II Krakowska Konferencja Judaistyczna - II Cracow Conference of Jewish Studies

II Krakowska Konferencja Judaistyczna

9-10.05.2014 J贸zefa 19 Krak贸w

II Cracow Conference of Jewish Studies www.knsij.judaistyka.uj.edu.pl/jewishstudies-conference

Organizatorzy

Koło Naukowe Studentów

Instytut Judaistyki UJ

Instytutu Judaistyki UJ

www.judaistyka.edu.pl

www.knsij.judaistyka.uj.edu.pl knsij.uj@gmail.com

instytut.judaistyki@uj.edu.pl Józefa 19 31-056 Kraków Tel.: Fax:

+4812 4275918 +4812 4275959

Organizacje Współpracujące

Patronat Honorowy

prof. dr hab. Jan Święch Dziekan Wydziału Historycznego UJ

Ośrodek Studiów nad Historią i Kulturą Żydów Krakowskich

Patronat medialny

Sponsorzy

Harmonogram II KKJ Dzień I

9:10- 10:10

10:20-11:35 Boris Rashkovskiy Darius Sakalauskas Anat Vaturi Agnieszka Alston 11:45- 13:40 Maryna Batsman Johann Nicolai Mariana Kuželová Sára Valachová Olga Aleksejeva

9 maja, piątek Wykład Plenarny dr Edyta Gawron The Jews of Krakow and Jagiellonian University. Remarks on Coexistence on the 650th Anniversary of the University's foundation Jewish History The book of Josippon as a Source on Early Medieval History of East-Central Europe Jews as creditors and debtors: a comparative study between Grand Duchy of Lithuania and Poland in 17th – 18th centuries "Nehmen Nekome" – Reconstructing Interfaith Coexistence in Post-Reformation Cracow Collecting-Concealing-Removing-Selling. Fate of Jewish Ritual Objects in Krakow during the 20th Century Jewish Contemporary History Soviet Nationality Policy toward Jews. Jewish schools in 1920-1930 in Soviet Ukraine “Life of Surrender?” - Biographical remarks to the life of Eva G. Reichmann (1897-1998) Sionism in Song: Discourse Analysis of Naomi Shemer's Lyrics Basic Laws of the State of Israel: Role of Religion in the Constitutional System of Israel The Jewish National Movement in Riga (1945-1989)

13:40- 14:30

OBIAD

14:30- 15:45 Kuznetsova Ekaterina

Jewish Culture and Literature

dr. Susy Gruss Natalia Romik 15:55- 17:30 Krzysztof Niwelinski Paweł Chról Andor Kelenhegyi Ella Stiniguta 18:00

The Jewish Question in A. Kuprin’s Short Stories For Juda Haim Perahia to Write Poetry is not Barbaric Post-Jewish architecture of memory within the contemporary urban reality of former shtetls Cultural and Literary Aspects of Judaism Sabbatianism and Frankism in Modern Yiddish Literature: Aaron Zeitlin’s drama 'Yankev Frank' Another Face of Polish Romanticism. Discussion on Hermetic and Kabbalistic Traditions in Adam Mickiewicz The ambivalent lion-metaphor: reforming the concept of political power in Rabbinic literature Kasher in Romania : Now and then. The role of food traditions and interdictions in creating the Jewish identity Bankiet

Russian State Library for the Foreign Literature Vilnius University Tel Aviv University Jagiellonian University in Cracow Central European University, Budapest University of Potsdam Charles University in Prague Charles University in Prague University of Latvia

National Research University HSE, Moscow Bar Ilan University UCL- Bartlett School of Architecture Jagiellonian University in Cracow Jagiellonian University in Cracow Central European University, Budapest Babes-Bolyai University

Dzień II

9:00-10:00

10 maja, sobota Wykład Plenarny dr hab. Stefan Gąsiorowski, prof. PAN Studia żydowskie na Akademii Krakowskiej od XVI do XXI wieku

Sala nr 6 10:10 – 11:45 Łukasz Krzyszczuk Daria BonieckaStępień Łukasz Stypuła

Judaizm Krety jako przedmiot kultu (Iz 2,20) Judaizm a religia. Achad Ha-Am i jego redefinicja żydowskiej tożsamości.

Bóg-Świat-Człowiek w "Keter Malchut" Szlomo ben Jehudy ibn Gabirola

Jan Byczkowski

Źródła teorii spiskowych dotyczących Donmeh

11:55- 13:50 Magdalena Adamczyk

Weronika Romanik Bartosz Duszyński

Holocaust Zrozumieć stereotyp - portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera Dialektyka obecności i nieobecności Shoah w dziele Georges'a Pereca (na przykładzie: "La disparition", "La Boutique Obscure" i "W ou le souvenir d'enfance") Proces Michała Weicherta przed Sądem Obywatelskim CKŻP. Próba oceny działalności przewodniczącego Żydowskiej Samopomocy Społecznej.

Jak czytać świadectwo zakochanej badaczki? Historia Bronki i Mordechaja z getta białostockiego Ucieczki więźniów żydowskich z KL Auschwitz – Birkenau i jego podobozów. Analiza i metodologia badań

13:50- 14:40

OBIAD

14:40- 15:55 Małgorzata Lipska

Literatura żydowska Żydowskie misterium? O spektaklu „Saddam Husajn – misterium” Yonatana Levy’ego Język italkino na podstawie tłumaczenia Pijutu – „‫”מי כמוך‬ [Mi kamocha] autorstwa Jehudy Ha-Leviego na tle innych jego odmian.

Mit i szaleństwo. Przedstawienie świata w życiu oraz twórczości Franza Kafki i Brunona Schulza z perspektywy religioznawczej

Paweł Piotr Jasnowski Alicja JarkowskaNatkaniec

Łukasz Kalużny Małgorzata Jaszewska 16:05- 17:40 Dominika Oliwa Bartosz Pietrzak Grzegorz Michalak

Relacje chrześcijańsko- żydowskie Żydowskie życie w cieniu Inkwizycji – tradycje kryptojudaistyczne na Półwyspie Iberyjskim Dyskurs antytalmudyczny na przestrzeni dziejów – od Dysputy Paryskiej do Haskali Konwersje Żydów na chrześcijaństwo w XIX-wiecznej Warszawie

Uniwersytet Wrocławski Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Przemysław Kot 17:50- 19:20 Jakub Greloff

Kwestia żydowska na łamach Przeglądu Wszechpolskiego Obecność Żydów a najnowsza historia Polski Kwestia żydowska w debacie publicznej w Polsce po 1989 roku.

Anna Wójtowicz

Początki Państwowego Muzeum na Majdanku w świetle prasy polskiej

Jagoda Budzik

Ceremonia powrotu. Public Movement w polskich przesrzeniach naznaczonych

Justyna Adamczyk

Filmowy sztetl czyli o miejscach, których już nie ma

19:20

Zakończenie obrad II KKJ

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Sala nr 16 10:10 – 11:45 Olga HorainSchlappa Katarzyna Dziekan Maria Jurek

Maria Makarowa

Izrael Fakty i mity, czyli nieco statystyki o izraelskich sądach rabinackich Zasada ‫ דין הדם‬w izraelskim porządku prawnym "Zemsta Boga" w Ziemi Izraela. "Kach" jako przykład fundamentalistycznej organizacji terrorystycznej Pamięć traumatycznych przeżyć jako wyznacznik tożsamości indywidualnej i zbiorowej żydowskich emigrantów z Birobidżanu w Izraelu (na materiale badań terenowych)

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Warszawski Instytut Slawistyki PAN, Collegium Invisibile

Aleksandra Jakubczak

Historia Żydów Elementarne szkolnictwo żydowskie w Warszawie w XIXwieku.

Warunki mieszkaniowe i sytuacja na rynku pracy żydowskich imigrantów w Londynie w drugiej połowie XIX wieku.

Kobieta w antyburżuazyjnym dyskursie żydowskich socjalistów

Mikołaj Andrzejewski

Miejsce Bundu na rosyjskiej scenie politycznej w okresie Rewolucji 1905-1907

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Anna Rambiert

Żydzi a sport w epoce hellenistycznej (w świetle literatury z epoki)

Uniwersytet Wrocławski

13:50- 14:40

OBIAD

14:40- 15:55 Anna Dawidowicz

Kultura materialna Żydów Tradycja chasydzka na przykładzie cmentarza żydowskiego w Jarosławiu

Karolina Ożóg

Żydowskie tłoki pieczętne w kolekcjach prywatnych w Polsce

Monika Biesaga

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego B’nei B’rith „Solidarność” w Krakowie (1892-1938) – historia i księgozbiór

11:55- 13:50 Magdalena Koperska Anna Rosner

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie niezależny badacz Uniwersytet Warszawski

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Uniwersytet Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

16:05- 18:00

Kultura Materialna Żydów (II)

Agata Zapasa

„Każde miasto ma swojego szaleńca…”

- obłąkani w Księgach Pamięci

Katarzyna Dudek Paulina Kowalczyk Len Yuliya

"Oto dlaczego płaczę, oko moje zalewa się łzami" – o inskrypcjach z cmentarza żydowskiego w Błażowej "(...) od niewiernego Żydowstwa, Jmieniem Mikołaj półtrzecio letnie dziecię pracowitych Andrzejuków w Wojsławicach zostaiących (...) okrutnie zamordowane". Obraz jako nośnik treści legendy mordu rytualnego.

Traditional and avant-garde aspects in El-Lissitzky visual construing of Had-Gadia

Uniwersytet Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie Uniwersytet Rzeszowski Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Belarus

1. Jewish History Boris Rashkovskiy, PhD Russian State Library for the Foreign Literature,

The book of Josippon as a Source on Early Medieval History of East-Central Europe Jewish literary sources dating to 10th–12th centuries have accumulated some information on early stages of history of some East-Central European medieval states, especially ancient Rus, Khazaria, Czech and Polish lands. Their most important evidences in this field are concentrated mainly in two types of texts: diplomatic/travelers accounts (Hasdai’s and King Joseph’s letters, Ibrahim ibn Yakub’s account), biblical exegesis of Karaite and rabbanite authors, and historiographical literature (the Book of Jossipon and some other works partly dependent on it).

The book of Jossipon or the Hebrew version of Josephus’ “De Bello Judaico” served for the medieval Jewish readers as a major source of knowledge on the history of the Second Temple period. The book written (as it was demonstrated by D. Flusser) in 953 in southern Italy begins with the so-called “Table of nations” (a list of peoples and tribes descending from Noah and identified with ethnic and tribal names of mid 10th century).

This list includes the names of many East, West and Central European peoples, countries and cities. It also ends with the list of Slavic tribes, which contains one of the earliest mentions of Krakow in the written sources.

D. Flusser had published his first critical edition of the book of Jossipon in 1978, but his major conceptions on the dating and authorship of this work were expressed in his earlier studies. According to him the Hebrew Jossipon was based on the Latin sources. Later, Sh. Sela in her dissertation suggested an another theory of the origin of the book of Jossipon as an alternative to Flusser’s approach. According to her, the Book of Jossipon was composed as a result of the influence of some Christian and Judeo-Arabic written sources. Her criticism of Flusser’s theory was also partly based on interpretation of the ‘Table of Nations of the book of Jossipon and the differences between this text in Hebrew and Judeo-Arabic versions.

My lecture will be consecrated to an analysis of this polemic and other historiographic and methodological controversies around the Book of Jossipon and the interpretation of ethnic names and terms included into it’s “Table of nations”, especially the lists of Turkic and Slavic peoples in Hebrew and Arabic versions of this written source.

Flusser D. Sefer Yosifon. Vol. 1. – 2. Jerusalem, 1978.

Flusser G. Zpráva o Slovanech v hebrejské kronice z X století // Česky Časopis Historicky. Praha, 1949. s. 238–248.

Sela Sh. Sefer Yosef ben Gorion ha-Aravi. Vol. 1 – 2. Jerusalem, 2009.

Rashkovskiy B. The book of Jossipon as a source on the history of the Slavs and some other east European Peoples in the (in Russian) // Slavianovedenie. 2009 # 2. P. 3 – 15.

Darius Sakalauskas Vilnius University,

Jews as creditors and debtors: a comparative study between Grand Duchy of Lithuania and Poland in 17th – 18th centuries The presentation aims to identify main differences and similarities between Jewish involvement in credit market respectively in 17th-18th c. Poland and Grand Duchy of Lithuania (hereafter GDL). Main targets are to point out Jewish relationship scope with other social groups and among each other in dealing with credit, ways and methods of obtaining and providing loans, identify patterns of Jewish status as creditors and debtors through 17th and 18th c. in the Commonwealth and compare these targeted objects in cases of Poland and GDL.

Topic is very common in the history of Western Europe , also among scholars who analyzed Jew credit activities in medieval and early modern Poland . However the latter cases are fairly local, while such researches solely for GDL are almost non-existent. This emphasizes the need to resolve these issues, analyzing available till now data from GDL and comparing it with historiographical findings from Poland.Comparative method of a presentation will let us see how Jews performed in such economic activity in different parts of Commonwealth, how different or similar were their partnerships and credit conditions.

Initial findings suggest that although similarities were common, such as growing Jew indebtness since 17th c., communal debts and their dependence on monastery loans, abandonment of loan activities, important factor of family ties, etc., there were also some differences like the timing of Jew status change to debtors and its dependence on inflation rates in both Poland and GDL, personal crediting activities and the usage of credit.

Anat Vaturi, PhD Tel Aviv University,

"Nehmen Nekome" – Reconstructing Interfaith Coexistence in Post-Reformation Cracow Pre-war eastern European historians wrote about anti-Jewish tumults as a central narrative in the tragic history of the Jews in Poland. While concentrating on the roots of violent excesses and the description of the events themselves, they created the image of a 'persecuted Jew' and suffering, discriminated minority. In opposition to this 'lachrymose concept of history', the modern historians claimed that anti-Jewish tumults constituted only a small part of the story, which was dominated by long-lasting processes and multi-religious coexistence. Whether concentrating on violent excesses and victimization or examining everyday tolerance, the historians of PolishJewish history have so far neglected the issue confined in-between two poles: reconstruction of peaceful coexistence after violent tumults. The proposed paper (based on doctoral research) is an attempt to fill this lacuna by examining the reaction of Jewish community to the tumult in Cracow in 1637.

While analyzing the steps taken by Kahal in order to cope with the trauma and return to a peaceful coexistence with Christian neighbors, the paper will concentrate on two main types of reaction: (1) innercommunal (based on Jewish liturgy and rituals yet with elements oriented at the Catholic surroundings) (2) 'nehmen nekome' (legal actions - based on the Polish law system and Jewish legal status - aiming at the punishing of the attackers and compensation). Based on a thorough analysis of some less known Jewish and Polish sources as well as on a wider historical and liturgical context, the examination will describe the reconciliation scene.

Furthermore, it will discuss the importance of reconstructing the coexistence and the influence of this process on the character and functioning of interfaith dialogue.

While concentrating on a single case-study of the tumult in Cracow in 1637, the proposed lecture will hopefully shed some new light on the functioning of the multi-religious dialogue after the moments of crisis and enrich our understanding of interfaith coexistence.

2. Jewish Contemporary History Maryna Batsman Central European University, Budapest

Soviet Nationality Policy toward Jews. Jewish schools in 1920-1930 in Soviet Ukraine The First World War, the collapse of the Russian Empire, and the subsequent consolidation of Bolshevik power radically influenced Jewish life. The Soviet State became the only state which sponsored Jewish culture. More and more Jews became involved in the processes of modernization and urbanization. They moved from shtetls to big cities in great numbers. Kiev was one of these cities.

The main focus of my research is the impact of cultural policy in the years of korenizatsia on Jewish schools in Kiev. The Bolshevik authorities understood Yiddish not just as the language of the Jewish minority, but as the primary tool for converting the old traditional Jew into the secular socialist Jew. Traditionally Jewish education was closely connected with religious life. In the vision of the Soviet authorities, a new form of Jewish school had to be socialist and secular and produce a new loyal Soviet citizen. The rise of modern state-sponsored Yiddish culture was discussed ambiguously in the traditional Jewish circles, where many were strongly against these schools, and a minority showed different levels of acceptance.

In Kiev, Jews were not an entitled nation; they did not have their own territorial autonomy. In Ukraine, development of the Yiddish language and culture was happening in the context of the Soviet policy of Ukrainization, on the one hand, and strong influence of the Russian language and culture in major Ukrainian cities, on the other. In the context of the Ukrainization policy Jewish efforts to assimilate into Russian culture, which had been the major assimilation trend since the pre-revolutionary period, were not encouraged. Thus, the Soviet policy of promoting Yiddish Jewish culture was a subject of negotiations among the Moscow center, local Ukrainian authorities, and Jewish activists. My primary source is the Yiddish language magazine Ratnbuildung, which was published from 1928 to 1937. It provides material to study that illuminates the relationships between the Soviet authorities and the local teachers. It published discussions, laws, and resolutions which guided local policy. The journal and some supplementary material I have collected also allow studying new methods of teaching and new educational programs developed by the teachers employed in the Soviet Yiddish schools.

Soviet nationality policy had temporary reduced level of Ant-Semitism in society. In the case of Jews, years of korenizatsia were the most fertile for the rise of Yiddish Soviet schools. At the same time the process of making loyal Soviet citizen from the Jew was accompanied with forceful secularization, and assimilating into Russian culture.

My goal is to show how the korenizatsia had been implemented on the example of new educational policy provided in schools for the Jews.

Johann Nicolai University of Potsdam

“Life of Surrender?” - Biographical remarks to the life of Eva G. Reichmann (1897-1998) Eva G. Reichmann was born in the small town of Lubliniec, Upper Silesia, in 1897 into a German Jewish family. She described her parental home as “humanist and liberal”1, opening her all possibilities of education. As one of the first women in Germany she had the opportunity to begin regular university studies in Wroclaw, Munich and Berlin and to accomplish them by a PhD in social economy in 1921.2 In 1924 was employed by the Central Association of German Citizens of Jewish Faith (Centralverein), the major German-Jewish self-defensive

organisation against antisemitism. She served as a department head responsible for culture and education, sociological questions as well as Jewish settlement to Palestine.3 Along with this task, Reichmann was an influential journalist, presenting her views in a countless number of articles of the “C.V.-Zeitung”, the newspaperof the Central Association. An example for her determined views on the Jewish selfconfidence in Germany was the article “Life or Surrender?”4, where she harshly declined the position of the German-Jewish philosopher Constantin Brunner. In 1931 Brunner published an article in the “Preussische Jahrbücher”, where he requested of German Jews to give up their “Jewishness” and to call themselves “Mosaic Germans” in order to be less of a target for antisemitic attacks on Jews that considered them as a separate nation and therefore as none patriotic Germans.5 In 1933 Reichmann became editor of the literature magazine of the Centralverein “Der Morgen”, where she published countless articles commenting on Jewish life during the Nazi era. After the November Pogrom of 1938, she and her husband Hans emigrated to London and worked among others for the BBC.6 From 1945 to 1959 she worked for the Wiener Library, a research institution on antisemitism and the holocaust founded by the member of the Centralverein Alfred Wiener and wrote her second dissertation “Hostages of Civilisation” at the London School of Economics in 1945. In this book - becoming her major work - Reichmann analysed the reason for the holocaust in Germany and came to the conclusion that the origin of the hate against Jews was rooted in an immature national identity.7 After 1959 Reichmann was lecturer for the Leo Baeck Institute in London. In Germany she was engaged for the social-democratic Friedrich-Ebert-Foundation and in the Christian-Jewish dialogue.8 She was honoured at the end of her life with the Buber-Rosenzweig-Medal (1970), the Moses-Mendelssohn-Price (1982) and the Order of Merit of the Federal Republic of Germany (1983).9 1 Cf. Reichmann, Eva G.: “Toleranz”, Speech for the reception of the Moses Mendelssohn Price 1982, Berlin 1982, p. 18.

