygłosił 12 kwietnia 1922 roku w Monachium. W swoim wystąpieniu odmalowywał w czarnych barwach kondycję Niemiec po 1918 roku, podkreślając upadek ekonomiczny kraju, spowodowany przegraną wojną i finansowymi reparacjami narzuconymi przez postanowienia „dyktatu wersalskiego”. Otwarcie zaatakował Żydów, wskazując na nich jako na głównego wroga Niemiec, wykorzystującego obecną sytuację gospodarczą kraju. Jego poglądy na rolę Żydów w światowej gospodarce nie były jednak nowatorskie – stereotyp bogatego Żyda-wyzyskiwacza, członka międzynarodowego bractwa, funkcjonował w europejskiej świadomości od czasów wytworzenia się nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej. Podkreśla on przekonanie o żydowskim internacjonalizmie27 – uzasadnianym występowaniem Żydów w niemal każdym zakątku świata – i o intencjonalnym wykorzystywaniu i niszczeniu28 narodów, w których się osiedlali. Ta „stała i wszechobecna bezdomność” miała być jedną z przyczyn szczególnej nienawiści Hitlera – bezpaństwowość Żydów zmuszała ich jego zdaniem do intryg i spisków. Żyd jawił się jako członek międzynarodowej elity, wpływającej na rządy krajów na całym świecie, intrygant i podżegacz, inspirator buntów, rewolucji i innych tragicznych w skutkach wydarzeń historycznych29. Ta polityczna dominacja łączona była z przekonaniem o znaczącym udziale żydowskiego kapitału w niemieckiej gospodarce – Hitler mówił wręcz o „zjudaizowaniu” niemieckiego biznesu30. Podkreślał również obecność Żydów w administracji, a także mniej chlubnych gałęziach działalności ekonomicznej, takich jak prostytucja czy handel niewolnikami31.

27 „Granice państwa żydowskiego nigdy nie było określone. Zawsze było rozprzestrzenione na całym świecie (...) i składało się z członków tylko jednej rasy. Dlatego też Żydzi zawsze tworzyli państwo w państwie”, A. Hitler, Mein Kampf, London 1939, s. 127, tłum. własne.

28 „ [Żydzi] stali się ‘fermentem dekompozycji’ między narodami i rasami i – w szerszym kontekście – niszczycielami ludzkiej cywilizacji”, A. Hitler, Mein Kampf, s. 246, tłum. własne.

29 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, Kraków 2009, s. 178.

30 „W świecie biznesu (...) Żydzi stali się ‘niezbędni’. Jak pijawki powoli wysysali krew z porów narodowego ciała. (...) Od 1916‒1917 roku praktycznie cała produkcja była pod kontrolą żydowskiej finansjery”, A. Hitler, Mein Kampf, s. 157; „Biznes został zdepersonalizowany, zjudaizowany. Stracił aryjski charakter pracy: stał sie obiektem spekulacji”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 37, tłum. własne.

31 A. Hitler, Mein Kampf, s. 57, 438, tłum. własne.

65

Magdalena Adamczyk

2. Żyd – komunista Może i dla pana Edena bolszewizm to coś siedzącego w Moskwie, jednak dla nas jest to plaga przeciw której jesteśmy zmuszeni bronić się w krwawej walce, plaga, która próbuje zmienić nasz kraj w taką samą pustynię, w jaką zmieniła Hiszpanię. (...) Narodowy Socjalizm nie szuka kontaktu z bolszewikami w Rosji, to raczej żydowski międzynarodowy moskiewski bolszewizm próbuje przeniknąć do Niemiec! I stara się o to aż do dzisiaj! A my walczymy w trudnej walce przeciwko tym staraniom, podtrzymując i broniąc nie tylko kulturę naszego ludu, a być może i całą Europę32.

Hitler bardzo poważnie traktował żydowsko-bolszewickie zagrożenie – opisywał je często w biologicznych kategoriach, wykorzystując odwołania do podstawowych lęków człowieka: przed chorobą, infekcją i zarazkami. Był owładnięty misją dziejową uchronienia Niemców i pozostałej części Europy przed napływem ideologii komunistycznej33. I chociaż dzisiaj ideologie kapitalistyczna i komunistyczna wydają nam się być wzajemnie sprzeczne, to według Hitlera stereotypowy Żyd, będący zarówno kapitalistą i komunistą, był tworem całkowicie racjonalnym34. Dla Hitlera i jego współczesnych Żydzi stanowili swego rodzaju kategorię pryzmatyczną35 – w zależności od tego, z której strony się na nich patrzyło, prezentowali się w zgoła odmienny sposób. Zdaniem Baumana, byli dowodem na nieprzejrzystość i wieloznaczność świata, który pragnął i potrzebował czystości, pewności i jednorodności36. Dlatego też od wieków, mimo zmieniających się warunków społecznych, funkcjonowali w niezmiennej roli kozła ofiarnego: nadawano im różnorodne, czasami wręcz sprzeczne etykiety, kształtując wielowymiarowy stereotyp Żyda, którego można było winić za wszystko.

32 The Speeches of Adolf Hitler, s. 357, tłum. własne.

33 „Jako pierwsi na dużą skalę wskazaliśmy ludziom zagrożenie, które kryje się między nami – zagrożenie niezauważone przez miliony, a które niemniej jednak prowadzi nas do upadku – żydowskie zagrożenie”, tamże, s. 17, tłum. własne.

34 „W Niemczech byliśmy już świadkami przymierza żydowskiego kapitalizmu z abstrakcyjną wersją komunistycznego anty-kapitalizmu. (...) Tak samo jest na całym świecie.

Bolszewicka Moskwa stała się docenianym sojusznikiem kapitalistycznych demokracji”, tamże, s. 467, tłum. własne.

35 Z. Bauman, Modernity and the Holocaust, New York 2000, s. 42 – 45.

36 Tamże, s. 131.

66

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

3. Żyd – członek światowego spisku Ukryte siły, które doprowadziły Anglię do I wojny światowej w 1914 r. były żydowskie. Siła, która wówczas sparaliżowała nas i ostatecznie zmusiła do poddania się, zgodnie ze słowami, że Niemcy nie mogą wrócić do domu pod zwycięskim sztandarem, była żydowska. Żydzi zainicjowali rewolucję w naszym ludzie i ograbili z sił do oporu. Po 1939 r. Żydzi wmanewrowali imperium brytyjskie w niebezpieczny kryzys. Żydzi przynieśli bolszewicką infekcję, która już raz groziła zniszczeniem Europy. W tym samym czasie, byli wojennymi podżegaczami w szeregach plutokratów. Koło żydowskie w Ameryce już raz doprowadziło ten kraj do wojny, niezgodnej z jakimkolwiek narodowym interesem, z tylko i wyłącznie żydowsko-kapitalistycznych powodów. A prezydent Roosevelt, z braku własnych możliwości, był wspierany przez organizację, której liderów nie muszę wymieniać z imienia: to tylko Żydzi37.

Hitler wydawał się być szczerze przekonany o istnieniu światowego spisku żydowskiego, kierującego działaniem rządów zachodnich demokracji i komunistycznego wschodu38. Z jednej stronny uważał, że jest on skierowany przeciwko rozwojowi i ekspansji narodu niemieckiego39, z drugiej jednak miał nadzieję, że możni Żydzi wpłyną na głowy niechętnych mu państw i skłonią je do ustępstw wobec niemieckich żądań, aby ocalić swoich pobratymców zamieszkujących Trzecią Rzeszę40. Na członków owego spisku przeniósł odpowiedzialność za wywołanie I i II wojny światowej41, podkreślając, 37 The Speeches of Adolf Hitler, s. 863, tłum. własne.

38 „Prawica kompletnie zapomniała, że demokracja zasadniczo nie jest niemiecka – jest żydowska (...), jej celem zawsze była destrukcja każdego aryjskiego przywództwa”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 14; „Przez ostatnie 20 lat, żydowsko-bolszewiccy przywódcy pracowali w Moskwie aby spalić nie tylko Niemcy, ale i całą Europę. (...) Działalność tego reżimu przynosi chaos, nieszczęście i głód”, tamże, s. 793, tłum. własne.

39 „Niemniej jednak międzynarodowym, żydowskim kapitalistom, w połączeniu z reakcyjnymi, socjalistycznymi klasami krajów zachodnich udało się nastawić światowe demokracje przeciw Niemcom”, tamże, s. 678, tłum. własne.

40 Tamże, s. 297.

41 „I tak jak wcześniej w naszym kraju – w trakcie i po I wojnie światowej – tak i dziś Żydzi i tylko Żydzi muszą wziąć odpowiedzialność za niszczenie narodów”, tamże, s. 856; „Naszemu żydowsko-demokratycznemu światowemu wrogowi udało się wprowadzić stan wojny pomiędzy ludem Anglii a Niemcami. Powody dla tego są tak samo zniesławiające jak te z 1914 r. Nic się nie zmieniło”, tamże, s. 625, tłum. własne.

67

Magdalena Adamczyk

że doprowadzili do nich politycy będący marionetkami w rękach żydowskiej kliki42. Zdaniem Hitlera Żydzi, jako niezmienna siła sprawcza, byli odpowiedzialni także za sprowokowanie wszystkich światowych niepokojów i zamieszek społecznych43. W swoich przemówieniach często odwoływał się do rewolucji rosyjskiej podkreślając, że Żydzi wywołują przewroty aby przejąć władzę. Pragną zagarnąć środki dotychczasowej klasy posiadającej i stać się nową burżuazją, wykorzystującą klasę robotniczą w takim samym, albo i większym stopniu co stara arystokracja44. W odniesieniu do narodu niemieckiego, Hitler podkreślał, że „s ą t y l k o d w i e m o ż l i w o ś c i : z w yc i ę s t wo A r y j c z y k a , a l b o z n i s z c z e n i e go i z w yc i ę s t wo Ż y d a ”45. Już od początku swojej publicznej działalności nie widział możliwości osiągnięcia kompromisu, jednak jego poglądy na rozwiązanie kwestii żydowskiej radykalizowały się na przestrzeni lat. Po rozstrzygnięciach konferencji w Wannsee powiedział: „rezultatem tej wojny będzie z a g ł a d a ż ydost wa . Po ra z pier wsz y będ zie obow ią z y wać sta ra , p r a w d z i w i e ż y d o w s k a z a s a d a » o k o z a o k o , z ą b z a z ą b «”46.

Winę Żydom przypisuje się tu dwojako: jako twórcom zasady odwetu, a także osobom odpowiedzialnym za własną eksterminację. To przenoszenie odpowiedzialności za własne agresywne i destruktywne zachowania jest 42 „[Roosevelt] był wspierany przez otaczającą go klikę żydowską, przesiąkniętą starotestamentalną zachłannością, która ujrzała w Stanach Zjednoczonych instrument do przygotowania drugiego Purim dla coraz bardziej antysemickich państw Europy”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 831; „To podejrzana sprawa, w jaki sposób Anglia ‘wślizgnęła się’ do wojny. Człowiekiem, któremu udało się tego dokonać, był Churchill, marionetka Żydów, którzy pociągają za sznurki. Obok niego przemądrzały Eden – łasy na pieniądze klaun, Hore-Belisha – Żyd, który był ministrem wojny, dalej szara eminencja Ministerstwa Spraw Zagranicznych, i potem kilku kolejnych Żydów i biznesmenów”, A. Hitler, Hitler’s Table Talk 1941 – 1944, New York 2000, s. 78, tłum. własne.

43 „Któż inny mógłby w ciągu ostatnich dwóch tysięcy lat doświadczyć tak niewielu zmian w psychice i charakterze jak Żydzi? I jacyż inni ludzie odgrywają stałą rolę w wielkich rewolucjach?”, A. Hitler, Mein Kampf, s. 234.

44 „W sowieckiej Rosji miliony są zrujnowane i umierają. Cziczerin– a wraz z nim ekipa ponad 200 sowieckich Żydów – podróżują ekspresem po Europie, odwiedzają kabarety, oglądają występujące dla ich przyjemności nagie tancerki, mieszkają w najlepszych hotelach i stają się lepsi niż miliony tych, którym wmówiono, że muszą zwalczać burżuazję”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 12, tłum. własne.

45 Tamże, s. 15, tłum. własne.

46 Tamże, s. 845, wypowiedź z 30 stycznia 1942 r, tłum. własne.

68

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

charakterystyczne dla narracji Hitlera47. Pomimo tego, że przypisywał samemu sobie zasługę odkrycia żydowskiego zagrożenia i za swój obowiązek uważał rozwiązanie żydowskiego problemu, to jednak traktował tę kwestię jako zadanie ogólnoświatowe, które powinno zjednoczyć wszystkie narody we wspólnej walce48.

4. Żyd – „listopadowy zbrodniarz” [Żydowskiego] wroga, którego niczym nie skrzywdziliśmy, ale który próbował ujarzmić i zniewolić lud niemiecki, który jest odpowiedzialny za wszystkie nieszczęścia, które nas spotkały w listopadzie 1918 r. i za wszystkie późniejsze trapiące Niemcy plagi!49.

Spowodowana przez Żydów ruina ekonomiczna, tak jak i w innych krajach, bezrobocie milionów Niemców, destrukcja rolnictwa, handel i przemysł przygotowane tylko na zaplanowany, całkowity upadek. To wszystko wspierane było przez wciąż egzystujący bezsensowny stan klasowości, który służył tylko przemianie umysłu mas w nienawiść, aby zrobić z nich podatny instrument bolszewickiej rewolucji. Mobilizując proletariackich niewolników, Żydzi mieli nadzieję, że po zniszczeniu narodowej inteligencji, będą mogli na zawsze sprowadzić ich do roli parobków50.

Żydów przedstawiano jako naturalnych wrogów Niemców. Uważano ich z jednej strony za bezproduktywnych pasożytów51, wrzód na ciele narodu niemieckiego, z drugiej za członków potężnego, międzynarodowego spisku.

Ta ambiwalencja żydowskiego stereotypu była przyczyną desygnacji Żydów jako grupy na kozła ofiarnego52 – byli na tyle silni, by móc się ich bać i na tyle słabi, by móc nimi pogardzać.

47 E. Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 470, tłum. własne.

48 „Kreatywni ludzie wszystkich krajów, rozpoznajcie swojego wspólnego wroga!”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 544, tłum. własne.

49 Tamże, s. 289, tłum. własne.

50 Tamże, s. 947, tłum. własne.

51 „[Żyd to] pasożyt, który przyczepia się do gospodarza, wykorzystując go i wyczerpując do granic możliwości”, Adolf Hitler, The Testament of Adolf Hitler, s. 18, tłum. własne.

52 P. Glick, Jagnięta ofiarne w wilczym przebraniu. Zawistne uprzedzenia, ideologia, i czynienie z Żydów kozłów ofiarnych, [w:] Zrozumieć zagładę, s. 103 – 131.

69

Magdalena Adamczyk

Co leżało u podstaw mitu o „nożu w plecy”, który Żydzi mieli wbić Niemcom podczas I wojny światowej? Było nim przekonanie żołnierzy, że „listopadowi zbrodniarze”, czyli ludzie odpowiedzialni za kapitulację Niemiec, zdecydowali się na nią z przyczyn politycznych a nie militarnych. Żołnierze niemieccy znajdowali się na terenach nieprzyjaciela i ich zdaniem siły armii nie uległy wyczerpaniu – wojnę powinno się więc prowadzić nadal53. Dlaczego to właśnie Żydów obwiniano później za „wersalską hańbę”? Oprócz oficjalnej propagandy, zgodnie z którą „Żyd jest winny zawsze i wszystkiemu”54, szerzono plotki o masowych dezercjach żydowskich żołnierzy z armii i podkreślano żydowskie pochodzenie członków weimarskiego rządu. Lęk przed przejęciem władzy przez Żydów potęgowały wydarzenia w Bawarii z lat 1918 – 1919. Powstała tam wówczas Räterepublik (republika radziecka) z komunistycznym rządem na czele, złożonym w dużej mierze z polityków o żydowskim pochodzeniu55. Wszelkie niepokoje społeczne, wywołane niestabilną sytuacją ekonomiczną i polityczną Niemiec lat 20-tych XX wieku, były przez Hitlera tłumaczone obecnością „fermentu” żydowskiego, który oddziaływał negatywnie nie tylko na niemiecką gospodarkę, ale również na nastroje społeczne56. Już po kilku latach jego rządów kanclerskich w zbiorowej świadomości Niemców istniało przekonanie, że Żydzi to „e l e m e n t y, które nie pragną pokoju, spokoju, zrozumienia, które p o t r z e b u j ą c i ą g ł e j a g i t a c j i i s i a n i a z i a r e n n i e u f n o ś c i ”57.

W późniejszym etapie działalności politycznej nastąpiła radykalizacja uprzedzeń i postaw Hitlera w stosunku do Żydów, co wyraźnie przejawia się w jego wypowiedziach. Żyd stał już nie tylko za kryzysem ekonomicznym, ale był także przyczyną śmierci narodowych socjalistów, zamordowanych przez własnych rodaków. Hitler uważał, że za wszystkim stoi żydowska siła sprawcza58.

53 L. Rees, Naziści. Ostrzeżenie historii, Warszawa 2005, s. 16.

54 Tamże, s. 160.

55 R. Grunberger, Historia społeczna, s. 25.

56 „Niekończące się strajki, masowe zwolnienia, walki uliczne, zniszczenie, nienawiść i wojna domowa; wałęsający się, bezdomni międzynarodowi żydowscy nauczyciele infiltrują narody, agitując przeciwko zdrowemu wspólnemu dobru i pobudzają nienawiść między ludźmi”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 261, tłum. własne.

57 Tamże, s. 387, tłum. własne.

58 „Nieskończenie długa lista zamordowanych narodowych socjalistów, zabitych przez tchórzy, niemal zawsze napadniętych podstępem, pobitych na śmierć, zadźganych lub 70

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

Prawdopodobnie był to wybieg propagandowy, mający pobudzić do działania naród niemiecki – o ile bowiem niestabilność rządów i rokowania na światowych giełdach były dla przeciętnego Niemca problemem abstrakcyjnym, to mord dokonany z zimną krwią na członku narodowosocjalistycznej wspólnoty burzył krew w niemal każdym słuchaczu. Co znamienne, Hitler przedstawiał Żydów jako pozbawionych honoru mięczaków, a popełnione przez nich zabójstwa za przejaw tchórzostwa. Metaforyka zbrodni usprawiedliwiała chęć dokonania zemsty. Ten zabieg racjonalizacji działał podobnie w przypadku innych, niekoniecznie ściśle powiązanych z agresją fizyczną, działań dyskryminacyjnych w stosunku do ludności żydowskiej. Stopniowe wykluczanie z życia gospodarczego i kulturalnego miało być „naprawą” kondycji niemieckiego społeczeństwa, która została nadszarpnięta przez wrogą działalność żydowskich elementów59.

5. Żyd – propagandzista Od niepamiętnych czasów Żydom udawało się zdobywać pozycje, z których mogli wpływać na opinię publiczną: trzymają na przykład wiele kluczowych pozycji w prasie i przemyśle filmowym. (...) Najbardziej niebezpieczną bronią są żydowskie agencje reklamowe, które – poprzez odcięcie dochodów – mogą doprowadzić nawet największe agencje na skraj bankructwa60.

Czy istnieje jakieś podejrzane przedsięwzięcie, jakakolwiek forma obrzydliwości, szczególnie w życiu kulturalnym, w której nie brałby udziału przynajmniej jeden Żyd? (...) Odkryłem aktywność żydowską w prasie, sztuce, literaturze i teatrze61. zastrzelonych. Ale za każdym morderstwem stoi ta sama siła, odpowiedzialna za nie: za nieznanymi, nieznaczącymi, zindoktrynowanymi Volksgenossen, którzy zostali nakłonieni do działalności wywrotowej, stoi pełna nienawiści siła żydowskiego wroga”, tamże, s. 289, tłum. własne.

59 „To, co dziś robimy, to nic innego jak naprawianie zła, jakie Ci ludzie wyrządzili. W czasach, kiedy lud niemiecki tracił swoje oszczędności, nagromadzone przez lata ciężkiej pracy, z powodu sprowokowanej i podtrzymywanej przez Żydów inflacji”, tamże, s. 542, tłum. własne.

60 A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 463, tłum. własne.

61 A. Hitler, Mein Kampf, s. 42, tłum. własne.

71

Magdalena Adamczyk

Wielokrotne odwoływanie się Hitlera do międzynarodowej żydowskiej propagandy, której zadaniem miało być nastawienie światowej opinii przeciwko Niemcom, spełniało dwie ważne funkcje. Po pierwsze, podkreślało perfidię, kłamliwość i złą wolę Żydów, którzy aby bronić swoich interesów nie wahali się przed rzucaniem oszczerstw na naród niemiecki i jego przywódcę62, z drugiej – tłumaczyło sprzeczne z narodowym dyskursem informacje z zagranicznej prasy. Bazując na niemieckiej niechęci do obcych, Hitler podkreślał, że otwarcie się na świat nieuchronnie prowadzi do napływu żydowskich idei i kapitału63. Bardzo często wspominał również o żydowskiej obecności w świecie kultury, która jego zdaniem mogła być tłumaczona tylko ich wyjątkową zdolnością do kłamstwa, chęcią zniszczenia Niemiec od środka i przejęcia władzy w kraju64, ponieważ – co zostanie podkreślone później – mimo wysokiego intelektu nie posiadali oni koniecznej wrażliwości artystycznej i zdolności twórczych, ani bezinteresownego rozmiłowania w sztuce65. Ten demobilizujący wpływ na niemieckie społeczeństwo miał odbywać się głównie za pośrednictwem żydowskiej prasy, codziennie zatruwającej jego umysły. Jak pisał Hitler w Mein Kampf: „Ty l k o Ż y d z i w iedzą, że poprzez uporczy w y w pł y w propagandy niebo może być przestaw ia ne lud ziom ja ko piek ło i, v ice versa, 62 „Obecnie Żydzi ciągle propagują swoją kampanię nienawiści w pewnych krajach pod przykrywką prasy, filmu, radia, teatru i literatury, które w całości znajdują się w ich rękach”, The Speeches of Adolf, s. 549, tłum. własne.

63 „Chytra i przebiegła żydowska kulturowa propaganda niemniej jednak odniosła sukces we (...) wprowadzaniu tych w najwyższym stopniu godnych pożałowania wymysłów do naszych galerii i ostatecznie wciskając je niemieckiemu ludowi mimo wszystko”, tamże, s. 378; „Internacjonalizacja dzisiaj oznacza tylko judaizację. W Niemczech już do tego doszło – przeznaczenie 6 milionów ludzi znajduje się w gestii kilku tuzinów żydowskich bankierów. Jest to możliwe, ponieważ nasza cywilizacja została zjudaizowana”, tamże, s. 29, tłum. własne.

64 „Wie, jak sprawić, by ‘opinia publiczna’ służyła jego interesom natychmiastowego stania się panem w państwie. I może to zostać osiągnięte przez człowieka, dla którego kłamstwo jest sztuką (...) mówiąc słowami Schopenhauera »wielki mistrz sztuki kłamstwa« – Żyd”, tamże, s. 14, tłum. własne.

65 „Dlatego też Żydzi, pomimo swoich sił intelektualnych, którymi są najwyraźniej obdarzeni, nie mają kultury – z pewnością nie kultury własnej. Ta kultura, którą Żydzi cieszą się dzisiaj jest produktem pracy innych i degeneruje się w żydowskich rękach”, A. Hitler, Mein Kampf, s. 236, tłum. własne.

72

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

najż a łośniejsz y rod zaj ż ycia może być przedstaw iony j a k o r a j ”66.

6. Żyd – wróg i założyciel chrześcijaństwa Moje chrześcijańskie uczucia pokazują mi mojego Pana i Zbawcę jako wojownika. Pokazują mi człowieka, który kiedyś był samotny, otoczony tylko garstką zwolenników, człowieka, który rozpoznał prawdziwe oblicze tych Żydów i wezwał ludzi do walki z nimi. (...) Był wielki nie w swoim cierpieniu, ale w swojej walce67.

Najcięższym uderzeniem, jakie kiedykolwiek dotknęło ludzkość, było nadejście chrześcijaństwa. Bolszewizm jest nieślubnym dzieckiem chrześcijaństwa. Obydwa zostały stworzone przez Żydów68.

Bauman przyrównuje wyjątkowy status Żydów w chrześcijańskich oczach do siedzenia „okrakiem na barykadzie” – Żydzi są bowiem równocześnie „czcigodnymi ojcami chrześcijańskiego świata i jego nienawistnymi, ohydnymi wrogami”69. Ten dualizm odzwierciedlił się w hitlerowskiej narracji i został przez nią przekształcony tak, aby pasował do oficjalnego dyskursu. Początkowo Hitler odwoływał się do koncepcji Żyda jako odwiecznego wroga chrześcijaństwa, siebie w pewnym sensie utożsamiając z postacią mesjańską70. Przekształcenie portretu Chrystusa-męczennika w Chrystusa-wojownika miało na celu legitymizację działań nazistów w stosunku do Żydów. Hitler często korzystał z przedstawienia Żyda jako postaci szatańskiej, mówiąc o „międzynarodowym żydowskim diable”, „diabolicznych żydowskich kreaturach” czy „demonicznym niebezpieczeństwie”71.

Już podczas pobytu w landsberskim więzieniu zdawał sobie sprawę z mocy tego stereotypu – jak pisał w Mein Kampf: „w ś w i a d o m o ś c i n a s z e go ludu Żyd je s t pr z e d s t aw iony ja ko wc ielen ie Sz at a na 66 A. Hitler, Mein Kampf, s. 215, tłum. własne.

67 N. H. Baynes, The Speeches of Adolf Hitler, s. 17, tłum. własne.

68 A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 13, tłum. własne.

69 Z. Bauman, Nowoczesność, s. 93.

70 A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 82, tłum. własne.

71 Tamże, s.117, 888, tłum. własne.

73

Magdalena Adamczyk

i s y m b o l z ł a ”72. Dzięki umiejętnemu wykorzystaniu obrazowej frazeologii zaczerpniętej z tradycji chrześcijańskiego antysemityzmu mógł łatwo oddziaływać na świadomość tłumów73. Z drugiej strony, pod koniec życia, szczególnie w gronie najbliższych współpracowników, niejednokrotnie atakował chrześcijaństwo, które uważał za nienaturalne, narzucone z zewnątrz i niezgodne z niemiecką dumą narodową74. Uważał, że – tak samo jak drugie „dziecko judaizmu”, bolszewizm – stanowi żywotne zagrożenie dla narodu niemieckiego 75.

7. Żyd – brud i choroba Odkrycie żydowskiego wirusa było jedną z największy rewolucji, które miały miejsce w świecie. Wojna, w której dzisiaj walczymy, jest tego samego rodzaju co prowadzone w ubiegłym wieku przez Pasteura i Kocha.

Jak wiele chorób ma źródło w żydowskim wirusie!76.

Bez skutecznej propagandy i przekonującej argumentacji nie udałoby się tak łatwo odizolować Żydów od reszty niemieckiego społeczeństwa. Odwoływano się więc do pierwotnych lęków przed brudem i chorobą – Hitler podkreślał, że Żydzi zatruwają aryjską krew i aryjskiego ducha77. Mieli wzbudzać obrzydzenie, jawić się Niemcom jako robactwo i zaraza, które należy wytępić 78 – jak chwasty, które nowoczesne państwo musiało wyciąć, aby uchronić „młodą, zdrową i rozkwitającą nową generację79”. Żyd, jako członek grupy obcej, stał się obiektem zakorzenionych głęboko w ludzkiej podświadomości uczuć wstrętu i obrzydzenia. Co więcej, zdegradowanie 72 A. Hitler, Mein Kampf, s. 184, tłum. własne.

73 Rozwijający się od XIII w. chrześcijański antysemityzm „doszedł w końcu do punktu, w którym Żydzi stali się synonimem Diabła”, D. Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera: zwyczajni Niemcy i Holocaust, Warszawa 1999, s. 53.

74 A. Hitler, The Testament of Adolf Hitler, s. 20, tłum. własne.

75 Tamże, s. 46, tłum. własne.

76 A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 332, tłum. własne.

77 E. Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 449.

78 „Bakterie, robactwo i zaraza nie mogą być tolerowane. W imię czystości i higieny musimy unieszkodliwić je, tępiąc”, A. Hitler, za: Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, s. 71.

79 The Speeches of Adolf Hitler, s. 628, tłum. własne.

74

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

go do pozycji równej robactwu i pasożytom pozwalało na postawienie go poza nawiasem społeczeństwa, a co za tym idzie –człowieczeństwa, ludzkiej etyki i moralności80. Dehumanizacja81 Żydów pozwalała na redukcję poczucia winy, spowodowanego podjęciem przez jednostkę działań sprzecznych z własną konwencjonalną moralnością82.

W swojej biologicznej metaforyce Hitler odwoływał się często do pasożytnictwa, podkreślając, że „m y m o ż e m y ż y ć b e z Ż y d ó w, a l e o n i n i e m o g ą ż y ć b e z n a s ”83. Stosował również symbolikę trucizny, przyrównując Żydów bądź to do trucicieli, bądź do trującej substancji84. Uwolnienie Niemiec i reszty Europy od żydowskiego jadu miało stanowić remedium na problemy społeczno-gospodarcze i spory międzynarodowe85. Aby do tego doszło, Niemcy musieli zwyciężyć w starciu z potęgą zachodnich demokracji i oczyścić z Żydów cały kontynent – miała być to ostateczna batalia o dobrostan aryjskiej ludności w opozycji do odwiecznego, ponadnarodowego, żydowskiego wroga86.