2 The University of Freiburg (Breisgau) was the first German university that would enrol women as regular students in Germany in the winter semester of 1899/1900. Universities in Prussia allowed the enrolment of women not until 1908/09, cf. Schneider, Corinna: “Die Anfänge des Frauenstudiums”, Tübingen 2004.

3 Barkai, Avraham: “Wehr Dich! - Der Centralverein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens1893-1938”, Munich 2002, p. 165.

4 “Leben oder Untergang? - Eine Antwort and Constantin Brunner”, CVZ, 16.10.1931, p. 495f.

5 Brunner, Constantin: “Ueber die Notwendige Selbstemanzipation der Juden”, Preußische Jahrbücher, Vol. 225, Berlin July/September 1931.

6 Paucker, Arnold: “Eva Gabriele Reichmann (1897)”; in: Erler, Hans: “Meinetwegen ist die Welt erschaffen”, Frankfurt (Main)/New York 1997. S.279.

7 Reichmann, Eva: “Flucht in den Hass”, Frankfurt (Main), 1956.

8 Paucker, p. 280.

9 Ibd., p. 282f.

Mariana Kuželová Charles University in Prague

Sionism in Song: Discourse Analysis of Naomi Shemer's Lyrics The Zionist cultural policy of the pre-state era in Palestine was to create a new independent culture which would reflect the national ideology and the special experience of Jewish life in Palestine. Besides the well known “folk” dances riqqudei ‘am, a genre of folk song called zemer ‘ivri has been created. The songs were intended for

communal singing. By singing these songs, the settlers of the Jewish Yishuv were manifesting their values and at the same time the values incorporated in and propagated by these songs left an imprint in their minds.

The famous songwriter Naomi Shemer, the author of Yerushalayim shel zahav- arguably the most famous Israeli song ever, tried to carry on with this genre also after the establishment of the State of Israel. Her ability to capture the national spirit is manifested by the fact that many songs from her first writing period (until late 1960’s) are popular until nowadays. Her songs were sung at the already mentioned communal singing - shirah ba tzibbur, which persisted some time after the establishment of Israel. From this fact, we can conclude that her songs also incorporate some elementary values of former Israelis. In his study Jewish-Israeli Identity in Naomi Shemer’s songs: Central Values of the Jewish-Israeli Imagined Community, Michael Gaddish tries to reconstruct these values from the recurring elements of what he calls imagined community (the term was coined by Benedict Anderson and it is linked to his understanding of what is national identity). Based on Gaddish’s methodology, my paper attempts to indicate the recurring elements of Naomi Shemer’s lyrics of her first and most successful writing period, published in her All my songs (1967). These elements are: soldiers, building and presence of biblical connotations.

It will be shown on selected passages of Naomi Shemer’s lyrics how she treated these elements. These same elements will be located and analyzed in other domains of art of that time, e.g. in visual arts, architecture or photography. My research thus aims at contributing to indicating the key tropes of the emerging Israeli national identity.

Bibliography Gadish, Michael. Jewish-Israeli Identity in Naomi Shemer’s songs: Central Values of the Jewish-Israeli Imagined Community. Universidad de Barcelona, 2009.

Gavriely-Nuri, Dalia. The Social Construction of “Jerusalem of Gold” as Israel’s Unofficial National Anthem. In Israel Studies, Vol. 12, No 2 (2007), p. 104-120.

Reshef, Yael. From Hebrew Folksong to Israeli Song: Language and Style in Naomi Shemer’s lyrics. In Israel Studies, Vol. 17, No. 1 (2012), p. 157-188.

Sára Valachová Charles University in Prague

Basic Laws of the State of Israel: Role of Religion in the Constitutional System of Israel When the State of Israel declared its independence on 14th May 1948, it has made a commitment to adopt a constitution. However, 65 years later, Israel has no formal constitution and instead the Knesset has approved a series of Basic Laws. Reasons for this development are numerous and are based mainly on the historical and political conditions of the newly established state. The specific legal system of Israel has been influenced by many factors including the reception of laws from previous rulers over the area, personality of law, political ambitions of Israeli leaders and conflicts between religious and secular groups. Adopting Basic Laws which serve as a constitutional basis for the State of Israel throughout the years of Israeli existence has been further influenced by changing social and political circumstances as well as an evolving role of Israeli Supreme Court .

Justice Silberg has compared the state of law in which Israel was being established to “a mosaic, destined perhaps to excite the eyes of an archaeologist, but not able to serve as a firm basis for healthy and normal legal relations“ . Such a characteristic remains valid until current days with the Israeli law being divided according to cleavages in the Israeli society. One of the main divisions is the different legal status of religious and non-religious Jews. Recently, this issue has yet again gained on importance with an opposition to a bill that aims to widen the

scope of draft to religious Jews currently exempted from military service. What may seem as a legal issue is of a major importance to the religious community andresulted in massive demonstrations in main Israeli cities and abroad.

How did Israeli society get to this point and why did the founding fathers of Israel decided to make concessions to the Jewish religious community? This paper aims to answer these questions by looking at the role of religion when adopting Basic Laws, the position of religion in the constitutional law of Israel, answers provided by the Israeli judges and the changing position of the Israeli Supreme Court.

Bibliography: Barak, Aharon, “A Constitutional Revolution: Israel's Basic Laws.” In: Faculty Scholarship Series, Yale Law School Faculty Scholarship. Paper 3697. 1993.

Ed. by Gideon Gordon, AryeNaor, AssafMeydani, ed. Law and Government in Israel. Oxon: Taylor & Francis. 2010.

Elon, Menachem. Jewish law : history, sources, principles. Philadelphia: The Jewish Publication Society. 1994.

Olga Aleksejeva University of Latvia

The Jewish National Movement in Riga (1945-1989) The research includes such topics as formation of the Jewish community in Riga (the Latvian USSR) and its local aspects, expressions of the Jewish national movement and its changes, the Soviet time anti-Semitism (antiZionism), the Jews’ struggle for the rights to emigrate from the USSR, resistance to the Soviet regime, changes in the self-identity of the Jews, as well as a topic about the attitude of the Latvian SSR authority towards the Jewish national movement.

It must be emphasized that Riga (capital of Latvia) was one of the cities in which the movement of Soviet Jews was established. In the Baltic States, Latvia in particular, Jews played a significant role in the development of resistance. Latvian Jews and their activities in the post-war period can be evaluated as one of the circumstances, which established significant changes both in the USSR (including the Latvian USSR) and internationally. It is important to pay more attention also to those topics which during the Soviet time had the status of „a forbidden theme” or which were discussed in the ideological way of which the Jewish history serves as one of the most notable examples.

In the 1960s the Jews began honouring the mass graves by visiting them in large numbers. In the Baltic republics this became a way of demonstrating the Jewish solidarity. Rumbula became a meeting-place for Rigan Jews seeking to express their identity. In the 1970s and at the beginning of the 1980s the activists of the Jewish movement in Riga arouse in Jews (especially in the youth) an interest towards the national history, traditions and culture: Riga Judaic readings were illegally organised, “samizdat” magazines were published, as well as activities of ulpans and excursions along the previous territory of Riga Ghetto were organised, the Jewish holiday was celebrated and other activities took place. Legalisation of the national life of Jews began.

3. Jewish Culture and Literature Ekaterina Kuznetsova National Research University HSE, Moscow

The Jewish Question in A. Kuprin’s Short Stories In the early beginning of the 20th century the Jewish question becomes one of the most discussed in the Russian society. Before that time one could hardly find a Jew on the pages of Russian literature, and the rare mentions of the Jews (like in the works of Pushkin, Gogol, Turgenev) were of negative connotations. The interest to the Jewish question started to grow in Russia in 1860–1870s. In the first decades of 20th century there wasn’t such a strong philo-semitic movement like in Poland in the middle of the 19th century, but some writers and publicists proclaimed their sympathies for the Jews and acknowledged the need of the Jewish emancipation and their integration into the Russian society. Not the last role in the changing of the public views played the pogroms of 1905–1907.

Alexander Kuprin, one of the most famous and popular Russian writers of that period, and also very fruitful, didn’t pay much attention to the subject in general. But we have two of his stories where the Jewish theme is central. There are Zhydovka (The Jewess, 1904) and Svad’ba (The Wedding, 1908). What is significant is that the images of the Jews there are relatively positive (because in his later work Yama (The Pit ,1909–1915) he depicts the Jew as a swindler and souteneur, and in his famous letter to Batyushkov from 1909 he writes in extremely antiSemitic manner) though ambivalent. In these stories he touches upon important social problems associated with the Jews and also upon the women question. He shows the Jews in their interaction with the Russians and with the authorities, making accent on the rudeness, ignorance and immorality of these last ones.

Analyzing of Kuprin’s stories helps to understand some of the common ideas about the Jews in the society of that time and to explain the sources both for the sympathy for the Jews and for anti-Semitism.

Susy Gruss, PhD Bar Ilan University

For Juda Haim Perahia to Write Poetry is not Barbaric This work aims to present the story of the Judeo-Spanish speakers during the Holocaust through Juda Haim Perahia HaCohen's poetry.

Perahia (Thessaloniki 1886 - Xanthi 1970) managed to rescue and preserve his literature work from destruction. Many years after they were written they arrived to the Yad Ben Zvi Institute in Jerusalem.

The culture researcher, David Altabe first mentions Perahia's poetry: he translated into English four of his poems and sent to Yad Vashem in 1978[1]. Isaac Jack Levy, who received copies of the manuscripts from Perahia's family in the United States, was the first to publish Perahia's poems about the Holocaust, translating and including twelve of them in his book And the World Stood Silent [2]. Shmuel Refael devoted the first chapter of his book Un grito en el silencio to an exhaustive poetic analysis of those twelve poems[3]. I myself have dedicated my research to a monographic study of Perahia's literary works[4].

Perahia wrote the majority of his works when the Jewish population of Greece numbered more than eighty thousand. He could not have imagined that it would meet such a swift and horrifying end. He was also a victim, a witness and a chronicler of the Nazi Holocaust. It is thus understandable why, after the war, Perahia invested such great effort in disseminating his works. His desperate attempts to publish his literary work stem from a desire to bequeath something to future generations.

This work hopes to correct the injustice committed against Juda Haim Perahia and to rescue the unpublished poems written by him before, during and after the Holocaust[5].

[1] Altabé, David Fintz , “Four Poems on the Holocaust”, The Sephardic Brother 1/19 (1978), pp. 3-4.

[2] Levy, Isaac Jack, And the World Stood Silent: Sephardic Poetry of the Holocaust, Urbana and Chicago 2000.

[3]Refael, Shmuel, Un grito en el silencio : La poesía sefardí sobre el Holocausto en lengua sefardí: Estudio y antología, Barcelona 2008.

[4] Gruss, Juda Haim Perahia (1886-1970) from Xanthi and his Literary Work in Judeo-Spanish: A Monography, PhD thesis, Bar Ilan University, 2011. An extended appendix of the study presents a scientific-critical edition of his published works and unpublished manuscripts.

[5] The corpus account forty-four poems written in Judeo-Spanish, twenty four of them refer the Holocaust; only twelve were published till today

Yuliya Len Belarus

Traditional and avant-garde aspects in El-Lissitzky visual construing of Had-Gadia The work is devoted to visual construing of traditional Jewish plot – “Had-Gadia” (“Goatling”). This is a song, usually performed in Aramaic at Pesach being a constituent of Pesach Haggadah. It’s a final part of Pesach Seder, aimed primary at entertaining children. The origin of the fairy-song is supposed to be associated with European impact on Ashkenazi Jewish culture. The first known published issue was supposedly brought out in 1590 in Prague.

There are several traditional interpretations of that Pesach fairy-tail. One of it is an allegoric one. Due to such an interpretation, the goatling symbolizes Jewish nation, Jehovah is the father, that ransomed his people via Moses and Aaron; Cat is Assyria, Dog is Babylonya, Stick is Persia, Fire is Macedonia, Water is Rome, Bull is Saracen, that conquered Palestine; slaughterer is crusaders; death angel – Turkish ( that lived in Palestine at that moment), the Lord is symbol of everlasting justice. Traditionally this fairy-tail was illustrated due to this midrash.

Our investigation is aimed at defining the particularity of El –Lissitzky visual construing of “HadGadia”. The artist appealed twice to the plot, in 1917 and 1919. There were separate editions, not being part of Pesach Haggadah. Nevertheless, both these editions have basic differences in its treatment.

First variant we can traditional on probation. Due to it the artist uses the following expressive means.

1.

Propinquity to childish and naïve art ( tending to primitivism, bright colours).

2.

Appeal to folk traditions of illustrating Had-Gadia (winding lines, realistic depictions).

3.

Ornamentality (depiction of plants, flowers, traditional framing).

The second variant is avant-garde-revolutionary. The slot is treated as a victory of revolutionary powers over evil powers. Thus, the language of the illustration is changed to underline new accents of traditional plot: 1.

Lapidary style,

2.

Propinquity to abstract art

3.

Cubist tendencies

4.

Harsh rhythmic

5.

Acute colour contrasts.

Evolution of El-Lissitzky artistic expressiveness signifies the transformation of his worldview, interest translation from national to universal (international) trends in art.

Natalia Romik UCL- Bartlett School of Architecture

Post-Jewish architecture of memory within the contemporary urban reality of former shtetls My paper addresses the processes of architectural disappearing, urban remembrance, and functional change in the context of dramatic social upheaval. The research focuses on the former shtetles, i.e. Jewish towns that once spanned throughout central/eastern Europe before the Second World War. After the war they were repopulated by people of other nationalities who started to live in and reuse previously Jewish properties. My PhD not only fills in the lack of academic knowledge about shtetles, but also aims to formulate a design method which can reuse abandoned architecture, promote social cohesion and stimulate urban regeneration, while also facilitating processes of social remembrance and reconciliation with a tragic past. My pursuit of research-by-design in the Bartlett School of Architecture is motivated by the program's focus on expanding the methodology of architectural creativity and the support provided for practical experimentation at the boundaries of architecture, art, urban studies and social sciences.

The objective of my project is to explore new methods to regenerate the abandoned architecture and urban forms of former shtetles (‫)שטעטל‬. Hence the geographical, historical and theoretical framing for my research focuses on the present conditions of the small previously Jewish towns that existed before the Second-World-War in central/eastern Europe. My project aims at root to fill the vast gap in research about former shtetles. There are many publications dedicated to the history of the shtetles, written mainly by Jewish foundations and research institutes, and which are centred on their social and cultural history up to the tragedy of the Holocaust.

My aim is to formulate a design method that will cope with urban emptiness in an informed manner by answering to the needs and desires of the current inhabitants while sustaining urban memory and utilizing the former functions of the buildings.

4. Cultural and Literary Aspects of Judaism Krzysztof Niwelinski Jagiellonian University in Cracow

Sabbatianism and Frankism in Modern Yiddish Literature: Aaron Zeitlin’s drama 'Yankev Frank' In the history of Judaism one of the most important factors that through the centuries was affecting life of Jews was messianism. However its influence can be recognized not only in the Jewish history but in the various fields of the Jewish culture too. One of these fields is Jewish literature, created in many languages spoken by Jews, among them – in Hebrew, Ladino and Yiddish. During the conference I would like to present the assembled an impact of two very important messianic movements, namely Sabbatian and Frankist movements, on Modern Yiddish Literature. To achieve this goal I shall refer to many famous Yiddish authors and their works but I will concentrate especially on the play Yankev Frank, written by Aaron Zeitlin.

Sabbatianism (or Sabbateanism) was one of the biggest messianic movements in the Jewish history. It was established in the 17th century around the controversial figure of Sabbatai Tsevi (1626-1676) who was supported by many cabbalists and prophets. One of them was shrewd, talented and enterprising Nathan of Gaza, whose writings and propaganda greatly supported the teachings and actions of the so-called messiah Sabbatai Tsevi and contributed to the quick spread of the messianic enthusiasm amid the Jewish communities in the Ottoman Empire as well as Europe, North Africa and Asia. Shortly after death of Sabbatai Tsevi came into being many Sabbatian offshoots. Particularly infamous one was Frankism which started in the 18th century and centered on the leadership of Ya’akov Frank (1726-1791), who traditionally is viewed as the darkest and most vicious of all false messiahs. Both Sabbatai Tsevi and Ya’akov Frank moved and influenced imagination of the next Jewish generations.

The beginning of modern Yiddish literature is generally dated back to the year 1864. The history of this literature is connected to many great names such as Sholem Yankev Abramovitsh (better known as Mendele Moykher Sforim), Isaac Leib Peretz and Sholem Aleichem (originally – Solomon Rabinovitsh). Among other writers and poets who were creators of modern Yiddish literature there were Sholem Asch, David Pinski, Moyshe Kulbak, Isaac Bashevis Singer and Aaron Zeitlin – all of them were somehow fascinated and interested by the figures of the two aforementioned Jewish Messiah claimants. Due to time restrictions I will present only the portrait of one of these writers.

Aaron Zeitlin (ca. 1898-1973), son of the famous and highly respected thinker Hillel Zeitlin, just like his great father was deeply rooted in Jewish mysticism and messianism. This fascination is reflected in his vast and invaluable oeuvre. One of the examples of this interest is Zeitlin’s drama Yankev Frank, composed in 1926-27 and edited in Vilna in 1929. In this play, which is still rather unknown, he returned to the historical characters of Sabbatai Tsevi and Ya’acov Frank. He did it to interpret the events of his own time as well as to show his own reflections on these fallen messiahs and theirs role, especially – as the title suggests - on Frank.