8. Żyd – przedstawiciel gorszej rasy Niezwykłe, że Żyd, który żył w ukryciu między nami od tysięcy lat i pozostał Żydem, potrafił przekonać miliony z nas, że rasa jest zupełnie nieistotna, chociaż dla niego rasa jest wszystkim87.

80 Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, s. 72.

81 Dehumanizacja – porównywanie członków określonej grupy do bytów nieożywionych, M. Kofta, P. Sławuta, Kolektywne poczucie winy a postawy wobec Żydów i procesy ich (de humanizacji: rola bliskości kulturowej, [w:] Wobec obcych, s. 152.

82 H. Welzer, Sprawcy, s. 37.

83 A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 118, tłum. własne.

84 „Międzynarodowa żydowska trucizna zaczęła swoją agitację, aby zniszczyć zdrowe umysły”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 710, tłum. własne.

85 „Pod przewodnictwem Rzeszy, Europa szybko się zjednoczy. Odkąd żydowska trucizna została wytępiona, zjednoczenie nie będzie stanowić problemu”, A. Hitler, The Testament of Adolf Hitler, s. 7, tłum. własne.

86 „Jedna rzecz jest pewna: nasz świat stoi w obliczu wielkiej rewolucji. Jedynym pytaniem jest czy wynik będzie korzystny dla aryjskiej części ludności, czy skorzysta na tym wieczny Żyd”, A. Hitler, Mein Kampf, s. 339, tłum. własne.

87 The Speeches of Adolf Hitler, s. 63, tłum. własne.

75

Magdalena Adamczyk

Jednakże niezbicie dowiedziono, że w przypadku Żydów, rasowe charakterystyki fizyczne są czasem nieobecne przez jedną lub dwie generacje, ale z pewnością powrócą w kolejnym pokoleniu88.

Zwrócenie uwagi na fizyczną odrębność „rasy żydowskiej” można powiązać z rozwojem takich dziedzin nauki, jak frenologia i fizjonomia89. Nigdy wcześniej i później nie uważano, że charakter człowieka można wyczytać z rysów jego twarzy, sylwetki czy kształtu czaszki. Badania Galla i Spurzheima, Kretschmera, Linneusza i Darwina okazały się mieczem obosiecznym – na ich podstawie wysnuto wnioski o konstytucjonalnych cechach człowieka, które pozwalają na jednoznaczne różnicowanie poszczególnych ras i jednostek także pod kątem moralności i inteligencji. Należy pamiętać, że propagowane przez Hitlera higiena i czystość rasy (Rassenhygiene i Rassenkunde) zostały wymyślone i spopularyzowane przez niemieckich akademików na długo zanim narodowy socjalizm doszedł do władzy 90. Zdaniem Hitlera „żydowskość” kryła się we krwi i nie można było od niej uciec91.

Co ciekawe, poglądy Hitlera na rasę żydowską zmieniały się z biegiem czasu. Pod koniec swojego życia twierdził, że rasa żydowska nie istnieje z genetycznego punktu widzenia, jest raczej konstruktem abstrakcyjnym, symbolizującym stan ducha i umysłu, jednoczącym Żydów z całego świata.

Niezmiennie jednak uważał, że każdy Żyd ma w sobie kroplę czysto żydowskiej krwi, a pewne charakterystyki fizyczne, takie jak „nieprzyzwoity nos, okrutne, zjadliwe nozdrza”, są wspólne dla wszystkich Żydów, „od warszawskiego getta po bazary Maroka”92.

9. Żyd – obcy To reakcja instynktowna, reakcja wstrętu przeciw obcemu, który odmawia zaadoptowania i stania się częścią całości, pasożyt, który przyczepia się do gospodarza, wykorzystując go i wyczerpując do granic możliwości. Ze swej natury Żyd jest pasożytem, który nie może i nie będzie 88 A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 474, tłum. własne.

89 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 66 – 67.

90 Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, s. 63.

91 R. Hilberg, Sprawcy, s. 127.

92 A. Hitler, The Testament of Adolf Hitler, s. 21, tłum. własne.

76

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

się asymilował. Wyróżniającą cechą Żyda jest to, że w przeciwieństwie do innych obcych, wszędzie żąda praw obywatelskich w przyjmującej go społeczności – i równocześnie zawsze pozostaje Żydem93.

Żydzi od zawsze, na terenie każdego państwa, które zamieszkiwali, stanowili grupę w pewnym sensie obcą, a co za tym idzie – niezrozumianą.

Przyczyną ich alienacji była między innymi odmienna religia i zwyczaje, ale także różnice w wyglądzie fizycznym i mentalności94. Pierwszymi Żydami, na których zwrócił uwagę Hitler, byli uchodźcy ze wschodu, którzy w swoich pejsach i czarnych chałatach wydawali się mu istotami z innej planety 95.

Napływ Żydów z Europy Wschodniej, uciekających przed antyżydowskimi ekscesami w Polsce i Rosji96 dodatkowo wpłynął na eskalację antysemickich postaw – przybysze różnili się od Żydów niemieckich wyglądem i zachowaniem, budząc niechęć nawet wśród żydowskich współbraci z Zachodu. I tak jak kapitalistyczny „Żyd-wyzyskiwacz”, biorący udział w ogólnoświatowym spisku, wzbudzał strach, tak oni wzbudzali w społeczeństwie niemieckim głównie niechęć.

Izolacja społeczna powoduje zanik bliskości i odpowiedzialności za drugiego człowieka, umożliwia także wykluczenie go nie tylko z grupy własnej, ale i ze wspólnoty kulturowej97. Aby wzbudzić w niemieckim społeczeństwie uprzedzenia i postawy dyskryminacyjne związane ze zaktywizowanym stereotypem, konieczne było uporanie się z wizją „Żyda z sąsiedztwa”, który w świadomości ludzkiej miał zmienić się w „mitycznego Żyda”98, za którym nikt nie będzie chciał się ująć. Co więcej, musiał on wzbudzać w odbiorcy lęk, tak aby Niemiec uwierzył, że jego Żydowski sąsiad jest szkodliwy dla 93 Tamże, s. 18, tłum. własne.

94 Hitler. Speeches and Proclamations 1932–1945, red. M. Domarus, Wauconda 1990, s. 37, tłum. własne.

95 „Pewnego razu, przechodząc przez wewnętrzne miasto, nagle napotkałem zjawisko w długim kaftanie, z czarnymi pejsami. Moją pierwszą myślą było: czy to Żyd? Z pewnością nie wyglądał tak w Linzu. (...) Im dłużej patrzyłem (...) tym bardziej zadawałem sobie pytanie: czy to Niemiec?”, A. Hitler, Mein Kampf, s. 55, tłum. własne.

96 L. Rees, Naziści, s. 20.

97 M. Kofta, P. Sławuta, Kolektywne poczucie winy, s. 150.

98 Z. Bauman, Nowoczesność, s. 385.

77

Magdalena Adamczyk

najbliższego otoczenia99. Przedstawienie Żydów jako szkodników miało być usprawiedliwieniem dla ich eksterminacji poprzez pokazanie, iż jest to jedynie odwet za ich niszczycielską działalność100. Ta projekcja destruktywnych popędów i racjonalizacja zachowań miała pomóc Niemcom w zachowaniu pozytywnej tożsamości.

Hannah Arendt zwraca uwagę na fakt znajdowania się przez Żydów w społecznej próżni – między społeczeństwem a państwem101. Wyznawców judaizmu obejmowały inne prawa, odrębne sądownictwo, mieli własne prawa i obowiązki. XIX wiek przyniósł przemiany – stosunki feudalne ulegały demokratyzacji, zrównywano w prawach Żydów, chłopów i mieszczan. W nowoczesnej strukturze państwowej Żydzi nie mieli już uprzywilejowanej pozycji – byli wcielani do armii, płacili takie same podatki, podlegali jurysdykcji sądów powszechnych. Dając Żydom pełnię praw zaczęto wymagać od nich przyjęcia takich samych obowiązków wobec społeczeństwa, jakie mieli ich chrześcijańscy sąsiedzi. A co najważniejsze – wywierano coraz silniejsze naciski na asymilację społeczności żydowskiej również w sferze obyczajowo-kulturowej102. Z drugiej strony – konwersja przeważnie nie zmieniała niczego w społecznym odbiorze Żydów, czego najtragiczniejszym przykładem było włączenie konwertytów do kategorii Żydów przez ustawy norymberskie103. Hitler uważał, że polityczna emancypacja Żydów i przyznanie im takich samych praw było błędem, ponieważ należeli do odrębnej rasy, tworzącej „państwo w państwie”104 i niezdolnej do jakiejkolwiek asymilacji.

99 Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, s. 71.

100 „Żyd niszczy i musi niszczyć, ponieważ brakuje mu koncepcji aktywności budującej życie społeczności. I to bez względu na to, czy ten indywidualny Żyd jest »przyzwoity«, czy nie. Nosi w sobie cechy otrzymane od Natury i nie może się ich pozbyć. A dla nas jest szkodliwy. Bez względu na to, czy rani nas świadomie czy nieświadomie – to nie nasza sprawa. My świadomie musimy troszczyć się o dobro naszych ludzi”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 16, tłum. własne.

101 H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993, s. 53.

102 F. Battenberg, Żydzi w Europie, Wrocław 2008.

103 R. Hilberg, Sprawcy, s. 31 – 32.

104 „Ta walka zaczęła się niemal 120 lat temu, kiedy Żydzi otrzymali prawa obywatelskie w państwach Europy. Polityczna emancypacja Żydów była początkiem ataku delirium.

W ten sposób otrzymali pełnię praw cywilnych i równość, chociaż byli od innych 78

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

10. Żyd – złodziej i wyzyskiwacz Żyd postrzega pracę jako wyzyskiwanie innych ludzi. Żyd nigdy nie pracuje jako produktywny twórca, jego celem nie jest osiągnięcie mistrzostwa. Pracuje bezproduktywnie, wykorzystując i ciesząc się z pracy innych105.

Między tysiącami twórców nie ma ani jednego Żyda, ani jednego. Jeżeli wejdziesz do fabryki i przejdziesz przez hale fabryczne, spoglądając na niekończące się, wielkie maszyny i na pracowników – oni także nie są Żydami. Ale jeśli wejdziesz do sklepu w Berlinie na Kurfürstendamm, tam nie zobaczysz ani jednego nie-Żyda106. Żydzi to naród złodziei. Nigdy nie zbudowali żadnej cywilizacji, ale zniszczyli setki. Nie mają niczego swojego – wszystko ukradli. Obcy ludzie, obcy budowniczy stawiali ich świątynie, obcy dla nich pracowali, przelewali za nich krew. (...) Nie ma swojej sztuki, wszystko ukradł lub skopiował. Nie umie nawet docenić tego, co inni zrobili – w jego rękach zmienia się w brud i łajno. Nie może utrzymać żadnego państwa107.

Zdaniem Hitlera – który mimo niepowodzeń uważał się za artystę – najwyższą formą działalności człowieka była twórczość. Ci, którzy nie kreowali niczego nowego, mogli zostać rzemieślnikami, najniżej zaś w hierarchii stali Ci, którzy sprzedawali ich dzieła. Zdaniem Hitlera Żydzi byli zdolni jedynie do handlu, ponieważ nie posiadali wymaganej wrażliwości i szacunku do pracy. Potrafili jedynie wykorzystywać innych, kraść cudze pomysły108 i wytwory. Nie potrafili stworzyć dobrze funkcjonującego zdecydowanie odrębni rasowo, zawsze tworzyli państwo w państwie. Może nie przyszło to za jednym zamachem, jednak działo się to tak jak dzisiaj i jak dzieje się zawsze: najpierw mały palec, a potem drugi i trzeci, i tak kawałek po kawałku, aż w końcu w XVIII w. ludzie wciąż kompletnie obcy otrzymali te same prawa obywatelskie co my”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 19, tłum. własne.

105 Tamże, s. 16, tłum. własne.

106 Tamże, s. 63, tłum. własne.

107 Tamże, s. 23, tłum. własne.

108 „Ostatecznie, międzynarodowi żydowscy literaci wykradli narzędzia ciężko pracujących ludzi i niemal udało im się wykorzystać ich do własnych praktyk i celów”, tamże, s. 184, tłum. własne.

79

Magdalena Adamczyk

społeczeństwa, stać się narodem i założyć własnego państwa, ale niszczyli te, które napotykali na swojej drodze. Te oskarżenia często towarzyszyły wypowiedziom niemieckiego przywódcy, dotyczącym upadku kraju po I wojnie światowej – Żydzi mieli doprowadzić do klęski cesarstwa, aby wzbogacić się na niemieckiej nędzy.

Oprócz jałowości twórczej Hitler przypisywał Żydom także inne negatywne cechy charakteru: niezaspokojone pragnienie zemsty i zysku, egoizm i głupotę109, skłonności to kłamstwa, fałszerstwa i krętactwa110, a także skrajny materializm, który wyklucza zainteresowanie sprawami ducha111.

Z tego powodu odmawiał on judaizmowi prawa do bycia religią112, a za jedyny talent Żydów uważał ich zdolność do władania słowem, jednak w złym celu – aby zamaskować swoje myśli, zdezorientować i ośmieszyć rozmówcę113. Co ciekawe, Hitler dopuszczał istnienie Żydów „nieszkodliwych” – takich, którzy otwarcie nie sprzeciwiają się narodowemu socjalizmowi i być może nawet nie zdają sobie sprawy z własnych wad. Jednakowoż z powody „skazy biologicznej” płynącej w ich krwi, nie mogą uciec od własnej natury 109 „Żyd jest wcieleniem egoizmu. Ich egoizm jest tak dalece posunięty, że nie są nawet w stanie zaryzykować własnego życia dla obrony ich najbardziej życiowych interesów”, A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 123, tłum. własne; „Za głupotą i słabością człowieka zawsze stoi Żyd, jego słabość charakteru z jednej, a niedostatki z drugiej strony”, The Speeches of Adolf Hitler, s. 961, tłum. własne.

110 „Zawsze mówiłem, że Żydzi to najbardziej diaboliczne kreatury na świecie i równocześnie najgłupsze. Nie mogą stworzyć ani muzyka ani myśliciela. Żadnej sztuki, nic, nawet mniej niż nic. To kłamcy, fałszerze i krętacze”, A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s. 124, tłum. własne.

111 „Żydzi czcili i ciągle czczą, kiedyś i dzisiaj, tylko i wyłącznie złotego cielca. Żydowska religia jest pozbawiona metafizyki, a jej podstawą jest nic innego jak najbardziej odrażający materializm”, tamże, tłum. własne.

112 „Judaizm nie jest religią. Judaizm to po prostu religijny kamuflaż dla ich rasowej doktryny. Wszystko, czego się podejmują, jest zbudowane na kłamstwie”, A. Hitler, Hitler’s Table Talk, s.124, tłum. własne.

113 „Żydzi mają talent do wprowadzania zamieszania w najprostsze sprawy. (...) Przychodzi moment, w którym nikt już nie rozumie o co chodzi w całej sprawie. Aby powiedzieć Ci coś zupełnie bez znaczenia, Żyd utopi Cię w potoku słów. Jeśli spróbujesz przeanalizować to, co powiedział, zdasz sobie sprawę, że to tylko słowa rzucone na wiatr. Żydzi używają słów, aby ośmieszać swoich sąsiadów. I dlatego ludzie czynią z nich profesorów”, tamże, tłum. własne.

80

Portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera

i muszą zostać skazani na unicestwienie114 – ponieważ „t a k d ł u g o j a k Ż y d z i p r z e t r w a j ą , a n t y s e m i t y z m n i g d y n i e z n i k n i e ”115.

Zakończenie Zygmunt Bauman, którego dzieła były inspiracją do stworzenia tego artykułu, napisał w jednej ze swoich prac, że najbardziej przerażające w Zagładzie nie było to, że mogliśmy być na miejscu ofiar, lecz to, że mogliśmy znaleźć się w szeregach oprawców116. Christopher Browning na kartach książki Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i ostateczne rozwiązanie w Polsce117 podkreśla, że sprawcami mordów z czasów II wojny światowej byli zwyczajni niemieccy obywatele. Harald Welzer w swoich Sprawcach szacuje, że jedynie 5‒10% ideologów i wykonawców Holokaustu cierpiało na zaburzenia psychiczne – pozostali byli ludźmi „przerażająco normalnymi”118.

Współczesne badania dotyczące zachowania żołnierzy na froncie pokazują, w jaki sposób można skłonić człowieka do nieludzkich zachowań za pomocą dobrze sformułowanych rozkazów119. Połączone wysiłki historyków i psychologów społecznych uświadamiają nam straszliwą prawdę – zastępy hitlerowskich katów składały się z przeciętnych ludzi, wypełniających swoje 114 „Jestem przekonany, że są w Niemczech Żydzi, którzy zachowują się właściwie – w tym znaczeniu, że niezmiennie powstrzymują się przed szkodzeniem niemieckiej idei. Trudno ocenić ilu ich jest, ale wiem również, że żaden z nich nie wszedł w konflikt ze swoimi pobratymcami, aby bronić niemieckich idei przeciw nim. (...)

Prawdopodobnie wielu Żydów nie zdaje sobie sprawy z destrukcyjnej siły, którą reprezentują. (...) Dietrich Eckart powiedział mi kiedyś, że w całym swoim życiu poznał tylko jednego dobrego Żyda: Otto Weiningera, który p o p e ł n i ł s a m o b ó j s t w o gdy zdał sobie sprawę z tego, że Żydzi powodują upadek ludzkości”, tamże, s. 140, tłum. własne.

115 Adolf Hitler, The Testament of Adolf Hitler, s. 18, tłum, własne.

116 Z. Bauman, Nowoczesność, s. 316.

117 Ch. Browning, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i ostateczne rozwiązanie w Polsce, Warszawa 2000.

118 H. Welzer, Sprawcy, Warszawa 2010, s.12.

119 S. Richardot, „You know what to do with them”: The Formulation of Orders and Engagement in War Crimes. „Aggression and Violent Behavior”: 2014, nr 19(2), s. 83 – 90, A. Lankford, Promoting Aggression and Violence at Abu Ghraib: The U.S. Military’s Transformation of Ordinary People into Torturers. „Aggression and Violent Behavior”: 2009, nr 14(5), s. 388‒395.

81

Magdalena Adamczyk

zbrodnicze zadania bez specjalnej zachęty, ale i bez szczególnej satysfakcji. Łączyła ich wiara w słowa swojego przywódcy i przekonanie o konieczności wypełnienia zleconej im misji – oczyszczenia Europy z „podludzi”: homoseksualistów, komunistów, Romów, osób upośledzonych fizycznie i umysłowo oraz Żydów120.

Spośród tych grup społecznych Żydzi uznawani byli za najpoważniejszego przeciwnika. Ich elity były wystarczająco liczną i majętną grupą, aby – zdaniem wyznawców Hitlera – móc zagrozić niemieckim interesom, z drugiej strony żydowska biedota budziła wstręt i pogardę. Nie wzbudzali u swych germańskich sąsiadów sympatii, ani nawet litości – byli obcy z powodu swojego dziwacznego wyglądu, wierzeń i tradycji, a jakiekolwiek próby asymilacji spotykały się z niechęcią i podejrzliwością. Młoda, pokaleczona i wygłodzona Republika Weimarska, a po niej III Rzesza, potrzebowały nowej, silnej i stabilnej tożsamości narodowej, w której, zdaniem narodowych socjalistów, nie było miejsca na elementy intruzywne. Hitlerowi, za pomocą umiejętnej propagandy, udało się przekonać swoich współbraci, że aby odzyskać dumę i potęgę, muszą poświęcić swych żydowskich sąsiadów. Pomógł mu w tym znany Niemcom od wieków, wykorzystany i rozbudowany przez hitlerowską ideologię, niejednorodny i wielowarstwowy, niejednokrotnie wewnętrznie sprzeczny, pełen negatywnych emocji, niosący potężną siłę zniszczenia żydowski stereotyp.

120 G. E. Schafft, Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy, Kraków 2006.

82

Jakub Chmielewski Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie – próba analizy Lublin, judenrat, getto, Holokaust, II wojna światowa Judenrat w Lublinie utworzono w styczniu 1940 r., co było skutkiem wydanego w listopadzie 1939 r. rozporządzenia generalnego gubernatora o tworzeniu Rad Żydowskich. W momencie ustanowienia Rady na terenie miasta mieszkało około 40 000 Żydów, co zgodnie z rozporządzeniem przekładało się na powołanie instytucji w liczbie 24 osób. W takim składzie judenrat funkcjonował do końca marca 1942 r., kiedy to w ramach operacji „Reinhardt” Niemcy przeprowadzili likwidację getta na Podzamczu, przenosząc niewielką część Żydów do dzielnicy Majdan Tatarski. Do nowego gremium Niemcy powołali zaledwie 12 osób. Ostateczna likwidacja getta szczątkowego nastąpiła w listopadzie 1942 r., co oznaczało również kres funkcjonowania judenratu.

Zadaniem Rady było zarządzanie żydowską dzielnicą mieszkaniowymi, a od marca 1941 r. gettem oraz wprowadzanie w ich obrębie zarządzeń wydanych przez władze okupacyjne. Rada poprzez swoje wydziały miała obowiązek zapewnienia aprowizacji, opieki sanitarno-higienicznej czy mieszkaniowej. Dotyczyło to zarówno miejscowych Żydów, jak również przesiedleńców, uchodźców oraz jeńców wojennych osadzonych w obozie pracy przy ulicy Lipowej 7.

Pomimo znacznie ograniczonych kompetencji, można przyjąć, że judenrat wypełniał rolę pseudo-samorządu. Z jednej strony posiadał własne

Jakub Chmielewski

zadania, z drugiej zaś, priorytetem było realizowanie narzuconych przez Niemców wytycznych. Artykuł stanowi jedynie próbę analizy struktury i funkcjonowania Rady Żydowskiej w Lublinie, a tym samym nie wyczerpuje zasygnalizowanego problemu badawczego.

Problematyka judenratu w Lublinie nie doczekała się jak do tej pory opracowania, pomimo dobrze zachowanej bazy źródłowej, której podstawę stanowią materiały zdeponowane w Archiwum Państwowym w Lublinie oraz Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Wykorzystanie ich niewątpliwie doprowadzi do poszerzenia wiedzy w kontekście zagłady miejscowej ludności żydowskiej.

• Judenrat w Lublinie utworzony został w styczniu 1940 r., co było skutkiem wydanego w listopadzie 1939 r. rozporządzenia generalnego gubernatora Hansa Franka o tworzeniu Rad Żydowskich. W momencie ustanowienia Rady na terenie miasta mieszkało około 40 000 Żydów, co zgodnie z rozporządzeniem przekładało się na powołanie instytucji w liczbie 24 osób.

W takim składzie judenrat funkcjonował do końca marca 1942 r., kiedy w ramach operacji „Reinhardt”, Niemcy przeprowadzili likwidację getta na Podzamczu, przenosząc niewielką część Żydów do dzielnicy Majdan Tatarski. Do nowego gremium Niemcy powołali zaledwie 12 osób.

Zadaniem Rady było zarządzanie żydowską dzielnicą mieszkaniowymi, a od marca 1941 r. gettem, oraz wprowadzanie w ich obrębie zarządzeń wydanych przez władze okupacyjne, w tym przygotowywanie kontyngentów robotników żydowskich. Kompetencje, którymi dysponował lubelski judenrat, nie odbiegały zasadniczo od tych, jakie posiadały analogiczne instytucje w innych miejscowościach. Rada poprzez swoje wydziały miała obowiązek zapewnienia minimum egzystencji na płaszczyznach żywieniowej, sanitarno-higienicznej, czy mieszkaniowej. Dotyczyło to zarówno miejscowych Żydów, jak również przesiedleńców, uchodźców i jeńców wojennych osadzonych w obozie pracy przy ulicy Lipowej 7. Struktura Rady była dopasowywana się do aktualnych potrzeb.

Z biegiem czasu polityka niemiecka względem ludności żydowskiej ewoluowała w kierunku biologicznej eksterminacji, co przełożyło się

84

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

na ograniczenie zakresu kompetencji Rady. Ostateczna likwidacja społeczności żydowskiej w Lublinie, a tym samym instytucji judenratu, nastąpiła na początku listopada 1942 r.

Pomimo znacznie ograniczonych kompetencji, można przyjąć, że judenrat w Lublinie wypełniał rolę pseudo-samorządu. Z jednej strony posiadał własne zadania, z drugiej zaś, priorytetem było realizowanie narzuconych przez władze niemieckie rozkazów. Niniejszy artykuł stanowi jedynie ogólną próbę analizy struktury i funkcjonowania Rady Żydowskiej w Lublinie, a tym samym nie wyczerpuje zasygnalizowanego problemu badawczego.

Wprowadzenie Charakterystyczną cechą materiałów dotyczących Rady Żydowskiej (judenratu) w Lublinie jest dobrze zachowana baza źródłowa licząca 183 jednostki archiwalne (j.a.), które są zdeponowane w Archiwum Państwowym w Lublinie (APL) w zespole 8911. Znaczna część bazy źródłowej ma charakter różnego typu dokumentów urzędowych, sporządzonych przede wszystkim w języku polskim, w pewnej części w niemieckim, zaś w niewielkim zakresie w jidisz.

Istotnym źródłem do badań, pozwalającym zapoznać się z historią społeczności żydowskiej w Lublinie w okresie okupacji nazistowskiej, są również akta Żydowskiej Samopomocy Społecznej (ŻSS) przechowywane w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (ŻIH). Szczególnie istotny jest zespół ŻSS opatrzony numerem 211, który zawiera dobrze zachowaną i w dużej mierze kompletną korespondencję pomiędzy Prezydium ŻSS w Krakowie a doktorem Markiem Altenem, pełniącym funkcję doradcy 1 Po ostatecznej likwidacji społeczności żydowskiej w Lublinie, którą przeprowadzono w listopadzie 1942 r., na zarządzenie kierownika niemieckiego Urzędu Archiwalnego w Lublinie R. Seeberga-Elverfeldta, akta lubelskiego judenratu zostały przekazane do Archiwum Państwowego w Lublinie (dalej: APL) celem ich uporządkowania oraz przechowania. Po zakończeniu wojny, w 1949 r. akta judenratu, na polecenie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, zostały przekazane w depozyt Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu (dalej: ŻIH) z siedzibą w Warszawie. Na stałe APL przejął zbiór dopiero w 1968 r. Warto zauważyć, że pojedyncze dokumenty do tej pory pozostają w zasobach ŻIH. APL, Rada Żydowska w Lublinie (dalej: RŻL), zesp. 891, sygn. 1–183; Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej: AŻIH), Lublin, sygn. 253; J. Tomczyk, Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 – organizacja, działalność i pozostałość aktowa, [w:] Żydzi w Lublinie, red. T. Radzik, t. I, Lublin 1995, s. 245.

85

Jakub Chmielewski

przy Szefie Dystryktu Lubelskiego oraz judenratem w Lublinie, która do tej pory była wykorzystana jedynie fragmentarycznie. Akta opatrzone są sygnaturami 132–143 oraz 644–654.

Na osobną uwagę zasługują wspomnienia, relacje i pamiętniki Żydów, którzy przetrwali okres Zagłady, również zdeponowane w ŻIH. Zawarte są w nich indywidualne, a więc subiektywne spostrzeżenia i oceny dotyczące funkcjonowania judenratu w Lublinie, często mijające się ze stanem faktycznym, co daje światło na ograniczoną znajomość nakreślonego zagadnienia przez zwykłych mieszkańców getta.

Niestety, pomimo obszernej bazy źródłowej dotyczącej zagłady lubelskich Żydów, widoczna jest luka w kompleksowym i całościowym wykorzystaniu wspomnianych materiałów źródłowych. Do chwili obecnej, zagadnieniem judenratu w Lublinie zajmowali się tacy historycy, jak Tatiana Berenstein, Tadeusz Radzik, czy Józef Tomczyk2. Warto również zwrócić uwagę na opublikowane zbiory dokumentów pod redakcją Tatiany Berenstein, Artura Eisenbacha i Adama Rutkowskiego pt. Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów oraz Nachmana Blumentala Documents from Lublin Ghetto. Judenrat without direction. Stanowią one istotne uzupełnienie źródeł pierwotnych, powyżej zasygnalizowanych3.

Celem artykułu jest przybliżenie czytelnikowi struktury, funkcjonowania i roli, jaką odgrywał judenrat w życiu społeczności żydowskiej w Lublinie. Rada Żydowska, będąc podmiotem powołanym do życia przez władze niemieckie na miejsce zlikwidowanej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Stanowiła istotny element nazistowskiej polityki wyniszczania Żydów. Szczególnie tragiczny dla Żydów okres powiązany był bezpośrednio z realizacją przez Niemców Operacji „Reinhardt”, której cel skupiał się na ich biologicznej eksterminacji. Kres funkcjonowania judenratu nastał z początkiem listopada 1942 r., gdy Niemcy przystąpili do likwidacji getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim, niszcząc tym samym wielowiekową egzystencję społeczności żydowskiej w Lublinie. Niniejsza publikacja stanowi jedynie 2 T. Berenstein, Akta Rady Żydowskiej (Judenratu) w Lublinie, Warszawa 1950; T. Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin 1999; J. Tomczyk, Rada Żydowska.

3 Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, red. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957; Documents from Lublin Ghetto.

Judenrat without direction, red. N. Blumental, Yad Vashem-Jerusalem 1967.

86

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

przyczynek do dalszych, pogłębionych badań nad zasygnalizowaną problematyką, która niewątpliwie wymaga kontynuacji i rozszerzenia.

Podstawy prawne dla tworzenia judenratów Agresja Niemiec na Polskę stworzyła zupełnie nową sytuację w egzystencji ludności żydowskiej. Jeszcze przed oficjalnym utworzeniem Generalnego Gubernatorstwa, co nastąpiło w październiku 1939 r.4, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhardt Heydrich w dniu 21 września 1939 rokuwystosował telefonogram do dowódców wszystkich grup operacyjnych Służby Bezpieczeństwa (Einsatzgruppen), w którym poruszono kwestie koncentracji ludności żydowskiej w gettach, tworzenia Rad Żydowskich (judenratów) na terenach okupowanych oraz współpracy poszczególnych władz i instytucji niemieckich przy realizacji polityki antyżydowskiej5.

W dokumencie tym dokonany został podział na etapy pośrednie oraz cel ostateczny „rozwiązania kwestii żydowskiej”. Zaznaczono, iż Żydzi mieli być koncentrowani w niewielkiej ilości miast, położonych przy liniach kolejowych lub ewentualnie znajdujących się w ich okolicach, co w perspektywie czasu miało ułatwić dalsze deportacje.

Jeden z rozdziałów telefonogramu poświęcony został Żydowskim Radom Starszych. Na mocy jego nakazano utworzenie Rad w każdej gminie żydowskiej, obarczając je odpowiedzialnością za wykonywanie wszelkich zarządzeń i rozkazów wydanych przez władze niemieckie: „W każdej gminie żydowskiej należy ustanowić żydowską Radę Starszych, którą w miarę możliwości należy utworzyć z pozostałych na miejscu osobistości i rabinów. Rada Starszych winna obejmować do 24 Żydów (mężczyzn) zależnie od wielkości gminy żydowskiej. Radę należy obarczyć pełną odpowiedzialnością, w całym tego słowa znaczeniu, za dokładne i terminowe 4 W dniu 12 października 1939 r. Hans Frank odebrał z rąk kanclerza Rzeszy Niemieckiej Adolfa Hitlera nominację na stanowisko Generalnego Gubernatora. Funkcje swoje oficjalnie rozpoczął pełnić z dniem 26 października 1939 roku. APL, Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, sygn. 126, nr 1, 1939, k. 1–2; Eksterminacja Żydów, s. 69.

5 Eksterminacja Żydów, s. 21–29; Wybór źródeł do nauczania o Zagładzie Żydów, red. A. Skibińska, R. Szuchta, Warszawa 2010, s. 96–99.

87

Jakub Chmielewski

wykonanie wszelkich wydanych lub wydawanych poleceń”6. Zaznaczono jednocześnie, że w przypadku sabotowania niemieckich zarządzeń, wyciągane będą poważne konsekwencje wobec członków Rady. Należy w tym miejscu wspomnieć, iż na Rady Starszych nałożono również odpowiedzialność za przeprowadzenie spisów ludności żydowskiej7, ewakuację Żydów z prowincji oraz wyżywienie ich w czasie transportu i zapewnienie lokali mieszkaniowych w punktach koncentracji. Zgodnie z zaleceniami, podjęte działania miały być na bieżąco relacjonowane Reinhardtowi Heydrichowi, za co odpowiadali dowódcy grup operacyjnych.

Po ukonstytuowaniu się niemieckiej administracji cywilnej na terenach okupowanych i utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa, mianowany generalnym gubernatorem Hans Frank wydał w dniu 28 listopada 1939 r. rozporządzenie o ustanowieniu Rad Żydowskich, które de facto stanowiło podstawę prawną oraz impuls do powoływania judenratów8. Zadaniem ich była organizacja społeczności żydowskiej oraz wprowadzanie w życie i wykonywanie wszelkich nakazów, rozkazów, zarządzeń i rozporządzeń wydanych przez władze niemieckie: „Rada żydowska obowiązana jest do przyjmowania rozkazów władz niemieckich przez przewodniczącego lub jego zastępcę. Odpowiada ona za sumienne przeprowadzenie tychże w pełnym zakresie. Żydzi i Żydówki winni być posłuszni poleceniom wydanym przez nią celem wykonania niemieckich zarządzeń”9. Stanowiły one podmioty całkowicie podporządkowane administracji niemieckiej, dysponując jedynie niewielką samodzielnością przy organizacji życia społeczności żydowskiej, której działania nie mogły być sprzeczne z polityką okupanta.

6 Eksterminacja Żydów, s. 26.

7 W Lublinie spis przeprowadzono 25 października 1939 r., a za jego realizację odpowiadał Wydział Pracy Obowiązkowej Mężczyzn, utworzony przy Żydowskiej Gminie Wyznaniowej. Spis miał charakter imienny i wykazał, że w mieście przebywa 37 054 Żydów, z czego wyodrębniono 12 244 mężczyzn powyżej 15 roku życia, 15 476 kobiet powyżej 15 roku życia oraz 9334 dzieci obu płci do 15 roku życia. APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 39–40; tamże, sygn. 41, Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn – sprawozdanie, sprawy finansowe, k. 55; T. Radzik, Lubelska dzielnica, s. 26, 99; J. Kasperek, Kronika wydarzeń w Lublinie w okresie okupacji hitlerowskiej, Lublin 1983, s. 36–37; J. Tomczyk, Rada Żydowska, s. 247–248.

8 J. Tomczyk, Rada Żydowska, s. 73–74.

9 Tamże, s. 74.

88

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

Na mocy rozporządzenia nakazano utworzyć w gminach żydowskich do 10 000 mieszkańców Rady składające się z 12 członków, zaś w gminach liczących powyżej 10 000 mieszkańców Rady miały składać się z 24 członków, wybieranych spośród znanych osób: „Radę żydowską wybierają Żydzi odnośnej gminy. Jeżeli członek z rady żydowskiej wystąpi, wówczas należy natychmiast wybrać nowego członka”10. Radni ze swojego składu wybierali prezesa (przewodniczącego) oraz wiceprezesów (wiceprzewodniczących).

W ten sposób wyłonione gremium musiało być zatwierdzone przez właściwego starostę powiatowego lub grodzkiego, który miał prawo wprowadzić zmiany. Na mocy rozporządzenia ustanowiono, że Rady Żydowskie zostaną utworzone najpóźniej do 31 grudnia 1939 r., co w wielu przypadkach nie zostało dopełnione11.

Do czasu utworzenia judenratu w Lublinie, podmiotem wykonującym wszelkie nakazy, zarządzenia i rozporządzenia władz niemieckich była Żydowska Gmina Wyznaniowa, której siedziba mieściła się przy ulicy Grodzkiej 1112. W dniu 7 stycznia 1940 r. członkowie Zarządu Żydowskiej Gminy 10 Tamże.

11 Przykładem ilustrującym niedotrzymanie terminu określonego w rozporządzeniu jest Lublin, gdzie Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej dopiero na plenarnym posiedzeniu w dniu 7 stycznia 1940 r. ustalił personalia radnych, które następnie przedstawiono staroście grodzkiemu. W dniu 24 stycznia władze niemieckie zatwierdziły skład, zaś w dniu następnym dotychczasowy prezes Żydowskiej Gminy Wyznaniowej Szloma Halbersztadt ogłosił decyzję starosty grodzkiego. APL, RŻL, sygn. 1, Regulamin Rady, wykaz radnych i zakres ich czynności urzędowych, k. 1–24; tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 4; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 1–3; J. Kasperek, Kronika wydarzeń, s. 57; J. Tomczyk, Rada Żydowska, s. 246.

12 Wybuch wojny doprowadził do ucieczki z Lublina niektórych członków władz Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. W połowie września 1939 r. z pośród 14 członków Zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w mieście pozostało 10, w tym: Aron Bach, Urysz Cymerman, Dawid Dawidshon, Josef Goldsztern, Szloma Halbersztadt, Salomon Kestenberg, Szloma Kerszenblum, Nachman Lerner, Aleksander Lewi oraz Icek Lewinsohn.

W drugiej połowie miesiąca, aby usprawnić funkcjonowanie Zarządu, dokooptowano w jego skład: inżyniera Henryka Bekkera (dotychczasowy prezes), doktora Marka Altena (dotychczasowy członek Rady) oraz niebędących funkcjonariuszami przedwojennej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej adwokata Dawida Hochgemajna, inżyniera Leona Hufnagla i adwokata Maurycego Schlafa. Ponadto w pracach gminy czynnie uczestniczyli byli członkowie Rady: Ajzyk Bursztyn, Dawid Edelsztajn, Abram Jankiel Kantor, 89

Jakub Chmielewski

Wyznaniowej wyłonili przedstawicieli mającej powstać Rady Żydowskiej, których propozycje następnie przedstawiono do zatwierdzenia staroście grodzkiemu, co nastąpiło 24 stycznia, zaś w dniu następnym dotychczasowy prezes gminy Szloma Halbersztadt podał na plenarnym posiedzeniu do wiadomości skład nowego gremium, na którego czele jako prezes stanął inżynier Henryk Bekker, zaś wiceprezesami zostali adwokat doktor Marek Alten oraz wybrany w dniu 28 stycznia Salomon Kestenberg, zaś sekretarzem mianowano Dawida Hochgemajna. Gremialnym organem wykonawczym i zarządzającym było prezydium, w skład którego weszli prezes i wiceprezesi, jak również dokooptowani radni w osobach adwokata Maurycego Schlafa i Szlomo Halbersztadta13. Siedziba lubelskiej Rady Żydowskiej Jakub Kelner, Dawid Rechtman, Bencjan Tenenbaum i Josef Wajselfisz. Do momentu powołania w styczniu 1940 r. judenratu w pracach władz Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Lublinie uczestniczyły łącznie 23 osoby. APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 1.

13 W skład judenratu weszły następujące osoby: Szloma Halbersztadt, Salomon Kestenberg, Aron Bach, Urysz Cymerman, Dawid Dawidson, Josef Goldsztern, Szloma Kerszenblum, Nachman Lerner, Aleksander Lewi, Icek Lewinson, Henryk Bekker, Marek Alten, Ajzyk Bursztyn, Dawid Edelsztajn, Aron Jankiel Kantor, Jakub Kelner, Dawid Rechtman, Bencjan Tenenbaum, Josef Wajselfisz, Dawid Hochgemajn, Leon Hufnagel, Izaak Kerszman, Maurycy Schlaf i Abram Goldsobel. W okresie funkcjonowania judenratu zmarło 5 radnych: Aron Bach (zmarł w listopadzie 1940 r. w wyniku ciężkiego pobicia przez niemieckich policjantów; na stanowisku zastąpił go doktor Josef Siegfried), Josef Goldsztern i Maurycy Schlaf (zmarli w grudniu 1941 roku w wyniku epidemii tyfusu; ich miejsca w judenracie nie zostały obsadzone), Bolesław Tenenbaum (zamordowany przez Niemców na początku kwietniu 1942 r. na skutek donosu konfidenta niemieckiego Szamy Grajera; na stanowisku zastąpił go Izrael Kacenelenbogen) oraz Jozef Rotrubin (zmarł na początku listopada 1942 r., na kilka dni przed likwidacją getta na Majdanie Tatarskim; jego stanowisko nie zostało obsadzone). APL, RŻL, sygn. 1, Regulamin Rady, wykaz radnych i zakres ich czynności urzędowych, k. 1–24; tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 4, 10–11, 89–91, 219–221, 255, 258, 313; tamże, sygn. 7, Materiały do rocznego sprawozdania Rady Żydowskiej za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 44–45; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 1–3; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 6; tamże, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 r., wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942 i in., k.

9; tamże, sygn. 183, Wykazy: 1. członków Rady Żydowskiej; 2. urzędników, pracowników Gminy; 3. członków wydziałów; 4. członków Komisji, k. 1–3; Documents from 90

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

zlokalizowana była w tych samych pomieszczeniach co Żydowskiej Gminy Wyznaniowej przy ulicy Grodzkiej 11. Skład judenratu stanowił przekrój społeczności żydowskiej miasta, na co wskazuje stan zawodowy jego członków. Znaleźli się w tym gremium przede wszystkim znani przedwojenni działacze społeczni. Jedynym ugrupowaniem politycznym, które odmówiło uczestniczenia w funkcjonowaniu judenratu, był Bund.

Struktura i funkcjonowanie judenratu Utworzenie judenratu było bezpośrednio związane z niemiecką polityką wymierzoną w ludność żydowską, której początkowo nadrzędny cel stanowiła jej marginalizacja, a następnie fizyczna eksterminacja. Rady Żydowskie powoływano w każdej, nawet stosunkowo niewielkiej społeczności żydowskiej, w celu wykonywania niemieckich zarządzeń, stanowiąc w ten sposób łącznik pomiędzy administracją niemiecką a ludnością żydowską. Niemniej, można założyć, że judenraty posiadały własne, lecz mocno ograniczone kompetencje, co tworzyło z nich quasi-samorządy, z jednej strony ograniczone przez praktykę i ustawodawstwo okupacyjne, z drugiej strony będące organizatorami życia społeczności żydowskiej.

Ilustracją zadań instytucji mogą być obowiązki, które miała wypełniać Rada w Lublinie: „1/ reprezentowanie ludności żydowskiej wobec Władz Niemieckich, 2/ wykonywanie zleceń Władz Niemieckich, 3/ interwencje u Władz w sprawach natury ogólnej i poszczególnych jednostek, 4/ sprawy opieki społecznej nad ubogą ludnością miejscową, uchodźcami, wysiedleńcami i jeńcami wojennymi, 5/ sprawy, dotyczące pracy obowiązkowej Żydów, 6/ sprawy finansowe, 7/ sprawy emigracyjne, 8/ sprawy ruchu ludności, 9/ sprawy kultu religijnego, 10/ sprawy organizacji Wydziałów Gminy, 11/ sprawy personalne”14. Jak wynika z powyższego cytatu, zakres kompetencji judenratu był duży, niemniej z biegiem czasu, gdy polityka antyżydowska prowadzona przez władze okupacyjne zaostrzała się, katalog uprawnień został proporcjonalnie zawężony.

Lublin Ghetto, s. 254; Majdanek. Obóz koncentracyjny w relacjach więźniów i świadków, oprac. M. Grudzińska, Lublin 2011, s. 21.

14 Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., APL, RŻL, sygn. 8, k. 3.

91

Jakub Chmielewski

Jedną z najważniejszych struktur Rady była Kancelaria Główna, która zajmowała się obsługą judenratu. W okresie sprawozdawczym między wrześniem 1939 r. a sierpniem 1940 r. funkcję kierownika tego działu pełnił Lejb Rubinlicht, zaś jego następcą został Izrael Blechman. Zgodnie z zachowaną listą pracowników Kancelarii datowaną na 20 marca 1940 r., zatrudnionych było w niej 29 osób15, zajmujących różne stanowiska, a siedziba znajdowała się w budynku judenratu przy ulicy Grodzkiej 11.

Na podstawie sprawozdań za okres między wrześniem 1939 r. a sierpniem 1940 r., można określić zakres kompetencji Kancelarii Głównej: „1/ przyjmowanie wszelkich pism, wpływających do Rady Żydowskiej i kierowanie ich według kompetencji do poszczególnych działów celem załatwienia, 2/ opracowywanie szeregu pism natury ogólnej, wysyłanych do Władz, Urzędów oraz rozmaitych instytucji i załatwianie korespondencji nadchodzącej do Rady, w szczególności do Prezydium, 3/ redagowanie wszelkich ogłoszeń, podawanych do wiadomości ludności żydowskiej, 4/ wydawanie różnego rodzaju zaświadczeń dla Władz, Urzędów oraz instytucji, 5/ uzyskiwanie dla Żydów zezwoleń na przejazd koleją oraz na przesiedlenie się do innych miejscowości, 6/ wykonywanie uchwał Prezydium i Rady, 7/ nadzór ogólny nad organizacją i działalnością Wydziałów Gminy, 8/ udzielanie informacji zgłaszającym się interesantom (…), 9/ zakup i przechowywanie materiałów piśmiennych i piecza nad ich wydawaniem”16.

Częścią składową Kancelarii Głównej była Buchalteria, której kierownikiem był Szmul Dawid Jakubowicz. W ramach jej kompetencji znajdowało się pobieranie i księgowanie wszelkich opłat i świadczeń nałożonych na społeczność żydowską, w tym składki gminnej, opłaty z tytuły pracy przymusowej, opłaty za czynności poszczególnych wydziałów. Kwestiami wydatków i wpływów zajmowała się również Kasa, której kierownikiem był Mordechaj Szrajbman.

W połowie października 1939 r. władze niemieckie nakazały Żydowskiej Gminie Wyznaniowej dostarczyć kontrybucję w wysokości 300 000 zł, co wymagało od władz żydowskich przeprowadzenia zbiórki wśród ludności 15 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 6.

16 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 4.

92

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

żydowskiej. W tym celu 14 października powołano Komisję Kontrybucyjną, w skład której weszło 9 radnych17. Podobna sytuacja miała miejsce na początku grudnia, gdy również Komisja Kontrybucyjna została obciążona obowiązkiem zebrania odpowiedniej kwoty na rzecz władz niemieckich18.

Na początku maja 1940 r. Komisja Kontrybucyjna została przekształcona w Wydział Finansowy, z siedzibą przy ulicy Lubartowskiej 3. Z ramienia judenratu nadzór nad funkcjonowaniem wydziału objął Dawid Hochgemajn, kierownikiem mianowano Gutmana Handeltorta, ponadto zatrudnionych było w nim 11 urzędników. Głównym zadaniem Wydziału było dbanie o środki finansowe niezbędne dla działania judenratu, w tym: „1/ ściąganie jednorazowych świadczeń od zamożniejszych obywateli żydowskich (…), 2/ nakładanie i ściąganie od ludności żydowskiej normalnych opłat gminnych (…), 3/ przyjmowanie dobrowolnych ofiar”19.

Ponadto judenrat zajmował się zapewnieniem podstawowych warunków bytowych i sanitarnych społeczności żydowskiej, zamieszkującej lub czasowo przebywającej na terenie Lublina. Wymienione zadania możliwe były do wypełnienia, przynajmniej w ograniczonym zakresie, dzięki utworzeniu lub reaktywacji takich instytucji, jak Wydział Pomocy Uchodźcom, Żydowski Komitet Pomocy, Wydział Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom, Dział Opieki nad Dzieckiem „Centos”, Ośrodek Zdrowia „Toz”, szpitale ogólny i epidemiczny, czy domy sierot i starców.

Proces migracji uchodźców żydowskich, z różnych części okupowanej Polski, wpłynął na podjęcie, na początku grudnia 1939 r., przez Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Lublinie, decyzji o utworzeniu Wydziału Pomocy Uchodźcom. Nadzór z ramienia gminy powierzono radnemu Izaakowi Kerszmanowi, a kierownikiem początkowo mianowano Elę Altmana, zaś jego następcą został Ela Rzepkowicz. Ponadto do obsługi Wydziału

17 Zbiórka przeprowadzona została w dniach między 15 października a 20 listopada, w trakcie której nałożono opłatę w wysokości od 50 do 10 000 zł. W wyniku akcji udało się zebrać 342 535, 40 zł. od 530 osób; tamże, k. 8.

18 W okresie między 1 grudnia 1939 r. a 15 kwietnia 1940 r., Komisja Kontrybucyjna zebrała od 479 zamożnych Żydów kwotę 280 399, 59 zł. oraz wiele wartościowych przedmiotów; tamże, k. 8–9.

19 Tamże.

93

Jakub Chmielewski

zatrudniono 35 urzędników20. Struktura Wydziału składała się z następujących sekcji: 1/ mieszkaniowej, 2/ wyżywieniowej, 3/ rozdawnictwa chleba i produktów, 4/ zakupów, 5/ magazynowej oraz 6/ opieki społecznej. Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej tworząc Wydział Pomocy Uchodźców, nałożył na niego następujące zadania: „1/ wynalezienie i przydzielenie uchodźcom pomieszczeń, 2/ wyżywienie uchodźców, 3/ zaopatrzenie ich w odzież, 4/ roztoczenie nad nimi opieki lekarsko-sanitarnej”21. Pomimo starań judenratu zapotrzebowanie na pomoc przewyższało w znacznej mierze możliwości jej udzielenia.

Na początku lutego 1940 r. zgodnie z zarządzeniem władz niemieckich, judenrat utworzył Żydowski Komitet Pomocy z siedzibą przy ulicy Lubartowskiej 1, nad którym tymczasowy nadzór pełnił radny Leon Hufnagel, zaś kierownikiem mianowany został adwokat Izaak Brandwajn. W Komitecie zatrudnionych było aż 61 urzędników22. Główne zadanie Komitetu 20 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 8.

21 Celem wyżywienia uchodźców, Wydział uruchomił kuchnie społeczne przy ulicach: Jatecznej 7, Lubartowskiej 50 oraz Rynek 8. Największa kuchnia zlokalizowana była przy ulicy Lubartowskiej, w której dziennie średnio wydawano 2200 obiadów. W połowie czerwca 1940 r. sytuacja materialna zmusiła judenrat do przeniesienia i połączenia kuchni przy ulicach Jatecznej 7 i Rynek 8 pod wspólny adres przy ulicy Czwartek 4, zaś w połowie lipca wprowadzono opłaty za wydawane obiady. Zasadnicza stawka została ustalona na poziomie 10 gr. od osoby, ale nie więcej niż 30 gr. od całej rodziny.

Wprowadzenie opłat za obiady wpłynęło na zmniejszenie popytu w kuchni przy ulicy Lubartowskiej 50 o 30–40%, zaś w kuchni przy ulicy Czwartek 4 o 50%. W kwestii zaopatrzenia potrzebujących w ubrania, Wydział podjął współpracę z Jointem, co jednak nie było w stanie zapewnić niezbędnej odzieży wszystkim uchodźcom. Wydział nie dysponował bezpośrednio instrumentami niezbędnymi do zapewnienia opieki medycznej i każdy potrzebujący był odsyłany do właściwych instytucji. W niektórych przypadkach, zapewniano uchodźcom niezbędne medykamenty lub pomoc finansową, co jednak nie stanowiło powszechnej praktyki, ze względu na ograniczone możliwości.

Dla poprawienia bytu potrzebujących z inicjatywy Wydziału utworzono schronisko, w którym można było zapewnić zakwaterowanie 263 osobom. Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 11–14; tamże, sygn. 132, Wydział Pomocy Uchodźcom (Komisja Pomocy Uchodźcom i Biednym) – sprawozdania, podział produktów z darów amerykańskich, korespondencja w sprawie uchodźców, k. 2–5, 32, 75.

22 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykaz radnych oraz pracowników Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 9.

94

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

skupiało się na niesieniu pomocy ubogim Żydom lubelskim, na których utrzymanie zbierano fundusze poprzez nałożoną opłatę na społeczność żydowską Lublina, jak również pozyskiwano środki finansowe w drodze dobrowolnych ofiar. Za uzyskane pieniądze starano się zapewnić przynajmniej na minimalnym poziomie środki żywnościowe, higieniczne i odzież.

W szczególnych przypadkach Komitet oferował również pomoc finansową, którą można było wykorzystać na opłacenie opieki medycznej lub powrót do miejsca zamieszkania23.

Na początku grudnia 1940 r. Żydowski Komitet Pomocy przekształcono w Żydowski Komitet Opiekuńczy Miejski – Pomoc Biednym. W 1942 r., już po utworzeniu getta na Majdanie Tatarskim, Żydowski Komitet Opiekuńczy Miejski prowadził akcję dostarczania paczek żywnościowych dla Żydów zatrudnionych w niemieckich obozach pracy na terenie Lublina24.

Na skutek napływu wielu zwalnianych z obozów jenieckich byłych żołnierzy polskich pochodzenia żydowskiego, w ramach struktury judenratu utworzono w lutym 1940 r. Wydział Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom z siedzibą przy ulicy Lubartowskiej 2, nad którym nadzór z ramienia Rady pełnił Aron Jankiel Kantor, zaś kierownikiem mianowano Majera Rotbauma. W Wydziale zatrudnionych było łącznie zaledwie 7 urzędników25. Funkcjonował on do końca sierpnia 1940 r., gdy został zlikwidowany na skutek reorganizacji judenratu.

23 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 18–20; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 56; tamże, sygn. 135, Żydowski Komitet Pomocy – sprawozdanie, zapotrzebowanie na artykuły żywnościowe, k. 1–2; tamże, sygn. 141, Żydowski Komitet Opiekuńczy – Lublin Miasto Pomoc Biednym Miejscowym – sprawozdanie z działalności (1940–1941), zwalczanie żebractwa, sprawy finansowe, k. 1–5.

24 Pomocą objęci zostali jedynie żydowscy robotnicy zatrudnieni w Bekleidungswerk der Waffen SS Aussens Lublin Flughafen (obóz na Flugplatzu), Dworze Zygmuntów i Dworze Rury. Paczki żywnościowe przesyłane były zarówno przez miejscowych Żydów, jak również z różnych miejscowości na terenie dystryktu lubelskiego i Generalnego Gubernatorstwa, a nawet z obszaru Rzeszy i Protektoratu Czech i Moraw. Tamże, sygn.

6, Sprawozdania wydziałów, k. 180–181; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 57.

25 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 8.

95

Jakub Chmielewski

Zwalniani jeńcy przybywając do Lublina trafiali na teren obozu pracy przy ulicy Lipowej 7, skąd za wstawiennictwem wydziału, który prowadził ich rejestr oraz wystawiał za zgodą władz niemieckich odpowiednie dokumenty, mogli opuścić obóz pod warunkiem zakwaterowania u wybranej rodziny żydowskiej na terenie miasta, która wyraziła na to zgodę26. Jeńcy, którym umożliwionoby opuszczenie obozu, mieli obowiązek wymienić mundury na odzież cywilną. Ponadto Wydział starał się zapewnić w miarę swoich możliwości skierowanie na kąpiele w miejskich łaźniach, a chorych jeńców do szpitala żydowskiego. Ci, którzy przebywali na terenie obozu przy ulicy Lipowej 7, mieli zapewnione wyżywienie, a po opuszczeniu obozu wydawano im bezpłatne posiłki w kuchniach społecznych. Zdarzały się również przypadki, gdy z funduszu Wydziału lub z prywatnej inicjatywy finansowano powrót jeńców do rodzin. Jeńcy, którzy pozostali na terenie miasta, mieli również uprzywilejowaną pozycję w dostępie do zatrudnienia i otrzymania za pracę wynagrodzenia. Wydział starał się także być łącznikiem pomiędzy rodzinami a jeńcami lub wysiedleńcami i w tym celu zorganizował Dział Informacyjny, który „w formie tzw. listów ściennych podawał do wiadomości jeńców treść nadeszłych od rodzin i bliskich informacji o ich miejscu pobytu oraz wskazówki, dokąd powinni się skierować”27. Nawiązanie kontaktu z rodziną przez jeńców często powodowało otrzymanie listu, paczki lub przesyłki pieniężnej.

Szczególną opiekę roztoczył Wydział nad wysiedleńcami ze Szczecina, którzy do Lublina przybyli w połowie lutego 1940 r., a w ich grupie znalazły się przede wszystkim osoby starsze i schorowane28.

26 W skrajnych przypadkach, gdy zwalniani jeńcy nie uzyskali zakwaterowania u bliskich lub znajomych na terenie Lublina, mogli znaleźć opiekę w schronisku przy ulicy Lubartowskiej 50; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 21–23; tamże, sygn. 133, Komisja Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom – sprawozdania i korespondencja dot. jeńców wojennych, k. 2–3, 4–5, 13.

27 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 24; tamże, sygn. 133, Komisja Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom – sprawozdania i korespondencja dot. jeńców wojennych, k. 6, 70–71.

28 W dniu 17 lutego 1940 r. przybył ze Szczecina i innych miejscowości Pomorza transport około 1200 niemieckich Żydów, których początkowo ulokowano na terenie obozu pracy przy ulicy Lipowej 7, a po pewnym czasie rozesłano do różnych miejscowości w powiecie lubelskim; tamże, sygn. 3, k. 18; tamże, sygn. 8, k. 25; tamże, sygn. 133, k. 7; Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (dalej: APMM), Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport, 96

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

W ramach struktury judenratu na początku stycznia 1940 r. nastąpiła reaktywacja Towarzystwa Opieki nad Dziećmi i Sierotami „Centos”, które podczas okupacji działało pod zmienioną nazwą Dział Opieki nad Dzieckiem „Centos”, z siedzibą przy ulicy Grodzkiej 11. Zgodnie z decyzją Prezesa Henryka Bekkera, „Centos” mógł funkcjonować jedynie przy judenracie. W dniu 25 stycznia t. r. odbyło się posiedzenie „Centosu”, na którym dokonano wyboru Zarządu, w skład którego weszli: doktor Henryk Tenenbaum (prezes), Szmul Wolman (wiceprezes), Bela Nisenbaum (wiceprezeska), Elza Kokoszko (sekretarz), Róża Halbersztadt (skarbnik) oraz pozostali członkowie Anna Bach, Bajla Kirszenberg, Wolf Halpern, Zanwel Szpiro, jak również przedstawiciele Rady w osobach Izaaka Kerszmana i Nachmana Lernera. W reaktywowanym towarzystwie zatrudnionych było 6 pracowników29.