Paweł Chról Jagiellonian University in Cracow

Another Face of Polish Romanticism.

Discussion on Hermetic and Kabbalistic Traditions in Adam Mickiewicz My attempt is to present the state of discussion on hermetic, frankistic and kabbalistic influences of Adam Mickiewicz's (1798-1855) romanticism.

The most important voice in discussion, and a controversial one, is of Abraham Duker, which goes beyond the previous researchers. I will begin with "man of dread" which name is "fourty and four" [in poetic drama "Dziady III"], which lie probably in the same core of Mickiewicz's "messianic" opus. A. Duker stated that "men of dread" is allusion to self-proclaimed Jewish "marranic" messiah, Jacob Frank (1726-91). Duker stood against Kleiner assumption that "three countenances" of "man of dread" are adressed to Christ and Poland as Christ-nation, because Jesus wasn't of "foreign mother" as stated in the oeuvre. Thus, I shall discuss some argumentations of Duker [contained mainly in "Some Cabbalistic and frankist elements in Adam Mickiewicz's "Dziady"].

Mickiewicz's messiah (with frankistic connotations) may be viewed as of occupied, suffering in yoke, polish land. I will consider the characteristic of such Mickiewicz's romanticism. Therefore, I want also to provide interpretation of Konrad Wallenrod (as remarkable "conspirationist" in Mickiewicz's writings) with Duker's key.

Nevertheless, the problem is if at all "Konrad Wallenrod" and the all Mickiewicz's romanticism may be understood as frankistic-marranic whether kabbalistic. For this purpose, I will discuss what are the other sources of Mickiewicz's thinking, and how it adresses to the discussed issues. Duker was not the only ones who had noticed jewish influences on Mickiewicz, the second was for example Krasiński, contemporary to Mickiewicz. The next important and helpful fact may be that Celina Szymanowska- Mickiewicz's wife- was of frankistic descent.

However, influences of writings of such representative hermetists like Bohme, Saint Martin and also of Towiański are evident, and may be even more important in analysis of mystical elements in romanticism of Mickiewicz.

Andor Kelenhegyi Central European University, Budapest

The ambivalent lion-metaphor: reforming the concept of political power in Rabbinic literature The 5th century CE exegetical compilation Genesis Rabbah, tells that the lion mentioned in the tenth chapter of the Book of Job is a symbol of Judah, a mighty hero of Israelite history, who has the power to destroy its enemies.

Yet, another compilation from roughly the same period, the Leviticus Rabbah often claims that lions mentioned in Biblical narratives are symbols of the wicked Babylonian empire, or its leader, the fabled arch-enemy of Jewish history, Nebuchadnezzar. The contradiction between Genesis Rabbah and Leviticus Rabbah exemplifies the difficulties Rabbinic exegetes faced when interpreting the ubiquitous lion symbolism of the Hebrew Bible. And I believe that it was also one of the major causes for a shift in the Rabbinic concept of self-representation. Firstly, my paper is going to present the Old Testament lion symbolism against the background of the wider context of Ancient Near Eastern folklore and literature (such as tablets VI and IX of the Epic of Gilgamesh). Secondly, I will argue that the extreme ambiguity of lion symbolism in the Hebrew Bible is stems from the way of its inheritance from neighboring cultures. One the one hand, it was understood and also disqualified as the permanent symbol of Assyrian and Babylonian imperial iconography. On the other hand, it was also viewed as a general metaphor of royal power, and subsequently displayed as a symbol of Israelite rulers. Thirdly, I will analyze a wide array of Rabbinic sources starting from early exegetical compilations (such as Avot de-Rabbi Nathan) up until the 9th century compilation, Exodus Rabbah. Through the analysis of the presented commentaries, I will try to show that the lion symbolism retained its ambiguous position in Jewish tradition in the post-Biblical era, but more importantly, I will also argue that the inconsistency surrounding its meaning was one of the reasons for a major change in Rabbinic self-representation. I will maintain that its ambiguity not only resulted in a perplexing treatment of leonine imagery in Rabbinic literature, but it eventually paved the way to the transformation of the Rabbinic concept ruling (as described in Yair Lorberbaum’s Disempowered King). I will claim that the growing avoidance of the use of positive lion symbolism corresponded with the changing position of Jewish communities between a Christian Roman Empire and a rising Muslim oecumene. Finally, I will suggest that the formation of the early medieval Rabbinic concept of a non-violent “us” supported by a fierce and punishing God exerting his powers on the enemies of the community can be very well approached and interpreted through the analysis of well established animal symbols, most of all that of leonine imagery.

Ella Stiniguta Babes-Bolyai University, Cluj- Napoca

Kasher in Romania : Now and then.

The role of food traditions and interdictions in creating the Jewish identity Like all culturally defined objects which people use to create social relationships, food serves both to solidify a group membership and to set groups apart. So, the food will begin to have the same significance as the national flag or hymn, or even the national language of a people. My aim in this paper is to show how the Judaic food traditions and Kashrut laws built a special identity for the Jewish community in Romania in a historical longue duree. In the past the image of the Jew for the Romanian mentality, was a controversial one, and one reason might be also the way of eating, extremely different from the Romanian traditional dishes. My attempt is also to establish if today, the Jewish community is still able to keep its culinary tradition or not, in an urban environment where the Kasher stores are completely absent. For this, besides history and archive documents, I will use especially, indepth, direct interviews with members of this community and participative observation. In this way, I will analyze the „food memory” in order to find in which manner the Jewish eating style has changed and whether the Romanian Jews perceive the „mutations” of their traditional dishes.

5. Judaizm Łukasz Krzyszczuk Uniwersytet Wrocławski

Krety jako przedmiot kultu (Iz 2,20) W przetłumaczonym przez św. Hieronima tekście Księgi Izajasza 2,20 czytamy: "In die illa proiciet homo idola argenti sui et simulacra auri sui quae fecerat sibi ut adoraret talpas et vespertiliones". Jego tłumaczenie jednoznacznie mówi o tym, że człowiek porzuci swoje przedmioty kultu (gdy nawróci się do Boga Izraela), które sobie uczynił, aby oddawać cześć (adoraret) kretom i nietoperzom. Sprawa wydaje się być dziwna, gdyż motyw oddawania czci takim zwierzętom nigdzie więcej się nie pojawia. Jednak Hieronim poprawił w tym miejscu uświęcony tradycją tekst Septuaginty, więc miał w tym swoje racje, które wyłożył w "Komentarzu do Księgi Izajasza". Referat postara się rozstrzygnąć o jakie zwierzęta chodzi w tekście hebrajskim Iz 2,20 i w oparciu o starożytne przekłady Pisma Świętego ustalić, czy oddawanie czci kretom i nietoperzom znajduje w nich potwierdzenie.

Daria Boniecka-Stępień Uniwersytet Warszawski

Judaizm a religia. Achad Ha-Am i jego redefinicja żydowskiej tożsamości Achad Ha-am, prekursor syjonizmu duchowego, nazywany niekiedy „świeckim rabinem”, wychowany zgodnie z żydowską tradycją, ukształtowany w młodości przez żydowskie oświecenie - haskalę, stworzył własne kategorie rozumienia judaizmu i religii, które w konsekwencji doprowadziły go określenia ram syjonizmu duchowego.

Nowe podejście Achad Ha-ama do definicji judaizmu było wynikiem jego potrzeby zmierzenia się z nową rzeczywistością. Zmieniając kategorie postrzegania judaizmu z religijnej na narodową, Achad Ha-am chciał powrócić do pierwotnego elementu spajającego lud Izraela, jakim była narodowość. W dotychczasowej spuściźnie narodowej widział, po pierwsze element spajający lud Izraela, a po drugie element, za którego sprawą nastąpi odrodzenie żydowskiego ducha narodowej tożsamości. Achad Ha-am widział potrzebę postrzegania judaizmu jako nieustanie zmieniającego i rozwijającego się bytu. Według niego rozumienie judaizmu zmieniało się na przestrzeni czasu wraz z potrzebami oraz oczekiwaniami ludu Izraela. Achad Ha-am rozumiał judaizm w charakterze narodowym, a nie religijnym, czyli rozumiał to pojęcie jako wyznacznik żydowskiej tożsamości narodowej a nie religijnej. Co także istotne, stwierdził, iż nie wiadomo jak pojęcie judaizmu rozwinie się w przyszłości, jak będzie rozumiane w innym czasie i warunkach społeczno-historycznych. Oznacza to, iż judaizm nie jest pojęciem skończonym i zamkniętym, wymaga jedynie ponownej reinterpretacji. To sam lud Izraela dopasowuje własne rozumienie pojęcia judaizmu ze względu na współczesne sobie problemy i oczekiwania. Religia natomiast jest wytworem ludzkich potrzeb, wynikiem działania ducha narodowego. Jest ona jednym z elementów judaizmu, ale nie najistotniejszym.

Achad Ha-am dokonując zmian w rozumieniu pojęć religii i judaizmu zrozumiał, iż istnieje potrzeba redefinicji żydowskiej tożsamości, której celem było odrodzenie ducha narodowego, co miało stać się za sprawą syjonizmu duchowego. Innymi słowy zrozumienie czym jest judaizm a czym religia, stało się impulsem do stworzenia podstaw syjonizmu duchowego, co wydaje się być zgodne z tezą Jehiela Gottszalka, że kształt syjonizmu jaki reprezentował Achad Ha-am był wynikiem rozumienia przez niego ówczesnych problemów narodu żydowskiego, a nie było to związane z samą ideologią syjonizmu.

Co więcej w myśli Achad Ha-ama następuje zmiana kategorii, Bóg, czyli zewnętrza siła stwórcza zastąpiony zostaje przez ducha narodowego (ha-ruach ha-leumi), wewnętrzną samo-stanowiącą siłę narodu; wiara w Boga Izraela ustępuje poczuciu narodowemu (ha-regesz ha-leumi), natomiast religia przekształca się w moralność narodową (ha-musar ha-leumi). Odrodzenie ducha narodowego będącego celem nadrzędnym syjonizmu duchowego zdaje się oddawać w ręce samego narodu odpowiedzialności za kształt własnej przyszłości narodowej. Przekreślając znak równości pomiędzy judaizmem a religią Achad Ha-am udowadnia, że więzy łączące lud Izraela są znacznie głębsze i dotykają także tych, którzy nie wierzą w Boga Izraela.

Achad Ha-am widział w religii element spajający lud Izraela w okresie braku państwa.

Jednocześnie zauważył, że przyczyniła się ona do osłabienia aktywności intelektualnej narodu a w konsekwencji także do kryzysu tożsamości. Achad Ha-am zdjął z religii ciężar odpowiedzialności za kształt i kondycję narodu żydowskiego, oddając go poczuciu przynależności narodowej, opartej na wspólnej tradycji i kulturze. W tym momencie należy mocno zaznaczyć, iż Achad Ha-am nie odrzucił definitywnie religijnej spuścizny, bowiem cała kultura i tradycja żydowska jest w znacznej mierze oparta właśnie na religii. Religia przestała być jedynym wyznacznikiem żydowskiej tożsamości, stała się jednym z jej elementów. Achad Ha-am nie proponował odcięcia się od korzeni, dokonał jedynie rewolucji znaczeniowej.

dr Łukasz Stypuła Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Bóg-Świat-Człowiek w "Keter Malchut" Szlomo ben Jehudy ibn Gabirola Szlomo ben Jehuda ibn Gabirol urodził się pomiędzy 1020 a 1022 roku w Maladze – w jednym z większych ośrodków kulturalnych i filozoficznych al-Andalus. Pomimo swojego krótkiego życia (zmarł w 1058 albo w 1069 lub 1070 roku w Walencji) wniósł on niewątpliwie znaczny wkład w rozwój ówczesnej myśli arabsko-żydowskiej.

Znamienność czasu i regionu, w którym przyszło żyć ibn Gabirolowi, przyczyniła się do wypracowania charakterystycznego stylu i modelu twórczości, znajdującego wielu naśladowców w późniejszym etapie rozkwitu koncepcji religijnych i filozoficznych w Europie, pochodzących nie tylko z kręgu języka judeo-arabskiego. Z jednej strony świat chrześcijański przejął pewne idee zawarte w pismach ibn Gabirola poprzez utożsamienie go z Awicebronem, z drugiej jednak, harmonia świata islamu i judaizmu, szczególnie na południu Półwyspu Iberyjskiego, spowodowała wzajemne przenikanie się elementów kulturowych tych religii, jak i wypracowanie wspólnych koncepcji filozoficznych, tak charakterystycznych dla tego okresu.

Celem referatu będzie przedstawienie obrazu Boga, świata i człowieka w Keter malchut, który zaraz obok Mekor chaim oraz Tikkun middot ha-nefesz stał się najbardziej znanym poematem Szlomo ibn Gabirola, a którego fragmenty weszły z czasem w obręb liturgii synagogalnej. Ze względu na tematykę tam zawartą, tekst Keter malchut można zasadniczo podzielić na trzy części (tłumaczenie własne wszystkich pieśni z języka hebrajskiego): A. Pieśń I-IX (przedstawienie poszczególnych cech Boga); B. Pieśń X-XXXII (wychwalanie cudów stwarzania oraz opis poszczególnych ich elementów – w centrum znajduje się sfera podksiężycowa, ziemska, a wokół niej rozrastają się po okręgach kolejne sfery, aż do osiągnięcia Tronu Chwały); C. Pieśń XXXIII-XL (element zamykający Keter malchut, przyznanie się przez ibn Gabirola do swoich grzechów, żal, prośba o miłosierdzie i łaskę).

Szlomo ibn Gabirol był pierwszym tak znaczącym filozofem europejskim w Andaluzji i jednym z pierwszych średniowiecznych poetów hebrajskich. Pomimo że większa część jego dzieł uległa zniszczeniu i że

często przypisywano autorstwo jego utworów komuś innemu, to należy zaznaczyć, że idee które zawarł w swoich pracach przetrwały wiele wieków. Sposób pisania o sprawach zwykłych i religijnych spowodował powstanie nowych nurtów w obrębie średniowiecznej poezji, nie tylko na poziomie liryki hebrajskiej, ale również muzułmańskiej i chrześcijańskiej. Podobnie jak twórca podstaw filozofii muzułmańskiej Al-Farabi, również ibn Gabirol dążył do pogodzenia myśli Arystotelesa z ideami neoplatońskim, do których, jak może się wydać, odwoływał się najczęściej. Co prawda myśl astrologiczna i filozoficzna ibn Gabirola nie spotkała się z uznaniem świata żydowskiego, jednak w znacznym stopniu wpłynęła ona w późniejszym czasie na racjonalistów z Hiszpanii i Prowansji. Również do niego odwoływali się tacy autorzy, jak: Mosze ibn Ezra, Abraham ibn Ezra, Josef ibn Zaddik, Johanan Alemanno, Dawid Messer Leon czy Josef Szlomo Delmedigo, dzięki którym idee Awicebrona ciągle pozostawały żywe w ówczesnej umysłowości. Dodatkowo łacińskie tłumaczenia dzieł ibn Gabirola wpłynęły na średniowieczną myśl scholastyczną, a jego utwory stały w samym centrum sporu pomiędzy dominikanami a franciszkanami, dzięki czemu można mówić również o wpływie tego andaluzyjskiego poety na Francisa Bacona, Williama z Auverne, Mikołaja z Kuzy, Pico della Mirandolę, Spinozę czy Giordano Bruno.

Jan Byczkowski Uniwersytet Adama Mickiewicza

Źródła teorii spiskowych dotyczących Donmeh Muzułmanie potajemnie obchodzący żydowskie święta i wierzący w mesjasza - Szabtaja Cwi. Sefardyjczycy, którzy zastąpili hiszpańskie nazwiska tureckimi. Religijni piewcy sekularyzmu. Zamknięta grupa akceptująca jedynie małżeństwa między jej członkami. Donmeh z pewnością są tajemniczą i interesującą grupą. Założona w XVII wieku, do początków dwudziestego wieku pozostawała poza zainteresowaniem Osmanów. Sytuacja zmieniła się wraz z narodzinami tureckiego nacjonalizmu, który zastąpił wielonarodową politykę sułtanów. Skomplikowana tożsamość Donmeh stała się problemem dla opinii publicznej i zapoczątkowała powstawanie teorii spiskowych.

Społeczność licząca sobie około 10-15 tys. osób stała się jednym z głównych wrogów dla tureckich nacjonalistów, islamistów, zwolenników sekularyzacji, lewicy, a nawet Ormian. Oskarżano ich o służenie obcym potęgom, zwalczanie Islamu, władanie społeczeństwem w sposób pośredni (uczestnictwo w rządzie) bądź pośredni (przez media). Jak to jest możliwe?

Wielu autorów próbowało odpowiedzieć na to pytanie. Rifat N. Bali w swojej pracy "A Scapegoat for all Seasons: The Dönmes, or Crypto-Jews in Turkey" podaje wiele przyczyn, kładąc nacisk na rolę Donmeh w procesie modernizacji i sekularyzacji. W pracy "Eternal Guests, Mimics, and Dönme: The place of German and Turkish Jews in modern Turkey" Kader Konuk skupia się na dwóch obliczach tureckiego nacjonalizmu i wynikającej z nich nieufności do procesu asymilacji. Podobny czynnik pojawia się w artykule Marca Baera "The Double Bind of Race and Religion: The Conversion of the Dönme to Turkish Secular Nationalism."

Celem wystąpienia będzie przedstawienie wszystkich czynników, które wpłynęły na powstawanie w Turcji teorii spiskowych na temat Donmeh. Poza wymienionymi wcześniej warty wspomnienia będzie także tradycyjny antysemityzm, obecny także w społecznościach muzułmańskich. Dodatkowo, według autora, to sama skomplikowana tożsamość Donmeh sprawiła, że nie pasowali oni do populistycznych, dwubiegunowych narracji kreowanych przez frakcje polityczne i grupy społeczne, stając się tym samym "kozłem ofiarnym" dla często skonfliktowanych ugrupowań.

Przykładowa bibliografia:

1. R. N. Bali, A Scapegoat for All Seasons: The Dönmes, or Crypto-Jews of Turkey, dostępne: http://www.rifatbali.com/images/stories/dokumanlar/a_scapegoat_for_all_seasons0001.pdf.

2. K. Konuk, Eternal Guests, Mimics, and Dönme: The place of German and Turkish Jews in modern Turkey, w:

New

Perspectives

on

Turkey,

no.

37.

Dostępne:

https://www.lsa.umich.edu/UMICH/german/Home/People/Eternal.pdf.