Dział Opieki nad Dzieckiem „Centos” został powołany do życia, aby zapewnić względnie godną egzystencję bezdomnym dzieciom i sierotom wojennym. Wśród najważniejszych zadań należy wyróżnić: „1/ umożliwienie (…) przebywania w ogrzanym lokalu, 2/ zapewnienie (…) niezbędnego posiłku i ubrania, 3/ opiekę nad (…) stanem zdrowotnym, 4/ stworzenie miłej i pogodnej atmosfery dla dziecka”30. W celu wypełnienia nałożonych na siebie zadań, utworzono kuchnie społeczne przy ulicach Cyruliczej 1, Jatecznej 5 oraz Towarowej 17, z których usług codziennie korzystało około 2000 dzieci. Pomoc nie była wystarczająca, co wynikało z ograniczeń finansowych, lokalowych oraz żywnościowych. Pomimo to, starano się wydawać posiłki w miarę energetyczne i pożywne31. sygn. VII/O-20, k. 15; AŻIH, Relacja Henryka Goldwaga, sygn. 301/1290, k. 2–3; AŻIH, Relacja Franciszki Mandelbaum, sygn. 301/1295, k. 4–5; AŻIH, Relacja Leopolda Linde, sygn. 301/1478, k. 4; AŻIH, Relacja Rachmila Gartenkrauta, sygn. 301/2784, k. 3; S. Erlichman Bank, Listy z piekła, Białystok 1992, s. 11; T. Radzik, Lubelska dzielnica, s. 37, 168; J. Kasperek, Kalendarium wydarzeń, s. 66.

29 APL, RŻL, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz urzędów niemieckich, k. 10.

30 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 26; tamże, sygn. 136, Wydział Opieki na Dziećmi „Centos” – sprawy organizacyjne, wyżywieniowe, odzieżowe i finansowe, k. 1.

31 W związku z problemami finansowymi ograniczono od lata 1940 r. wydawanie posiłków. Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 27–28; tamże, sygn. 136, Wydział Opieki nad Dziećmi 97

Jakub Chmielewski

Pracownicy „Centosu” przykładali dużą wagę do zdrowia i higieny dzieci, które znalazły się pod ich kuratelą. Prowadzono akcje szczepienia przeciwko chorobom zakaźnym, a w przypadku zachorowania, dzieci były izolowane i poddawane leczeniu. W celu utrzymania odpowiedniego poziomu higieny najmłodsi korzystali z łaźni, a raz w miesiącu byli strzyżeni. Duży problem stanowiła ograniczona dostępność do odzieży i obuwia w dobrym stanie, które mogłyby być rozdzielone pomiędzy podopiecznych32.

Ważną instytucją dla społeczności żydowskiej, z punktu widzenia ochrony zdrowia i lecznictwa, był Ośrodek Zdrowia „Toz” z siedzibą przy ulicy Królewskiej 15, w ramach którego uruchomiono ambulatorium ogólne i chirurgiczne, stację opieki nad matką i dzieckiem, kuchnię mleczną (dietetyczną) dla niemowląt oraz gabinety przeciwgruźliczy i światłoleczniczy.

Na początku lipca 1940 r. ośrodek ten utworzył Komisję Sanitarną, do której zadań należało prowadzenie inspekcji w lokalach mieszkaniowych: „1/ higieny osobistej i stanu zdrowotnego mieszkańców, 2/ higieny i rozmiaru pomieszczeń, 3/ warunków materialnych mieszkańców i 4/ rodzaju potrzebnej pomocy”33. Na kierownika instytucji początkowo został powołany doktor Leopold Lind, a jego następcą mianowano doktora Dawida Frajdenberga, który nadzorował pracę 27 urzędników i członków personelu34.

Ośrodek Zdrowia „Toz” realizował nałożone na niego funkcje poprzez kierowanie osób potrzebujących na kąpiele, leczenie, szczepienia, rozdzielanie środków czystości, niezbędnych do zachowania higieny, dezynfekcję „Centos” – sprawy organizacyjne, wyżywieniowe, odzieżowe i finansowe, k. 1–3, 31, 35, 46–49.

32 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 22; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 29; tamże, sygn. 136, Wydział Opieki nad Dziećmi „Centos” – sprawy organizacyjne, wyżywieniowe, odzieżowe i finansowe, k. 3–5, 32.

33 W celu realizacji swoich zadań, miasto zostało podzielone na 27 okręgów, w których ośrodek wyznaczył po 2 przedstawicieli. Ich zadaniem było przede wszystkim prowadzenie statystyk miejscowych Żydów oraz uchodźców, jak również zbieranie informacji o osobach potrzebujących. Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 182–183; tamże, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 32; tamże, sygn. 131, „TOZ” – Ośrodek Zdrowia – sprawozdanie okresowe, k. 10, 14–15.

34 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 10.

98

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

ubrań i mieszkań, przydzielanie ubogim słomy do łóżek, a uchodźcom sienników. Ponadto, w miarę możliwości wśród biednych Żydów dystrybuowano bieliznę, odzież, obuwie, pościel, łóżka, prycze, miski, jak również artykuły spożywcze35.

Wspomniane wyżej instytucje i organizacje niosły jedynie doraźną pomoc i nie były przygotowane do hospitalizacji ciężko chorych. W tym celu na potrzeby społeczności żydowskiej władze niemieckie wyznaczyły przedwojenny szpital żydowski zlokalizowany przy ulicy Lubartowskiej 53, którego dyrektorem w marcu 1940 r. był doktor Salomon Szulim Prusak, zaś następcą doktor Szloma Bromberg. W szpitalu zatrudnionych było łącznie 65 lekarzy i innych członków personelu36. Szpital żydowski obsługiwał chorych z obszaru całego dystryktu lubelskiego. Jak na ówczesne warunki, zdolny był do zapewnienia w miarę wszechstronnej hospitalizacji, ponieważ dysponował „100 łóżkami etatowymi, rozmieszczonymi w następujących oddziałach: chorób wewnętrzno-neurologicznych, chorób dzieci, chorób chirurgicznych, położnictwa i chorób kobiecych. W Szpitalu Żydowskim jest czynny gabinet rentgenologiczny /wyłącznie dla diagnostyki/, gabinet elektroterapeutyczny i laboratorium analityczne”37. Szpital nie obsługiwał osób, które zapadły na choroby zakaźne i umysłowo chorych38. Organizacyj35 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 32–33; tamże, sygn. 131, „TOZ” – Ośrodek Zdrowia – sprawozdanie okresowe, k. 10–11, 15.

36 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 10–11.

37 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 3, 5–6, 20–21, 35; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 34–35; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 55; tamże, sygn. 129, Statut szpitala, wykazy personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 1.

38 W sprawozdaniu obejmującym okres od września 1939 r. do sierpnia 1940 r., zaznaczono, iż zakaźnie chorych lokowano w szpitalu Jana Bożego w Lublinie. Od wiosny lub lata 1941 r. funkcjonował już żydowski szpital epidemiczny, który początkowo znajdował się przy ulicy Bonifraterskiej, skąd został przeniesiony na ulicę Ruską 23, a następnie do Domu Pereca przy ulicy Czwartek 4, gdzie działał do momentu likwidacji pod koniec marca 1942 r. Na nowo został utworzony pod koniec kwietnia, gdy organizowano getto szczątkowe na Majdanie Tatarskim, a jego dyrektorem mianowano wówczas doktora Symche Holcberga. Tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 259; tamże, 99

Jakub Chmielewski

nie nie był on podporządkowany Wydziałowi Zdrowia, w przeciwieństwie do szpitala epidemicznego.

Obok szpitala żydowskiego, który pełnił funkcje ogólne, w lipcu 1941 r. judenrat utworzył szpital epidemiczny, co było bezpośrednio związane z szerzącym się tyfusem i przypadkami czerwonki. Pierwszym dyrektorem szpitala zakaźnego został doktor Hersz Tenenbaum39. Szpital obsługiwał przede wszystkim mieszkańców Lublina, ale zdarzały się również przypadki pacjentów z innych miast dystryktu lubelskiego, a nawet Warszawy. Od samego początku funkcjonowania, szpital borykał się z brakiem stabilności lokalowej, problemami natury finansowej, a jednocześnie rozwój epidemii tyfusu wpływał na wzrost nowych pacjentów, co jedynie pogarszało i tak trudną sytuację sanitarno-higieniczną. W miarę swoich możliwości, pomoc starała się nieść Żydowska Samopomoc Społeczna, której centrala w Krakowie co pewien czas przesyłała na rzecz szpitala medykamenty, a w październiku 1941 r. pokryła znaczną część kosztów przystosowania nowej siedziby przy ulicy Czwartek 4, zorganizowanej w Domu im. Pereca40.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na Wydział Zdrowia, który został utworzony w lipcu 1941 r., co było związane z nasilaniem się epidemii tyfusu w obrębie getta oraz potrzebą koordynacji działań poszczególnych instytucji zajmujących się kwestiami sanitarnymi i higienicznymi41. Na czele sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 2, 5; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 36; T. Radzik, Dzielnica zamknięta, s. 186.

39 Po likwidacji getta na Podzamczu, Szpital Epidemiczny został przeniesiony do nowo powstałej dzielnicy żydowskiej na osiedlu Majdan Tatarski, w którym zatrudnionych zostało zaledwie 7 osób, na co wskazuję zachowana lista personelu z 30 kwietnia 1942 r.

APL, RŻL, sygn. 129, Statut szpitala, wykazy personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 250.

40 W zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego zachował się dokument zatytułowany: „Przybliżony kosztorys robót budowlanych przy przystosowaniu gmachu domu im.

Pereca przy ul. Czwartek 4 w Lublinie na Szpital Epidemiczny na 120 łóżek”; tamże, sygn. 6, k. 18; Sprawozdania wydziałów; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 53–55, 82; AŻIH, ŻSS, sygn. 211/139, Korespondencja Prezydium Ż.S.S. z Doradcą przy Szefie Dystryktu Lubelskiego Markiem Altenem (2.X.1941–31.X.1941), k. 1–2, 27–30.

41 Najczęściej stosowaną formą walki z epidemią tyfusu było zamykanie i izolowanie domów poddawanych kwarantannie, których pilnowała straż kwarantannowa lub 100

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

wydziału miał stanąć kolegialny organ zarządzający, w którym zasiadałoby 2 członków z ramienia judenratu, 1 z ramienia Żydowskiej Samopomocy Społecznej oraz 5 lekarzy42.

Istotną strukturą w ramach Wydziału była Komisja Sanitarna, która podczas epidemii tyfusu brała czynny udział w przeprowadzaniu akcji dezynfekcyjno-kąpielowych, prowadziła lustrację lokali mieszkaniowych, dostarczała środki podstawowej higieny, prowadziła akcje informacyjne, kontrolowała jakość produktów żywnościowych, organizowała pranie odzieży, jak również zajmowała się dożywianiem dzieci. Funkcjonariusze jej byli wyposażeni w specjalne legitymacje i opaski43. wywieszane były specjalne tabliczki z informacją o zagrożeniu. Kwarantanną objęto również lokale mieszkaniowe, w których warunki sanitarne mogłyby przyczynić się do wybuchu ogniska epidemii, zaś mieszkańców poddawano odwszeniu i kąpieli. W sierpniu 1941 r. zaobserwowano znaczny spadek funkcjonariuszy straży kwarantannowej w stosunku do lipca z 325 do 241 osób z tendencją malejącą, co było spowodowane trudną i wymagającą służbą. Do połowy sierpnia Żydzi mogli korzystać z trzech kąpielisk przy ulicach Jatecznej 22, 1-go Maja 14 oraz Unickiej. Po tym terminie wyłączono kąpielisko przy ulicy Unickiej. Ciągle pogarszająca się sytuacja sanitarna i higieniczna na terenie getta wpłynęła na decyzję o objęciu całej społeczności żydowskiej obowiązkiem kąpieli, za którą pobierane były opłaty w wysokości 10–30 gr. od osoby. Działania w celu zapobiegania epidemii tyfusu prowadzone były również w getcie na Majdanie Tatarskim.

APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 10–16, 26–35; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 48–53, 62, 80, 98, 102–104, 118.

42 Zgodnie z decyzją judenratu, w lipcu 1941 r. obowiązek stworzenia i początkowego kierowania Wydziałem Zdrowia powierzono Mojżeszowi Gliksztajnowi. Pod koniec listopada 1941 r. judenrat podjął uchwałę o reorganizacji Wydziału Zdrowia, na którego czele stanęła Komisja, w skład której weszli radni Dawid Edelsztajn, Jakub Kelner, Aleksander Lewi, Dawid Rechtman, Josef Siegfried, Bencjan Tenenbaum, zaś lekarzy reprezentowali Szyja Goldwag i Ignacy Süsser. Tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 151, 214; tamże, sygn. 128,Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 41.

43 Zgodnie z planem organizacji z połowy kwietnia 1941 r. w Komisji zatrudnionych było 165 osób, z czego zaledwie 35 wykonywało zawody lekarskie lub pokrewne. Pod koniec marca 1941 r. na czele Komisji stanął doktor Ignacy Süsser. W lipcu 1941 r. w ramach Wydziału Zdrowia można wyszczególnić następujące sekcje: 1/ sekcja dezynfekcyjno-kąpielowa, 2/ sekcja kwarantannowa, 3/ sekcja kąpieli publicznych poza-kwarantannowych, 4/ sekcja pralni publicznej, 5/ sekcja nadzoru nad stanem sanitarnym dzielnicy żydowskiej, 6/ Żydowski Szpital Epidemiczny, 7/ dział personalny, 8/ sekcja finansowo-gospodarcza, 9/ nadzór nad organizacją, biurowością, buchalterią i finansami; tamże, 101

Jakub Chmielewski

Dom sierot i starców nazywany również ochronką, został założony w drugiej połowie XIX wieku. Szczególnie istotną rolę odgrywał w okresie okupacji niemieckiej, co było bezpośrednio związane ze wzrostem liczby sierot i osób wymagających opieki. Siedziba Domu była zlokalizowana w budynku judenratu przy ulicy Grodzkiej 11. Organem zarządzającym było Kuratorium, w skład którego w 1940 r. wchodzili Wolf Halpern, Szmul Wolman, Zanwel Szpiro, kierownikiem mianowana została Anna Taubenfeld, zaś nadzór z ramienia judenratu sprawował Aleksander Lewi. Ponadto w ochronce zatrudniono 12 pracowników, których zadaniem było dbanie o funkcjonowanie instytucji zgodnie z wyznaczonymi celami44. Zadania swoje skupiała przede wszystkim na zapewnieniu podopiecznym podstawowych potrzeb żywieniowych i higienicznych, co przy ciągłych problemach natury finansowej stanowiło trudne wyzwanie.

Ochronka funkcjonowała do 24 marca 1942 r., kiedy Niemcy wymordowali wszystkich jej podopiecznych, co było bezpośrednio związane z likwidacją lubelskiego getta na Podzamczu. W ramach tej akcji, na co wskazują relacje świadków, zamordowano na Majdanie Tatarskim między 100–200 dzieci w wieku między 2–8 lat i 3 wychowawczynie45.

Niezwykle istotną funkcją wypełnianą przez judenrat na polecenie władz niemieckich była organizacja żydowskiej siły roboczej, co zostało uregulowane rozporządzeniem generalnego gubernatora Hansa Franka, wydanym

sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 32–33; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, k. 13–15, 17–18, 24–25, 42, 50; tamże, sygn. 129, Statut szpitala, wykazy personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 99.

44 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykaz radnych i pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 10.

45 Rachmil Gartenkraut w złożonej relacji wymienił opiekunkę Hanke Kuperberg, zaś Hersz Feldman jako przełożoną sierocińca wskazał niejaką Rechtman. W akcji oprócz esesmanów, brali również udział funkcjonariusze oddziałów pomocniczych z Trawnik oraz Żydowskiej Służby Porządkowej. AŻIH, Relacja Doby Cukierman, sygn. 301/6, k. 5; tamże, Relacja Ewy Szek, sygn. 301/42, k. 4–5; tamże, Relacja Hadasy Halberstadt, sygn. 301/271, k. 1; tamże, Relacja Bolesława Kopelmana, sygn. 301/801, k. 3; tamże, Relacja Hersza Feldmana, sygn. 1299, k. 6; tamże, Relacja Rachmila Gartenkrauta, sygn. 301/2784, k. 10.

102

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

26 października 1939 r.46 Tuż przed opublikowaniem rozporządzenia, Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej powołał 20 października t. r. Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn z siedzibą przy ulicy Lubartowskiej 10, nad którym nadzór mieli z ramienia gminy radni Dawid Edelsztajn, Josef Goldsztern, Aleksander Lewi, Icek Lewinsohn oraz Bencjan Tenenbaum, zaś na kierownika wyznaczono Mojżesza Gliksztajna. W Wydziale zatrudnionych było 28 członków personelu47. Utworzenie wydziału miało na celu koordynację żydowskiej siły roboczej, której władze niemieckie potrzebowały od początku okupacji. Kilka dni po utworzeniu Wydziału, 25 października t. r., z polecenia władz niemieckich przeprowadził on spis ludności żydowskiej, który wykazał, że na terenie miasta zamieszkiwało 37 054 Żydów48.

46 Przymus pracy objął wszystkich Żydów w wieku między 14–60 rokiem życia. W dniach 11–12 grudnia 1939 r. Wyższy Dowódca SS i Policji Friedrich Wilhelm Küruger wydał postanowienia wykonawcze do rozporządzenia generalnego gubernatora o przymusie pracy. Pierwsze postanowienie zabraniało od dnia 1 stycznia 1940 r. Żydom opuszczać swoje miejsce zamieszkania, nakazano wszystkim z nich, którzy znaleźli się na terenie Generalnego Gubernatorstwa, aby zgłosili ten fakt władzom niemieckim i judenratowi właściwemu dla aktualnego miejsca pobytu, jak również zabroniono im korzystać z ulic, dróg i placów między godzinami 21 a 5 rano bez zgody władz niemieckich, co de facto oznaczało wprowadzenie godziny policyjnej. W drugim postanowieniu ustanowiono przymus pracy dla Żydów na okres 2 lat z możliwością jego wydłużenia „jeżeli w tym czasie nie zostanie osiągnięty cel wychowawczy przymusu pracy”. W pierwszej kolejności przymus pracy miał objąć mężczyzn w wieku 12–60 lat, których przewidywano zatrudnić zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami zawodowymi, a pracę mieli wykonywać w wyznaczonych obozach. Wyższy dowódca przeniósł na starostów obowiązek przeprowadzenia spisów wszystkich Żydów. Niepodporządkowanie się i nieprzestrzeganie przepisów wynikających z zarządzeń zagrożone było poważnymi sankcjami. APL, Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, sygn. 126, nr 1, 1939, k. 6; tamże, Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, sygn. 126, nr 13, 1939, k. 231–232; tamże, Dziennik Urzędowy Okręgu Szefostwa Lublin, nr 1, 1940, k. 13–14; Eksterminacja Żydów, s. 202–203; F. Karay, Żydowskie obozy pracy w czasie „akcji Reinhardt”, [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004, s. 249; J. Tomczak, Rada Żydowska, s. 251.

47 APL, RŻL, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 7.

48 Więcej na ten temat w przypisie numer 8; tamże, sygn. 41, Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn – sprawozdanie, sprawy finansowe, k. 55.

103

Jakub Chmielewski

Żydzi, którzy chcieli uniknąć obowiązku pracy, musieli uzyskać specjalne zaświadczenie wystawiane przez lekarzy zatrudnionych w Komisji Pracy, a osoby zamożniejsze mogły pozwolić sobie na opłacenie zastępców49. Z biegiem czasu zapotrzebowanie na żydowską siłę roboczą znacznie wzrosło, co można zauważyć w zachowanych sprawozdaniach Wydziału za 1941 r. i początek 1942 r.50 W początkowym okresie okupacji niemieckiej Lublina, obowiązek pracy objął jedynie mężczyzn, co zmieniło się w listopadzie 1939 r., zaś na początku lutego 1940 r., dokonano formalizacji zatrudnienia kobiet tworząc Wydział Pracy Przymusowej Kobiet z siedzibą przy ulicy Grodzkiej 11, nad którym nadzór z ramienia judenratu sprawował radny Aron Bach, zaś kierownikiem mianowany został Jakub Nisenbaum. W Wydziale było zatrudnionych 11 urzędników51. Obowiązek pracy nałożono na kobiety w wieku 15–60 lat, z których każda powołana miała przymus przepracować w miesiącu przynajmniej jeden dzień. Kobiety, które z różnych przyczyn nie chciały wypełnić obowiązku pracy, mogły, podobnie jak mężczyźni, uiścić opłatę za zastępstwo, która wahała się między 0,50–60 zł52.

Instytucją scalającą podejmowane przez judenrat działania na płaszczyźnie realizacji przymusu pracy był, utworzony jeszcze przez Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, w dniu 24 października 1939 r., Urząd Pracy, 49 Na początku marca 1941 r. Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn został poinformowany o zniesieniu obowiązku uiszczania opłaty za pracę przez urzędników i radnych. Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 43; tamże, sygn. 41, Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn – sprawozdanie, sprawy finansowe, k. 21, 27.

50 Znaczny spadek osób zgłaszających się do pracy nastąpił w okresie poprzedzającym rozpoczęcie operacji „Reinhardt”. W sprawozdaniu za luty 1942 r. wykazano liczbę zaledwie 968 osób odstawionych na roboty, co w zupełności nie zaspokajało zapotrzebowania.

Następstwem takiego stanu rzeczy było przeprowadzanie przez Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn łapanek, na skutek których wyłapywano osoby unikające wykonania obowiązku pracy; tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 72–93; tamże, sygn. 41, Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn – sprawozdanie, sprawy finansowe, k. 24–25, 40.

51 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 7–8.

52 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 45; tamże, sygn. 42, Wydział Pracy Przymusowej Kobiet – sprawozdanie, sprawy finansowe, k. 1–4.

104

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

z siedzibą przy ulicy Szerokiej 2, którego kierownikiem mianowano Hersza Goldfingiera. W Urzędzie zatrudnionych było 8 osób53.

Zgodnie z zachowanym sprawozdaniem z funkcjonowania Urzędu Pracy, wypełniał on następujące zadania: „Głównym zadaniem Urzędu Pracy było werbowanie i dostarczanie Władzom Niemieckim żądanej ilości robotników oraz wypłata z funduszów Gminy należności robotniczych”54. Werbunek robotników żydowskich obydwu płci odbywał się spośród lubelskich Żydów, uchodźców oraz jeńców polskich pochodzenia żydowskiego. Władze niemieckie z biegiem czasu domagały się zwiększania kontyngentów, co przekładało się na podejmowane przez Urząd Pracy działania w tym kierunku. W 1940 r. zdecydowana większość zwerbowanych osób wykonywała zlecone zadania na terenie obozu pracy przy ulicy Lipowej 755.

Urząd roztaczał również opiekę nad chorymi robotnikami, których kierował w razie konieczności do właściwych instytucji, a w przypadku, gdy wysyłano do pracy poza obręb miasta na dłuższy czas, wspomagał zapomogami członków rodziny56. Ograniczenie wpływów przełożyło się na problemy finansowe Urzędu, które doprowadziły pod koniec lipca 1940 r. do jego likwidacji i przejęcia obowiązków przez niemiecki Urząd Pracy57.

53 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 8.

54 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r. k. 47; tamże, sygn. 40, Arbeitsamt (Judeneinsatstelle) – sprawozdania, wykazy osób zatrudnionych w urzędach i instytucjach, spisy Żydów zostających bez pracy i in., k. 1, 3.

55 Na dzień 20 lipca 1940 r. w Urzędzie Pracy było zarejestrowanych 1935 mężczyzn oraz 601 kobiet. Niemniej, do pracy regularnie stawiało się około 60–65 procent zarejestrowanych; tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 123–133; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 47–49; tamże, sygn. 40, Arbeitsamt (Judeneinsatstelle) – sprawozdania, wykazy osób zatrudnionych w urzędach i instytucjach, spisy Żydów zostających bez pracy i in., k. 1–3.

56 Pomoc udzielana była z Funduszu Zapomogowego, na który składał się każdy pracujący Żyd, przekazując 5 gr. od dziennego wynagrodzenia oraz judenrat udzielając subsydium; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 50; tamże, sygn. 40, Arbeitsamt (Judeneinsatstelle) – sprawozdania, wykazy osób zatrudnionych w urzędach i instytucjach, spisy Żydów zostających bez pracy i in., k. 3–4.

57 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 122–123, 134; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 51; tamże, 105

Jakub Chmielewski

Efektem rozbudowy sieci obozów pracy w dystrykcie lubelskim oraz wysyłaniem Żydów do pracy w obozach w Tyszowcach i Bełżcu, było powołanie do życia przy judenracie na początku czerwca 1940 r. Wydziału Zamiejscowych Obozów Pracy, na którego czele z ramienia judenratu stanął prezes Henryk Bekker, zaś kierownikiem wybrany został Szyja Heszel Goldberg.

Do głównych zadań Wydziału należała: „1/ opieka nad przebywającymi w obozach pracy, 2/ organizacja dobrowolnego zaciągu Żydów do robót rolnych”58. Wszelkie koszta utrzymania robotników w zamiejscowych obozach pracy znajdowały się w gestii judenratu.

Na polecenie władz niemieckich pod koniec lutego 1940 r. judenrat utworzył Wydział Rejestracyjno-Meldunkowy z siedzibą przy ulicy Królewskiej 3, mianując pełniącym obowiązki kierownika Chaima Glasberga, którego zastąpił na stanowisku Michał Fajnzylber. W Wydziale zatrudnionych było 20 urzędników59. Powołany wydział miał za zadanie w pierwszej kolejności przeprowadzić zaplanowany na 24/25 t. r. spis ludności żydowskiej. Ewidencja miała być na bieżąco aktualizowana, za co odpowiedzialni byli administratorzy domów, którzy mieli obowiązek zgłaszać wszelkie zmiany60. Ponadto, na polecenie władz niemieckich, Wydział miał obowiązek co tydzień przedstawiać sprawozdania z liczebności ludności żydowskiej, dokonać rejestracji Żydów zdolnych do pracy, zorganizować zbiórkę zeznań majątków żydowsygn. 10, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 1, k. 91; tamże, sygn. 40, Arbeitsamt (Judeneinsatstelle) – sprawozdania, wykazy osób zatrudnionych w urzędach i instytucjach, spisy Żydów zostających bez pracy i in., k. 4.

58 Istotną rolę w niesieniu pomocy Żydom wysłanym do sieci obozów pracy w Bełżcu i okolicy odegrał Wydział Pomocy Jeńcom i Wysiedleńcom, na co wskazują zachowane raporty. Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 52, 54–55; tamże, sygn. 46, Wydział Obozów Zamiejscowych – obozy pracy w Bełżcu, Tyszowcach i in. miejscowościach – wyjazdy do tych obozów, zwolnienia z obozów, sprawy organizacyjne i finansowe, k. 1; tamże, sygn. 133, k. 63–66.

59 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady – numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 7.

60 Spis został przeprowadzony na podstawie ankiet, które rozesłano do właścicieli domów.

W niektórych przypadkach obowiązek spisania mieszkańców nie został dopełniony, co skutkowało wizytą urzędników Wydziału. Na podstawie spisu ustalono, iż na terenie Lublina mieszkało 40 534 Żydów, w tym 18 384 mężczyzn i 22 148 kobiet z tendencją wzrostową. W dniu 1 września na terenie miasta przebywało 42 130 Żydów, w tym 19 028 mężczyzn i 23 102 kobiety. Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 56.

106

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

skich, stanowił pas transmisyjny pomiędzy poszczególnymi strukturami judenratu oraz na wniosek zainteresowanych wszczynał poszukiwania osób zaginionych. Po pewnym czasie funkcjonowania Wydział Rejestracyjno-Meldunkowy został przemianowany na Wydział Rejestracyjno-Informacyjny, przejmując wszelkie obowiązki swojego poprzednika61.

W strukturze judenratu funkcjonował również Wydział Gospodarczy, który nadzorował z ramienia Rady prezes Henryk Bekker, a siedziba znajdowała się przy ulicy Grodzkiej 11. Zatrudnionych w nim było zaledwie 3 pracowników62. Wydział zajmował się przede wszystkim administrowaniem i remontowaniem nieruchomości, które podlegały judenratowi, sporządzaniem ewidencji ludności oraz odpowiadał za utrzymanie we właściwym stanie taboru konnego, za pomocą którego przewożono różne materiały i sprzęty na potrzeby judenratu, ale także używano go do transportu zmarłych. Ponadto, jak wynika ze sprawozdania za styczeń 1941 r., zajmował się realizacją „przepisów policyjno-sanitarno-porządkowych, wywożenie śmieci, asenizacji śniegu oraz dostarczanie piasku (…) i odpowiednich materiałów oraz sprzętów”63.

Ważnym z punktu widzenia judenratu i społeczności żydowskiej był Wydział Stanu Cywilnego i Ruchu Ludności, który w następujących słowach został scharakteryzowany w sprawozdaniu: „sporządza dla ludności żydowskiej wszelkie akty wstępne, dotyczące urodzin, zapowiedzi, ślubów, zgonów, jako też wydaje wyciągi z ksiąg urodzin, ślubu i śmierci. Poza tym Wydział udziela zezwoleń na stawianie pomników. Wymienione akty wstępne, po sporządzeniu, są przekazywane Urzędowi Stanu Cywilnego Zarządu Miejskiego, gdzie podlegają uprawomocnieniu”64. Wspomniane dokumenty były wystawiane Żydom lubelskim, jak również napływowym. Wydział 61 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 41–71; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 56.

62 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych i pracowników Rady, numerów telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 11.

63 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 256–259.

64 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 225–229, 231–240, 243–246, 248–250, 253– 255; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 59; tamże, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 r., wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942 i in., k. 1, 5.

107

Jakub Chmielewski

odpowiadał także za rozbudowę kirkutu przy ulicy Unickiej. Pierwszym kierownikiem Wydziału, do momentu objęcia równorzędnego stanowiska w Wydziale Rejestracyjno-Meldunkowym, był Michał Fajnzylber65.

Wydziałowi Stanu Cywilnego i Ruchu Ludności podlegał Dział Cmentarny, który w swoich kompetencjach miał wydawanie zezwoleń na pochówek i zajmował się zbieraniem opłat za obrzędy pogrzebowe. Ważną rolę w procedurze pogrzebowej odgrywał intendent cmentarny, podległy bezpośrednio judenratowi, którego zadaniem było m.in. wyznaczenie miejsca na grób66.

Napływ przesiedleńców żydowskich oraz ograniczanie miejsc zamieszkania Żydów lubelskich w obrębie miasta wymusił na judenracie utworzenie Wydziału Pomocy Prawnej, co nastąpiło w czerwcu 1940 r. Wydział ten miał zajmować się rozwiązywaniem i łagodzeniem konfliktów pomiędzy Żydami, których podłożem były najczęściej sprawy mieszkaniowe, na co wpływał miał deficyt lokali. W tym czasie władze niemieckie prowadziły akcje wysiedleńcze i przesiedleńcze, co jedynie pogarszało sytuację. W ramach Wydziału stworzono Poradnię Prawną, której zadaniem było udzielanie bezpłatnych porad prawnych ubogiej ludności żydowskiej. Kierownikiem mianowany został Aleksander Kleiman67.

W 1940 r. władze niemieckie nie brały jeszcze pod uwagę biologicznej eksterminacji ludności żydowskiej, lecz poszukiwano rozwiązania bardziej „humanitarnego”, co wpłynęło na utworzenie w marcu przez Radę za zgodą administracji okupacyjnej Wydziału Emigracyjnego z siedzibą przy ulicy 65 W jednym ze sprawozdań, które jest wybrakowane i przez to nieopatrzone datą, zaznaczono, że w Wydziale Stanu Cywilnego było zatrudnionych 4 urzędników, 2 rabinów oraz 1 dozorca synagogalny; tamże, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 r., wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942 i in., k. 1; tamże, sygn. 177, Wydział Stanu Cywilnego – rozbudowa cmentarza przy ul. Unickiej, plan nowej jego części, wykaz nazwisk osób, które otrzymały zezwolenie wstępu na cmentarz, k. 24–29, 39–40, 60, 69–71, 73, 90.

66 Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 59; tamże, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 r., wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942 i in., k. 1–2.

67 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 185–189; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 61–63; tamże, sygn. 35, Wydział Pomocy Prawnej – sprawozdania, sprawy finansowe, nieruchomości interwencje, k. 1–3.

108

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

Lubartowskiej 11, któremu przewodniczył z ramienia judenratu radny Josef Wajselfisz, zaś na kierownika wybrano początkowo Mojżesza Szpeta, którego we wrześniu zastąpił Samuel Żytomirski. W Wydziale zatrudnionych było 6 urzędników68. Głównym celem działania Wydziału było umożliwienie emigracji do państw nie będących w stanie wojny z Niemcami jak największej liczby Żydów oraz łączenie rodzin. Wydział nawiązał współpracę z wieloma rozsianymi po świecie organizacjami żydowskimi. Sieć kontaktów umożliwiała orientowanie się w możliwościach i kierunkach emigracji oraz pozyskiwanie informacji dotyczących krewnych i nawiązywania z nimi kontaktów. Ponadto odpowiedzialny był za sprowadzanie krewnych przebywających w obozach koncentracyjnych69. Znaczną uwagę Wydział poświęcał możliwości wyjazdu do Związku Radzieckiego w celu łączenia rodzin, na co do końca sierpnia 1940 r. zdecydowało się około 5000 osób. Podobne działania były jeszcze podejmowane w pierwszych miesiącach 1941 r. Z biegiem czasu możliwości emigracji stawały się coraz bardziej ograniczone, czego wypadkową była ewolucja polityki niemieckiej względem ludności żydowskiej. Wpływ na to miała coraz większa niechęć państw trzecich do przyjmowania Żydów, jak również podjęcie przez najwyższych decydentów niemieckich decyzji o biologicznej eksterminacji70.

Zakaz korzystania z nieżydowskich urzędów pocztowych, wprowadzony przez władze niemieckie, stał się impulsem do utworzenia przez judenrat w styczniu 1940 r. Wydziału Pocztowego z siedzibą przy ulicy Grodzkiej 11. W 1941 r. siedziba Wydziału znajdowała się pod adresem Kowalska 2.

Nadzór nad nim z ramienia Rady powierzono radnemu Aronowi Bachowi, zaś kierownikiem mianowany został Jakub Fajersztajn. W wydziale

68 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych i pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 8.

69 Do końca sierpnia 1940 r. dzięki pomocy Wydziału Emigracyjnego udało się wyjechać jednej osobie do Szwecji oraz pięciu do Ameryki Południowej. Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 164–165; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 64–65, 96–98.

70 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 159, 165–166, 169–170; tamże, sygn. 165, Wydział Emigracyjny – sprawy organizacyjne i finansowe, sprawozdania z działalności, k. 28–29, 97–98, 137, 143, 146, 148–149, 154.

109

Jakub Chmielewski

zatrudnionych było 4 urzędników71. Na początku funkcjonowania Wydziału jego rola była ograniczona do dostarczania korespondencji prywatnej oraz urzędowej, co od połowy lutego za zgodą władz niemieckich zostało rozszerzone: „obejmowała już przyjmowanie i doręczanie wszelkich przesyłek pocztowych, jako to listów poleconych, ekspresowych, przekazów pieniężnych, paczek i depesz, a nadto sprzedaż znaczków pocztowych oraz druków płatnych”72. Poczta żydowska zajmowała się również obsługą obozu pracy przy ulicy Lipowej 7. Z początkiem sierpnia 1940 r., za zezwoleniem władz niemieckich, utworzono Urząd Pocztowy Lublin 4 przy ulicy Świętoduskiej 22 obsługujący ludność żydowską, z którego Żydzi mogli korzystać do końca stycznia 1942 r.73 Istotną rolę dla funkcjonowania judenratu miała Sekcja Spedycyjna nazywana również Sekcją Gońców, która powstała w połowie grudnia 1939 r., a jej kierownikiem był Pinches Brandt. Zapewniała ona obieg dokumentów i korespondencji pomiędzy poszczególnymi wydziałami i instytucjami Rady, a jej pracownicy rozlepiali na terenie dzielnicy żydowskiej różnego typu ogłoszenia i zarządzenia74. W początkowym okresie funkcjonowania zajmowała się przede wszystkim dostarczaniem powołań do pracy przymusowej i zatrudniała 12 gońców. Z biegiem czasu, gdy wzrastał zakres obowiązków, liczbę

71 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 10.

72 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 201–205; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 69; tamże, sygn. 52, Wydział Pocztowy – zarządzenia, sprawozdania, korespondencja z Prezydium Rady, k. 1, 39.

73 Na przełomie stycznia i lutego 1942 r. władze niemieckie przystąpiły do grodzenia getta, co było związane z przygotowaniami do akcji „Reinhardt”. W wyniku tych działań przekształciły Urząd Pocztowy Lublin 4 na placówkę obsługującą jedynie ludność aryjską, przenosząc żydowską pocztę na ulicę Kowalską 2, znajdującą się w obrębie getta, a jej kierownikiem mianowany został Samuel Żytomirski; tamże, sygn. 52, Wydział Pocztowy – zarządzenia, sprawozdania, korespondencja z Prezydium Rady, k. 1, 18, 36, 44–45; tamże, sygn. 133, Komisja Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom – sprawozdania i korespondencja dot. jeńców wojennych, k. 6–7; T. Radzik, Lubelska dzielnica, s. 215; J. Kasperek, Kronika wydarzeń, s. 190.

74 Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 206, 208–214; tamże, sygn. 53, Sekcja Ekspedycyjna (Sekcja Gońców) – sprawozdania, podział pracy, korespondencja, k. 1–4.

110

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

gońców zwiększono do 31 osób75. Na jesieni 1940 r. w Wydziale przeprowadzona została reorganizacja, na co wpływ miało niewykonywanie przez gońców we właściwy sposób nałożonych na nich obowiązków.

Na skutek likwidacji przez władze niemieckie żydowskich drukarni, z polecenia judenratu utworzono w lutym 1940 r. Drukarnię „Praca”, której zadaniem było dostarczanie na potrzeby Rady wszelkich niezbędnych druków. Kierownikiem mianowany został Judka Goldsztajn, który nadzorował pracę 6 drukarzy76.

Istotną rolę w zapewnieniu porządku na terenie getta odgrywała utworzona we wrześniu 1940 r. Żydowska Służba Porządkowa, nazywana również Policją Żydowską, której początkowo komendantem był Daniel Kupferminc, którego zastąpił Muniek Goldfarb, zaś nadzór z ramienia judenratu sprawował Wiceprezes Marek Alten. Głównym zadaniem Służby Porządkowej było zapewnienie i utrzymanie porządku oraz bezpieczeństwa na terenie getta, wykonywanie wszelkich zarządzeń i rozkazów płynących ze strony władz niemieckich i judenratu, jak również egzekucja zaległych opłat77.

Była ona również wykorzystywana przy akcjach przesiedleńczych i wysiedleńczych, a jej funkcjonariusze wraz z policjantami niemieckimi i polską policją granatową, pełnili wartę przy bramach wjazdowych na teren getta.

W drugiej połowie listopada 1941 r. wiceprezes Marek Alten wydał okólnik, w którym nakazał wszystkim funkcjonariuszom policji żydowskiej nosić w widocznym miejscu pas, pałkę oraz żółtą opaskę służbową, zwrócił uwagę, że „celem ujednolicenia oznak służbowych zlecam, by wszyscy funkcjonariusze nosili na opasce służbowej, w środku czarnego prostokąta 1 guzik okrągły biały. To samo dotyczy również i czapek służbowych z tym, że prócz białego guzika okrągłego, który winien być umieszczony na każdej z czapek w środku otoczki niebieskiej, winien ponadto ponad tymże guzi75 Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych i pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 12.

76 Tamże, k. 11.

77 Zachowały się niektóre sprawozdania za 1941 r., w których z podziałem na miesiące wyszczególnione są funkcje jakie spełniała Żydowska Służba Porządkowa. Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 262–274, 276–281, 283–287; tamże, sygn. 182, Meldunki o zajściach, sprawozdania z działalności, wykazy opornych płatników podatku gminnego, k. 10–11, 17–20, 22–24, 26–27, 35–36, 44–45, 55–57, 61, 75, 90–93, 125, 129–131, 155–157, 163–168, 178–188, 194–196, 211–243, 245–254, 255–263.

111

Jakub Chmielewski

kiem znajdować się znaczek służby z gwiazdą »Dawida« pośrodku i napisem »Ordnungsdienst« – Służba Porządkowa”78.

W dniu 31 marca 1942 r. odbyło się specjalne posiedzenie plenarne judenratu, w którym uczestniczył SS-Untersturmführer doktor Harry Sturm ze sztabu operacji „Reinhardt”. Ogłosił on, iż „ze 113 czynnych obecnie członków Służby Porządkowej 35 zostanie wysiedlonych obecnie w czasie akcji wysiedleńczej, z pozostałych 78 – po zakończeniu akcji na stałe zostanie zaangażowanych 35 członków Służby Porządkowej”79.

Przesiedlenie oznaczało nic innego, jak deportację do obozu zagłady w Bełżcu. Ci funkcjonariusze, którym udało się przetrwać likwidację getta na Podzamczu, zostali zamordowani podczas akcji likwidacyjnej getta na Majdanie Tatarskim80.

78 Żółte opaski wprowadzono na polecenie Sicherheitspolizei i były one zastrzeżone jedynie dla funkcjonariuszy Żydowskiej Służby Porządkowej, w które wpisane były w językach polskim i niemieckim: judenrat Lublin Ordnungsdienst – Rada Żydowska w Lublinie Służba Porządkowa. Tamże, sygn. 182, Meldunki o zajściach, sprawozdania z działalności, wykazy opornych płatników podatku gminnego, k. 47–48, 268.

79 Na tym samym posiedzeniu, judenrat zobligował Żydowską Służbę Porządkową do przeprowadzenia akcji, w której wzywałaby ludność żydowską do „dobrowolnego” poddania się przesiedleniu. Tego dnia Niemcy określili transport na 1600 osób. Tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 249–250; Documents from Lublin Ghetto, s. 250.

80 Getto na Podzamczu oficjalnie stworzono pod koniec marca 1941 r., a od jego likwidacji w nocy 16/17 marca 1942 r. rozpoczęto operację „Reinhadt”. Niewielką część społeczności żydowskiej przeniesiono w połowie kwietnia do nowego getta utworzonego na obszarze peryferyjnej dzielnicy Lublina, Majdan Tatarski, którą zlikwidowano na początku listopada 1942 r. APL, RŻL, sygn. 2, Różne zarządzenia, okólniki i zgłoszenia władz niemieckich i Rady, k. 61–62; tamże, sygn. 3,Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 243–245, 248–250, 252–256; tamże, sygn. 12, Zbiór wydanych ogłoszeń T. 3, k. 50; tamże, sygn. 127, Sprawy związane z przemysłem, handlem i rzemiosłem, k. 121–122; AŻIH, ŻSS, sygn. 211/142, Korespondencja Prezydium Ż.S.S. z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego (9.III.1942 – 30.III.1942), k. 31; tamże, sygn. 211/143, Korespondencja Prezydium Ż.S.S. z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego (1.IV.1942 – 9.XI.1942), k. 46; APL, Dziennik Urzędowy Gubernatora Okręgu Lubelskiego, nr 4, 1942, k. 22–23; APMM, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport, sygn. VII/O-20, k. 30–31, 33, 38–39, 40–41, 43–44, 51, 53–58, 62, 68–70; AŻIH, Relacja Doby Cukierman, sygn. 301/6, k. 5–6; tamże, Relacja Ewy Szek, sygn. 301/42, k. 4–5; tamże, Relacja Hadasy Halberstadt, sygn. 301/271, k. 1; tamże, Relacja Henryka Goldwaga, sygn. 301/1290, k. 4–5; tamże, Relacja Franciszki Mandelbaum, sygn. 301/1295, k. 9; tamże, Relacja 112

Struktura i funkcjonowanie judenratu w Lublinie…

Podsumowanie Podjęta próba analizy struktury lubelskiego judenratu stanowi istotny element badań nad zagadnieniem Zagłady miejscowych Żydów. Rada Żydowska jako przedmiot polityki nazistowskiej była narzędziem instrumentalnie wykorzystywanym przez władze okupacyjne, co było widoczne w posiadanych kompetencjach. W ramach struktury Rady funkcjonowały wydziały odpowiedzialne za pracę przymusową wykonywaną na rzecz władz niemieckich, szeroko rozumianą opiekę społeczną i sanitarno-medyczną oraz organizację pracy wewnętrznej Rady. Powyższy artykuł nie wyczerpuje nakreślonego w tytule problemu badawczego, niemniej stanowi przyczynek do dalszych poszukiwań tego typu. Zasygnalizowane zostały jedynie najważniejsze z punktu widzenia autora wydziały tworzące strukturę udenratu w Lublinie, jak również wypełniane przez nie funkcje i podejmowane działania.

Celowo pominięto struktury, na temat których jest niewielka ilość materiałów źródłowych, jak również komisje tworzone doraźnie, skupiające się przede wszystkim na przeprowadzeniu jednostkowych akcji. Niewątpliwie, zagadnienie judenratu w Lublinie wymaga dalszych szczegółowych badań.

Bolesława Kopelmana, sygn. 301/801, k. 3–5; tamże, Relacja Hersza Feldmana, sygn.

1299, k. 6–8; tamże, Relacja Leopolda Linde, sygn. 301/1478, k. 6; tamże, Relacja Ety Bryfman, sygn. 301/1815, k. 2; tamże, Relacja Estery Kerżner, sygn. 301/1816, k. 2–3; tamże, Relacja Rachmila Gartenkrauta, sygn. 301/2784, k. 8, 10–11; S. Erlichman-Bank, Listy z piekła, s. 23, 25–26; Documents from Lublin Ghetto, s. 244–253, 255; Majdanek, s. 22–24; R. Kuwałek, Żydzi lubelscy, s. 85.

113

Alicja Jarkowska-Natkaniec Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu w Krakowie na łamach „Gazety Żydowskiej” Policja żydowska ,prasa okupacyjna, Gazeta Żydowska, Płaszów, Kraków ,Holokaust W artykule poruszony został wątek związany z dwuletnią działalnością Jűdischer Ordnungsdienst w okupowanym Krakowie .W oparciu o artykuły zamieszczone na łamach „Gazety Żydowskiej” podjęto próbę analizy aktywności policji żydowskiej z perspektywy autorów tekstów i ich redaktorów. W pierwszej części odtworzono pokrótce historię czasopisma, wydawanego w Krakowie pod ścisłą kontrolą Wydziału Propagandy Generalnego Gubernatorstwa w latach 1940–1942. Następnie przytoczono losy żydowskiej formacji porządkowej z lat 1940–1944, czyli od momentu powstania do aktywności jej członków na terenie niemieckiego obozu w Płaszowie. Policja żydowska była wówczas odpowiedzialna za utrzymanie porządku na terenie gminy żydowskiej na krakowskim Kazimierzu, na ulicach getta oraz Zwangsarbeitslager (ZAL) w Płaszowie. Zasadniczą część artykułu stanowi jednak analiza treści artykułów opublikowanych w „Gazecie Żydowskiej” w latach 1940–1942 .

•

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

Jüdische Ordnungsdienst (Dalej: OD), jako formacja porządkowa w okupowanym Krakowie, funkcjonowała w latach 1940‒1944. OD było wówczas odpowiedzialne za utrzymanie porządku na terenie gminy żydowskiej na krakowskim Kazimierzu, na ulicach getta oraz w niemieckim obozie w Płaszowie. Pozostałe czynności wykonywane przez policjantów żydowskich, takie, jak kontrola dokumentów, przeprowadzanie blokad i łapanek na ulicach getta oraz udział w akacjach wysiedleńczych i deportacyjnych były następstwem poleceń wydawanych OD przez okupanta. Policja żydowska w oczach niektórych świadków była jednak nie tyle wykonawcą rozporządzeń niemieckich, co formacją porządkową współpracującą z niemieckim okupantem. Inny wizerunek Ordnungsdienstu był wówczas przedstawiany na łamach „Gazety Żydowskiej”, czasopisma wydawanego w Krakowie pod ścisłą kontrolą Wydziału Propagandy Generalnego Gubernatorstwa w latach 1940‒1942. Niniejszy artykuł ma za zadanie przybliżyć losy Jüdische Ordnungsdienst w Krakowie z perspektywy artykułów ukazujących się we wspomnianym czasopiśmie w omawianym okresie.

Artykuł został podzielony na cztery zasadnicze części. W pierwszej przedstawiono historię „Gazety Żydowskiej”. Następnie omówiono treść artykułów zamieszczonych na łamach tego czasopisma, odwołujących się do działalności OD w latach 1940‒1942. Kolejno w oparciu o literaturę tematu1 i kwerendę archiwalną przeprowadzoną w polskich i zagranicznych archiwach, (tj. Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Archiwum Narodowego w Krakowie, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej), odtworzono historię tej formacji porządkowej w okupowym Krakowie. Uzupełnieniem owego zagadnienia jest część poświęcona analizie wybranych artykułów, które odwoływały się do funkcjonowania policji żydowskiej w pierwszych latach wojny.

1 Na temat okupacji niemieckiej w Krakowie powstało wiele publikacji, zarówno w języku polskim jak i w językach obcych. Zagadnienie dotyczące działania OD pojawiało się tylko w kontekście historii getta krakowskiego m.in. w pracach: A. Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985, T. Pankiewicz, Apteka w getcie krakowskim, Kraków 1987, A. Chwalba, Kraków w latach 1939‒1945. Dzieje Krakowa, t. 5, Kraków 2002; K. Zimmerer, Zamordowany świat. Losy Żydów w Krakowie 1939‒1945, Kraków 2004, oraz w Katalogu wystawy Kraków czas okupacji 1939‒1945, M. Bednarek, E. Gawron, G. Jeżowskiego, B. Zbroja, K. Zimmerer, Kraków 2010, A. Löw i M. Roth, Juden in Krakau unter deutscher Besatzung 1939 – 1945, Göttingen/Wallstein 2011, B. Rączy, Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim, Kraków 2014 115

Alicja Jarkowska-Natkaniec

W okupowanej przez Niemców Polsce stosowano zamiennie parę terminów odnoszących się do policji żydowskiej. W źródłach drukowanych i archiwalnych najczęściej nazywano tę organizację: Ordnungsdienst, OD, Żydowską Służbą Porządkową (dosłowne tłumaczenie z j. niemieckiego), Służbą Porządkową oraz policją żydowską. Jej członków potocznie nazywano Odemanami lub policjantami żydowskimi. Redaktorzy „Gazety Żydowskiej” konsekwentnie używali jednak polskiej nazwy formacji, dlatego też w niniejszym artykule stosuje się zamiennie dwa terminy: OD i Żydowska Służba Porządkowa.

Gazeta Żydowska Od 23 lipca 1940 r. do 30 sierpnia 1942 r. władze niemieckie koncesjonowały legalną gazetę przeznaczoną dla ludności żydowskiej Generalnego Gubernatorstwa. Od wybuchu drugiej wojny światowej było to jedyne źródło informacji dla Żydów. „Gazeta Żydowska” powstała z inicjatywy władz niemieckich i była pod ścisłą kontrolą Wydziału Propagandy Generalnego Gubernatorstwa, a jej głównym zadaniem było: „Informować-Zespolić- Pomagać”2. Niektórzy historycy i prasoznawcy uznali jednak to czasopismo za kolejne kłamliwe narzędzie dezinformowania Żydów w okupowanej Polsce. Przez większość badaczy epoki jest ono zaliczane do prasy gadzinowej3.

Funkcję redaktora naczelnego czasopisma pełnili Fritz Seifer, żydowski publicysta z Bielska4, oraz prof. Ela Grossmanowa z Krakowa. Na łamach 2 Na temat „Gazety Żydowskiej” zob. Marta Janczewska, „Gazeta Żydowska” (1940‒1942), [w: Studia z dziejów trójjęzycznej prasy żydowskiej na ziemiach polskich (XIX-XX w.), pod. red. Joanny Nalewajko-Kulikow, s. 167‒181; Marian Fuks, Życie w gettach w Generalnej Guberni na tle „Gazety Żydowskiej” 1940‒1942, [w:] „Biuletyn ŻIH” 1971, nr 79, idem Małe Judenraty w świetle „Gazety Żydowskiej” 1940‒1942, [w:] „Biuletyn BŻIH” 1983, nr 126‒127; 1983, nr 128;Polska prasa w latach 1939‒1945, oprac. J. Jarowiecki, Warszawa 1980; Marian Fuks, Z dziejów wielkiej katastrofy narodu żydowskiego, Warszawa 1999.

3 Zob. W. Wójcik, Prasa gadzinowa GG 1939‒1945, Kraków 1988; S. Lewandowska, Prasa okupowanej Warszawy 1939‒1945, Warszawa 1992, K. Woźniakowski, Niemiecka polskojęzyczna prasa „gadzinowa” czasów II wojny światowej 1939‒1945. (Próba syntetycznego spojrzenia), [w:] Polskojęzyczna prasa gadzinowa czasów okupacji hitlerowskiej 1939‒1945. Studia i szkice zebrane, Warszawa 2004.

4 W latach 1934‒1939 wydawał gazetę „Jűdische Wochenpost”. Seifer utrzymywał kontakty z Niemcami na długu przed wybuchem II wojny światowej. Po jej zakończeniu został oskarżony o kolaborację. Zob. L. Jockheck, Od agenta do kolaboranta? Współpraca 116

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

„Gazety Żydowskiej” publikowali również: Herman Czerwiński, dr Edmund Stein (tematy społeczne), Hillel Seidman (kwestie społeczne), dr J. Brejta, Chaim Storch (artykuły medyczne) i Aleksander Rozenfeld. Do jego współpracowników należeli: Mordechaj Abram Rogowoj, Szaul Stupnicki, Majer Bałaban oraz Marcel Reich-Ranicki i Guta Ejzencwajg. Ranicki i Ejzencwajg pisali teksty i felietony okolicznościowe5.

Siedziba redakcji „Gazety Żydowskiej” znajdowała się w budynku przy ulicy Dietla 49. „Gazeta” ukazywała się, pod nadzorem komisarycznym Drukarni Polskiej w Krakowie, początkowo dwa razy w tygodniu, we wtorki i piątki, a od 1941 r. przez pewien czas trzy razy tygodniowo. Jej format wynosił 43 x 29 cm. Do 1941 r. wydawano po dwanaście stron każdego numeru, w cenie po osiem, a następnie po trzydzieści groszy za sztukę. Na tytułowej stronie, po prawej znajdowała się sześcioramienna gwiazda Dawida oraz napis w języku jidysz: Idisze Cajtung. „Gazeta Żydowska” posiadała swoje filie w kilku miastach w Generalnym Gubernatorstwie, to jest: w Warszawie (ul. Elektoralna 4/1), Lublinie (ul. Grodzka 11), Radomiu (ul. Reja 4), Częstochowie (ul. Piłsudskiego 31/5) i w Kielcach (ul. Czwartaków).

W gazecie umieszczano przede wszystkim informacje związane z sytuacją na froncie wojennym, życiem codziennym w gettach Generalnej Guberni, przesiedleniami oraz lokalne wiadomości między innymi z Krakowa, Warszawy, Kielc, Częstochowy i innych miejsc na świecie, gdzie przebywali Żydzi (San Domingo, Kolumbia, Palestyna, Argentyna itp.) Na łamach „Gazety Żydowskiej” znajdowały się również stałe rubryki z różnych dziedzin, poświęcone między innymi problemom emigracyjnym, tzw. „przewartościowaniom” i „przeszkoleniom”6, oświacie, kulturze, tworzone w celu przystosowania Żydów do nowych warunków w gettach i tworzenia złudnych nadziei emigracyjnych. Dział ogłoszeń i reklam, z czasem zajmujący coraz więcej miejsca w gazecie, odegrał ważną rolę w tym zakresie, propagując odbudowę życia społeczno-handlowego w zamkniętych dzielnicach. Jest to niezwykle cenne źródło wiedzy na temat życia codziennego Żydów pod okupacją niemiecką. żydowskiego publicysty Fritza Seifera z Bielska z władzami niemieckimi w latach trzydziestych i czterdziestych, „Zagłada Żydów. Studia i materiały”, nr 2, 2006, s. 2.

5 M. Janczewska, „Gazeta Żydowska”,. s. 172‒173.

6 Działy „Przeszkolenie” i „Przewartościowanie” były poświęcone zagadnieniom związanym z poradnictwem zawodowym. Treść artykułów miała charakter propagandowy.

117

Alicja Jarkowska-Natkaniec

Jüdischer Ordnungsdienst Jüdischer Ordnungsdienst, jako jednostka pomocnicza w gettach, została utworzona przez władze niemieckie w okupowanej Polsce w 1940 roku7. Jedną z przyczyn powołania żydowskiej formacji porządkowej było sprawowanie bezpośredniej kontroli nad ludnością zgromadzoną w powstających gettach. Żydowscy funkcjonariusze dbali więc o to, aby rozporządzenia nazistowskie były przestrzegane przez mieszkańców „zamkniętej dzielnicy mieszkaniowej”. W okupowanym Krakowie żydowską policję utworzono prawdopodobnie 5 lipca 1940 roku, z inicjatywy władz niemieckich. Nie wiadomo jednak, czy istniał dokument powołujący tą jednostkę. Ordnungsdienst mógł powstać z inicjatywy Judenratu celem zaprowadzenia porządku w dzielnicy żydowskiej, z chwilą gdy w życie weszły rozporządzenia niemieckie. Istnieje zatem prawdopodobieństwo, że taka dyspozycja została przekazana ustnie przez okupanta. Wiadomo na pewno, że OD powstało stosunkowo wcześnie, przed utworzeniem getta krakowskiego, a jego pierwsze miesiące działalności ograniczyły się do prac organizacyjnych. Po przyjęciu w szeregi Ordnungsdienstu, kandydaci otrzymywali podstawowe umundurowanie, składające się z czapki z żółtym otokiem, opaski z napisem :Jüdische Ordnungsdienst in Jüdische Gemeinde in Krakau” i numeru porządkowego. Znaczna grupa zadań OD polegała na pilnowania porządku na ulicach dzielnicy żydowskiej na krakowskim Kazimierzu. Odemani regulowali tam ruch, dbali o czystość i przestrzeganie przez Żydów godziny policyjnej oraz wypisywali mandaty za niestosowanie się do rozporządzeń okupanta. Praca odemanów w założeniu była bezpłatna i wykluczała inną formę zarobkowania8.