3. M. Baer, Globalization, Cosmopolitanism, and the Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul, w: Journal of World History, v. 18. Dostępne: http://www.upf.edu/materials/fhuma/torras/diaspores/docs/baer.pdf.

4. Ö. Karaca, The Theme of Jewish Conspiracy in Turkish Nationalism: the Case of Cevat Rifat Atilhan.

Dostępne: http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12609505/index.pdf.

5. L. Neyzi, Remembering to Forget: Sabbateanism, Identity and Subjectivity in Turkey, w: Comparative Studies in Society and History v. 44. Dostępne: http://research.sabanciuniv.edu/306/1/3011800001006.pdf

6. Holocaust Magdalena Adamczyk Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Zrozumieć stereotyp - portrety Żydów w narracji Adolfa Hitlera Celem wystąpienia będzie ukazanie różnych form przedstawiania Żydów w mowach i pismach Adolfa Hitlera, od początku jego kariery politycznej aż do jej kresu. Autorka – odnosząc się do teorii psychologicznych, wyjaśniających fenomen stereotypów – spróbuje odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób poglądy głoszone przez Hitlera oddziaływały na jego zwolenników i dlaczego zaczęły być podzielane przez dużą część niemieckiego społeczeństwa w Republice Weimarskiej i III Rzeszy. Biorąc pod uwagę wydarzenia z historii tego narodu, a także jego ówczesną sytuację socjoekonomiczną, prześledzi mechanizmy, które pozwoliły pozornie irracjonalnym poglądom jednego człowieka stać się powszechnie podzielanym przekonaniem, deklarowanym przez większość społeczeństwa.

Podczas referatu zostaną przeanalizowane fragmenty publicznych mów Adolfa Hitlera i jego prywatnych wypowiedzi, jak również cytaty z opublikowanych pism i dokumentów, na podstawie których będzie można udowodnić wieloaspektowy i niejednorodny stereotyp Żyda, obecny w hitlerowskiej narracji. Prelegentka postara się także wyjaśnić, jak owe stwierdzenia oddziaływały na wyobraźnię słuchaczy, wzbudzały w nich określone emocje i wpływały na procesy poznawcze, a przede wszystkim – co sprawiło, że stały się źródłem żywiołowych uprzedzeń i bezpośrednią przyczyną dyskryminacji mniejszości żydowskiej na terenie Niemiec i krajów podbitych przez Rzeszę podczas II wojny światowej.

Alicja Jarkowska-Natkaniec Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Proces Michała Weicherta przed Sądem Obywatelskim CKŻP. Próba oceny działalności przewodniczącego Żydowskiej Samopomocy Społecznej.

Michał Weichert (1890-1967), jako doktor prawa, reżyser i krytyk teatralny, tłumacz, był także twórcą Żydowskiej Szkoły Sztuki Dramatycznej w Warszawie i Żydowskiego Studia Eksperymentalnego Teatru Młodych (Jung Teater). Dnia 7 kwietnia 1945 r., na podstawie artykułu 1 paragrafu 2 dekretu PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością

cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, został on aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa pod zarzutem współpracy z władzami niemieckimi.

Dnia 7 stycznia 1946 r. Specjalny Sąd Karny [dalej: SSK] rozpoczął obradowanie w sprawie M. Weicherta.

Został on oskarżony o współpracę z władzami niemieckimi podczas II wojny światowej w Krakowie w latach 1943 – 1944. Zgodnie z aktem oskarżenia Weichert, jako przewodniczący Żydowskiej Samopomocy Społecznej [dalej ŻSS], z siedzibą w Warszawie, a następnie w Krakowie, (…) w okresie eksterminacyjno-likwidacyjnej polityki władz niemieckich, stosowanej do ludności żydowskiej na terenie tzw. GG (…)wbrew wyraźnemu nakazowi zwierzchniczej żydowskiej organizacji podziemnej, tj. Komisji Koordynacyjnej (…) kontynuował nadal agendy Organizacji Pomocy Żydom(….), pozwalając się w ten sposób wykorzystać Niemcom(…), przez co szedł na rękę niemieckim władzom okupacyjnym, działał zaś na szkodę interesów Państwa Polskiego.

Po zakończeniu rozprawy przed SSK M. Weichert złożył pismo o rehabilitację do Sądu Społecznego przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce [dalej: CKŻP]. Wyrok z 28 grudnia 1949 r. stwierdzał, że M. Weichert przyjmując nominację kierownika JUS – organizacji powołanej do życia przez władze hitlerowskie i działającej w ich interesie dopuścił się współpracy z władzą hitlerowską. Na mocy tego wyroku oskarżony został skazany na karę napiętnowania.

Celem referatu będzie odtworzenie przebiegu procesu Weicherta przed Sądem Obywatelskim przy CKŻP, w oparciu o analizę treści akt procesowych i zeznania świadków. Wyjaśnione zostanie funkcjonowanie wspomnianego Sądu Społecznego, linia obrony Weicherta i jego oskarżycieli oraz przyczyny zarzutów o zdradę narodu żydowskiego. Kolejnym zamierzeniem prelegenta będzie odtworzenie atmosfery, która panowała wśród społeczności żydowskiej w związku z procesem Weicherta, ze szczególnym uwzględnieniem mieszkańców Krakowa. Wnioski te zostaną wysunięte na podstawie analizy zeznań świadków procesu, relacji świadków wydarzeń z lat 1942-1944 oraz drukowanych wspomnień Żydów z krakowskiego getta.

Zakres chronologiczny wystąpienia będzie obejmował lata 1940-1949, czyli od utworzenia ŻSS, do procesu M. Weicheta przed Sądem Obywatelskim. Problemem badawczym będzie ocena działalności Weicherta podczas II wojny światowej jako przewodniczącego ŻSS, w odniesieniu do oskarżeń o współpracę z władzami niemieckimi. Calem badawczym będzie natomiast wstępne ustalenie czy na podstawie aktualnego stanu badań te zarzuty można uznać za podstawne? Czy nie były one nader skrajne i subiektywne? Nie bez znaczenie będzie zatem przytoczenie stosunku Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz mieszkańców krakowskiego getta i niemieckiego obozu w Płaszowie do działalności „okupacyjnej” M. Weicherta. W odniesieniu do wyroku Sądu Społecznego przy CKŻP zawarte zostaną podsumowujące wnioski oraz nowe postulaty badawcze nad problemem wojennych i powojennych skrajnych oskarżeń o współpracę Żydów z władzami niemieckimi i stosunek społeczności żydowskiej do tego zagadnienia.

BIBLIOGRAFIA: Źródła archiwalne: Archiwum Żydowskiego Instytut Historycznego Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Archiwum Akt Nowych w Warszawie Źródła drukowane: (podstawowe): Banaś Franciszek, Moje wspomnienia, Kraków 2009.

Bau Józef, Czas zbezczeszczenia. Wspomnienia z czasów drugiej wojny światowej. Tel Awiw 1990.

Berenstein Tatiana, Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów.

Warszawa 1957.

Bieberstein Aleksander, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985.

Cukierman Icchak, Nadmiar pamięci, PWN, Warszawa 2000

Davidson-Dragner Gusta, Pamiętnik Justyny,, Kraków 1946.

Dąbrowa-Kostka Stanisław, W okupowanym Krakowie. 6IX 1939-18 I 1945, Warszawa 1972.

Dokumenty zbrodni i męczeństwa, red. M. Borwicz, N. Rost, J. Wulf, Kraków 1945.

Pemper Mieczysław, Prawdziwa historia listy Schindlera, Warszawa 2006.

Opracowania podstawowe: Grochowska Alicja, Elementy prania mózgu w procesie zagłady Żydów, Warszawa 1996.

Hein Wincenty, Jakubiec Czesława, Montelupich, Kraków 1985.

Hilberg Raul, The Destruction of the European News, New York-London 1985.

Jakubowski Grzegorz, Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944 – 1950, Warszawa 2002.

Kotarba Ryszard, Niemiecki obóz w Płaszowie 1942-1945, Warszawa-Kraków 2009.

Kronika Krakowa, red. J. M. Małecki, A. Kurza, J. Wyrozumski, Warszawa 1996.

Markus Michael R., Holocaust-historiografia, Warszawa 1993 Pasek Andrzej, Przestępstwa okupacyjne w polskim prawie karnym 1944-1956, Wrocław 2002.

Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce w latach 1944-1956, red. Albin Głowacki, Warszawa 2000.

Trunk Isaiah, The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, New York-London 1972.

Wóycicka Zofia, Przerwana żałoba. Polskie spory wokół pamięci nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady 1944-1950, Warszawa 2009.

Wroński Tadeusz, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974.

Wroński Tadeusz, Obóz w Płaszowie, Warszawa 1981.

Trunk Isaiah, The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, New York-London 1972.

Wóycicka Zofia, Przerwana żałoba. Polskie spory wokół pamięci nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady 1944-1950, Warszawa 2009.

Wroński Tadeusz, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974.

Wroński Tadeusz, Obóz w Płaszowie, Warszawa 1981.

Weronika Romanik Uniwersytet Warszawski

Jak czytać świadectwo zakochanej badaczki?

Historia Bronki i Mordechaja z getta białostockiego Tematem referatu jest sytuacja społeczności żydowskiej w Kutnie w czasie okupacji hitlerowskiej – a w szczególności losy getta fukcjonującego tam w okresie czerwiec 1940 – marzec/kwiecień 1942. Celem pracy jest wykazanie ważności dwóch punktów przełomowych: utworzenia getta na terenie dawnej cukrowni „Konstancja” 16 czerwca 1940 r. i jego zamknięcia 20 listopada 1940 r.

Wystąpienie będzie miało na celu zaprezentowanie fascynującej historii łączniczki żydowskiego podziemia w getcie białostockim, jak również refleksję nad metodologią badań związanych z analizą jej spuścizny pisanej.

Bronka Klibańska (z d. Winnicka, ps. „Jadwiga Szkibel”, ur. w 1923 w Grodnie) w czasie wojny zaangażowała się w działalność syjonistyczno-socjalistycznego ruchu młodzieżowego Dror He-Chaluc.

Mordechaj Tenenbaum-Tamarof, jeden z przywódców ruchu, a także organizator podziemia w getcie białostockim, wybrał ją jako łączniczkę Żydowskiej Organizacji Bojowej. Bronka zamieszkała po “stronie aryjskiej” w Białymstoku. Była jedną z nielicznych osób, które zajmowały się ukryciem Podziemnego Archiwum Getta Białostockiego (tzw. “Archiwum Mersika-Tenenbauma”). Znała miejsce kryjówki, zaś po wojnie starała się odnaleźć schowany zbiór dokumentów, jednak bezskutecznie. W latach pięćdziesiątych Bronka osiedliła się w Izraelu, gdzie rozpoczęła pracę w Archiwum Yad Vashem. W ten sposób w jej ręce trafił materiał z Podziemnego Archiwum Getta Białostockiego. Klibańska zajęła się pracą badawczą związaną z historią białostockiego getta. W

1961 r. ukazał się pierwszy opracowany przez nią inwentarz Archiwum Mersika–Tenenbauma. Bronka Klibańska zmarła w 2011 roku w Jerozolimie, pozostawiając po sobie bogaty zbiór świadectw, artykułów i dokumentów związanych z historią białostockiego getta. Sama była autorką wielu z tych pism.

W latach 80. ukazała się hebrajska edycja pism Tenenbauma, wraz z komentarzem Bronki oraz specjalnym dodatkiem: 23 listami Mordechaja Tenenbauma napisanymi do Bronki w czasie wojny. Listy powstały w pierwszej połowie 1943 roku – niedługo przed wybuchem powstania w getcie białostockim, w którym zginął Tenenbaum.

Jest to unikatowe świadectwo, z którego wynika, iż Bronkę i Mordechaja łączyło silne uczucie.

Analizując szereg pism znalezionych w kolekcji Klibańskiej, nasuwają się kolejne pytania: m.in. jak spotkanie z Tenenbaumem wpłynęło na losy jego łączniczki (nie tylko w czasie wojny, ale również po jej zakończeniu)? Jak ewoluowało świadectwo Bronki Winickiej-Klibańskiej? jak zmieniał się opis wydarzeń w zależności od zmiany okoliczności powstania tekstu (perspektywy czasowej etc.)?

Jedna z kwestii, którą chciałabym poruszyć w referacie to problem badaczy, historyków, którzy sami byli świadkami opisywanych wydarzeń – jak podchodzić do ich pracy badawczej, jak czytać i interpretować ich świadectwa? Analiza przypadku Bronki Winickiej-Klibańskiej wydaje się być istotnym etapem na drodze do odnalezienia odpowiedzi na to pytanie.

Bartosz Duszyński Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Ucieczki więźniów żydowskich z KL Auschwitz – Birkenau i jego podobozów.

Analiza i metodologia badań Tematem referatu jest sytuacja społeczności żydowskiej w Kutnie w czasie okupacji hitlerowskiej – a w szczególności losy getta fukcjonującego tam w okresie czerwiec 1940 – marzec/kwiecień 1942. Celem pracy jest wykazanie ważności dwóch punktów przełomowych: utworzenia getta na terenie dawnej cukrowni „Konstancja” 16 czerwca 1940 r. i jego zamknięcia 20 listopada 1940 r.

Na temat historii i funkcjonowania KL Auschwitz – Birkenau napisano dziesiątki opracowań i monografii.

Wśród nich wiele miejsca poświęcono ruchowi oporu w obozie w tym ucieczkom więźniów. Niestety stosunkowo niewiele uwagi poświęcono zagadnieniu ucieczek więźniów żydowskich. W niektórych publikacjach występują co prawda opisy takich ucieczek, lecz tylko tych najbardziej znanych, o których zachowało się najwięcej ogólnodostępnych materiałów źródłowych. Brak w nich również gruntownej analizy dotyczącej dostępności scenariuszy ucieczek dla więźniów żydowskich oraz ich dalszych losów po opuszczeniu obozu. Często nie wspomina się także lub pomija obozowe losy więźniów żydowskich poza faktem ich Zagłady, a nie spojrzenie na nich jak na postać „człowieka zlagrowanego”.

Te wszystkie braki są niezwykle istotne ze względu na to, iż ucieczka z obozu była przejawem jawnego i czynnego oporu wobec woli władz hitlerowskich. Była dowodem na przeciwstawienie się wyrokowi, skazującego więźniów obozu koncentracyjnego na śmierć. Dzięki udanej ucieczce mogło być możliwe też spisanie relacji i opisu procesu Zagłady oraz w miarę możliwości ostrzeżenie społeczności żydowskiej przed grożącym jej losem.

Dodatkowo ucieczka zakończona sukcesem podnosiła morale więźniów, dawała nadzieję i wiarę w przetrwanie obozowego piekła. Stąd zagadnienie to jest niezwykle ważne by poznać zagadnienie żydowskiego ruchu oporu podczas całego okresu Zagłady.

Wystąpienie będzie miało na celu przedstawienie własnych badań i rezultatów wnikliwej kwerendy w Państwowym Muzeum Auschwitz Birkenau. Będą to między innymi zagadnienia dotyczące przeszkód, które

każdy więzień musiał pokonać by myśleć o ucieczce z KL Auschwitz – Birkenau. Następnie zaprezentowane zostaną scenariusze i metody ucieczek, które będą przedstawione na podstawie konkretnych przykładów oraz losy poszczególnych uciekinierów po opuszczeniu obozu. Będą to m.in. ucieczki Siegfrieda Lederera – bohatera żydowskiego ruchu oporu, który zdołał uciec wraz z jednym z SS-manów z obozu Birkenau by przedostać się ostrzeżeniem do ghetta Theresienstadt czy Salomona „Bully’ego” Schotta, który po ucieczce z Birkenau ukrywał się do końca wojny w Berlinie. Pod koniec wystąpienia zostanie poruszone zagadnienie dotyczące statystyk ucieczek oraz problemy z nim związane.

Całość wystąpienia będzie ilustrowana materiałami archiwalnymi i oparta na materiałach źródłowych takich jak wspomnienia i oświadczenia byłych więźniów oraz zachowanej dokumentacji niemieckiej.

7. Literatura żydowska Małgorzata Lipska Uniwersytet Warszawski

Żydowskie misterium?

O spektaklu „Saddam Husajn – misterium” Yonatana Levy’ego Izraelski dramatopisarz, aktor i reżyser z kręgu teatru alternatywnego, a jednocześnie pedagog i poeta, Yonatan Levy (ur. 1974), zrealizował w 2011 roku spektakl pt. Saddam Husajn – misterium na podstawie dramatu własnego autorstwa. Powstało kameralne, trwające blisko godzinę przedstawienie na czterech aktorów (Amir Farjoun, Yonatan Levy, Nir Shauloff, Saar Székely), w którym słowo mówione przeplata się ze śpiewem, a slang i wulgaryzmy idą w parze z poetyckim językiem o wysokim rejestrze, wszystkiemu zaś towarzyszy antynaturalistyczna choreografia oraz muzyka wykonywana na żywo przez Harela Gala (bęben, flet) i Yiftaha Kadana (gitara akustyczna, gitara elektryczna, fisharmonia). Inscenizacja została nagrodzona na Festiwalu Teatru Alternatywnego w Akce – najważniejszej tego typu imprezie w Izraelu.

Fabuła Saddama... oparta jest na wydarzeniach historycznych – ukazuje ostatnie dni spędzone w bunkrze przez tytułowego władcę Iraku, ukrywającego się przed amerykańską armią. Saddam... nie jest jednak dramatem historycznym ani dokumentalnym; nie odtwarza wydarzeń z czasu ofensywy Stanów Zjednoczonych na Irak w 2003 roku. Autor posługuje się postaciami historycznymi, by stworzyć przekaz o wymiarze historiozoficznym, a zatem – uniwersalnym. Jak ujął to sam Levy, jego intencją była „mitologizacja tego, co aktualne”; ukazanie „przejawów odwiecznych praw kosmicznych w zjawiskach aktualnych i pozornie przemijających” („Time Out Tel Aviv”, 17.05.2012).

Sztuka Levy’ego nosi podtytuł „misterium”, a sam autor przyznaje się do inspiracji średniowiecznymi misteriami – widowiskami plenerowymi ilustrującymi Pasję Chrystusa oraz inne motywy z Biblii, apokryfów i hagiografii. Dlaczego twórca z kręgu kultury żydowskiej, wychowany na Bliskim Wschodzie, chcąc opowiedzieć współczesną historię, opartą na prawdziwych wydarzeniach, sięga do tradycji europejskich widowisk chrześcijańskich? Które z elementów typowych dla misteriów można odnaleźć w Saddamie...? Do jakich innych systemów wierzeń (prócz chrześcijaństwa) sięga w swych inspiracjach autor dramatu? Czemu mogą służyć religijne odniesienia w przedstawieniu teatralnym? Czy są to wyłącznie odniesienia, czy może zabiegi stosowane w celu przekształcenia widowiska w obrzęd? Referat stanowi próbę odpowiedzi na powyższe pytania.

Paweł Piotr Jasnowski Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Dialektyka obecności i nieobecności Shoah w dziele Georges'a Pereca (na przykładzie: "La disparition", "La Boutique Obscure" i "W ou le souvenir d'enfance") Przedmiotem wystąpienia będzie doświadczenie Shoah i jego ekspresja w dziele Georges’a Pereca (trauma dziecięca, z którą francuski pisarz mierzył się przez całe życie, formująca podstawowe w jego życiu doświadczenie pustki i wykorzenienia). Głównym przedmiotem namysłu stanie się zobrazowanie, jak to, co długo nie mogło mogło przedostać się do języka, co pozostawało niewyrażalne - szyfrowane w strukturze powieści, w języku, w pojedynczym znaku typograficznym, w końcu zostało w y p o w i e d z i a n e, stając się dla Pereca częścią

terapii, którą podjął w czasie pisania "W ou le souvenir d'enfance" u słynnego francuskiego

psychoanalityka Jeana Bertranda Pontalisa.

Łukasz Kalużny Uniwersytet Warszawski

Język italkino na podstawie tłumaczenia Pijutu – „‫[ ”מי כמוך‬Mi kamocha] autorstwa Jehudy Ha-Leviego na tle innych jego odmian Italkino (‫ איטלקינו‬lub ‫ )יהודית איטלקית‬to pojęcie, którym określa się język lub wręcz grupę języków społeczności żydowskiej zamieszkującej Półwysep Apeniński. Poszczególne italkino nie są jednorodne, gdyż na ich rozwój wpłynęły języki miejscowe. Można wyszczególnić pewne regiony i miasta dzisiejszych Włoch, w których one powstają: Piemont, Lombardia (Mantova), Friuli-Wenecja Julijska (Triest), Emilia-Romania (Modena i Ferrara), Toskania (Florencja i Livorno), oraz Lacjo (Rzym). Proces powstania i rozwoju italkino nie ogranicza się do Półwyspu Apenińskiego, istnieje także grupa Żydów mieszkających na Korfu, którzy posługują się tym językiem.

Narodzenie się miejscowych języków Żydów można umotywować potrzebą komunikacji, a także realizacji obrzędów kultycznych przez przybywających na tereny dzisiejszej Italii osadników żydowskich, którzy niekoniecznie dobrze znali język hebrajski. Żydowscy mieszkańcy miasta posługiwali się językiem, powstałym na styku judaizmu i chrześcijaństwa. Żydzi osiedlili się w Wenecji już od około X wieku. Wielu dotarło tam po ich wypędzeniu z Hiszpanii i Portugalii. W XVII – XVIII wieku dzięki handlowi Żydzi zajęli ważną pozycję w społeczeństwie weneckim. Punktem centralnym ich życia było getto.

Celem mojego referatu jest omówienie języka italkino pochodzącego z tłumaczenia Pijutu Jehudy HaLeviego z XI/XII wieku (zapisanego alfabetem hebrajskim), przedstawienie kryteriów transkrypcji oraz opisanie jego cech fonologicznych, morfologicznych i składniowych. W tekście dostrzec można niekonsekwencje w połączeniach rodzajników i poszczególnych słów, zapisie niektórych spółgłosek i samogłosek, elizje itd. Pijut „ ‫מי‬ ‫ ”כמוך‬nawiązuje do wydarzeń pochodzących z Księgi Estery (występują w nim zapożyczenia hebrajskiej pisowni imion jej bohaterów), choć z łatwością można w nim odnaleźć odniesienia do innych ksiąg, np. Pieśni nad Pieśniami. Do dnia dzisiejszego odczytywany jest w większości społeczności sefardyjskich podczas świętowania szabatu poprzedzającego Purim.

Małgorzata Jaszewska Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Mit i szaleństwo. Przedstawienie świata w życiu oraz twórczości Franza Kafki i Brunona Schulza z perspektywy religioznawczej Zgodnie z definicją M. Eliadego, mit jest tworzony przez pewien określony kompleks kulturowy i przenoszony przez pewne społeczności ludzkie. Dopiero wówczas możemy mówić o psychologii głębi. W psychice ludzkiej żyją symbole i motywy mityczne – ich powtórne odkrywanie jest cechą wszystkich ludzi.

W swoim wystąpieniu zamierzam przestawić, jaki wpływ na twórczość obu autorów miała introwertyczna, skrywająca tajemnice skomplikowana osobowość. W oparciu o słynną formułę Sandauera, w dziełach Schulza można zauważyć demonstracyjne fragmenty masochistyczne , skrajnie dekadenckie, a także narracje, która wyraźnie podkreślają przekroczenie linii normalności. Świadczy o tym, chociażby transcendowanie granic własnej seksualności za pomocą personifikacji wizerunku kobiety. Jednym z kluczowych motywów przewijających się w twórczości Schulza są spaczone formy postrzegania kwestii erotycznych. Wykażę to biorąc za wzór i analizując elementy twórczości plastycznej. Przeważają przedstawienia o treści sadomasochistycznej, w której oprawcą jest kobieta, ofiarą zaś mężczyzna. Szczególnym modelem zaburzeń na tle psychologicznym, w tym wypadku , jest nie tylko sam powtarzający się motyw, ale również autobiograficzne sygnały, jakie autor wysyła w kierunku odbiorcy. Mogła do tego przyczynić się chorobliwa nieśmiałość, połączona z kompleksem niższości przejawiającym się w stosunku do płci pięknej. W podsumowaniu wskażę, dlaczego ta oniryczna, twórczość, wychodząca z autentycznych głębi osobowości, odpowiada w tak realny sposób, klasycznym Jungowskim archetypom.

Twórczość Franza Kafki jest ściśle powiązana z jego życiem prywatnym. Porządek świata zawarty w jego dziełach nie opiera się na standardowych, klarownych zasadach. Określenie "kafkowski" weszło do literatury jako określające zjawiska patologiczne władzy totalitarnej. Znamionuje je poczucie strachu oraz wyraz bezradności. Po raz kolejny, powtarza się motyw "ofiary- oprawcy", oraz specyficzny obraz postrzegania, samego siebie.

Postaram się również zaprezentować, jaką rolę w omawianym materiale odgrywa religia żydowska.

8. Relacje chrześcijańsko- żydowskie Dominika Oliwa Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Żydowskie życie w cieniu Inkwizycji – tradycje kryptojudaistyczne na Półwyspie Iberyjskim Od końca XV wieku na terenie Półwyspu Iberyjskiego oficjalnie nie ma już Żydów. Katoliccy władcy Kastylii i Aragonii wydają edykt ekspulsji Żydów 31 marca 1492 roku, ich śladem idzie portugalski król Manuel, który ów akt podpisuje 5 grudnia 1496 roku. O ile w przypadku Hiszpanii Żydzi rzeczywiście opuszczają kraj lub chcąc w nim pozostać decydują się na przyjęcie chrztu, o tyle w sąsiedniej Portugalii sytuacja ma się zgoła odmiennie. Tam władca, nie chcąc pozbawiać się części elity społecznej oraz dochodów z jakimi wiąże się obecność żydowskich mieszkańców, postanawia zatrzymać ich w państwie i wydaje nakaz powszechnej przymusowej konwersji. Nie oznacza to jednak, że z Półwyspu znika tzw. „kwestia żydowska”. W rzeczywistości pozostali w swoich krajach konwertyci - hiszpańscy marrani i portugalscy nowi chrześcijanie oskarżani są o ukryte praktykowanie judaizmu. Wobec części z nich oskarżenia te są zgoła bezpodstawne, jednak równie znacząca, jeśli nie większa część konwertytów oraz ich potomków próbuje, na ile to możliwe trwać w wierze przodków.

Wprowadzenie na Półwyspie Iberyjskim Inkwizycji o charakterze nowożytnym, najpierw w Hiszpanii (1481), a potem w Portugalii (1536- faktycznie funkcjonuje od 1547 roku) sprawia, że konieczność potajemnego wypełniania praktyk religijnych, a także brak możliwości czerpania z wzorców żydowskich doprowadza do zmian obyczajów, które z czasem muszą odejść od tradycyjnego judaizmu. W jaki sposób przekazywano tradycję żydowską? Jakim modyfikacjom uległy poszczególne zwyczaje, a które i w jaki sposób udało się zachować?

Niniejszy referat ma na celu zarysowanie warunków potajemnego życia żydowskiego na Półwyspie Iberyjskim w czasach działalności Inkwizycji w oparciu o źródła, jakie stanowią dokumenty trybunałów, procesy oskarżonych o judaizowanie, a także przekazy pochodzące od tych, którym udało się opuścić Półwysep. Zostaną omówione kryptożydowskie tradycje, modlitwy, zwyczaje i zachodzące w nich zmiany. Zwrócona zostanie również uwaga na pewne elementy, które, z czasem coraz mniej świadomie, przejmowano z chrześcijaństwa.

Poruszona będzie także problematyka zagrożeń przed jakimi na co dzień stawali konwertyci - praktyki stanowiące podstawę oskarżeń o judaizowanie, skala tych oskarżeń oraz wymierzane za nie kary. W końcu referat będzie stanowił próbę odpowiedzi na pytanie jak w badaniach Jewish Studies klasyfikować zjawisko krypto judaizmu.

Czy należy je traktować jako oscylujące gdzieś na granicy judaizmu czy może jako integralny element determinujący pod XVI wieku sefardyjską tożsamość?

Bartosz Pietrzak Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Dyskurs antytalmudyczny na przestrzeni dziejów – od Dysputy Paryskiej do Haskali XII-wieczny renesans, kolejny z europejskich renesansów, jak każdy okres intelektualnego przebudzenia na Starym Kontynencie odrodził w środowisku chrześcijańskim zainteresowanie Żydami i judaizmem. Tym razem zainteresowanie owe zostało wzbogacone o nowy przedmiot sporu – kwestię Talmudu. Już pod koniec XII w. powstają pierwsze traktaty antytalmudyczne, lecz dopiero dysputa paryska z 1204 r. rozpoczęła poważną dyskusję nad Talmudem i rolą, jaką pełni w życiu religijnym Żydów. Wspomniana dyskusja rozwijała się na przestrzeni dziejów przybierając postać dysput, traktatów polemicznych, w ostateczności zaś akcji palenia ksiąg Miszny i Gemary. Koniec wieków średnich bynajmniej nie oznaczał końca twórczości antytalmudyczej, która nadal powielała średniowieczne schematy i uprzedzenia, nieustannie wzbogacając swoją argumentację o nowe treści, z czasem zupełnie redefiniując pierwotne zarzewie sporu o Talmud.

W swoim wystąpieniu chciałbym ukazać chrześcijańskie, czy szerzej, europejskie nastawienie do Talmudu i kwestii jego roli w życiu środowiska żydowskiego. Moim celem jest prezentacja ciągłości dziedzictwa pisarstwa antytalmudycznego, które przedstawia księgi Miszny i Gemary jako, ogólnie rzecz biorąc, jedyną przeszkodę na drodze do asymilacji środowiska żydowskiego do jego chrześcijańskiego otoczenia. Chciałbym ukazać formalną jedność tez antytalmudyzmu, począwszy od wieku XIII, aż do okresu oświecenia, przy jednoczesnym wskazaniu na ewolucję esencjalną argumentacji. I tak, o ile przedmiotem średniowiecznych polemik był Talmud, jako jedyna przeszkoda na drodze do nawrócenia się Żydów na chrześcijaństwo, o tyle już w wieku oświecenia, w zasadzie przy utrzymaniu średniowiecznej argumentacji, Talmud przedstawiony jest jako przeszkoda do bürgerliche Verbesserung der Juden. W swoim referacie przedstawię średniowieczną argumentację antytalmudyczną, a także dokonam zestawienia jej z zawartością wybranych XVII- i XVIII-wiecznych polemik antyżydowskich (Merkwürdige Geschichte dreyer Betrüger, Jüdische Augen-Gläser, Etwas zur Charakteristick der Juden), próbując tym samym wykazać ich formalną ciągłość, przy zmieniającym się zabarwieniu jakościowym.

Poprzez wykazanie continuum argumentacji antytalmudycznej, chciałbym ukazać Talmud jako swoistą esencję judaizmu w ogóle. Dzięki zaś nakreśleniu historii polemiki antytalmudycznej, głównie zaś twórczości oświeceniowej, postaram się także wskazać na jej znaczenie dla narodzin nowożytnego antysemityzmu.

Grzegorz Michalak Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Konwersje Żydów na chrześcijaństwo w XIX wiecznej Warszawie Tematem mojego wystąpienia będzie słabo przebadana, a równie ciekawa kwestia wynikająca z przenikania dwóch kultur w obrębie społeczności miejskiej XIX-wiecznego miasta, stolicy Królestwa Polskiego.

Duża różnorodność wyznaniowa i religijna mieszkańców Warszawy oraz wzajemna koegzystencja stawała się okazją do zmiany wyznań.

Wyznania protestanckie były o wiele bardziej popularne wśród postępowych Żydów niż katolicyzm. Dużą rolę odgrywał fakt, że w Królestwie Kongresowym do kościołów protestanckich należało wielu Niemców, a pierwsi postępowi Żydzi byli właśnie pochodzenia niemieckiego. Wyznania ewangelickie były im bliższe również z uwagi na inną filozofię, dużo bliższą prądom oświeceniowym. Ważną rolę odegrała także prostsza procedura zmiana konfesji - mniej wymagająca i krótsza niż katolicka. Protestantyzm przyjmowany był zarówno przez inteligencję żydowską, jak i proletariat, który nawracany był głownie przez misjonarzy angielskich (działali oni w Warszawie w latach 1840-1856).

Szczegółowych danych o rozmiarze konwersji dostarczyć mogą kroniki poszczególnych parafii i synagog, które odnotowywały zapisanie się oraz wypisanie poszczególnych osób. Również z prasy warszawskiej możemy się dowiedzieć o obrazie tego ruchu. Na przykład „Przegląd Katolicki”, „Wędrowiec” oraz „Kraj” dostarczają nam liczb dotyczących lat 1873-1888. W 1873 roku na katolicyzm przeszły 42 osoby (35 protestantów i 7 starozakonnych) i na protestantyzm 27 osób (20 katolików i 7 starozakonnych).

Osoby te trudniły się wykonywaniem różnych zawodów, na przykład adwokat, artysta dramatyczny, fabrykant, krawiec, kupiec, lekarz, maszynista, nauczyciel prywatny, subiekt handlowy i księgarski, urzędnik kolei łódzkiej lub telegrafu. Większość tych osób konwertowała się w młodym wieku, ok. 20-30 lat, choć zdarzały się również konwersje w wieku 43 lat.

Nie wszyscy neofici pozostali przy protestantyzmie do końca życia. Wielu kalwinów przeszło następnie na katolicyzm lub luteranizm. Zdarzało się nieraz, że żydowscy rodzice chrzcili najpierw swoje dzieci, a dopiero siebie samych. Wiele żydowskich rodzin przyjmowało różne konfesje, na przykład jeden brat zostawał katolikiem, drugi luteraninem, a trzeci reformowanym - a każdy z nich przy chrzcie wybierał inne nazwisko.

Przemysław Kot Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Kwestia żydowska na łamach Przeglądu Wszechpolskiego Przegląd Wszechpolski był głównym organem prasowym Narodowej Demokracji wydawanym w latach 18951905. W tym okresie kształtowała się ideologia głównej polskiej partii nacjonalistycznej, dlatego poznanie poglądów głoszonych w tym czasie przez polskich nacjonalistów ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia stosunku Narodowej Demokracji do Żydów w późniejszym okresie. Wbrew obiegowym stereotypom wszechpolacy nie zajmowali się kwestią żydowską regularnie i natarczywie, stanowiła ona poboczy temat ich

zainteresowań. Dwie cechy, które wszechpolacy przypisywali Żydom- niechęć do asymilacji oraz utożsamianie Żyda z liberałem i socjalistą, miały kluczowe znaczenie dla stosunku do tej narodowości. Podkreślano, niemal w każdym artykule poświęconej tematyce żydowskiej, niechęć Żydów do przyjmowania polskich obyczajów. Dla partii stawiającej na pierwszym miejscu pojęcie interesu narodowego, rozumianego w tym okresie głównie jako jedność i solidaryzm całego narodu przeciwko zaborcy, taka postawa była do nie zaakceptowania. Często utożsamiano Żyda z socjalistą, pisano nawet: inteligencya socyalistyczna zawładnęła umysłami burżuazyi żydowskiej. Socjaliści byli głównymi przeciwnikami politycznymi Narodowej Demokracji. Te dwa czynniki stanowiły główny powód niechęci polskich nacjonalistów do narodu żydowskiego. Dyskryminacja Żydów nie wynikała z przyczyn rasowych lub religijnych. Sam Roman Dmowski pisał: analizować [Żydom] krwi nikt nie ma prawa i potrzeb. W ideologii Narodowej Demokracji naród żydowski nie był traktowany ani uważany za gorszy w porównaniu z innymi narodami. Sytuacja wyglądała inaczej, Żydów, którzy czuli się Polakami za takich ich uważano. Taka sytuacja była nie do pomyślenia w przypadku Niemców lub Rosjan, ich w ogóle nie akceptowano w Polsce. Wyraźnie widać to w programie Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego opublikowanym w 1903 roku na łamach Przeglądu Wszechpolskiego, gdzie dokonano usystematyzowania i jednoznacznego określenia stosunku do Żydów. SDN pozostawiło społeczności żydowskiej wolny wybór w sprawie asymilacji, ale od tego wyboru miał zależeć stosunek SND do Żydów. Mniejszość żydowską w Polsce akceptowano, ale wymagano od niej lojalności wobec państwa i okazywania solidaryzmy narodowego. Uważano, że społeczność, która nie identyfikuje się z narodem polskim nie powinna w przyszłości zamieszkać w państwie polskim. W stosunku do Żydów stosowano takie same zasady jak w stosunku do innych członków narodu polskiego. Żydów podzielono na trzy kategorie. Lojalistów i Żydów współpracujących z zaborcami nakazano zwalczać bezwzględnie, poprzez wyparcie ich z zajmowanych stanowisk w administracji, bojkot ekonomiczny. Żydów obojętnych tolerowano, ale zalecano ograniczanie ich znaczenia w gospodarce. W końcu Żydów spolonizowanych nakazano uważać w zupełności za Polaków i traktować ich na równi z rodowitymi Polakami.