W 1941 r. funkcję kierownika OD w Krakowie pełnił inż. Józef Ringel, konsultant inżynierii chemicznej. Na czele policji żydowskiej stał on

7 Zob. Henryk Rubin, Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939‒1945, Londyn 1988, s.194; Aldona Podolska, Służba Porządkowa w getcie warszawskim w latach 1940‒1943, Warszawa 1996, s. 22; Autor nieznany, „Gazeta Żydowska”, R. I, 1940, Nr 6, s. 4; Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście.

Warszawa 2001, s. 204‒205.

8 Alicja Jarkowska-Natkaniec, Jüdischer Ordnungsdienst in occupied Cracow during the years 1940‒1945, “Scripta Judaica Cracoviensia”, Vol. 11: 2013, s. 148‒149; Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1939‒1945. t 5, s. 165.

118

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

prawdopodobnie przez kilka miesięcy 9. Jego zastępcą został Symche Spira10, który nie cieszył się dobrą opinią wśród mieszkańców getta. Uważali oni, że współpracował z gestapo i ślepo wykonywał ich rozkazy. Na stanowisko sekretarza OD wybrano byłego księgowego Ozjasza Süssera11 i Benjamina Finstera12.

Rok 1941 przyniósł wiele zmian dla żydowskiej policji. Od poprzedniego roku praca OD obejmowała służbę w Komisji i Biurze Przesiedleńczym oraz w Niemieckim Urzędzie Kwaterunkowym13. Odemani uczestniczyli również w tworzeniu list osób przeznaczonych do wysiedlenia i odpowiadali za doprowadzenie tych jednostek do punktu zbiorczego dla Żydów, który znajdował się w byłym forcie poaustriackim przy ulicy Mogilskiej. Znaczna grupa zadań Ordnungsdienstu poszerzyła się jednak z chwilą utworzenia getta na Podgórzu. Od tego momentu odemani dostarczali codziennie kontyngent robotników żydowskich do pracy poza gettem oraz na polecenie władz niemieckich, poprzez łapanki i blokady domów w dzielnicy żydowskiej, przeprowadzali kontrolę dokumentów (kenkart). Doprowadzali również młode kobiety żydowskie do niemieckiego Instytutu Zdrowia (ul. Grodzka 64), gdzie przeprowadzano na nich badania ginekologiczne14.

Funkcjonariusze OD brali również czynny udział w akcjach wysiedleńczych oraz deportacyjnych organizowanych przez okupanta na terenie getta krakowskiego. W czerwcu i wrześniu 1942 r. odemani doprowadzali na Plac Zgody osoby przebywające na jego terenie bez aktualnych dokumentów stałego pobytu albo bez zaświadczenia z zakładu pracy. Następnie odemani grupowali w kolumny Żydów przeznaczonych do deportacji i eskortowali ich do punktu zbiorczego na Mogilskiej15. Ordnungsdienst uczestniczył 9 ANKr, Zespół Akt Poniemieckich, (dalej: PNN) sygn 33, k. 83.

10 Tamże, k. 7.

11 Aleksander Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1986, s. 168.

12 ANKr., PNN, sygn. 34, k. 59.

13 [Autor nieznany], „Gazeta Żydowska”, R. I :1940, nr 39 s. 3.

14 Zeznania Mieczysława Pempera w procesie przeciwko Oskarowi Brandtowi. AIPN GK 455/13 T 2 s. 63.

15 O punkcie zbiorczym przy ul. Mogilskiej zob. [autor nieznany], „Gazeta Żydowska”, R. I: 1940, nr 39 s. 3.

119

Alicja Jarkowska-Natkaniec

również w likwidacji getta krakowskiego16. Dnia 13 marca r. 1943 członkowie OD doraźnie wykonywali polecenia niemieckie, dostarczając na Plac Zgody mieszkańców getta „A”, których następnie w kolumnach eskortowali do pobliskiego obozu w Płaszowie. Drugiego dnia akcji, 14 marca t.r., odemani przyprowadzili na Plac Zgody mieszkańców części „B” getta, którzy zostali zamordowani w bestialski sposób przez hitlerowców. Funkcjonariusze OD byli wówczas odpowiedzialni za układanie ciał na specjalnych platformach, a następnie za posprzątanie terenu getta. Świadkowie tamtych wydarzeń przypisali wówczas żydowskim policjantom inne zbrodnie, w których nie mogli uczestniczyć, ponieważ ich udział w likwidacji getta był tylko doraźny i skupiał się na wykonywaniu pojedynczych rozkazów okupanta. Nie wykonanie polecenia oznaczało śmierć17.

Pierwsza siedziba Ordnungsdienstu znajdowała się na krakowskim Kazimierzu w budynku przy ulicy Estery 6, w lutym 1941 przeniesiono ją na ulicę Krakowską 41, a następnie na Józefińską 14. Nie trwało to jednak długo, gdyż już w lipcu 1941 biuro OD zlokalizowane było przy Józefińskiej 37. Ostatnie przeprowadzki wynikały z utworzenia dzielnicy zamkniętej w Podgórzu, nie wiadomo jednak dlaczego OD tak często zmieniało swoje siedziby, czasami dwa razy w ciągu roku. Wiadomo tylko, że z Józefińskiej 37 było OD najbliżej do Placu Zgody, skąd odemani mogli kontrolować ruch na ulicach getta18.

Ordnungsdienst w okresie istnienia getta posiadał swój areszt do którego trafiali Żydzi za najmniejsze przewinienia. Pierwsza potwierdzona informacja na ten temat pochodzi z 1942 roku, chociaż istnieje prawdopodobieństwo, 16 Zob. Tadeusz Pankiewicz, Apteka w getcie krakowskim, Kraków 1987, s. 78‒79, Aleksander Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie, s. 58; Tadeusz Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974 s. 205; Józef Bau, Czas Zbeszczeszczenia. Wspomnienia z czasów drugiej wojny światowej, Tel Awiw 1990, s. 64; Relacja Leiba Salpetera , AŻIH, sygn. 301/448.

17 A. Bieberstein, Zagłada Żydów, s. 82; W trzecią rocznicę zagłady getta w Krakowie, pod. red. Michała M. Borwicza, Nelli Rost i Józefa Wulfa, Kraków 1946, s. 58, R. Kotarba, Nazistowski obóz, s. 28; Proces ludobójcy Amona Leopolda Goetha przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, red. Nachman Blumental, Warszawa – Łódź – Kraków 1947, s. 276; IPN BU, NTN, sygn. 196/41, Akta procesu Amona Götha, Relacja Leona Przechadzkiego, k. 184.

18 [Autor nieznany] „Gazeta Żydowska”, R. II :1941, nr 10, s. 4; A. Jarkowska-Natkaniec, Jüdischer Ordnungsdienst, s. 150.

120

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

że areszt w budynku OD został utworzony w marcu 1941, gdy powstawała żydowska dzielnica w Podgórzu. Według świadków więzienie zostało rozbudowane z 1942 r.19.

W grudniu 1943 r. Niemcy zamordowali grupę odemanów z komendantem OD, Symche Spirą na czele20. Był to pierwszy etap w pozbywaniu się niewygodnych świadków wydarzeń rozgrywających się w „zamkniętej dzielnicy mieszkaniowej”, którzy po wojnie mogliby świadczyć o hitlerowskich zbrodniach popełnionych na Żydach w getcie. Pozostali członkowie Ordnungsdienstu zostali przeniesieni do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Płaszowie, w którym wchodzili w skład pracowników funkcyjnych odpowiedzialnych za pilnowanie porządku na terenie obozu. Ukształtowała się wówczas struktura organizacyjna OD, w skład której wchodzili: komendant, zastępca komendanta, 10 „oficerów” oraz zwykli szeregowi.

Byli oni odpowiedzialni za rejestrację nowych więźniów, czystość na placu apelowym, w barakach i warsztatach. W obozie nie wprowadzono obowiązkowego umundurowania dla funkcjonariuszy funkcyjnych, dlatego niektórzy odemani mieli szaro-brązowe mundury, inni codzienną odzież zamiast „pasiaków” z numerem porządkowym, czapki z żółtym otokiem oraz pałki.

W barakach 13 i 14 znajdowały się siedziba oraz więzienie OD. W 1944 r., z chwilą utworzenia KL Płaszów, Ordnungsdienst został przekształcony w straż ogniowo-porządkową. Już 13 sierpnia 1944, komendanta OD, Wilhelma Chilowicza, spotkał taki sam los jak Symche Spirę w getcie krakowskim. Został zamordowany przez komendanta obozu, Amona Goetha21. Los pozostałych odemanów nie jest znany. Po wojnie wytoczono procesy kilku odemanom. Za fizyczne i psychiczne znęcanie się nad więźniami w ZAL Płaszów oraz za współpracę z okupantem oskarżono Dawida Lieblinga, który został jednak uniewinniony przez Sąd Specjalny w Krakowie oraz braci Ferdynanda i Bernarda Sperlingów, którzy również zostali oczyszczeni z zarzutów, a także Majera Kernera, który został skazany na karę śmierci.

19 Relacja N.N,. AŻIH, sygn. 301/5093, s. 2; Relacja Grunberga Władysława, AŻIH, sygn. 301/1949.

20 R. Kotarba, Niemiecki obóz, s. 32.; K. Zimmerer, Zamordowany świat, s. 244.

21 Relacja Melzera Józefa, AŻIH ,sygn. 301/ 3405, , s. 2.

121

Alicja Jarkowska-Natkaniec

Jüdischer Ordnungsdienst na łamach „Gazety Żydowskiej” Już w pierwszym numerze „Gazety Żydowskiej” zamieszczano informacje o „Drodze rozwoju dzisiejszej Gminy Żydowskiej w Krakowie” oraz o „Wydziale pracy przy Gminie Żydowskiej w Krakowie”. W następnych numerach uwagę poświęcono akcji wysiedleńczej przeprowadzonej na terenie miasta. Z czasem w „Gazecie Żydowskiej” wprowadzono stałą rubrykę z „Wiadomościami z Krakowa” gdzie na 3 lub 4 stronie informowano jej czytelników o najważniejszych z punku widzenia okupanta sprawach, które miały miejsce. w dzielnicy żydowskiej.

Pierwsza informacja na temat policji żydowskiej ukazała się w 6 numerze „Gazety Żydowskiej”, tuż za artykułem „Żydzi opuszczają Kraków”. Ten lakoniczny komunikat o utworzeniu Żydowskiej Służby Porządkowej w Piotrkowie podawał opis zadań OD podkreślając jego ważną rolę w służbie ludności: [Służba Porządkowa]Reguluje ruch uliczny, przeprowadza kontrolę sanitarną i kontroluje, czy wszyscy mieszkańcy dzielnicy żydowskiej kąpią się regularnie co tydzień. Nadzoruje również aprowizację i zakłada plantacje. Poza tym pomaga ona głównie Wydziałowi pracy, przy Radzie Starszych, pociągając opornych do pracy przymusowej22.

W ten sposób chciano przekonać czytelników, że Służbie Porządkowej, ze względu na jej ważną funkcję, należy się szacunek i uznanie mieszkańców. Taki wizerunek policji żydowskiej został utrzymany także w następnych artykułach dotyczących Żydowskiej Służby Porządkowej w Krakowie.

Od 1940 do 1942 r. na łamach „Gazety Żydowskiej” ukazało się 27 artykułów pośrednio i bezpośrednio poświęconych żydowskiej policji w Krakowie. Kolejno, w 1940‒5, 1941‒15 i w 1942 -7, nie wliczając artykułów o Żydowskiej Służbie Porządkowej w innych miastach Generalnej Guberni, które również pojawiały się dość często w gazecie. Nie wszystkie zasługują jednak na uwagę, dlatego analizie poddane zostały wybrane artykuły poświęcone tej jednostce, które szczególnie wpływały na wizerunek OD. Wiadomości na temat Żydowskiej Służby Porządkowej pisane były zazwyczaj anonimowo, a ich treść upiększała prawdę o sytuacji w getcie 22 [Autor nieznany], „Gazeta Żydowska”, R. I: 1940, nr 6, s. 4 122

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

krakowskim. Podkreślenie roli odemanów miało przekonać czytelników „Gazet Żydowskie”, że członkowie OD spełniają ważną funkcję w służbie ludności żydowskiej. Pierwsza informacja na temat utworzenia Żydowskiej Służby Porządkowej w Krakowie została zamieszczona w 15 numerze „Gazety Żydowskiej”. Według anonimowego autora, Rada Żydowska otrzymała zezwolenie na utrzymanie tej służby ze strony Stadthauptmanna i Policji Porządkowej, a w jej skład weszło 40 mężczyzn. Mieli oni utrzymywać ład i bezpieczeństwo na terenie Gminy Żydowskiej, nie otrzymując za to żadnej zapłaty, co zapewne miało świadczyć o ich szlachetnych intencjach i obywatelskiej postawie. W dalszej części czytelnik dowiadywał się o tym, że Żydowska Służba Porządkowa została podzielona na dwie agendy: zewnętrzną oraz wewnętrzną: Do zadań służby wewnętrznej należy utrzymać porządek w budynkach Gminy Żydowskiej i należących do niej zakładach opieki społecznej. Obowiązki służby zewnętrznej polegają w pierwszym rzędzie na pomocy przy realizacji uchwał Prezydium Gminy i doręczaniu rozmaitych nakazów, apelów i zawiadomień. Oprócz tego organy służby zewnętrznej kontrolują życie publiczne w żydowskich częściach miasta; wkraczając przeciw zgromadzeniom na ulicach i placach itp.23. Artykuł kończył się apelem do mieszkańców getta, następującej treści: Służby Porządkowe muszą być bezwzględnie respektowane. Wypadki niezastosowania się do zleceń organów Służby Porządkowej zostaną podane do wiadomości Prezydium Rady Starszych, która pociągnie winnych do odpowiedzialności, a w wypadkach szczególnie jaskrawych odda sprawę Władzom. Należy się jednak spodziewać, że publiczność żydowska wykaże należytą dyscyplinę i organom Służby Porządkowej nie utrudni zadania24.

W kolejnych numerach „Gazety Żydowskiej” znajdowały się informacje o udziale porządkowych w różnych przedsięwzięciach organizowanych przez władze niemieckie w Krakowie. Na przykład w 39 numerze opisano rolę i udział OD w akcji wysiedleńczej społeczności Żydowskiej z Krakowa, służbę policjantów żydowskich w budynku niemieckiej Komisji i Biura Przesiedleńczego. Żydowska Służba Porządkowa znalazła w oczach 23 Tamże, nr 15, s. 3.

24 Tamże.

123

Alicja Jarkowska-Natkaniec

reportera szczególne uznanie za swoją prężną prace podczas przesiedlenia Żydów, pisał on: Czuwali [oni] dniem i nocą informując ludzi o formalnościach, jakich trzeba było dopełnić, aby dostać się na dworzec i jechać koleją, a mianowicie: przygotowanie przepustki i dowodu osobistego, które należało okazać przy wejściu kontrolującym organom kolejowym bez uprzedniego wezwania z ich strony. System ten zaoszczędził Żydom wiele przykrości.25

Dalej autor zapewnił czytelników o poczuciu bezpieczeństwa w dzielnicy, gdyż „porządku na ulicach pilnuje już 130 funkcjonariuszy wywodzących się z kół inteligencji żydostwa krakowskiego26”, których należało odróżnić poprzez opaskę na ramieniu z napisem w języku polskim lub niemieckim: „Jűdische Gemeide Krakau – Ordnungsdienst” oraz numer porządkowy odemana. Następnie poinformowano zainteresowanych o lokalizacji OD w dzielnicy żydowskiej na krakowskim Kazimierzu, znajdującej się w nowo zaadaptowanym lokalu przy ulicy Estery 6.

Służalczy ton czasopisma, utrzymywany w bezkrytycznej ocenie żydowskiej policji towarzyszył kolejnym numerom „Gazety Żydowskiej”.

Od 1941 r., na łamach gazety, opisywano pracę żydowskiej policji w getcie.

Wizerunek funkcjonariusza OD, który sumiennie wykonywał swoje obowiązki na terenie getta krakowskiego, stojącego na straży prawa i porządku miał na trwale zapisać się w pamięci czytelników. Od 39 numeru od czasu do czasu pojawiały się również reportaże o lekcjach chodzenia po ulicy organizowanych przez odemanów. Artykuły: Ruch pieszy w dzielnicy żydowskiej, Ruch uliczny w dzielnicy, Chodzić prawą stroną [rok 1942], oraz O czystości ulic w dzielnicy, informowały czytelników „Gazety Żydowskiej” o zasadach korzystania z chodnika i jezdni w getcie, które, jak twierdził anonimowy autor reportażu, nie były wszystkim znane. Zaproszono więc czytelników do wzięcie udziału w lekcjach prawidłowego korzystania z jezdni i chodnika, przeprowadzonych przez OD. W numerze 39 podano godzinę lekcji oraz wskazówki dla zainteresowanych:

25 Tamże, nr 39, s. 3.

26 Tamże.

124

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

O godzinie 17-ej , wyruszył pluton S.P., który utworzył gęste posterunki na ulicach dzielnicy żydowskiej. Porządkowi dawali wskazówki, jak należy poruszać się, uświadamiając przy tym, jak przechodzenie jezdni powinno odbywać się pod kątem ostrym i tylko rogami ulic. Natomiast po schodach należy chodzić prawą stroną27.

W następnym numerze gazety donoszono jednak, że przepisy o prawie ulicznym nadal nie były przestrzegana w getcie. Na łamach „Gazety Żydowskiej” zamieszczono wiadomość o tym, że od 25 września 1941 r. żydowscy policjanci objaśniali nowe przepisy dotyczące prawidłowego korzystania z chodników. Kolejną odezwę w tej sprawie skierowano do mieszkańców getta w lipcu 1942 r., w trakcie trwania akcji deportacyjnej. Przypuszczalnie miało to odwrócić uwagę czytelników od sytuacji panującej w tej dzielnicy. W tym aspekcie na czoło wysuwały się sprawy związane z czystością i porządkiem. Jaka była wówczas atmosfera w getcie i jaką rolę odegrali policjanci żydowscy można było wyczytać między wierszami w odezwie opublikowanej w „Gazecie Żydowskiej” 18 sierpnia 1942 r.: Komisarz Gminy Żydowskiej zwraca się do ludności Dzielnicy z następującą odezwą: Pomimo usilnych starań Oddziału Czyszczenia Miasta Gminy Żydowskiej nie udało się utrzymać czystości w ulicach, zwłaszcza w godzinach popołudniowych. Przechodnie rzucają papiery, odpadki owoców, ziarenka słoneczników, pudełka z papierosów, zanieczyszczając przez to chodniki i jezdnie, zamiast posługiwać się ustawionymi w ulicach koszami na śmieci. Ten stan rzeczy nie może być nadal tolerowany i wzywam ludność, by starała się o utrzymanie czystości w ulicach. Żydowskiej Służbie Porządkowej poleciłem, by przechodniów, którzy przyczyniają się do zanieczyszczenia ulic przez rzucenie odpadków owoców, pociągnąć do odpowiedzialności28.

Redaktorzy „Gazety Żydowskiej” zgodnie z zapowiedzią w pierwszym numerze mieli „Informować-Zespolić-Pomagać”. To motto przyświecało zapewne autorom artykułów o pierwszej i drugiej rocznicy utworzenia Żydowskiej Służby Porządkowej w Krakowie. Łącznie na łamach gazety ukazało się wówczas 6 reportaży na ten temat. Historia OD została opisana w 3 numerach z 1941 (tj. 71, 73, 74) oraz 4 w 1942 r. (94(31), 95(32), 96(33), 97(34)).

27 Tamże.

28 Tamże, R II: 1941, nr 98, s. 2.

125

Alicja Jarkowska-Natkaniec

Dokładne informacje o przebiegu pierwszego jubileuszu Żydowskiej Służby Porządkowej w Krakowie zamieszczono w 73 numerze „Gazety Żydowskiej” w artykule zatytułowanym „Rok istnienia Służby Porządkowej”.

We wstępie anonimowy autor opisał historię żydowskiej policji z której czytelnicy dowiadywali się o codziennej pracy odemanów w 1940 r. Pisano: W związku z tym wytworzył się także właściwy stosunek pomiędzy nią a społeczeństwem żydowskim. Dla Służby Porządkowej oznacza to wielkie ułatwienie jej zadania, zaś społeczeństwo nabiera coraz większego zaufania i szacunku dla policji żydowskiej29.

Kończąc autor zachęcał wszystkich mieszkańców getta do wzięcia udziału w uroczystościach, z których dochód został przeznaczony dla wsparcia rodzina policjantów. O sukcesie organizacyjnym festynu informowano już w następnym numerze „Gazety Żydowskiej”: Ponad 1000 osób zapełniło ogród budynku S. P., gdzie wzniesione było podium dla wykonawcy koncertu oraz ławki i krzesła dla publiczności.

Przygotowane miejsca siedzące nie wystarczyły jednak dla pomieszczenia wszystkich gości. Oficjalną część uroczystości rozpoczął komendant Żydowskiej Służby Porządkowej – Symche Spira. Przemawiając do zgromadzonych gości pozwolił sobie przypomnieć o ciężkiej pracy porządkowych dbających o bezpieczeństwo w zamkniętej dzielnicy. W następnej kolejności wystąpili znani w getcie muzycy, bracia Rosner, którzy zaprezentowali utwory ludowe. Po koncercie zaproszono artystów, członków komisji [autor prawdopodobnie miał na myśli członków Judenratu] oraz [zaproszonych] gości [którzy] zostali przyjęci przez Kierownictwo S. P. na wieczorynce towarzyskiej. Przy tej sposobności wygłosił przemówienie prezes Gminy Żydowskiej p. Dr Rosenzweig, którym uczcił działalność S. P. oraz złożył jej podziękowanie w imieniu Gminy Żydowskiej i zapewnił ją o swoim zaufaniu. Tym akcentem zakończyły się pierwsze obchody żydowskiej policji w getcie krakowskim30.

Jak informowano na łamach „Gazety Żydowskiej” w 1942 r., kolejny jubileusz żydowskiej policji chciano uczcić z jeszcze większym rozmachem.

Specjalne zaproszenie dla mieszkańców zamkniętej dzielnicy zamieszczono w 96(33) numerze. Namawiano w nim do czynnego udziału w koncercie 29 Tamże, R II: 1941, nr 73, s. 2.

30 Tamże, nr 74, s. 2.

126

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

jubileuszowym organizowanym w kawiarni „Polonia”, którego główną atrakcją miał być występ,: pp. L. i H. Rosmanów, Reicha Saula Grunera iKrauza oraz p. Halpernówna31. Niestety wiadomości o koncercie zakończyły się wraz z wydaniem ostatniego numeru gazety – 28 sierpnia 1942.

Próba analizy wizerunku od na łamach „Gazety Żydowskiej” Żydowska policja nie cieszyła się dobrą opinią wśród mieszkańców getta, którzy do jej roli i funkcji odnosili się dość dwuznacznie. Aleksander Bieberstein, świadek tamtych wydarzeń, w następujący sposób opisał funkcjonowanie tej jednostki: Przez cały okres okupacji Ordnungsdienst był narzędziem gestapo.

Oni wyciągali Żydów z mieszkań, ponaglając ich krzykiem i biciem do wysiedlenia. Na podstawie list imiennych, które było sporządzone przy ich pomocy i pomocy donosicieli, zapełniali cele swego więzienia.

Ordnungsdienst konwojował transporty wysiedlonych oraz dokonywał rewizji mieszkań w poszukiwaniu „nieprawnie” przebywających. Z biegiem czasu uzurpowali sobie oni władzę nad Żydami32.

Podobne opinie na ten temat wyrażali Żydzi zeznający pod drugiej wojnie światowej przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną w Krakowie. Wszyscy zgodnie podkreślali, po pierwsze, że udział żydowskiej policji w akcjach na terenie getta miał charakter pomocniczy w stosunku do oddziałów SS. Po drugie, zwracali oni uwagę na inne aspekty związane z działalnością OD niż redaktorzy „Gazety Żydowskiej”. Mianowicie na bierność odemanów, służalczość, brutalność oraz zdradę i współpracę z okupantem.

W gazecie przede wszystkim wyolbrzymiano udział żydowskiej policji w akcji przesiedleńczej z 1940 i 1941 oraz deportacyjnej w 1942 roku. W rzeczywistości pilnowali oni porządku na placach i ulicach getta, pełnili tam straż oraz dostarczali wymagany kontyngent ludzi do pracy poza gettem i do punktów zbiorczych. W żadnym wypadku nie czuwali dniem i nocą informując ludzi o formalnościach, jakich trzeba było dopełnić, aby dostać 31 Tamże, R. III: 1942, nr 96, s. 2.

32 A. Bieberstein, Zagłada Żydów, s. 165.

127

Alicja Jarkowska-Natkaniec

się na dworzec i jechać koleją, przygotowując przepustki i dowody osobiste Żydów, które należało okazać przy wejściu kontrolującym organom kolejowym bez uprzedniego wezwania z ich strony. Przede wszystkim przesiedlenia i deportacje przeprowadzono w getcie bardzo szybko i brutalnie i trudno było sobie wyobrazić sytuację, podczas której żydowscy policjanci organizowali akcję informacyjną wśród mieszkańców dzielnicy. Zamieszczanie wspomnianych treści w „Gazecie Żydowskiej” miało prawdopodobnie na celu uspokojenie czytelników, a także nakłanianie ich do unikania rozpaczy i paniki. „Gazeta Żydowska” prowadząc dość obszerną rubrykę na temat wydarzeń w Krakowie, informowała o wielu sprawach dotyczących mieszkańców getta. Dowiadywano się z niej, jak ważną rolę odgrywali w tej społeczności żydowscy policjanci, co nie zawsze było zgodne z prawdą. Obszerne artykuły, poświęcone koncertom jubileuszowym w getcie z okazji utworzenia Żydowskiej Służby Porządkowej, powtarzały te same kłamstwa na jej temat.

Czytając ostatnie numery gazety można było odnieść wrażenie, że proces eksterminacji nie dotyczył mieszkańców getta krakowskiego. Nie bez znaczenia był fakt, że redakcja „Gazety Żydowskiej” w miesiącach po czerwcowej akcji deportacyjnej z 1942 r. ograniczała się do opisu koncertu ludowego i znaczenia OD w życiu getta: Obowiązki ciążące na każdym funkcjonariuszu S.P. wymagają od niego wiele taktu, energii, opanowania i karności. Policjant żydowski jest w stosunku do swojej społeczności w szczególnym położeniu. Im mniejsza jest bowiem jakaś dzielnica, tym silniej zakorzeniona jest drużyna policyjna w ludności i tym delikatniejsza jest jej rola. Z tego zdaje sobie doskonale sprawę kierownictwo Ż.S.P z p. Spirą na czele, ale musi to także zrozumieć ludność sama i starać się nie utrudnić Służbie Porządkowej swego zadania33.

Prawdziwy obraz tamtych wydarzeń opisał „Stefan”, granatowy policjant w getcie krakowskim: Po wysiedleniu rozbestwieni krwią ludzką, poczęli w ghetcie strzelać pojedynczo ludzi. Było więzienie przy Komisariacie policji żydowskiej, więc jak się zachciało w mieście, jakiemuś gestapowcowi lub SS-manowi, 33 Autor nieznany, „Gazeta Żydowska”, Rok III (1943), nr 97, s. 2.

128

Wizerunek Jüdische Ordnungsdienstu…

to przyjeżdżał do ghetta, wchodził do Komisariatu i tam zabierał jednego Ordnungsdiensta wchodził z nim do więzienia tam zastrzelił jedną lub dwie osoby, później wychodził z pełną dumą rycerskości, siadał do samochodu i odjechał do miasta. Na żydowskim cmentarzu była karetka trupiarka, którą stale wywozili trupy z ghetta na cmentarz. Tak się wsławili bohaterowie kultury germańskiej34.

Lektura „Gazety Żydowskiej” prowadziła do zgoła odmiennych wniosków. Teksty zamieszczone na łamach czasopisma przemilczały te dramatyczne wydarzenia, utrwalając w świadomości czytelników wizerunek żydowskiego policjanta jako bohatera stojącego na straży praworządności w dzielnicy. Prawdą było jednak, że funkcjonariusze OD nie posiadali żadnego statusu, o czym nie nadmieniono w gazecie, a przepisy prawa ulicznego stworzone zostały na potrzeby „Gazety Żydowskiej”.

Reasumując, władze niemieckie poprzez artykuły zamieszczane na łamach „Gazety Żydowskiej” podjęły próbę wykreowania wizerunku Ordnungsdienstu jako formacji porządkowej dbającej wyłącznie o dobro mieszkańców getta krakowskiego. Teksty odnoszące się do działalności OD miały przeważnie charakter informacyjny. Publikowano zwięzłe sprawozdania z aktywności policji żydowskiej w tamtejszym getcie czy relacje z akcji charytatywnych, organizowanych w kawiarni „Polonia”. „Gazeta Żydowska” miała dawać złudzenie, że OD jest formacją usprawniającą i kontrolującą prawidłowe funkcjonowanie „zamkniętej dzielnicy mieszkaniowej” w Krakowie. Przekonywano, że dzięki współpracy z władzami niemieckimi zapewnia jej mieszkańcom bezpieczeństwo. Rzeczywistość oglądana przez pryzmat „Gazety” zachowywała pozory normalności. Postawa odemana podczas akcji wysiedleńczych miała wzbudzać zaufanie i szacunek krakowskich Żydów. Czytając poszczególnie teksty dotyczące OD można ponadto odnieść wrażenie, że jej funkcjonariusze wykonywali swoje obowiązki przy aprobacie ludności getta. Większość artykułów publikowanych w gazecie nie miała jednak związku z aktualną sytuacją w dzielnicy żydowskiej. Była to próba dezinformacji skazanych na zagładę Żydów. Żydowskie świadectwa z tamtego okresu dowodzą, że mieszkańcy getta byli wrogo ustosunkowani do funkcjonariuszy Ordnungsdienstu. Oskarżano ich o działalność 34 AŻIH 301/2058, Relacja „Stefana”.