9. Obecność Żydów a najnowsza historia Polski Jakub Greloff Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Kwestia żydowska w debacie publicznej w Polsce po 1989 roku Referat oparty jest o wyniki badań prowadzonych na potrzeby przygotowywanej przeze mnie dysertacji doktorskiej o tym samym tytule. W swoich badaniach koncentruję się wokół tego wszystkiego co żydowskie, a co stanowi przedmiot szerszego zainteresowania w toczącej się w Polsce debacie publicznej. Ciekawa jest zarówno agenda zagadnień żydowskich, które od czasu transformacji ustrojowej w Polsce zyskały rozgłos w mediach, jak i porównanie tej listy z tematami podnoszonymi w okresie PRL przy uwzględnieniu specyficznych warunków i ograniczeń implikowanych przez funkcjonowanie systemu komunistycznego. Drugim kierunkiem powyższych poszukiwań badawczych, jest odnajdywanie odbicia tych nośnych medialnych tematów, w publikacjach naukowych. Dzięki włączeniu tej ostatniej kategorii źródeł do kwerendy, zyskuję dodatkową perspektywę i krytyczne podejście zarówno do aktorów debaty jak i do jej merytorycznej treści.

Na obecnym etapie kwerendy bibliograficznej można stwierdzić, że praca poświęcona będzie tematyce pogranicza dwóch zagadnień: współczesnej debaty publicznej w Polsce i historii polskich Żydów. Debatę publiczną wokół kwestii żydowskich można rozpatrywać jako proces przebiegający na co najmniej kilku płaszczyznach: religijnej, kulturowej, społecznej, ekonomicznej i politycznej. W Polsce, w okresie po Zagładzie

Żydów, rozpoczął się długi proces przewartościowania i zmian w relacjach polsko-żydowskich. Dopiero transformacja ustrojowa umożliwiła poważną zmianę uwarunkowań toczonej w Polsce debaty publicznej. Jak się wydaje, pierwszym uwarunkowaniem debaty wokół kwestii żydowskich, jest to, że im więcej lat dzieli nas od Zagłady, tym mniej jest ona dialogiem polsko-żydowskim, a bardziej dialogiem wynikającym ze zbiorowej pamięci Polaków o Żydach.

Na potrzeby badań, ważne jest przyjęcie periodyzacji dziejów relacji polsko-żydowskich w XX wieku. Z przyjętego roboczo podziału już wynikają ciekawe problemy dla tematu moich badań. Dla relacji w Polsce międzywojennej, wymienianymi w obecnej debacie kategoriami są m.in.: koegzystencja, wielokulturowość, gettoizacja a emancypacja. Dla relacji w okresie II wojny światowej: Polacy wobec Zagłady. Dla relacji w PRL: polityka Partii, instrumentalizacja, polaryzacja. Dla relacji po 1989 roku: epoka dialogowa i pamięć zbiorowa.

Mam nadzieję przedstawić w referacie najciekawsze napotkane przeze mnie problemy badawcze i pierwsze próby ich rozwikłania.

Jagoda Budzik Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Ceremonia powrotu. Public Movement w polskich przestrzeniach naznaczonych Izraelski kolektyw artystyczny Public Movement to ruch nie tyle działający w obrębie miasta, co wyrosły w nim, od początku krótkiej – bo sześcioletniej – działalności, aż do samego jej końca w 2012 roku uwikłany w kwestie społeczne, aktualne wydarzenia polityczne i historyczne fakty. Rodzaj tak ukierunkowanej refleksji nad przestrzenią towarzyszył grupie zarówno na lokalnym gruncie Izraela, gdzie jednym z głównych tematów ich twórczości był izraelsko-palestyński konflikt, jak i w miejscach dużo odleglejszych.

Młodzi performerzy należą do trzeciego pokolenia po Zagładzie, w wielu przypadkach są wnukami ocalałych. Aż dwukrotnie – w Łodzi i w Warszawie – postanowili skonfrontować się z przestrzenią, która niegdyś stanowiła tło Szo'a. Fakt ten jest znaczący tym bardziej, że w samym Izraelu relacje na temat Zagłady zaczęły przedostawać się do oficjalnej narracji dopiero od lat 60., a właśnie pokolenie członków Public Movement było pierwszym, które w tej sprawie od początku zabrać mogło nieskrępowany syjonistyczną ideologią głos.

Działania Public Movement naśladują swoją estetyką wojskową musztrę, język i gesty władzy, ale też akty agresji i nienawiści. Zjawiska te, w zestawieniu z żydowskim folklorem, w Polsce nabrały szczególnego wymiaru, stały się aktami odczarowywania fantazmatów, obecnych zarówno w polskim, stereotypowym sposobie postrzegania figury Żyda, jak i narosłych wokół przestrzeni naznaczonych – miejsc, których niewygodna pamięć przyjmuje dziś wypaczoną formę, lub jest masowo wypierana. Spektakle takie, jak Wiosna w Warszawie, łódzkie Gwiazda za gwiazdę czy Also Thus, stanowiły próbę wejścia młodych performerów w dialog z wciąż pojawiającymi się w Polsce przejawami antysemityzmu i uprzedzeniami, jednocześnie ukazując stopień, w jakim dezycje polityczne są odpowiedzialne za powszechnie panujący sposób postrzegania historii. Podobnej rewizji starały się też poddać izraelskie sposoby myślenia o Polsce. Były impulsem dla wypracowania form dyskusji o przeszłości Polaków i Żydów – porzucenia konwencji towarzyszących izraelskim wycieczkom do miejsc pamięci.

W ramach referatu skupię się na stosunku artystów do polskich przestrzeni oraz determinujących go uwarunkowaniach historycznych i kulturowych. Analizując trzy wspomniane prace, postaram się odpowiedzieć na pytanie o skuteczność przyjętej przez Public Movement strategii poszukiwań nowej płaszczyzny polskoizraelskiego dialogu.

Anna Wojtowicz Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Początki Państwowego Muzeum na Majdanku w świetle prasy polskie Państwowe Muzeum na Majdanku zostało utworzone na terenie byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego funkcjonującego na przedmieściach Lublina od października 1941 roku do lipca 1944 roku.

Spośród około 150 tysięcy więźniów, którzy przeszli przez Majdanek, życie straciło blisko 80 tysięcy, w tym około 60 tysięcy Żydów z Polski i Europy.

W 2014 roku Państwowe Muzeum na Majdanku obchodzi jubileusz 70-lecia swej działalności. Utworzona na początku listopada 1944 roku instytucja, jest pierwszym muzeum martyrologicznym na świecie dokumentującym i upowszechniającym wydarzenia związane z II wojną światową oraz upamiętniającym ofiary niemieckiego obozu koncentracyjnego na Majdanku. Niemal trzy lata po podjęciu działalności przez Muzeum, dnia 2 lipca 1947 r., uchwalona została ustawa „O upamiętnieniu męczeństwa Narodu Polskiego i innych narodów na Majdanku”. Zgodnie z jej postanowieniami tereny byłego obozu koncentracyjnego, wraz ze znajdującymi się tam obiektami, mają być zachowane „po wsze czasy jako Pomnik Męczeństwa”, a powołane do istnienia Państwowe Muzeum na Majdanku powinno zająć się zbieraniem dowodów i materiałów na temat zbrodni hitlerowskich, naukowym ich opracowaniem i rozpowszechnianiem.

Zaraz po zakończeniu II wojny światowej, działalność tego głównego, obok Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkeanu, muzeum martyrologii i miejsca pamięci stała się przedmiotem zainteresowania opinii społecznej oraz gazet i czasopism wydawanych i oficjalnie rozpowszechnianych w powojennej Polsce. W prasie polskiej ukazała się wówczas seria artykułów, które poruszały nie tylko zagadnienia związane z likwidacją KL Lublin, sytuacją panującej na terenie poobozowym i procesami członków załogi Majdanka, ale również informowały czytelników o organizacji tworzonej instytucji i zadaniach przed nią stawianych.

Analiza dostępnych artykułów prasowych ukazujących się w pierwszych latach od powstania Państwowego Muzeum na Majdanku ma na celu przedstawić postawy i oczekiwania społeczeństwa wobec tworzonej instytucji oraz zilustrować emocje i nastroje jakie jemu towarzyszyły, najpierw w stosunku do obozu koncentracyjnego, następnie do Muzeum utworzonego na jego terenie.

W pierwszych doniesieniach prasowych pochodzących z 1944 roku, podkreślano międzynarodowy charakter obozu. W artykule pt. „ Państwowe Muzeum na Majdanku”, który 26 listopada 1944 roku ukazał się na łamach „Głosu Ludu” autor pisał: „Nie tylko 22 narody bezpośrednio zainteresowane, których synowie tutaj ginęli – ale cały świat musi poznać Majdanek […]. W dalszej części artykułu dodaje, że: „Utworzenie przez Resort Kultury i Sztuki Państwowego Muzeum na Majdanku jest wydarzeniem o znaczeniu ogólnoludzkim […]. W 70 lat od powstania, Państwowe Muzeum na Majdanku wciąż jest jednym z głównych miejsc pamięci o znaczeniu ponadregionalnym na ziemiach polskich, które wzbudzają duże zainteresowanie. Świadczy o tym m.in. liczba zwiedzających, która w 2013 roku przekroczyła 10 milionów.

Justyna Adamczyk Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Filmowy sztetl czyli o miejscach, których już nie ma W międzywojennej Polsce funkcjonowały dwie równocześnie istniejące i rozwijające się kinematografie - polska i żydowska. Skupiając się na tej drugiej warto podkreślić, że była ona niesamowicie rozwinięta, zarówno

ze strony filmowej jak i produkcyjnej. Wyróżnione zostały trzy ścieżki rozwoju kina jidysz: filmy nurtu mistycznego - głęboko oparte na żydowskich wierzeniach oraz kulturze, filmy komediowe oraz filmy dokumentalne. Ta gatunkowa różnorodność miała wpływ na szerokie przedstawienie ludności żydowskiej oraz jej codziennego życia.

To właśnie żydowscy twórcy filmowi wiedzieli jak najlepiej zobrazować i utrwalić przestrzeń w jakiej funkcjonował ich naród. Poprzez dopracowane zdjęcia, odpowiedni dobór dekoracji i strojów tworzyli obraz, który funkcjonuje w naszej pamięci do dzisiaj. To także oni rozumieli znaczenie praktyk i zwyczajów, w obrębie których funkcjonowali na co dzień. Dawniej kino to mogło edukować, przybliżać i oswajać dwa odmienne światy, żyjące na pograniczu. Było częścią systemu rozrywkowego, która w przystępny sposób zapisywała kulturę Żydów. Twórcy ci opierali się także na własnym doświadczeniu, przez co ich filmy rejestrowały to, co najbardziej obiektywne. Te charakterystyczne obrazy znaleźć można w każdym z typów kina żydowskiego – od, wspomnianych wcześniej, filmów tradycji mistycznej: Dybuka (1937) i Ślubowania (1937), po filmy komediowe: Judeł gra na skrzypcach (1936), Błazen purymowy (1937) czy Weseli biedacy (1937).

Z czasem, po całkowitym zniszczeniu kultury żydowskiej w Polsce, kino jidysz stało się pamiątką i równocześnie pomnikiem nieobecnej już ludności. Po dziś dzień niektóre z dzieł tej kinematografii uważane są za arcydzieła. Zarówno filmowe, jak i w pewnym sensie dokumentalne, dające nam informacje o tym, czego już nie ma, o czymś co było obecne w kulturze polskiej przez ponad dziesięć wieków. Dzisiaj staje się cennym materiałem, który pozwala nam zrozumieć i zapamiętać tych ludzi. Kino jidysz daje także obraz o ich wartości i wszechobecności w przedwojennej Polsce. O obecności fizycznej jak i kulturowej. Bardzo wyraźnie zarysowali się oni na taśmach filmowych, a co za tym idzie na kartach historii.

W swoim referacie, w oparciu o wybrane filmy jidysz realizowane w Polsce w okresie międzywojennym, pragnę przedstawić sposób w jaki żydowski świat został przeniesiony i utrwalony. Postaram się udowodnić, że filmy te możemy traktować jako istotny zapis kultury Żydów polskich. Będę starała się wyodrębnić istotę tego kina oraz wartości jakie sobą prezentuje.

10. Izrael Olga Horain-Schlappa Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Fakty i mity, czyli nieco statystyki - o izraelskich sądach rabinackich Sądownictwo rabinackie wzbudza w Izraelu częste kontrowersje. W społeczeństwie panuje wiele stereotypów z nim związanych, takich jak: szownizm sędziów, zaniżanie alimentów, deprecjonowanie kobiet w procesie, bierność w sprawach agunot itp. Jest to fragmentem wieloletniej wojny pomiędzy zwolennikami świeckiego Izraela a „Izraela żydowskiego-religijnego”. Aktywnie uczestniczy w niej także rabinat, który stara się zwalczać ten negatywny obraz batej din m.in. przez publikację statystyk, artykułów oraz przykładowych orzeczeń.

Autorka przeanalizowała wszystkie (861) dostępne publicznie orzeczenia państwowych sądów rabinackich między innymi pod kątem wyżej wymienionych popularnych opinii. Próbowała uzyskać odpowiedź na pytanie, czy obraz linii orzeczniczej batej din kreowanej przez publikację orzeczeń jest raczej odzwierciedleniem opinii publicznej, propagandy rabinatu, czy też może stara się obiektywnie oddać rzeczywistość bez pomijania ciemnych stron wymiaru sprawiedliwości. Sporządzony przez nią wyciąg z wyroków zawiera uszeregowanie według lat, kategorii, strony wygranej, miejsca wydania wyroku oraz krótką charakterystykę problemu prawnego oraz sytuacji faktycznej. Baza ta pozwala na wyciąganie wniosków w szczególności co do linii orzeczniczej całego sądownictwa

oraz poszczególnych sądów, na przykład Wielkiego Sądu Rabinackiego w Jerozolimie. Na jej podstawie Autorka przeprowadziła szereg operacji matematycznych, by zobrazować wyżej przedstawione zagadnienie.

Prezentacja zawierać będzie nie tylko proste wyliczenia średniej, ale także inne działania na liczbach, w celu dotarcia do jak najbardziej precyzyjnych wniosków oraz uniknięcia zarzutu manipulacji danymi liczbowymi i zaprezentowania problemu z wielu stron. Mimo wszystko jednak możliwości dotarcia do prawdy są w tym wypadku ograniczane przez dobór próbki. Z tego też względu drugim celem analizy będzie postawione wcześniej pytanie o częstość i jakość ingerencji batej din w próby manipulacji opinii publicznej.

Referat ma na celu także skonfrontowanie ze sobą popularnych opinii ze statystyką w takich kategoriach jak: alimenty, ketuba-geld, agunot, powierzanie opieki nad dziećmi oraz faworyzowanie płci w sądach.Wnioski wywiedzone przez Autorkę z powyższej analizy stawiają pod znakiem zapytania niektóre z popularnych stereotypów dotyczących sądów rabinackich. W szczególności zagadnienie rzekomego szowinizmu dajanów oraz zaniżania wysokości alimentów może doznać uszczerbku po zestawieniu ich z prezentowanymi faktami.

Katarzyna Dziekan Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Zasada ‫ דין הדם‬w izraelskim porządku prawnym Obywatelstwo stanowi więź prawną łączącą daną jednostkę z państwem, na mocy której nabywa ona określone prawa i obowiązki względem państwa, a państwo analogicznie wobec obywatela. Określenie zasad warunkujących uzyskanie obywatelstwa należy do kompetencji wyłącznych państwa.

Celem referatu jest omówienie zasad warunkujących możliwość nabycia obywatelstwa określonych w prawodawstwie współczesnego Izraela.Przepisy regulujące tę materię, jako sposób wyznaczenia obywatelstwa z mocy prawa, wskazują zasadę - ‫ – דיןהדם‬iussanguinis. Referat będzie stanowić analizę ustawodawstwa podejmującego kwestie obywatelstwa. Mimo, iż implementacja norm halachicznychdo izraelskiego porządku prawnego jest niezwykle wyraźna w przypadku instytucji obywatelstwa stopniowo rozszerzano kryteria „żydowskości”. Punktem wyjścia będzie tzw. „Prawo Powrotu” - ‫חוק השבות‬, uchwalone przez Knesset w 1950 roku. Zważywszy na fakt, że ustawa ta stała się przyczyną licznych kontrowersji autorka wskaże różnice w definiowaniu kryterium narodowego przez środowiska ortodoksyjne oraz izraelskie prawo cywilne. W „Prawie Powrotu” Izrael stosuje w praktyce credosyjonizmu, wyrażone również w Deklaracji Niepodległości Izraela i realizuje ideę ojczyzny dla narodu żydowskiego, przewidzianej przez Ligę Narodów, która nałożyła na Wielką Brytanię obowiązek stworzenia Izraela na terenie dawnego Mandatu Brytyjskiego. Podstawa prawna znajduje się w Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 181 z 1947 r. która przewiduje utworzenie Izraela jako państwa żydowskiego. Przedmiotem analizy będą także kolejne nowelizacje tejże ustawy rozszerzające kryterium nadawania obywatelstwa, a wynikające bezpośrednio ze zmian jakie nastąpiły w społeczeństwie izraelskim.

Ponadto przedstawione zostaną najistotniejsze orzeczenia Izraelskiego Sądu Najwyższego dotyczące kwestii nadania obywatelstwa – sprawa Beniamina Shalita czy księdza Romualda Jakuba Wekslera-Waszkinela.

W referacie podjęty zostanie także temat fałszywych konwersji w celu uzyskania obywatelstwa izraelskiego. Napływ setek tysięcy „rosyjskich Żydów” po upadku Związku Sowieckiego dla których alija stanowiła formę awansu społecznego zaczął budzić ogromne kontrowersje. Mimo, że obecne prawo stanowi wyraz stałej tendencji izraelskiego systemu legislacyjnego do przystosowania się do zmieniających się okoliczności to głosy sprzeciwu stają się coraz silniejsze. Coraz częściej pojawiają się doniesienia o fałszywych konwersjach w

celu uzyskania obywatelstwa Izraela. Jednak zgodnie z przepisami ortodoksyjny rabinat nie ma prawa nie uznać konwersji dokonanych przez rabinów reformowanych czy konserwatywnych.

Maria Jurek Uniwersytet Warszawski

"Zemsta Boga" w Ziemi Izraela.

"Kach" jako przykład fundamentalistycznej organizacji terrorystycznej Koniec lat siedemdziesiątych XX w. przyniósł wydarzenia – mające miejsce w różnych częściach świata i różnych kręgach cywilizacyjnych – które, badane w perspektywie nauk społecznych, uznane zostały za różne przejawy tego samego rewolucyjnego zjawiska. Zjawisko to francuski politolog Gilles Kepel określił jako zemstę Boga (w swojej głośnej książce pod takim właśnie tytułem wydanej w 1991 r.). W jego ocenie korzenie nowoczesnego państwa zbudowanego na gruncie myśli oświeceniowej zostały u schyłku lat siedemdziesiątych podważone przez religijny fundamentalizm. Jednym z licznych przejawów tego zjawiska był rozkwit ruchów religijno-nacjonalistycznych w Izraelu ściśle związanych z ruchem osadniczym na terytoriach okupowanych.

Rozkwit fundamentalizmu oraz powrót religii do życia politycznego społeczeństw końca XX wieku związany jest również z pojawieniem się organizacji terrorystycznych nowego typu – czerpiących swoje motywacje z doktryn religijnych w interpretacji fundamentalistycznej. Terroryści-fundamentaliści odziedziczyli katalog metod od swoich „świeckich” poprzedników, choć zaczęli je stosować w sposób znacznie bardziej radykalny. U źródeł tego radykalizmu leżała dokonywana przez duchowych przywódców tych organizacji sakralizacja przemocy.

Do tego typu organizacji terrorystycznych zaliczyć można założoną w 1972 r. przez rabina Meira Kahane organizację Kach (‫)כ"ך‬. Jej działalność opierała się na ideologii o charakterze rasistowskim głoszącej konieczność usunięcia z Palestyny wszystkich jej nieżydowskich mieszkańców. Centrum organizacji stała się jedna z pierwszych żydowskich osad na terytoriach okupowanych Zachodniego Brzegu Jordanu – Kiryat Arba pod Hebronem. Oficjalna działalność organizacji miała charakter społeczno-polityczny, a jej lider w 1984 r. zajął miejsce w Knesecie. Jednak po tym jak 25 lutego 1994 r. jeden z członków Kach – Baruch Goldstein zamordował 29 muzułmanów modlących się w Grocie Patriarchów w Hebronie organizacja została zdelegalizowana oraz wpisana zarówno przez Ministerstwo Obrony Izraela jak i przez Departament Stanu USA na listę organizacji terrorystycznych.

Celem referatu jest opis organizacji Kach – tak głoszonej przez jej lidera ideologii, jak i podejmowanych przez członków organizacji działań – w świetle badań politologicznych nad terroryzmem i fundamentalizmem religijnym. Pragnę pokazać na ile działalność tej organizacji wpisuje się w fenomen Kepelowskiej zemsty Boga, jak również na ile jej cechy odpowiadają charakterystyce organizacji terrorystycznych opartych na motywacji religijnej.

Maria Makarowa Polska Akademia Nauk

Pamięć traumatycznych przeżyć jako wyznacznik tożsamości indywidualnej i zbiorowej żydowskich emigrantów z Birobidżanu w Izraelu (na materiale badań terenowych) 1. Prowadzę badania terenowe wśród byłych mieszkańców Żydowskiego Obwodu Autonomicznego, którzy w latach 90. XX wieku wyemigrowali do Izraela.

2. W trakcie badań przeprowadzam pogłębione wywiady narracyjno-biograficzne. Wywiady odbywają się w trzech grupach pokoleniowych. Najstarsi z rozmówców urodzili się urodzeni w latach 20-30. ubiegłego stulecia.

3.

Zebrane dotychczas materiały dokumentują dramatyczne doświadczenia mieszkańców ŻOA,

potwierdzając zarazem represyjność władzy radzieckiej, która perfidnymi metodami ograniczała autonomiczność obwodu żydowskiego w różnych sferach (niszczenie inteligencji). Na podstawie wywiadów wyróżniam kilka kategorii doświadczeń, które znacząco wpłynęły na losy i wybory moich rozmówców.

4. Już początek życia w Birobidżanie, stolicy ŻOA, respondenci opisują jako pełen traumatycznych przeżyć – poczynając od drogi z miasteczek do stolicy obwodu i kończąc na warunkach panujących tam w latach 30.

5. Centralny problem, który powraca w retrospekcjach moich rozmowców, to stalinizacja regionu oraz represje, które dotknęły przede wszystkim komunę IKOR, składającą się z żydowskich emigrantów z zagranicy.

6. Wielka Wojna Ojczyźniana oraz przeżycia jej towarzyszące to również bardzo ważny element w strukturze pamięci moich respondentów i punkt odniesienia w kategoryzacji minionego świata.

7. W sposób odrębny traktowany jest w wywiadach problem zagłady Żydów w trakcie II wojny światowej.

Temat ten poruszany jest przez rozmówców tylko wówczas, gdy ich bliscy, zamieszkujący w miasteczkach Europy Wschodniej, doświadczyli traumy Holocaustu. Dla emigrantów z ŻOA, obecnych mieszkańców Izraela, jest to wątek poza historią mieszkańców Birobidżanu, opisywany przez nich w kategoriach historii radzieckiej.

8. Ważny temat w badanych narracjach stanowią doświadczenia z lat 80-90, czyli z wyjazdu z ZSRR (Rosji) do Izraela. Często podczas wywiadów birobidżańczycy pokazywali mi wycinki z gazet z opisami morderstw oraz w szczegółach opowiadali o tych dramatycznych faktach. Ten okres najczęściej jest również związany ze śmiercią kogoś z członków rodziny. Zdarzało się, że do Izraela ci „podwójni emigranci” zabierali ze sobą liczne zdjęcia przy trumnach jako namiastkę grobów krewnych.

9. Zebrany materiał pokazuje, że doświadczenia starszego pokolenia Żydów, emigrantów z Birobidżanu do Izraela, stanowczo różnią się od przeżyć europejskich Żydów. Struktura pamięci jest inna i inne wyznaczniki budują ich tożsamość.

11. Historia Żydów Magdalena Koperska Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Elementarne szkolnictwo żydowskie w Warszawie w XIXwieku Referat jest próbą przedstawienia procesu powstawania pierwszych warszawskich elementarnych szkół dla dzieci żydowskich oraz związanych z nimi przekształceniami społeczno-kulturowymi na ziemiach Królestwa Kongresowego. Podejmowany przeze mnie obszar zagadnień dotyczyć będzie edukacji w szkołach żydowskich, ich ogólnej sytuacji, a w tym stosunku ludności żydowskiej do ich funkcjonowania. Podejmę również próbę przedstawienia programu szkół elementarnych publicznych, poglądów odnośnie funkcji, celów i charakteru owych

szkół, doboru kadry i pracy nauczycielskiej w danych placówkach, sposobu ich finansowania oraz powszechności i dostępności tych instytucji. Przy analizie powyższych zagadnień czerpać będę ze źródeł takich jak: Zarządzenie ministra KRWRiOP Stanisława Grabowskiego z 1821roku, Projekt Komitetu Starozakonnych dotyczący organizacji szkolnictwa elementarnego z 1834roku, Pismo KRWRiOP do Województwa Krakowskiego z 1820roku. Rozważania swe rozpocznę od analizy założonej przez Jakuba Tugendholda w 1919 roku trzyklasowej szkoły elementarnej będącej pierwszym punktem procesu rozwijania oświaty z włączeniem doń Żydów jako integralnej części organizmu narodu. Przybliżę również funkcjonowanie kolejnych szkół utworzonych na obszarze Królestwa Polskiego. Przedstawię zmiany związane z ustąpieniem Stanisława Potockiego ze stanowiska kierownika Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz konsekwencje płynące z polityki cara Mikołaja Nowosilcowa wobec ludności żydowskiej Królestwa.

W niniejszym referacie scharakteryzuję pierwsze szkoły prywatne dla dziewcząt wyznania mojżeszowego, skupię uwagę na sylwetkach Fryderyki Eidenbaum oraz Anny Waldenbergowej twórczyniach szkół żeńskich w Warszawie. Natępnie dokonam analizy koncepcji programu nauczania i zamierzeń w zakresie rozwijania oświaty przedstawianych przez czterech działaczy: Stanisława Potockiego, Adama Czartoryskiego, Jakuba Tugendholda i Natana Glucksberga. Kolejnym zagadnieniem podejmowanym w referacie będzie dualizm programowowychowawczy wynikający z obaw kahały przed zagarnięciem przez szkoły przedmiotów judaistyczno-religijnych, wpływający na nieufność i dystans wobec oświaty publicznej i separatyzm religijno-społeczny Żydów polskich.

dr Anna Rosner Warunki mieszkaniowe i sytuacja na rynku pracy żydowskich imigrantów w Londynie w drugiej połowie XIX wieku Według szacunkowych badań w XIX wieku do stolicy Imperium Brytyjskiego przybyło około ćwierć miliona żydowskich imigrantów. Podczas gdy początkowo dominowali wśród nich sefardyjczycy (w tym dobrze sytuowani przedsiębiorcy, bankierzy i inwestorzy), w późniejszym okresie przeważać zaczęli przedstawiciele kultury aszkenazyjskiej. Z końcem wieku jasne stało się, że to oni zdominowali migrację i stali się najliczniejszą grupą wśród żydowskich osadników zamieszkałych w Londynie, a nawet (jak twierdzą niektórzy badacze) najliczniejszą grupą nie-brytyjską zamieszkującą to miasto. Byli to w przeważającej części ubodzy, religijni i oddani tradycjom ludzie, pochodzący z niewielkich sztetli, które zmuszeni byli opuścić w związku z prześladowaniami, jakie spotkały ich na ziemiach rosyjskich po 1881 roku. Część z nich planowała pozostać na Wyspach Brytyjskich na stałe. Inni zamierzali kontynuować podróż, by dotrzeć za Atlantyk, jednak wielu spośród nich zmuszonych było pozostać w Europie z powodu zbyt wysokich kosztów przeprawy.

W referacie przedstawię pokrótce powody migracji, wraz z podziałem na jej trzy główne fale – pierwsza stanowiła w większości falę sefardyjską, druga była mieszana, trzecia i najliczniejsza obejmowała prawie wyłącznie ludność aszkenazyjską. Skoncentruję się na warunkach mieszkaniowych oraz trudnościach ze zdobyciem schronienia po przyjeździe. Omówię kwestie noclegowni dla ubogich i problemów związanych z wynajmem. Zaprezentuję też najczęstsze sposoby zarobkowania i utrzymywania rodzin, o których wiadomo dzięki zachowanym pracom statystycznym z omawianego okresu. Pod uwagę wezmę nie tylko konkurencję na rynku pracy pomiędzy samymi Żydami, ale i członkami innych grup ludności napływowej oraz Brytyjczykami.

Przedstawię także największe trudności, z jakimi musieli się zmagać poszukując zajęcia, w tym nieznajomość języka, prawa, obyczajów, system sweat-jobs oraz kwestię konkurencji cenowej i jej efekty.

Praca oparta będzie na XIX-wiecznych mapach, opracowaniach socjologicznych z okresu (głównie Charles Booth „Life and Labour of the People in London” t. 1-4, Nowy Jork, 1970, AMS PRESS, INC.),

reportażach gazetowych (głównie Henry’ego Mayhew zebranych w Henry, „London Labour and the London Poor - A Cyclopedia of the Condition and Earnings of Those That Will Work, Those That Cannot Work, and Those That Will Not Work”, Nowy Jork, 2009, Cosimo inc.) oraz wywiadach przeprowadzanych z imigrantami przez wolontariuszy zarówno organizacji samopomocowych jak i badaczy zajmujących się kwestią ubóstwa wśród londyńczyków (archiwalia w zbiorach Parkes Instutute, University of Southampton).

Aleksandra Jakubczak Uniwersytet Warszawski

Kobieta w antyburżuazyjnym dyskursie żydowskich socjalistów W XIX wieku nastąpiły znaczące zmiany w społeczeństwie Żydów aszkenazyjskich. Industrializacja, migracja do większych ośrodków miejskich, a także pojawienie się kulturowo- społecznych ruchów takich jak Haskala czy socjalizm, doprowadziły do podniesienia kilku ważnych kwestii w obrębie hermenetycznej dotąd społeczności żydowskiej. Ruch oświeceniowy (Haskala), który dążył do emancypacji narodu żydowskiego i wyniesienia go na wyżyny kulturowe, po macoszemu potraktował tzw. szeelat naszim (hebr. pytanie/sprawę kobiet). Socjaliści żydowscy z kolei, negatynie odnoszący się do elitarnego ruchu oświeceniowego, sprawę kobiecą postawili tuż obok kwestii robotniczej i żydowskiej. Pozycja kobiety w społeczności żydowskiej stała się jednym z elementów antyburżuazyjnej propagandy.

Głównym oskarżeniem wobec burżuazji żydowskiej było wykorzystywanie biednej Żydówki. Na łamach gazet zarzucano burżujom zapładnianie młodych, niezamężnych kobiet w celu konsekwentenego używania ich jako mamek dla swojego potomstwa z prawego łoża. Z kolei w maju 1905roku doszło do tzw. pogromu żydowskich alfonsów dokonanego przez socjalistów. Oprócz alfonsów atakowano i plądrowano domy żydowskiej burżuazji. Masa socjalistyczna, która przewinęła się w tych dniach przez Warszawę oskarżała burżujów o współpracę z alfonsami i sutenerami oraz czerpanie zysków z prostytucji niewinnych Żydówek.

Kolejną winą, którą obarczano wyższe klasy, była akulturacja szerokich mas młodych, wykształconych Żydówek. Burżuazja, która często podzielała poglądy maskilskie (zwolenników Haskali), zapewniała swoim „córom Izraela” prywatną edukację. Młode dziewczęta uczyły się typowo europejskich przedmiotów, nie mając pojęcia o jidyszkajcie (jid. żydowskości). W ten sposób rodziły się coraz większe bariery miedzy żydowskimi mężczyznami i kobietami, które ostatecznie doprowadzały do odejścia wykształconych Żydówek do gojskiego świata.

Socjaliści szybko dostrzegli ryzyko, wynikające z akulturacji matki- Żydówki, którym miał być kryzys mame-loszn (jid. język matczyny, tj. jidysz) a wraz z nim kryzys jidyszkajtu. Dlatego też postulowali publiczną edukację dla kobiet na wzór męskiej, która zawierałaby w sobie kształcenie w duchu jidyszkajtu.

Podsumowując, socjaliści jako pierwsi dostrzegli tragiczne położenie żydowskiej kobiety i postulowali gruntowne zmiany w tym zakresie. Podczas gdy zwolennicy Haskali nadal mieli ambiwalentny stosunek do kobiet i nie przyczynili się znacząco do polepszenia ich sytuacji, socjaliści postawili kwestię kobiecą tuż obok robotniczej i żydowskiej. Oprócz doniosłych postulatów na rzecz poprawy losu Żydówki, posłużyli się nią w antyburżuazyjnym dyskursie. Kobieta, tak jak robotnik, była wykorzystywana przez klasę wyższą, traktowana jak przedmiot, z którego czerpie się zyski. Co więcej, wydaje się, że owa propaganda była wystarczająco skuteczna, widząc skutki wydarzeń z 1905 roku w Warszawie.

Mikołaj Andrzejewski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Miejsce Bundu na rosyjskiej scenie politycznej w okresie Rewolucji 1905-1907 Celem wystąpienia jest ukazanie istotnej roli Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego na Litwie, w Polsce i Rosji - „Bundu”- w wydarzeniach rewolucyjnych na terenie imperium rosyjskiego w latach 1905-1907, ze szczególnym naciskiem położonym na stosunki pomiędzy Bundem a innymi ugrupowaniami politycznymi zaangażowanymi w działalność rewolucyjną – głównie Polską Partią Socjalistyczną, Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy oraz Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji.

W historiografii z okresu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej pisząc o rewolucji 1905-1907 uwypuklano ze względów ideologicznych rolę Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, umniejszając jednocześnie zaangażowanie w działalność rewolucyjną innych ugrupowań politycznych. Po roku 1989 temat zrywu lat 19051907 podnoszony jest niechętnie, w dodatku bunt ten bywa często przedstawiany jedynie jako powstanie narodowo-wyzwoleńcze, kolejny krok do odzyskania niepodległości Polski. W tej narracji akcentowana jest rola piłsudczykowskiej frakcji Polskiej Partii Socjalistycznej. Tymczasem podczas rewolucji 1905-1907, zarówno na ziemiach Królestwa Polskiego, jak i w Rosji, dużą rolę odegrała także partia zrzeszająca robotników żydowskich – Bund.

W referacie poruszone zostaną następujące problemy: relacje między polskimi, rosyjskimi i żydowskimi robotnikami oraz bojówkami organizacji politycznych; ponowne wstąpienie Bundu do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji podczas kongresu sztokholmskiego w roku 1906; kwestia zachowania przez Bund niezależności i odrębności kulturowej w ramach międzynarodowego ruchu socjalistycznego; dynamiczny rozwój partii i wzrostu liczby jej członków w latach rewolucji; stosunek Bundu do innych środowisk żydowskich, zwłaszcza ortodoksyjnych.

Przybliżone zostaną także pokrótce sylwetki najważniejszych działaczy Bundu z okresu rewolucji oraz ówczesna struktura organizacyjna, program polityczny i organy propagandowe Związku.

Wystąpienie oparte zostanie głównie o źródła pisane z okresu rewolucji 1905-1907, w tym odezwy wydawane przez Bund w formie ulotek, prasę partyjną i spisane wspomnienia bezpośrednich uczestników wydarzeń rewolucyjnych. Wśród najważniejszych pozycji bibliograficznych pomocnych przy tworzeniu referatu wymienić należy prace profesora Feliksa Tycha „Rok 1905” i napisaną wspólnie z profesorem Stanisławem Kalabińskim „Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja? Lata 1905-1907 na ziemiach polskich” oraz pracę zbiorową „Bund: 100 lat historii : 1897-1997” pod redakcją Feliksa Tycha i Jürgena Hensla.