129

Alicja Jarkowska-Natkaniec

skierowaną przeciwko ludności żydowskiej, korupcję, zachłanność i zdradę.

Uważano ich za gorliwych wykonawców polityki antyżydowskiej, co nie zawsze było zgodne z prawdą. W wielu relacjach znajdujemy bowiem informacje o zaangażowaniu poszczególnych odemanów w działalność konspiracyjną i roli jaką odebrali podczas likwidacji getta krakowskiego. Niektórzy policjanci brali także udział w ratowaniu żydowskich dzieci w marcu 1943 r.

Jawność ukazywania się gazety wykluczała jednak podejmowanie przez autorów tekstów większości tematów bezpośrednio związanych z sytuacją Żydów w getcie krakowskim.

130

Małgorzata Lipska Uniwersytet Warszawski

Żydowskie misterium? O spektaklu Saddam Husajn – misterium Yonatana Levy’ego teatr, dramat, antropozofia, chrześcijaństwo, judaizm Izraelski dramatopisarz, aktor i reżyser z kręgu teatru alternatywnego, a jednocześnie pedagog i poeta, Yonatan Levy (ur. 1974), zrealizował w 2011 r. spektakl pt. Saddam Husajn – misterium na podstawie dramatu własnego autorstwa. Powstało kameralne, trwające blisko godzinę przedstawienie na czterech aktorów, w którym słowo mówione przeplata się ze śpiewem, a slang i wulgaryzmy idą w parze z poetyckim językiem o wysokim rejestrze, wszystkiemu zaś towarzyszy antynaturalistyczna choreografia oraz muzyka wykonywana na żywo. Inscenizacja została nagrodzona na Festiwalu Teatru Alternatywnego w Akce, najważniejszej tego typu imprezie w Izraelu.

Fabuła Saddama Husajna oparta jest na wydarzeniach historycznych – ukazuje ostatnie dni spędzone w bunkrze przez tytułowego władcę Iraku, ukrywającego się przed amerykańską armią. Saddam Husajn nie jest jednak dramatem historycznym ani dokumentalnym; nie odtwarza wydarzeń z czasu ofensywy Stanów Zjednoczonych na Irak w 2003 r. Autor posługuje się postaciami historycznymi, by stworzyć przekaz o wymiarze historiozoficznym, a zatem – uniwersalnym.

Sztuka Levy’ego nosi podtytuł „misterium”, a sam autor przyznaje się do inspiracji średniowiecznymi misteriami – widowiskami plenerowymi

Małgorzata Lipska

ilustrującymi Pasję Chrystusa oraz inne motywy z Biblii, apokryfów i hagiografii. Dlaczego twórca z kręgu kultury żydowskiej, wychowany na Bliskim Wschodzie, chcąc opowiedzieć współczesną historię opartą na prawdziwych wydarzeniach, sięga do tradycji europejskich widowisk chrześcijańskich? Które z elementów typowych dla misteriów można odnaleźć w Saddamie Husajnie? Do jakich innych systemów wierzeń – prócz chrześcijaństwa – sięga w swych inspiracjach autor dramatu? Czemu mogą służyć religijne odniesienia? Czy są to wyłącznie referencje, czy może zabiegi stosowane w celu przekształcenia widowiska w obrzęd? Artykuł stanowi próbę odpowiedzi na powyższe pytania.

• Yonatan Levy, urodzony w 1974 r. izraelski twórca z kręgu teatru niezależnego1, jest z wykształcenia filozofem. Jako dramatopisarz i aktor zadebiutował w 2004 r. na prestiżowym Festiwalu Teatru Alternatywnego w Akce przedstawieniem Mano, melech Atlantis [Mano, król Atlandyty] według dramatu napisanego wspólnie z Liorem Watermanem. Levy jest nie tylko poetą i dramatopisarzem publikującym w awangardowych izraelskich czasopismach literackich, ale także pedagogiem, realizującym nauczanie waldorfskie2 w jednej ze szkół średnich na północy Izraela. Nastawienie na praktykę i aspekt wykonawczy zaznacza się w twórczości Levy’ego na tyle wyraźnie, że nawet jego utwory poetyckie przeznaczone są przede wszystkim do wygłaszania, nie do czytania w domowym zaciszu. Świadczy o tym nadzwyczaj duże nagromadzenie środków eufonicznych, odkrywających w pełni swoje walory dopiero w chwili, gdy tekst jest mówiony lub śpiewany.

1 Teatr niezależny (alternatywny), na Zachodzie nazywany często teatrem fringe lub off (w Izraelu dominuje nazwa fringe) – to zespół zjawisk spoza głównego nurtu wielkich komercyjnych teatrów repertuarowych. W Polsce w drugiej połowie XX w. podejmowano liczne próby definicji teatralnej alternatywy m.in. za pomocą pojęć: teatr trzeci, teatr osobny, teatr obrzeży. Historię poszukiwań najodpowiedniejszej nazwy opisuje Magdalena Gołaczyńska, Mozaika współczesności: Teatr alternatywny w Polsce po roku 1989, Wrocław 2002, s. 13–22.

2 Pedagogika waldorfska opiera się na poznawaniu świata poprzez wszechstronne działanie, także przez żywy kontakt ze sztuką, tworzenie. Tak rozumiana edukacja daje pole do praktyki teatralnej. Levy inscenizował ze swymi wychowankami zarówno klasykę dramatu światowego, jak i utwory pisane przez niego specjalnie dla uczniów.

132

Żydowskie misterium?…

Levy buduje swoje wypowiedzi na kunsztownie skonstruowanych grach znaczeń i brzmień słów, zaznaczając przy tym, że wirtuozeria języka jest jedynie podstawą do wytworzenia „alchemii celem wcielenia w język tego, co n a d p r z y r o d z o n e ”3. Stwierdzenie to, odsłaniające strategię twórczą Levy’ego, stanowić będzie klucz do analizy jednego z jego najnowszych utworów: dramatu Saddam Husajn – misterium. Światowa prapremiera Saddama Husajna w reżyserii Levy’ego miała miejsce w 2011 r. na Festiwalu w Akce. Inscenizacja ta, którą zrealizowano własnym sumptem, została nagrodzona, po czym uzyskała mecenat jerozolimskiego centrum sztuk performatywnych Hazira, dzięki czemu możliwe było granie kolejnych przedstawień. W 2014 r. Saddam Husajn zagościł na festiwalu Theater der Welt w Mannheim i festiwalu Divadlo w Pilznie.

W 2015 r. spektakl pojawił się na festiwalu F.I.N.D. organizowanym przez berliński teatr Schaubühne.

Fabuła dramatu inspirowana jest wydarzeniami historycznymi – ofensywą Stanów Zjednoczonych na Irak w 2003 r. – jednak nie jest to sztuka historyczna czy dokumentalna, a raczej satyryczna wariacja na temat historii schwytania Saddama Husajna przez wojska amerykańskie. Dramat i powstały na jego podstawie spektakl są antynaturalistyczne w swej formie, a sam autor nazywa Saddama Husajna żartobliwie „alternatywnym »historiozoficznym« musicalem”4, w którym poszczególne sceny mówione przeplatają się z podniosłymi pieśniami. Utwór napisany jest poetyckim językiem o uroczystym, pełnym dostojeństwa tonie, w który czasem wkrada się slang. Levy chętnie łączy patos z żartem i potocznością, wychodząc z założenia, że mariaż tego, co wysokie, z tym, co niskie, pozwala utrzymać uwagę i zaciekawienie odbiorcy. Dramat nie bez kozery zawiera w podtytule słowo „misterium”, odsyłając w ten sposób odbiorcę do świata widowisk religijnych, tj. kierując ku temu, co wysokie, a przede wszystkim – ku temu, co n a d p r z y r o d z o n e .

Misterium rozumiane jako nazwa gatunku teatralnego to typ widowiska zrodzonego w chrześcijańskiej Europie w XII w. i nieistniejącego 3 Sh. Littman, Man of mystery, www.haaretz.com/weekend/magazine/man-of-mystery-1.389956 (dostęp: 9. 09. 2013). Podkreślenie własne. Wszystkie cytaty ze źródeł obcojęzycznych w tłumaczeniu własnym.

4 Sh. Littman, Man of mystery.

133

Małgorzata Lipska

współcześnie w swej oryginalnej formie. Badacz teatru dawnego, Julian Lewański, definiuje misteria następująco: Terminem tym obejmuje się widowiska mające za przedmiot przedstawienie wydarzeń z Nowego Testamentu, Starego Testamentu, Dziejów Apostolskich, z niektórych żywotów świętych i cudów przez nich sprawowanych, wybranych wydarzeń historycznych. Są to więc przedstawienia o treści jakby historycznej – przynajmniej dla twórców i widzów owych spektakli takimi się wydawały5.

Misteria cechowały się akcją szeregową, tzn. mogły być szeregiem luźno powiązanych ze sobą obrazów; kolejne wydarzenia nie musiały następować po sobie na zasadzie ciągu przyczynowo-skutkowego. Z taką budową akcji korespondował typ przestrzeni scenicznej wykorzystywany w widowiskach misteryjnych: scena mansjonowa. Scena taka mieściła się zwykle na podium na placu miejskim i była zbiorem tzw. mansjonów – osobnych konstrukcji wyobrażających poszczególne miejsca akcji. Cała scenografia pozostawała na miejscu od początku do końca przedstawienia, a aktorzy, stale widoczni, przebywali w przypisanych im mansjonach także podczas scen, w których nie brali udziału. Inne cechy misteriów to: brak protagonisty (wszystkie persony dramatu były traktowane równorzędnie) oraz naturalizm przedstawienia (wplatanie w fabułę świeckich elementów realistyczno-obyczajowych i ukazywanie „ludzkiej” strony osób dramatu).

Co łączy Saddama Husajna i misteria? Czy dramat Levy’ego posiada te same cechy? Wychodząc od definicji Lewańskiego, można stwierdzić, że pod względem treściowym utwór odpowiada kryteriom misterium.

Saddam Husajn nie ukazuje wprawdzie wydarzeń ze Starego czy Nowego Testamentu, jednak jego treść – podobnie jak treść misteriów chrześcijańskich – jest oparta na materiale uznawanym przez współczesnych autorowi za historyczny. Utwór spełnia też kryterium akcji szeregowej. W dramacie Levy’ego – tak jak w misteriach – sceny nie są wzajemnie ściśle powiązane, a usunięcie niektórych z nich nie wpłynęłoby zupełnie na główny szkielet fabularny, prowadzący w Saddamie Husajnie od namaszczenia Busha juniora

5 J. Lewański, Misterium, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969, s. 207.

134

Żydowskie misterium?…

na wodza, poprzez przygotowania do ofensywy i symboliczny6 atak Stanów Zjednoczonych na Irak, aż po utratę nadziei Saddama na ratunek. Takie obrazy, jak rozmowa tytułowej postaci z sobowtórami czy też zstąpienie Saddama do podmorskich złóż ropy naftowej, nie są niezbędne do rozwoju akcji, ale też nie można nazwać ich nieistotnymi epizodami. Stanowią znaczącą część fabuły i dotyczą bezpośrednio głównej osoby dramatu. Można zatem mówić o istnieniu szeregu niezależnych od siebie scen.

Prapremiera Saddama Husajna w reżyserii Levy’ego nie została zrealizowana na scenie mansjonowej. Była to skromna inscenizacja, pomyślana na czterech aktorów (Amir Farjoun, Yonatan Levy, Nir Shauloff, Saar Székely) i dwóch muzyków (Harel Gal, Yiftah Kadan) akompaniujących łącznie na pięciu instrumentach (bęben, flet, gitara akustyczna, gitara elektryczna, fisharmonia), bez dużej obsady i bogatych dekoracji. Za całą scenografię posłużyło kilka rozłożonych na scenie dywanów w perskie wzory oraz kosz na śmieci. Wśród nielicznych użytych rekwizytów znalazł się pistolet i jajko napełnione czarnym płynem symbolizującym ropę naftową. Chociaż premierowa inscenizacja Saddama Husajna była wyjątkowo ascetyczna, to jednak można wyobrazić sobie ten dramat w realizacji scenicznej typu mansjonowego, ponieważ różne sceny rozgrywają się w różnych miejscach (nie zawsze zresztą realistycznych). W średniowiecznych misteriach mansjony wyobrażały np. niebo, piekło, świątynię czy pałac; u Levy’ego akcja przenosiłaby się kolejno: z mansjonu nazwanego w prologu miejscem na wschód od Edenu – do bunkra w Iraku, biura w Waszyngtonie, zikkuratu, złoża ropy, powracając w finale do kryjówki w bunkrze. Poza tym dwie sceny rozgrywałaby się jednocześnie w dwóch mansjonach: w irackim bunkrze i amerykańskim biurze. Na pytanie o przeznaczenie Saddama Husajna na scenę mansjonową można więc odpowiedzieć, że wprawdzie rozwiązanie to być może nie było intencją autora (wnioskując po jego autorskiej inscenizacji), ale w strukturę dramatu wpisana jest taka możliwość.

Dwu ostatnich z wymienionych wyżej cech charakterystycznych misterium dramatowi Levy’ego brakuje. Nie ma tu równorzędności wszystkich osób dramatu; na pierwszy plan ewidentnie wysuwają się: Saddam i Bush 6 W utworze nie ma scen batalistycznych. Konflikt i antagonizm wyrażone są głównie środkami werbalnymi. Atak na Irak ukazany jest satyrycznie, a zarazem symbolicznie – w scenie telefonicznej walki na inwektywy.

135

Małgorzata Lipska

junior, a zatem protagonista i antagonista są wyraźnie zaznaczeni. Brak też rysu naturalistycznego. W jego miejsce pojawia się alegoria, przenośnia (np. personifikacja życiodajnej ropy naftowej pod postacią Ojca Ropy, Matki Ropy i Wuja Ropy). Ponadto nie wszystkie ukazane w dramacie wydarzenia rządzą się zasadą prawdopodobieństwa. Antynaturalistyczne są np. obrazy bezpośrednich interakcji między Saddamem a Bushem juniorem oraz wizja tajnych rozmów w Waszyngtonie, gdzie padają m.in. następujące słowa: KARL ROVE Ghi, na którym wyrosłeś, to bardzo egzotyczna ciecz.

Jest to masło ubite ze starożytnych królów Wschodu.

Bez niego nie poruszy się żadne amerykańskie koło. (...)

GEORGE BUSH SENIOR Zaczekaj. Kresu dobiegły twoje ostatnie młodzieńcze chwile, Jednak będziesz musiał odpowiedzieć na pytania świata Zanim zostaniesz obwołany jego przywódcą. (...)

KARL ROVE Które ze zwierząt jest najmądrzejsze: sęp, pszczoła czy leniwiec?

GEORGE BUSH JUNIOR Pająk. Sępowi się wyśliźnie. Pszczołę złapie. O leniwcu nie słyszał. (...)

KARL ROVE Jaka konstelacja gwiazd porusza się nad horyzontem?

GEORGE BUSH JUNIOR Flaga Stanów Zjednoczonych.

GEORGE BUSH SENIOR Która godzina?

GEORGE BUSH JUNIOR Zmierzch. Słońce jest na zachodzie i rzuca cień naszej zwierzchności na wszystko, co było.

GEORGE BUSH SENIOR Zamknij oczy. Jaki jest kształt moich brwi?

136

Żydowskie misterium?…

GEORGE BUSH JUNIOR Nieuchwytny dla radarów7.

Powyższe fakty wskazują, iż tylko niektóre cechy łączą Saddama Husajna ze średniowiecznymi chrześcijańskimi misteriami. Są to: akcja szeregowa oraz fabuła inspirowana wydarzeniami historycznymi (bądź uznawanymi za historyczne). Przeznaczenie dramatu na scenę mansjonową jest kwestią dyskusyjną. Wysuwanie określonych postaci na pierwszy plan oraz alegoryczność to z kolei cechy obce misteriom. Zatem tylko dwa z pięciu omawianych elementów bezdyskusyjnie pozwalają łączyć dramat Levy’ego z gatunkiem misterium. Autor podkreśla jednak wagę aspektu misteryjnego, umieszczając go w podtytule utworu. Dlaczego owo podkreślenie jest dla autora tak istotne? Dlaczego artysta z kręgu kultury żydowskiej, wychowany w Izraelu, sięga do tradycji europejskich widowisk chrześcijańskich sprzed stuleci? Dlaczego narzuca odbiorcy taką właśnie ścieżkę interpretacyjną, mimo że – jak zostało wykazane – Saddam Husajn tylko częściowo powiela wzorzec misterium? Możliwych odpowiedzi jest co najmniej kilka.

Hipoteza I: Intencja powrotu do korzeni teatru W dziejach teatru europejskiego każda wielka reforma zaczynała się od poczucia, że współczesny teatr skostniał i należy na nowo odnaleźć tę „iskrę”, która sprawiała, że we wcześniejszych epokach teatr był żywy i poruszał.

Na przykład Friedrich Nietzsche rozpatrywał twórczość Richarda Wagnera w kontekście powrotu do starogreckich korzeni teatru i budzenia się „dionizyjskiego ducha”8. Intencja nawrotu do tego, co jest w teatrze nośnikiem jego pierwotnej autentyczności, przyświecała też Wsiewołodowi Meyerholdowi, który odrzucał naturalizm wiążący się z utopijną ambicją fotograficznie wiernego kopiowania rzeczywistości, a zamiast tego proponował przywrócenie scenie kształtu kabotyna, tzn. przyswojenie na powrót tych form teatru dawnego, które opierały się na tworzeniu magicznego świata fantazji9.

7 Y. Levy, Saddam Husajn – misterium, przeł. Małgorzata Lipska, przekład niepublikowany, w zbiorach tłumaczki.

8 F. Nietzsche, The Birth of Tragedy, New York 1995, s. 72.

9 W. Meyerhold, Buda jarmarczna, [w:] tegoż, Przed rewolucją, Warszawa 1988, s. 153.

137

Małgorzata Lipska

Teatr Meyerholda miał być teatrem maski, improwizacji i komedianctwa pojmowanego jako ukazywanie widzom właśnie tego, czego nie daje im codzienne życie. Tego typu przykłady można by mnożyć.

Levy jako artysta teatru obrzeży zdaje się nie mieć ambicji dokonania żadnych rewolucyjnych przemian na niwie teatru, lecz jednocześnie cechuje go poczucie, że współczesny teatr zaszedł w ślepy zaułek. Autor Saddama Husajna sprzeciwia się technicyzacji teatru, stwierdzając: „Nowe media zagnały go w róg, z którego jeszcze nie umie wyjść. Myślę, że w swej obecnej formie jest skończony”10. Zgodnie ze swoimi przekonaniami, Levy wyreżyserował Saddama Husajna kładąc nacisk na środki aktorskie, a nie na nowinki techniczne. Głos, śpiew, ruch i gest są w jego inscenizacji głównymi nośnikami znaków. Być może więc nawiązanie do misteriów jest dla Levy’ego sposobem na przywrócenie teatrowi tego, co teatralne; drogą powrotu do sztuki widowiskowej „unplugged”, tzn. tworzonej bez pomocy urządzeń elektronicznych, opartej na ludzkiej fizyczności i inwencji, nie zaś na wykreowanych komputerowo obrazach i dźwiękach, wśród których aktor jest tylko jednym z wielu przekaźników treści.

Hipoteza II: Chęć mitologizacji elementów fabuły Levy podkreśla, że Saddam Husajn nie jest utworem zaangażowanym politycznie i dotykającym aktualiów. Czym w takim razie jest? W wywiadzie dla magazynu „Time Out Tel Aviv” dramatopisarz stwierdza: Dokonaliśmy tutaj mitologizacji tego, co aktualne. To jest coś, co bardzo chciałbym, aby przeniknęło do świadomości kulturowej: możliwość zobaczenia przejawów odwiecznych praw kosmicznych w zjawiskach aktualnych i pozornie przemijających11.

Chrześcijańskie misteria objaśniają świat na zasadzie mitu. Ukazują dwie przeciwstawne siły – boską i szatańską – a poszczególne osoby dramatu są reprezentantami którejś ze stron tego konfliktu. Bóg i wypływający z jego dzieła chrześcijański system wartości są w misteriach elementem 10 M. Parkhomovsky, Ce me-ha-bunker [Wyjdź z bunkra], „Time Out Tel Aviv”, 17.05.2012, s. 90.

11 Tamże.

138

Żydowskie misterium?…

porządkującym rzeczywistość. Saddam Husajn zbudowany jest analogicznie, przy czym Boga i Antychrysta zastępują tu dwie inne siły: materialna i duchowa, z których żadna nie jest zła ani dobra sama w sobie, ale posunięta do skrajności staje się siłą destrukcyjną. Opozycję taką Levy zaczerpnął z antropozofii, pod której wpływem pozostaje od najmłodszych lat (jego babka, Hava Levy, była prekursorką myśli steinerowskiej w Izraelu)12. Axis mundi w Saddamie Husajnie to ropa naftowa, która dla tytułowej postaci jest najwyższą świętością (Saddam reprezentuje tym samym podejście skrajnie duchowe), zaś dla Amerykanów jest ona czysto materialnym obiektem pożądania (jak już zostało wspomniane, w sztuce Karl Rove mówi o ropie, że bez niej nie poruszy się żadne amerykańskie koło). Levy używa innego elementu porządkującego niż twórcy chrześcijańskich misteriów; to nie Prawo Boże, lecz ropa jest tym, co odwieczne, centralne, najważniejsze, tym, dla czego warto żyć i umierać. Jednakże schemat pozostaje ten sam.

Jak Chrystus w misteriach pasyjnych, tak u Levy’ego Saddam zostaje męczennikiem – męczennikiem za ropę.

Hipoteza III: dążenie do przydania utworowi wagi Artyści odwołują się do swoich wielkich poprzedników i ich kanonicznych dzieł, ażeby wpisać się w pewne kontinuum, postawić się w jednym szeregu z Mozartem, da Vincim albo Tołstojem, a w przypadku dramatopisarzy – Sofoklesem czy Szekspirem. Harold Bloom twierdzi wręcz, że kanon nie istniałby, gdyby nie sami artyści, z których każdy staje się ogniwem łączącym „pomiędzy silnymi poprzednikami a silnymi następcami”13. Niewykluczone, że autor Saddama Husajna, odwołując się do wielowiekowej tradycji misteriów, usiłuje wpisać się w pewien uznany i istotny dla kultury wzorzec. Definiując swój dramat jako misterium, Levy automatycznie podnosi jego rangę, bo zabieg taki każe rozpatrywać Saddama Husajna nie tylko na tle indywidualnych dokonań autora, czy nawet życia teatralnego całego współczesnego Izraela, ale także – a może przede wszystkim – w kontekście takich arcydzieł gatunku misteryjnego, jak pochodząca ze średniowiecznej 12 Sh. Littman, Man of mystery.

13 H. Bloom, The Western Canon: The Books and School of the Ages, New York–San Diego–London 1994, s. 522.

139

Małgorzata Lipska

Francji Pasja palatyńska bądź Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka. Odwoływanie się do kanonu okazuje się w istocie próbą włączenia się w ów kanon.

Uwagi końcowe Powyższe rozważania dotyczą jednej (ale nie jedynej) z dróg, jakimi Levy nawiązuje do religii i spraw nadprzyrodzonych. Nie wolno bowiem zapominać, że misterium to gatunek ściśle związany z religią; z kultem i zinstytucjonalizowanymi jego formami. Nawet jeśli zaprezentowane wyżej hipotezy ujmują misterium głównie w kategoriach literackich, kulturowych i socjologicznych, to należy stale mieć na uwadze, że owo literackie czy kulturowe zjawisko ukształtowane w średniowiecznej Europie było produktem konkretnego systemu wierzeń. I choć nic nie wskazuje na to, by odwoływanie się do tradycji misteryjnej wypływało ze szczególnej fascynacji Levy’ego chrześcijaństwem, to jednak warto na koniec podkreślić: wszystko, co w Saddamie Husajnie misteryjne, siłą rzeczy stanowi referencję religijną. Tu z kolei trzeba dodać, że nie jest to jedyny rodzaj referencji religijnej w dramacie Levy’ego. Autor obficie czerpie z wierzeń starożytnych Babilończyków i Izraelitów, wplatając motywy z nimi związane w dialogi i pieśni Saddama Husajna. W dramacie kilkakrotnie pojawia się metafora biblijnego Kaina jako wygnańca i założyciela niszczycielskiej cywilizacji.

Już w pierwszych słowach prologu didaskalia informują, że rozgrywa się on „Na wschód od Edenu”14, czyli we wzmiankowanej w Księdze Rodzaju 4,16 krainie Nod, do której udał się Kain po zabiciu Abla. Z kolei pełen wieloznaczności i metafor krótki monolog Saddama ze sceny szóstej dramatu opiera się na symbolice odwróconej wieży Babel.

SADDAM Spuszczam się do ropy, Zanurzam się – w wieżę Ba-kier.

Ten, który włada słowem, zrzuca swą osłonę Jak włosów szal, niemy i nagi.

Tak oto złoty dinar utonie w kielichu rezygnacji, A odchody kormorana 14 Y. Levy, Saddam Husajn.

140

Żydowskie misterium?…

Spadną samotnie w pogrążonej w nocy Zatoce Perskiej.

(Sobowtór I podaje mu lampę naftową) Cóż mnie po lampie naftowej?

Ja spuszczam się do samej ropy15.

Wieża Ba-kier to wieża Babel na bakier, czyli odwrotność znanego z Biblii symbolu. Przeciwieństwem wielości ludzkich głosów jest tu milczenie Saddama tracącego powoli nadzieję. Przeciwieństwem budowy pnącej się ku górze – wieloznacznie pojmowane zstępowanie Saddama ku dołowi16.

Do wierzeń babilońskich nawiązuje Levy m.in. w scenie piątej: hymnie ku czci Marduka. Akcja tej sceny umiejscowiona jest w zikkuracie, a niescharakteryzowane w didaskaliach, anonimowe głosy wygłaszają osobliwy hymn: Marduku, tobie w darze psalm, Gałązki palm, tyś pan, ty sam Reaktory zbroisz ziarnem zbóż, Oddajesz oliwkową krew17.

Hymn jest jednocześnie opowieścią o Saddamie. Kończy się słowami: I uderzył młot, zadudnił diament niczym dzwon, I serce, co w kajdanach, zrosiło iskrą świata szlam, I rozżarzony deszcz spada na ażur wyrw i ran, I otchłań w nim otwiera się, Saddam jest sam18.

Dramat Levy’ego naszpikowany jest odniesieniami do rozmaitych systemów wierzeń. Nasunąć się może pytanie: czy w związku z tym Saddam Husajn stanowi próbę przekształcenia widowiska teatralnego w multikulturowy, wieloreligijny obrzęd? Wiele wskazuje na to, że nie. Saddam Husajn jest przede wszystkim dziełem sztuki dramatycznej (teatralnej). Stanowi mozaikę elementów inspirowanych wierzeniami i rytuałami różnych 15 Tamże.

16 Ukierunkowanie ku dołowi oznacza m.in. dążenie do znajdującej się pod ziemią ropy, ale także upadek ducha, utratę nadziei. Ponadto samo sformułowanie „spuszczać się do ropy” (hebr. laredet la-neft) – dosłownie rozumiane jako schodzenie w dół, ku złożom ropy – jest dwuznaczne poprzez swoje konotacje erotyczne.

17 Y. Levy, Saddam Husajn.

18 Tamże.

141

Małgorzata Lipska

kultur, lecz elementy te, po części wyrwane z ich pierwotnego kontekstu, podlegają w utworze artystycznemu przetworzeniu. Levy posługuje się figurą Marduka czy Kaina w taki sam sposób jak posługuje się rymami czy onomatopeją – są to jedynie środki artystycznego wyrazu. Męczeństwo tytułowego Saddama nie pełni u Levy’ego tej samej roli co pasyjne przedstawienia Chrystusa. Nie służy budowaniu tożsamości, tworzeniu wspólnoty czy dziękczynieniu.

Z drugiej strony, pragnienie transgresji i dążenie do tego, co nadnaturalne, uwidacznia się w wielu wypowiedziach Levy’ego; artysta postuluje wprowadzanie pierwiastka nadprzyrodzonego za pomocą wirtuozerii języka poetyckiego oraz deklaruje, że podczas pisania Saddama Husajna przyświecał mu określony „metafizyczny” cel: objawienie ponadczasowych praw rządzących człowiekiem (patrz: hipoteza II). Są to jednak wyłącznie deklarowane intencje, trudne – a być może niemożliwe – do przełożenia na medium, jakim jest literatura czy teatr. Można zatem mówić o kunsztownie skonstruowanym utworze, którego głównym fundamentem jest refleksja filozoficzna i historiozoficzna; trudno natomiast dopatrzeć się w Saddamie Husajnie znamion prawdziwego obrzędu. Zamiast doświadczenia symbolicznej przemiany typowej dla obrzędu, odbiorca pozostaje w kręgu wrażeń estetycznych i – w przypadku świadomego, analitycznie nastawionego odbiorcy – w kręgu wywołanej nimi pogłębionej refleksji nad światem.