Anna Rambiert Uniwersytet Wrocławski

Żydzi a sport w epoce hellenistycznej (w świetle literatury z epoki) Ekspansję kultury hellenistycznej na Wschód, w tym języka, religii i obyczajów, świat starożytny zawdzięcza Aleksandrowi Macedońskiemu (1 Mch 1,1-9). Po jego śmierci do władzy doszli najwybitniejsi wodzowie macedońscy - diadochowie. Od tego momentu nic nie mogło już powstrzymać błyskawicznej ekspansji hellenizmu na podbitych terenach. Żydzi nie mogli uciec przed wpływami nowej kultury, ponieważ otaczała ich zewsząd, od Egiptu po Fenicję. Bliskość tak wielkich ośrodków, jak Aleksandria, Antiochia, Tyr i Sydon wzmagały proces hellenizacji. W miastach fundowano szkoły i gimnazjony, które stanowiły centra dla greckiej paideia. Przed tymi, którzy opanowali język grecki i zaadaptowali nowy styl życia otworzyły się nowe możliwości

- lepsze stanowiska w armii, lepiej płatna praca i miejsca w miejskiej administracji. Proces hellenizacji nie wymagał żadnych brutalnych środków. Przymus zastosował dopiero Antioch IV Epifanes w II w. przed Chr., wydając dekret, który godził w religię Żydów (1 Mch 1, 41-64). Agresywne, prohellenistyczne działania spowodowały wybuch powstania pod dowództwem braci, zwanych Machabeuszami (1 Mch 2,1nn). Mimo sprzeciwów, kultura helleńska błyskawicznie krzewiła się na objętych jej wpływem terenach, a sport stał się jednym z jej wyznaczników. Dane archeologiczne poświadczają istnienie stadionów, hipodromów i amfiteatrów w takich miastach, jak Tyberiada, Jerycho, Cezarea, Tarychea i Samaria-Sebaste. Żydzi dostrzegli w hellenizmie coś lepszego, charakteryzującego dotąd życie jedynie wyższych warstw społecznych. Nowa kultura przyniosła ogólnie pojętą rozrywkę i inną, atrakcyjniejszą formę edukacji.

Proponowana prezentacja zbiera wyniki badań, głównie literackich, na temat faktycznej reakcji Żydów na sport, który wtargnął na teren Palestyny w epoce hellenistycznej. Zarówno bowiem dane literackie, jak i archeologiczne dowodzą, że sport nie był Żydom obcy, a nawet był przez nich dość chętnie praktykowany, co dotyczyło głównie bogatszych warstw społecznych. Swój chwilowy sukces agonistyka zawdzięczała sympatyzującym z hellenizmem arcykapłanom (Jazon i Menelaos) i królom (Herod Wielki).

12. Kultura materialna Żydów Karolina Ożóg Żydowskie tłoki pieczętne w kolekcjach prywatnych w Polsce Analiza sfragistyczna żydowskich tłoków pieczętnych, które zachowały się w prywatnych kolekcjach na terenie całej Polski. Prezentacja bogatej symboliki i próba scharakteryzowania właściceli pieczęci na podstawie inskrypcji, jakie się na nich pojawiają.

Agnieszka Alston Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Kolekcjonować – Ukrywać – Wywozić – Sprzedawać.

Losy żydowskich przedmiotów rytualnych na terenie Krakowa w XX wieku Michał Weichert (1890-1967), jako doktor prawa, reżyser i krytyk teatralny, tłumacz, był także twórcą Żydowskiej Szkoły Sztuki Dramatycznej w Warszawie i Żydowskiego Studia Eksperymentalnego Teatru Młodych (Jung Teater). Dnia 7 kwietnia 1945 r., na podstawie artykułu 1 paragrafu 2 dekretu PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, został on aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa pod zarzutem współpracy z władzami niemieckimi.

Monika Biesaga Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Biblioteka Stowarzyszenia Humanitarnego B’nei B’rith „Solidarność” w Krakowie (1892-1938) – historia i księgozbiór Choć przedwojenne biblioteki żydowskie, poza pojedynczymi egzemplarzami książek, już nie istnieją, to kierunki rozwoju życia intelektualnego członków poszczególnych stowarzyszeń i organizacji żydowskich, można

prześledzić na podstawie katalogów książek. Dbałość o rozwój czytelnictwa i ukierunkowywanie myśli swoich członków było ważnym celem każdej z tych instytucji, dlatego praktycznie każda z nich starała się o utworzenie czytelni, biblioteki lub chociażby niewielkiego księgozbioru. Tematem referatu będzie analiza odnalezionego w ostatnim czasie w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej katalogu książek Stowarzyszenia Humanitarnego B’nei B’rith „Solidarność”, które istniało w Krakowie od 1892 r. do 1938 r.

Idea tworzenia związków braterskich – B’nei B’rith (hebr. Synowie Przymierza), narodziła się w 1842 r. w Stanach Zjednoczonych. Głównym założeniem związków miało być zjednoczenie wszystkich Żydów, ale Stowarzyszenia B’nei B’rith były także organizacjami o charakterze filantropijnym i charytatywnym. Jak zapisano w statucie loży krakowskiej z 1892 r., celem stowarzyszenia jest „(…) uszlachetnianie moralne i umysłowe Żydów, (…) krzewienie wśród nich najczystszych zasad miłości bliźniego, utrzymywanie i wzmacnianie poczucia godności, honoru i patriotyzmu, udzielanie członkom Związku, dotkniętym nieszczęśliwymi wypadkami, pomocy radą i czynem, popieranie nauk i sztuk, łagodzenie losu ubogich, pielęgnowanie chorych oraz opiekowanie się wdowami i sierotami.” Tak szeroko zakrojony cel zaowocował szeregiem przedsięwzięć, do których należało m. in. tworzenie bibliotek.

Jednym z osiągnięć Stowarzyszenia B’nei B’rith było utworzenie w 1899 r. w Krakowie żydowskiej Biblioteki i Czytelni Publicznej „Esra”.

Ponadto przyczyniło się ono także do jej uruchomienia poprzez

przekazanie całości swego pierwotnego księgozbioru, a także poprzez późniejsze subwencje pieniężne.

Prawdopodobnie od tego też roku rozpoczęto na nowo tworzenie księgozbioru bibliotecznego Stowarzyszenia B’nei B’rith w Krakowie. Do kolekcji tej przykładano niemałą wagę, gdyż o planach w związku z nią wspominano m. in. w sprawozdaniu z 1932 r.: „(…) rozszerzenie i znaczne pomnożenie Bibljoteki Solidarność z planem skupienia przedewszystkiem w tej bibljotece wszystkich dzieł z dziedziny sztuki żydowskiej, aby z bibljoteki Solidarności stworzyć centrum materjałów, z któregoby mogli i mieli prawo czerpać wszyscy pracujący w tej dziedzinie i poświęcający się studiom w tym kierunku.” Analiza 753 pozycji, które znalazły się w spisanym w 1938 r. katalogu pokaże, czy założenie to ziściło się.

13. Kultura Materialna Żydów (II) Agata Zapasa Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

„Każde miasto ma swojego szaleńca…” - obłąkani w Księgach Pamięci Zjawisko obłąkania w żydowskim sztetlu to barwny i interesujący motyw chętnie podejmowany przez środowiska artystyczne, jednak w Księgach Pamięci - najważniejszym pisemnym świadectwie środowiska żydowskiego z okresu powojennego, pozostaje zmarginalizowany. Skłoniło mnie to do podjęcia badań nad tym zagadnieniem, których wyniki prezentuje w moim referacie. Dokonana przeze mnie egzemplifikacja ukazuje różne aspekty zjawiska szaleńca i obłąkania w przedwojennym w żydowskim miasteczku.

Księgi Pamięci wydane po II wojnie światowej przez osoby prywatne, ziomkostwa oraz inne instytucje są poświęcone zniszczonym społecznościom żydowskim w Europie Środkowo-Wschodniej. Wspomnienia spisane głównie w jidysz i hebrajskim stanowią niezwykłe źródło do badań nad kulturą i historią dawnych sztetli. Wśród nich znajdują się również relacje, wiesze, piosenki oraz nekrologi ważniejszych osób z gminy.

Teksty zamieszczone w Księgach Pamięci były często dobierane przez redaktorów tak, by ukazać społeczność w jak najlepszym świetle. Najczęściej decydowano wiec by nie umieszczać opowieści o negatywnych

postaciach, czyli tych którzy żyli na uboczu: wariatach, kalekach czy żebrakach. Jednak dopiero pokazanie zarówno tych zasłużonych jak i pomijanych daje czytelnikom pełny obraz barwnego lokalnego folkloru.

Rywka Parciak, autorka publikacji The Others in Yizker Books dokonała ogólnej analizy zjawiska występowania w Księgach Pamięci osób określonych jako „the others”, czyli „szaleńców”. Przede wszystkim skupiła się na tych, którzy za obłąkanych zostali uznani przez społeczność ze względu na przykład na swoją ułomność, ślepotę, odpychający wygląd czy niechlubne zajęcie. W moim referacie przedstawiam analizę opartą na konkretnych przypadkach tak zwanych meszugoim, czyli osób chorych psychicznie. Opieram się na własnych badaniach nad Księgami Pamięci Ostrowa Świętokrzyskiego, Szydłowca, Puław, Tyśmienicy i innych. Wybrane i przetłumaczone przeze mnie teksty prezentują różnorodne i niezwykle barwne osobowości ludzi, którzy żyli na skraju społeczności. Zwracam także uwagę na stosunek reszty mieszkańców do tych postaci oraz różne sposoby przedstawienia ich przez samych autorów. W moim referacie prezentuję zarys zjawiska, ale poprzez swoją złożoność i wieloaspektowość otwiera on drogi do dalszych badań nad tym problemem.

Anna Dawidowicz Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Tradycja chasydzka na przykładzie cmentarza żydowskiego w Jarosławiu W judaizmie jedną z podstawowych zasad jest wiara w zmartwychwstanie (XIII artykuł wiary Majmonidesa). Nie dziwi wobec tego fakt znaczenia miejsca cmentarza dla wierzących Żydów, którzy oczekują przyjścia Mesjasza, a także jego pozycji w kulcie religijnym. Halacha zakłada bardzo rygorystyczne zasady pochówku ciała zmarłego. Do czasów zmartwychwstania ciało zmarłego Żyda musi pozostać na cmentarzu nienaruszone. Przepisy określają metody pochówku, wraz z postawieniem macewy - nagrobka, które jest pocieszeniem i wyrazem pamięci dla rodziny, a także wyrazem wiary zmarłego. Cmentarz żydowski pod swoim skromnym wizerunkiem może przekazywać bogaty materiał badawczy. Na niszczejących nagrobkach żydowskich można doszukać się informacje o zmarłych; odnaleźć dawno zaginione imiona i nazwiska, daty śmierci, informacje o zawodach, przedstawiać migracje i jej kierunki, odtworzyć życie gmin żydowskich, nakreślić drzewa genealogiczne cadyków i ich rodzin.

Kamień nagrobny staje się wówczas swoistym tekstem kultury, przekazuje liczne informacje historyczne i kulturowe. II wojna światowa sprawiła, że na zawsze zniknęło wiele śladów kultury żydowskiej: zburzono synagogi, pozostały jedynie nieliczne cmentarze, a macewy do dziś utwardzają drogi miast. Niekiedy zdarza się, iż nagrobki są jedynymi źródłami wiedzy o danej społeczności żydowskiej. W przypadku zestawienia ich z materiałami archiwalnymi stanowią bardzo istotną bazę wiedzy na temat danej zbiorowości żydowskiej.

Kirkut w Jarosławiu jest miejscem spoczynku wielu uczonych. Pochowano tu cadyka Zaharię Mendla, jego następcę Menachema Zewa oraz Szymona syna Izraela Awrahama Marylesa, ucznia Eliemelecha z Leżajska, Jakuba Horowica "Widzącego z Lublina", Menachema Mendla z Rymanowa i Cwi Hirsza z Żydaczowa, autora księgi Torat Szymon.

Tradycja chasydzka na cmentarzu zawiera elementy specyficzne dla społeczności chasydzkiej. Wyróżnia się poprzez: sposób organizacji cmentarza, układem grobów, formami nagrobków, inskrypcją(epitety, tytuły).

Tematem wystąpienia jest przede wszystkim szczegółowa inwentaryzacja cmentarza w Jarosławiu (miejsce obrad Sejmu Czterech Ziem). Zaprezentowaniem wybranych tłumaczeń macew, z włączeniem ohelu, a także przedstawieniem elementów charakterystycznych tylko dla społeczności chasydzkiej. Do dziś przetrwało kilkadziesiąt nagrobków w większości pochodzących z początków XX wieku. Epitafia nagrobne są w języku

hebrajskim i niemieckim. Nagrobki są bogato zdobione, z tradycyjnymi motywami dla żydowskiej sztuki sepulkralnej. Praca terenowa i archiwalna pozwalają przedstawić historię i stan faktyczny cmentarza.

Katarzyna Dudek Uniwersytet Rzeszowski

Oto dlaczego płaczę, oko moje zalewa się łzami – o inskrypcjach z cmentarza żydowskiego w Błażowej W przedwojennej Polsce istniało ponad tysiąc nekropolii żydowskich. Po II wojnie światowej niewiele z nich ocalało. Zaś na cmentarzach, które przetrwały zachowała się tylko nieliczna część nagrobków. Wiele z nich to miejsca, które w wyniku upływającego czasu oraz działań warunków atmosferycznych stają się zapomniane.

Do takich miejsc należy niewątpliwie położony wśród pól uprawnych błażowski cmentarz żydowski. Błażowa, położona w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, oddalona jest 16 kilometrów od Dynowa – znaczącego ośrodka chasydyzmu. Z samej Błażowej pochodzi znany wśród chasydów z całego świata rabin Cwi Elimelech Szapiro, zwany także jako Cwi Le-cadik, wnuk Cwi Elimelecha z Dynowa.

Celem mojego referatu będzie zaprezentowanie wyników prac związanych z inwentaryzacją cmentarza żydowskiego w Błażowej. Do tej pory kirkut błażowski nie był przedmiotem pogłębionej analizy naukowej.

Niewątpliwie przyczynia się do tego znikoma ilość materiałów archiwalnych. Dostępne zaś opracowania informują jedynie w kilku zdaniach o czasie powstania cmentarza oraz na ogół błędnej ilości zachowanego materiału cmentarnego. W czasie podjętych przeze mnie prac udało się odczytać i przetłumaczyć wszystkie dostępne inskrypcje nagrobne znajdujące się na błażowskim cmentarzu. Łączna liczba zinwentaryzowanych macew wyniosła 118. Jednakże wykonanie całościowej inwentaryzacji było niemożliwe. Niestety część macew znajdujących się na cmentarzu jest przewrócona inskrypcją do dołu, niektóre zaś tworzyły stosy równo poukładanych koło siebie stel, co także uniemożliwiało odczytanie inskrypcji. Ze względu na szacunek do osób spoczywających na cmentarzu, wydaje się być słuszne aby uporządkować cmentarz. Zdecydowana większość płyt nagrobnych jest w średnio dobrym stanie. Brak jakichkolwiek prac konserwatorskich oraz upływ czasu powodują, że kamienie niszczeją jeszcze bardziej i wiele z nich w najbliższym czasie może być już nieczytelna. Prace porządkowe na błażowskim kirkucie, w tym ustawienie przewróconych macew, pozwoliłyby na dotarcie do wielu nowych inskrypcji nagrobnych.

W swym wystąpieniu chciałabym przedstawić pokrótce historię oraz organizację cmentarza, odtworzony układ przestrzenny cmentarza, m.in. z uwzględnieniem czasu pochodzenia poszczególnych macew, a także zaprezentować kilka ciekawych przykładów macew, w tym płytę nagrobną Baszy, żony Meira, wnuka cadyka Cwi Elimelecha Szapiro.

Paulina Kowalczyk Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

"(...) od niewiernego Żydowstwa, Jmieniem Mikołaj pół-trzecio letnie dziecię pracowitych Andrzejuków w Wojsławicach zostaiących (...) okrutnie zamordowane".

Obraz jako nośnik treści legendy mordu rytualnego Około połowy XII wieku na terenie Europy pojawiła się legenda o rytualnym mordzie oskarżająca żydów o dokonywanie zbrodni na chrześcijańskich dzieciach. Pierwsze wersje legendy zakładały, że ofiary żydów były

krzyżowane w celu sparodiowania śmierci Chrystusa, kolejne podkreślały magiczną funkcję krwi chrześcijanina oraz konieczność jej użycia w przygotowaniu tradycyjnych posiłków na święta Pesach, Jom Kippur czy Purim.

Obrastającej w kolejne wątki legendzie rytualnego mordu od około XV wieku zaczęły towarzyszyć sugestywne obrazy ilustrujące domniemane wydarzenia, które utrwalały treści legendy w świadomości opinii publicznej. Ikonografia mordu rytualnego wykształciła dwa typy obrazowania. Pierwszy tworzą zbiorowe sceny zbrodni: wyobrażenia Żydów krzyżujących, bądź upuszczających krew ofiarom. Drugi nurt przedstawieniowy stanowią ilustracje ofiar domniemanego mordu – przedstawienia zwłok zamordowanego dziecka, ze szczególnym podkreśleniem charakterystycznych, kłutych ran na jego ciele. Przykładem tego nurtu przedstawieniowego są dwa, XVIII-wieczne obrazy anonimowych twórców, przechowywane w parafii Wojsławice (woj. lubelskie) i w Muzeum Zamojskim. Dzieła przedstawiają Mikołaja Andrzejuka ze wsi Czarnołozy, jak głoszą inskrypcje, rytualnie zamordowanego przez Żydów. Obrazy powstałe prawdopodobnie w środowisku członków sekty frankistów pozostają w ścisłym związku ze sprawą fałszywego oskarżenia członków wojsławickiej gminy żydowskiej o mord rytualny. Proces mający miejsce w 1761 roku w Krasnymstawie zakończył się wyrokami śmierci, masowym chrztem talmudystów oraz wygnaniem z miasteczka żydów, którzy nie przystąpili do sekty.

W 1767 roku Florian Jaroszewicz w zbiorze „Matka Świętych Polska albo żywoty świętych, błogosławionych, wielebnych, świątobliwych, pobożnych Polaków i Polek wszelkiego stanu i kondycji, każdego wieku od zakrzewionej w Polsce Chrześcijańskiéj Wiary osobliwą Życia doskonałością” do grona Młodzianków zamordowanych przez Heroda, liturgicznie wspominanych 28 grudnia, dodał „dziatki zamordowane od żydów”, wśród nich umieszczając także męczennika z Czarnołóz. Próba włączenia chrześcijańskich niewiniątek w kanon liturgiczny, była wynikiem zmiany kultu dzieciątek z lokalnego na powszechny, którą zapoczątkowało w 1588 roku oficjalne uznanie Szymona z Trydentu za błogosławionego. Kult ten jawnie kwestionowany przez Sykstusa IV, a zatwierdzony przez Sykstusa V ostatecznie zniesiono dopiero postanowieniami Soboru Watykańskiego II (1962-1965).

Wojsławickie obrazy przez długi czas były eksponowane w przestrzeni publicznej. Jeden z nich jeszcze w XX wieku wisiał w kruchcie, nad wejściem do parafialnego kościoła, co nie pozostało bez wpływu na trwanie przekonania o prawdziwości legendy o mordzie rytualnym wśród lokalnej społeczności. Wystąpienie jest próbą analizy przykładów ikonografii mordu rytualnego w kontekście zjawiska swoistej antysemickiej propagandy obrazowej.