142

Summary of Contents in English

Bartosz Pietrzak Jagiellonian University in Krakow

Endecktes Judenthum

by J. A. Eisenmenger as a Turning Point in Christian Anti-Talmudic Discourse The Talmud, apologetics, anti-Judaism, German anti-Talmudism, anti-Semitism The article is an attempt to present the content of Endecktes Judenthum

by Johann Andreas Eisenmenger, which is one of the finest examples of a work belonging to Christian anti-Judaism literature which employs argumentation based on rabbinical literature and the Talmud. The same makes it one of the most important works within what could be called the Christian anti-Talmudic discourse, which is thought to be a collection of writings and disputes focusing on the Talmud as a source of anti-Jewish arguments.

The importance of the work by Eisenmenger is special due to its transitional character. Both conceptually and ideologically, the writing emerged in the Middle Ages, however the anti-Jewish arguments enclosed in it became a substantial part of modern 19th century German anti-Talmudism, as seen in the work Der Talmudjude by August Rohlig. The article contains Talmudic quotations used by Eisenmenger in order to prove his thesis. It describes also the way the author of Endecktes Judenthum aimed to use passages of the Talmud as anti-Jewish accusations.

144

Monika Biesaga Jagiellonian University in Krakow

The B’nei B’rith ‘Solidarity’ Humanitarian Association Library in Krakow (1892‒1938) The B’nei B’rith „Solidarity” Humanitarian Association– Jewish libraries – Krakow – XIX/XX century The B’nei B’rith ‘Solidarity’ Humanitarian Association in Krakow existed between 1892 and 1938. It was one of the first lodges which were founded on the Polish territories at the end of the 19th century. The list of its members was composed of the intellectual elite of the city: industrialists, merchants, bankers, managers, lawyers, physicians, as well as senators and representatives of the Polish parliament. Some of the main purposes of the Association’s activities were to counter anti-Semitism and to support charity and cultural progress. To achieve this, its main efforts were devoted to the development of Jewish libraries and increasing access to them. One of these libraries belonged to the Association itself. This article is an attempt to reconstruct the history of the library and to describe its collection of books.

Its history can easily be divided into three periods: the first between 1892 and1899, the second between 1899 and 1938 and the last referring to the postwar destiny of its collection of books which was dispersed as a result of World War II and retrieved hitherto only partially.

145

Agata Zapasa Maria Curie-Skłodowska University in Lublin

‘Each town has its own madman…’ – the Others in the Yizkor books.

Yizkor books, shtetl, madness, Yiddish Every community contains people who stand out in a crowd. These people were also a colorful and frequently troublesome part of Jewish folklore.

The article aims to portray the full scope of shtetl life by depicting the less respectable inhabitants of Jewish towns who were an inseparable part of their history. It exemplifies different aspects of the excluded persons phenomenon in prewar Jewish towns and cities.

The Yizkor books were published after World War II by private individuals, homeland associations and other institutions. They are devoted to devastated Jewish communities, mainly from Central-Eastern Europe. The recollections are written in Yiddish or Hebrew and they are a remarkable resource for research on the culture and history of annihilated Jewish settlements.

It was Rivka Parciak who first brought up the issue of others in the shtetl society. She published an article entitled The Others in Yizker Books, in which she analyzed the phenomenon of others mentioned in the Yizkor books. She focused especially on those who, due to their physical defects, repulsive appearance or shameful occupation, were considered by the community as others or even mad. The article presents an analysis based on the Yizkor books describing prewar Poland by the exemplification of individuals referred to as meshugoim which means madmen. The passages quoted in the paper demonstrate varied cases of madness and the attitude of communities toward it. The article illustrates this many-sided phenomenon and contributes greatly to comprehensive research on the issue.

146

Magdalena Adamczyk Jagiellonian University in Krakow

Portrayals of Jews in the Narratives of Adolf Hitler Jews, Adolf Hitler, stereotypes, propaganda, antisemitism The main aim of the article is to depict the diverse portrayals of Jews in the speeches and writings of Adolf Hitler. It is an attempt to find the answer to the question of how Hitler’s politics affected his followers and why a huge part of German prewar society began sharing his ideas. It explains the Nazi propaganda mechanism from the perspective of psychological theories and analyzes the phenomenon of creating, functioning and spreading anti-Jewish stereotypes. It identifies and describes mechanisms which enabled the apparently irrational ideas of one person to become commonly accepted. It also unveils the way in which Hitler became one of the most powerful leaders and perpetrator of one of the most indescribable tragedies in human history. The fragments of public speeches, private statements, published writings and documents which are quoted in the article enable a presentation and an explanation of the many-sided and heterogeneous stereotype of Jews which is present in Hitler’s narratives. They show how it was possible to claim that a Jew was capitalist whilst being communist, an enemy of Christianity whilst being its founder, a potent exploiter whilst being a contemptible creature.

147

Jakub Chmielewski Maria Curie-Skłodowska University in Lublin

The Structure and Functioning of the Lublin Judenrat – an attempt at analysis Lublin, judenrat, ghetto, Holocaust, the World War II The Judenrat – the Jewish Council – in Lublin was established in January 1940 as the result of a regulation introduced by General Governor Hans Frank in November 1939. At that time around 40.000 Jews were living in the city of Lublin. In years 1940‒1942 the Council contained 24 members. After the liquidation of the Lublin ghetto and moving remains of its population from Podzamcze to the Majdan Tatarski district the number of Judenrat’s councilors was contracted to 12 persons. The final annihilation of Jewish presence in the city in 1942 was also an end of the Jewish Council.

At the beginning the main agenda of the Judenrat was a management of the Jewish residential district in Lublin. Since 1941 it was responsible for administration of the ghetto. It was also liable for introducing the occupying authorities’ regulations in the area of the Lublin ghetto.

Although the Jewish Council wasn’t independent and its main activity was focused on the realization of the Nazis’ politics in the Jewish residential area, the Judenrat may be considered as a semi-autonomous Jewish self-government.

The article is an attempt to describe the structure and the functioning of the Jewish Council in Lublin by analyzing the archival records collected in State Archive in Lublin and in the Jewish Historical Institute.

148

Alicja Jarkowska-Natkaniec Jagiellonian University in Krakow

The Image of Jüdischer Ordnungsdienst in the „Gazeta Żydowska“ Magazine the Jewish Police, the occupying press, the “Gazeta Żydowska” magazine, Concentration Camp of Płaszów, Krakow, Holocaust The article describes the two-year long activity of Jűdischer Ordnungsdienst in Krakow during World War II. It is an attempt to analyze the image of the Jewish Police depicted in the „Gazeta Żydowska” magazine. It also aims to present the attitude of the newspaper editors toward the aforementioned organization. The first part of this paper is devoted to the history of the magazine which was being published under the strict control of the Propaganda Department of the General Government in years 1940‒1942.

Another section of the article illustrates the Jewish law enforcement service since its creation in 1940. It also depicts the activity of organization members in the German concentration camp of Płaszów. The Jewish Police was responsible for maintaining order in Krakow’s Jewish district of Kazimierz, in the Krakow Ghetto and throughout the area of Zwangsarbeitslager (ZAL) in Płaszów. However the text is mainly focused on the analysis of articles which were published in the „Gazeta Żydowska” magazine in years 1940‒1941.

149

Małgorzata Lipska Warsaw University

Jewish mystery? On Yonatan Levy’s Saddam Hussein – a Mystery Play theater, drama, anthropophosy, Christianity, Judaism In 2011, an Israeli drama writer, actor and director affiliated with the alternative theater circle, as well as an educator and poet, Yonatan Levy (born 1974) presented a play entitled Saddam Hussein – a Mystery Play based on his own drama. The play was an hour-long, four-actor, cameral performance in which orations intertwined with singing, and slang went along with poetical, high-register language. All this was complemented by antinaturalistic choreography and live music. The play was honored during the Acco Festival of Alternative Israeli Theater.

The plot is based on historical events. It shows the last days spent in a bunker by the Iraqi dictator Saddam Hussein who was hiding from the U.S. Army. However Saddam Hussein – a Mystery Play isn’t a historical or documentary drama – it doesn’t recreate the events which happened during the American intervention in Iraq in 2003. The author employs historical characters in order to create a historiosophical as well as a universal message.

The subtitle of Levy’s piece is „a Mystery play” and the author himself admits that he was inspired by the Middle Ages mysteries (the outdoor performances illustrating the Passion of the Christ as well as biblical, apocryphal and hagiographical motifs). Why does the creator, who was raised in the Middle East and belongs to the Jewish cultural circle, exploit the European tradition of Christian performances in order to explain contemporary

150

events? Which typical elements of mysteries may be found in the Saddam Hussein play? Which other religious systems, in addition to Christianity, does the author refer to? What is the purpose of the religious references?

Are they only references or are they means to transform the performance into a ceremony? This article attempts to answer the preceding questions.

151

BIBLIOGRAFIA 1. ŹRÓDŁA a. Archiwalne

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej • IPN BU, NTN, sygn. 196/41, Akta procesu Amona Götha.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Wieliczce (AIPN): • IPN GK sygn. 455/13 t.2, Akta w sprawie karnej przeciwko Oskarowi Brandtowi • IPN KR, sygn. 502/505., Akta w spawie karnej przeciwko Dawidowi Lieblingowi

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie. Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (OKŚZpNPKR) • sygn.Ds.5/67.

Archiwum Narodowe w Krakowie Zespół: Akta poniemieckie

• sygn: PNN 2a, PNN 2b, PNN 4, PNN 5c, PNN 8, PNN 10, PNN 17, PNN 18, PNN (23)31, PNN 33 ,PNN 34, PNN 40, kenkarty żydowskie.

• sygn. Pr 27: R. 1 (23VII–31VII1940), nr 1–47, „Gazeta Żydowska”.

• sygn. Pr 27:R. 2 (3I–31XII1941), nr 1–129, „Gazeta Żydowska”.

• sygn. Pr 27: R. 3 (31V–30VIII1942), nr 64(1)–103(39), „Gazeta Żydowska”.

Akta B’nai B’rith

• sygn. BB 322, Katalog książek „B’nei B’rith” – „Solidarność”

Archiwum Państwowe w Lublinie • zesp. 891, Rada Żydowska w Lublinie.

Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku • Relacje na temat gett, więzień i obozów położonych na terenie okupowanej Polski • sygn. VII/O-20, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport.

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie • sygn. 285/81, Katalog książek „B’nei B’rith” – „Solidarność” • sygn. BB 286, Historja Żydowskiego Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidarność B’ne B’rith” w Krakowie z okazji czterdziestoletniego jubileuszu istnienia (od 7-go do 7-go grudnia 1932 r.), J. Stendig, maszynopis

Żydowski Instytut Historyczny • AŻIH, sygn.301/3405, 301/1589, 301/502, 301/2313, 301/815,301/329, 301/1575, 301/2306, 301/2307, 301/1588, 301/238, 301/241, 301/5093, 301/1949, 301/3405, 301/2058, Relacje ocalonych z Zagłady.

Żydowska Samopomoc Społeczna

• sygn. 211/133, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 2.I.1941 – 21.II.1941.

• sygn. 211/134, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 2.III.1941 – 17.IV.1941.

• sygn. 211/135, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 18.IV.1941 – 28.V.1941.

• sygn. 211/136, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 2.VI.1941 – 30.VI.1941.

• sygn. 211/137, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 5.VII.1941 – 30.VII.1941.

• sygn. 211/138, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 1.VIII.1941 – 25.IX.1941.

153

• sygn. 211/139, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 2.X.1941 – 31.X.1941.

• sygn. 211/140, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 6.XI.1941 – 29.XII.1941.

• sygn. 211/141, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 2.I.1942 – 2.III.1942.

• sygn. 211/142, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 9.III.1942 – 30.III.1942.

• sygn. 211/143, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 1.IV.1942 – 9.XI.1942.

• sygn. 211/644, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 4.VI.1940 – 21.II.1941.

• sygn. 645, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 1.III.1941 – 26.XI.1941.

• sygn. 646, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 17.IX.1940 – 23.XII.1940.

• sygn. 647, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 7.I.1941 – 31.I.1941.

• sygn. 648, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 1.II.1941 – 29.II.1941.

• sygn. 649, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 1.III.1941 – 31.III.1941.

• sygn. 650, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 2.IV.1941 – 2.V.1941.

• sygn. 651, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 5.V.1941 – 30.VII.1941.

• sygn. 652, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 1.VIII.1941 – 26.VIII.1941.

• sygn. 653, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 2.IX.1941 – 23.XII.1941.

• sygn. 654, Korespondencja Prezydium Ż.S.S z Radą Żydowską w Lublinie 2.I.1942 – 5.XI.1942.

Relacje. Zeznania ocalałych Żydów • zesp. 301.

154

b. Wydane • Bau Józef, Czas Zbeszczeszczenia. Wspomnienia z czasów drugiej wojny światowej, Tel Awiw 1990.

• Bieberstein Aleksander, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985.

• Documents from Lublin Ghetto. Judenrat without direction, red. N. Blumental, Yad Vashem-Jerusalem 1967.

• Eisenmenger Johann Andreas, Entdecktes Judenthum, Oder Gründlicher und Wahrhaffter Bericht, Welchergestalt die verstockte Juden die hochheilige Drey-Einigkeit Gott Vatter, Sohn und Heil. Geist, erschrecklicher weise lästern…: In Zweyen Theilen verfasset…, t. I, Königsberg 1711.

• Eisenmenger Johann Andreas, Entdecktes Judenthum, Oder Gründlicher und Wahrhaffter Bericht, Welchergestalt die verstockte Juden die hochheilige Drey-Einigkeit Gott Vatter, Sohn und Heil. Geist, erschrecklicher weise lästern…: In Zweyen Theilen verfasset…, t. II, Königsberg 1711.

• Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, red. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957.

• Erlichman Bank S., Listy z piekła, Białystok 1992.

• Gombin: dos lebn un umkum fun a jidysz sztetl in Pojln, red. J. Ziklin, Nowy Jork 1969.

• Goworowo; sefer zikaron, red. A. Burstin, D. Kossovsky, Tel Awiw 1966.

• Hitler Adolf, The Testament of Adolf Hitler. The Hitler–Bormann Documents, February–April 1945, London 1961.

• Hitler Adolf, Hitler’s Table Talk 1941–1944, New York 2000.

• Hitler Adolf, Mein Kampf, London 1939.

• Hitler. Speeches and Proclamations 1932–1945, red. M. Domarus, Wauconda 1990.

• Isker-buch Pulawy, red. M. W. Berstein, Nowy Jork 1964.

• Levy Yonatan, Saddam Husajn – misterium, przeł. Małgorzata Lipska, przekład niepublikowany.

• Lomże; ir ojfkum un untergang, red. H. Sobotko, Nowy Jork 1957.

• Majdanek. Obóz koncentracyjny w relacjach więźniów i świadków, red. M. Grudzińska, Lublin 2011.

• Olkusz; sefer zikaron le-kehila sze-huchehada ba-shoa, red. Z. Yashiv, Tel Awiw 1971/2.

• Pankiewicz Tadeusz, Apteka w getcie krakowskim, Kraków 1987.

155

• • • •

• • • • • •

• • • •

Pinkes Bendzin, red. A. S. Stein, Tel Aviv 1959.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Częstochowa 2011.

Roblik Elias Liborius, Jüdische Augen-Gläser, König-Gratz ob der Elbe 1743.

Sefer zikaron le-ir ve-em be-Israel, be-erec Polin, sze-kehilat wa-alafim rabim mi-Jehudeha ... huszmedu ... al jadei ha-natzim ... bi-szenot 700‒705, red. Z. Tzurnamal, Tel Awiw 1968.

Sefer ha-zikaron le-kehilat Ostrow-Mazowieck, red. A. Margalit, Tel Awiw 1960.

Sefer Horodenka, red. S. Meltzer, Tel Awiw 1963.

Sefer kehilat Ostrołenka, red. Y. Ivri, Tel Awiw 1963.

Sefer Ostrowce: le-zikaron ule-‘edut, red. G. Silberberg, M. S. Geshuri, Tel Awiw 1971.

Sefer zikaron le-kehilat Rozan (al ha-Narew), red. B. Halevy, Tel Awiw 1977.

Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Biblioteki i Czytelni Publicznej „Esra” w Krakowie za czas od 25. października 1899 do 25. grudnia 1900, Kraków 1900.

Szidlowcer isker-buch, red. B. Kagan, Nowy Jork 1974.

The Speeches of Adolf Hitler, April 1922–August 1939, red. N. H., Baynes, London 1942.

Tysmenic; a macejwe ojf di churwes fun a farnicheter jidyszer kehile, red. S. Blond, Tel Awiw 1974.

Wybór źródeł do nauczania o Zagładzie Żydów, red. A. Skibińska, R. Szuchta, Warszawa 2010.

2. OPRACOWANIA • Adamczyk-Garbowska Monika, Kopciowski Adam, Trzciński Andrzej, Tam był kiedyś mój dom... Księgi pamięci gmin żydowskich, Lublin 2009.

• Arendt Hannah, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993 • Aronson Eliot, Pratkanis Anthony, Wiek propagandy, Warszawa 2003.

• Battenberg Friedrich, Żydzi w Europie, Wrocław 2008.

• Bauman Zygmunt, Nowoczesność i Zagłada, Kraków 2009.

• Bauman Zygmunt, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995.

• Berenstein Tatiana, Akta Rady Żydowskiej (Judenratu) w Lublinie, Warszawa 1950.

156

• Bloom Harold, The Western Canon: The Books and School of the Ages, New York–San Diego–London 1994.

• Blumental Nachman (red.), Proces ludobójcy Amona Leopolda Goetha przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, red., Warszawa– Łódź–Kraków 1947.

• Browning Christopher, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i ostateczne rozwiązanie w Polsce, Warszawa 2000.

• Bullock Allan, Hitler. Studium tyranii, Warszawa 1997.

• Chajn Leon, Polskie Wolnomularstwo 1920–1938, Warszawa 1984.

• Chajn Leon, Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975.

• Chazan Robert, The Jews of Medieval Western Christendom, 1000–1500, Cambridge 2006.

• Chazan Robert, Medieval Stereotypes and Modern Antisemitism, Berkley 1997.

• Chwalba Andrzej, Kraków w latach 1939‒1945. T 5, Kraków 2002, [w:] Dzieje Krakowa, red. J. Bieiarzówna, J. M. Małecki.

• Czajecka Bogusława, Archiwum Związku Stowarzyszeń Humanitarnych B’nei B’rith w Krakowie 1892–1938: zarys dziejów Związku, historia zespołu i inwentarz, Kraków 1994.

• Encyclopaedia Judaica, New York 1971.

• Engelking Barbara, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa 2001.

• Erber Ralph, Newman Leonard S. (red.), Zrozumieć zagładę. Społeczna psychologia Holocaustu, Warszawa 2009.

• Foucault Michel, Choroba psychiczna a psychologia, Warszawa 2000.

• Fromm Erich, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Poznań 1998.

• Fuks Marian, Małe Judenraty w świetle „Gazety Żydowskiej” 1940‒1942, [w:] „Biuletyn BŻIH” 1983, nr 126‒127; 1983, nr 128.

• Fuks Marian, Z dziejów wielkiej katastrofy narodu żydowskiego, Warszawa 1999.

• Fuks Marian, Życie w gettach w Generalnej Guberni na tle „Gazety Żydowskiej” 1940‒1942, [w:] „Biuletyn ŻIH” 1971, nr 79.

• Goffman Erving, Piętno: rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk 2005.

• Goldhagen Daniel, Gorliwi kaci Hitlera: zwyczajni Niemcy i Holocaust, Warszawa 1999.

157

• Gołaczyńska Magdalena, Mozaika współczesności: Teatr alternatywny w Polsce po roku 1989, Wrocław 2002.

• Grünberg Karol, Adolf Hitler. Biografia Führera, Warszawa 1988.

• Grunberger Richard, Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1987.

• Hilberg Raul, Sprawcy. Ofiary. Świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945, Warszawa 2007.

• Janczewska Marta, „Gazeta Żydowska” (1940‒1942), [w:] Studia z dziejów trójjęzycznej prasy żydowskiej na ziemiach polskich (XIX-XX w.), red. J. Nalewajko-Kulikow.

• Jarkowska-Natkaniec Alicja, Jüdischer Ordnungsdienst in occupied Cracow during the years 1940‒1945, [w:] „Scripta Judaica Cracoviensia”, vol. 11:2013.

• Jockheck Lars, Od agenta do kolaboranta? Współpraca żydowskiego publicysty Ftirza Seifera z Bielska z władzami niemieckimi w latach trzydziestych i czterdziestych, [w:] „Zagłada Żydów. Studia i materiały”, 2006, nr 2.

• Kargol Anna, Historia krakowskiej loży B’nei B’rith (1892–1938), [w:] „Midrasz”, 2003, nr 1 (69), s. 32–39.

• Katalog wystawy Kraków czas okupacji 1939‒1945, red. Monika Bednarek, Edyta Gawron, Grzegorz Jeżowski, Barbara Zbroja, Katarzyna Zimmerer, Kraków 2010.

• Katz Jacob, From Prejudice to Destruction. Anti-Semitism, 1700–1933, New York 1980.

• Kenrick Douglas, Neuberg Steven, Cialdini Robert B., Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice, Gdańsk 2006.

• Kershaw Ian, Hitler. 1889‒1936 Hybris, Poznań 2001 • Kofta Mirosław, Bilewicz Michał (red.) Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, Warszawa 2011.

• Kotarba Ryszard, Nazistowski obóz w Płaszowie 1942–1945, Warszawa–Kraków 2009.

• Książka adresowa członków Związku Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych „B’nei B’rith” w Rzeczypospolitej Polskiej w Krakowie 1937, red. A. Górowski, Kraków 1937.

• Kuntze Edward, Dzieje Biblioteki Jagiellońskiej pod okupacją niemiecką w okresie od 1 września 1939 do 18 stycznia 1945 r., [w:] „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 1975, R. XXV, s. 5–57.

158

• Kuwałek Robert, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka”, 2003, t. XXII. • Kuwałek Robert, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.

• Lankford Adam, Promoting Aggression and Violence at Abu Ghraib: The U.S. Military’s Transformation of Ordinary People into Torturers. [w:] „Aggression and Violent Behavior”: 2009, nr 14(5), s. 388‒395.

• Lechowski Piotr, Biblioteki Krakowa w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945, Kraków 1999.

• Lewandowska Stanisława, Prasa okupowanej Warszawy 1939–1945,

Warszawa 1992.

• Lewański Julian, Misterium, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969.

• Limor Ora, Beyn Yehudim le-Nocrim: Yehudim ve-Nocrim be-Ma’arav Eropa ‘ad reszit ha’Et heChadasza, tom III, Tel-Aviv 1997.

• Löw Andrea, Roth Marcus, Juden in Krakau unter deutscher Besatzung 1939–1945, Göttingen/Wallstein 2011.

• Macrae C. Neil, Stangor Charles, Hewstone Miles (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie, Gdańsk 1999.

• Marks Stephan, Dlaczego poszli za Hitlerem? Psychologia narodowego socjalizmu w Niemczech, Warszawa 2009.

• Meyerhold Wsiewołod, Buda jarmarczna, [w:] tegoż, Przed rewolucją, Warszawa 1988.

• Nietzsche Fryderyk., The Birth of Tragedy, New York 1995.

• Parciak Rywka, The ‘Others’ in Yizker Books, [w:] red. R. Horowitz, “Memorial Books of Eastern European Jewry”, Jefferson 2011.

• Parkhomovsky M., Ce me-ha-bunker [Wyjdź z bunkra], „Time Out Tel Aviv”, 17.05.2012.

• Podolska Aldona, Służba Porządkowa w getcie warszawskim w latach 1940‒1943, Warszawa 1996.

• Poliakov Leon, Historia Antysemityzmu. Epoka wiary, Poznań 2008.

• Poliakov Leon, Historia Antysemityzmu. Epoka nauki, Poznań 2008.

• Polska prasa w latach 1939–1945, red. Jerzy Jarowiecki,

Warszawa 1980.

• Radzik Tadeusz, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin 1999.

• Ratier Emmanuel, Tajemnice Zakonu Synów Przymierza, Wrocław 2011.

• Rączy Elżbieta., Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim, Kraków 2014.

159

• Rees Laurence, Kaci i Ofiary. Okrucieństwa II wojny światowej i ich sprawcy, Warszawa 2008.

• Rees Laurence, Naziści. Ostrzeżenie historii, Warszawa 2005.

• Richardot Sophie, „You know what to do with them”: The Formulation of Orders and Engagement in War Crimes. [w:] „Aggression and Violent Behavior” 2014, nr 19(2), s. 83‒90.

• Rodkinson Michael Levi, The History of the Talmud : From the Time of Its Formation, about 200 B.C., up to the Present Time, New York 1903.

• Rosenthal Judah M., The Talmud on Trial: The Disputation at Paris in the Year 1240, [w:] „The Jewish Quarterly Review”, 1956, nr 1., s. 58–76.

• Rosenthal Judah M., The Talmud on Trial: The Disputation at Paris in the Year 1240 (Continued), [w:] „The Jewish Quarterly Review”, 1956, nr 2., s. 145–169.

• Rubin Henryk, Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939‒1945, Londyn 1988.

• Salmonowicz Stanisław, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987.

• Schafft Gretchen E., Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy, Kraków 2006.

• Schäfer Peter, Jesus in Talmud, Princeton 2009.

• Schidorsky Dov, The Emergence of Jewish Public Libraries in Nineteenth– Century Palestine, „Libri”, 1982, vol. 32, s. 1–40.

• Singerman Robert, Book Weeping for Someone to Visit and Admire Them: Jewish Library Culture in the United States, 1850–1910, [w:] „Studies in Bibliography and Booklore”, 1998, nr 20, s. 99‒144.

• Szczęsna Aleksandra, Co się stało z Homo Demens. Rzecz o kulturach choroby i kulturach szaleństwa, [w:] red. P. Prus, A. Stelmaszczyk, Wokół rozumienia szaleństwa, Toruń 2012.

• Talmshir David., Rabbinic Hebrew as Reflected in Personal Names, [w:] “Scripta Hierosolymitana”, 1998, vol. 37., s. 366‒379.

• Tomal Maciej, „Antychrześcijański” Charakter Talmudu, Przelewanie Krwi Chrześcijańskiej Oraz Profanacja Hostii W Tekstach Z Archiwum Diecezjalnego W Sandomierzu (AKKS 134, K. 299–323) Oraz Prawdziwej Relacji Jana Serafinowicza, artykuł nieopublikowany.

160

• Tomczyk Józef, Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 – organizacja, działalność i pozostałość aktowa, [w:] Żydzi w Lublinie, t. I, red. T. Radzik, Lublin 1995.

• Wein Abraham,”Memorial Books” as a Source for Research into the History of Jewish Communities in Europe, [w:] red. R. Horowitz, Memorial Books of Eastern European Jewry, Jefferson 2011.

• Welzer Harald, Sprawcy. Dlaczego zwykli ludzie dokonują masowych mordów,Warszawa 2010.

• Wilhelm Cornelia, The independent orders of B’nai B’rith and True Sisters: pioneers of a new Jewish identity, 1843–1914, Detroit 2011.

• Woźniakowski Krzysztof, Niemiecka polskojęzyczna prasa „gadzinowa” czasów II wojny światowej 1939–1945. (Próba syntetycznego spojrzenia), [w:] Polskojęzyczna prasa gadzinowa czasów okupacji hitlerowskiej 1939–1945. Studia i szkice zebrane, Warszawa 2004.

• Wójcik Wojciech, Prasa gadzinowa GG 1939–1945, Kraków 1988.

• Wójtowicz Norbert, Żydowski Niezależny Zakon „Synów Przymierza” (B›nei B›rith) podczas kampanii antymasońskiej 1938 roku, [w:] „Almanach Historyczny”, 2007, t. 9, s. 143–158.

• Zimmerer Katarzyna, Zamordowany świat. Losy Żydów w Krakowie 1939–1945, Kraków 2004.

• Żałobne manifestacje w drugą rocznicę bł. p. Ozjasza Thona, [w:] „Nowy Dziennik”, 21.11.1938, s. 11.

• Żbikowski Andrzej, Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869–1919, Warszawa 1994.

3. INTERNET • Bible and Mishneh Torah for All – Jews and Gentiles / Mechon Mamre, http://www.mechon-mamre.org/ (dostęp: 6. 06. 2014).

• Littman Sh., Man of mystery, www.haaretz.com/weekend/magazine/man-of-mystery-1.389956 (dostęp: 9. 09. 2013).

• Zyss Witold, B’nai B’rith w Polsce, http://www.jewish.org.pl/index.php/ sposecznopydowska-w-polsce-mainmenu-59/625-bnai-brith-w-polsce. html (dostęp: 17. 03. 2014).

161

ISBN 978-83-942921-0-2

9 788394 292102

www.knsij.judaistyka.uj.edu.pl