Hersen Magazine nr 4 nov 2014 by Hersenstichting

Hersen Magazine Het oudere brein: beter in verbanden leggen en problemen oplossen

Hoe ontwikkelen babyhersenen zich?

Hulpmiddel bij het uitdoven van angst

Daniëlle Boelen, neuropsycholoog:

‘Na traumatisch hersenletsel verandert er nogal wat’ jaargang 12 | nummer 4 | november 2014

In dit nummer: Mensen met traumatisch hersenletsel krijgen een breuk in hun leven. ‘Dat vereist veel aanpassingsvermogen. Ook van de omgeving,’ aldus neuropsycholoog dr. Daniëlle Boelen. 4

Cannabidiol is een bestanddeel van cannabis. Volgens dr. Joke Baas en dr. Danielle Cath is dit een stof die misschien kan helpen bij onbewust aangeleerde angsten. 6

Volgens prof. dr. Eddy van der Zee is het oudere brein meer dan alleen een beschadigde machinekamer met kapotte bloedvaten en afgestorven zenuwcellen. 10

Nijmegen.

Het babybrein spreekt. Tien vragen aan dr. Sabine Hunnius, directeur van het Baby Research Center in 12

Mogelijk gemaakt door u: dankzij uw steun kan de Hersenstichting steeds meer goed werk verrichten. 16

Collectant Sara de Waard vertelt openhartig over haar dochter met microcefalie. 17 2 | Hersen Magazine | november 2014

Participatiemaatschappij Per 1 januari a.s. wordt de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) 2015 van kracht. Hiermee verandert het zorglandschap drastisch. Decentralisatie, zelfzorg, mantelzorg en kwaliteitsnormen voor zorg zijn hierbij de belangrijkste steekwoorden. De WMO 2015 bepaalt dat het college van burgemeester en wethouders voorzieningen moet treffen op het gebied van maatschappelijke ondersteuning voor mensen met een maatschappelijke, fysieke en/of psychische beperking. Die voorzieningen stellen hen in staat: • een huishouden te voeren; • zich te verplaatsen in en om de woning; • zich lokaal te verplaatsen per vervoermiddel; • medemensen te ontmoeten en op basis daarvan sociale verbanden aan te gaan. De WMO 2015 vervangt de al bestaande WMO; de uitvoering ervan berust bij de gemeenten. Gedachte is dat gemeenten de specifieke behoeften van hun burgers beter kennen en beter in staat zijn daarop een passend antwoord te vinden. Bij de gemeente kun je terecht voor je bouwvergunning, een kapotte straatlamp, een bijstandsuitkering en woonsubsidie, om maar enkele zaken te noemen. En straks dus ook als je een probleem hebt met je zelfredzaamheid of je maatschappelijke participatie. Het bepalen van de zelfredzaamheid van een betrokkene is echter wel iets totaal anders dan aan de hand van een checklijstje bepalen wie nu wel en wie niet in aanmerking komt voor subsidie voor zonnepanelen. Niet alle gemeenten zijn over één kam te scheren, maar wie wel eens een beroep heeft gedaan op een subsidieregeling weet dat hij daar speciale eigenschappen voor moet hebben: doelgerichtheid, wilskracht en doorzettingsvermogen. De ingediende formulieren moeten altijd wel aangevuld worden, er is onduidelijkheid over wat er bedoeld wordt, je hoort er niets meer van...Voor een succesvol beroep op een overheidsregeling moet je als het ware beschikken over een dosis zelfredzaamheid. Juist die eigenschappen zijn nu nét niet het sterkst ontwikkeld bij patiënten met hersenletsel. Veelal hebben zij vermoeidheidsverschijnselen of cognitieve problemen, onzichtbare klachten die vaak niet herkend laat staan erkend worden. Het ziekte-inzicht ontbreekt vaak. Het is niet de groep patiënten die zelfredzaam genoeg is voor de subsidieprocedure. De vrees is dan ook gerechtvaardigd dat hersenpatiënten onvoldoende zelfredzaam zullen zijn om een beroep op de WMO succesvol ten einde te brengen. Misschien een geruststellende gedachte dat wij vanuit de Hersenstichting de invoering en uitwerking van de WMO voor hersenpatiënten scherp in de gaten zullen houden en in actie zullen komen als dat nodig is. NB. De Hersenstichting gaat samen met de patiëntenverenigingen de ervaring met de WMO inventariseren. Wordt vervolgd. Peter Schoof, directeur Hersenstichting Nederland.

Traumatisch hersenletsel heeft veel gevolgen ‘Veel dingen snap ik nog niet’ Traumatisch hersenletsel heeft voor Alice op de Weegh ernstige gevolgen. Ze werd in 2005 na een aanrijding zwaar onderkoeld aangetroffen en had ernstig hersenletsel en botbreuken. Alice ervaart tekst: Anja Bemelen | fotografie: John Voermans

nog dagelijks de gevolgen van het ongeluk en is aangewezen op ambulante begeleiding. Haar bed dat tijdelijk in de woonkamer staat verruilt Alice (62) voor haar rolstoel. Ze verontschuldigt zich voor de sonde en de pleister op haar neus. Door epileptische aanvallen kan Alice op dit moment niet slikken en wordt voeding via haar neus toegediend. Petra Gelders, ambulant begeleider nietaangeboren hersenletsel (NAH), heeft na vele jaren intensieve zorg een goede band met Alice opgebouwd. Ze helpt met formuleren en herinneringen ophalen. Andere vliegroute Alice heeft soms epileptische aanvallen en als gevolg daarvan een tijdelijk verlamde rechterzijde. Daarnaast is haar slaap-waakritme verstoord, is ze vergeetachtig, heeft ze moeite met structuur, kan ze niet meer proeven en ruiken en heeft ze een vorm van afasie. Petra: ‘Alice haar hersenen verwerken bepaalde woorden en beeldspraak op een andere manier. Tijdens een partnerweekend voor mensen met hersenletsel werd gezegd dat als er in de hersenen iets kapot is, er toch vele wegen zijn die naar Rome leiden. De hersenen kunnen een andere vliegroute nemen. Maar Alice dacht: “Leuk, we vliegen naar Rome!” ‘Mensen moeten niet te moeilijk tegen me praten,’ beaamt Alice. ‘Begrippen snap ik niet altijd. Toen ik na acht maanden revalidatie weer thuis was, kreeg ik veel hulp. Ik wist niets meer. Hoe ik moest koken bijvoorbeeld. Er stond een pan op het fornuis en de begeleider zei tegen me dat ik hem wat hoger moest zetten. Zij bedoelde de vlam, maar ik zette de pan op een hoge plank. Ik neem het allemaal letterlijk. Voor mijn man Ton was dat wennen, maar nu houdt hij er rekening mee.’ Combinatie Op persoonlijk vlak is er veel veranderd. Sommige vrienden en kennissen komen niet meer langs. Ook zou Alice haar rol als moeder en oma weer zoals vroeger willen vervullen, bijvoorbeeld pannenkoeken bakken met de kleinkinderen of helpen met haar dochters verhuizing. ‘Maar dat vergt te veel van haar,’ zegt Petra. ‘Regie voeren over haar leven kost Alice

veel inspanning. Ze doet zelf boodschappen, maar meer dan drie dingen onthouden lukt niet, zeker als de boodschappen niets met elkaar te maken hebben. Koffie, suiker en melk vormen een logische combinatie, maar ontbijtkoek, wasmiddel en hondenvoer niet. Daarom heeft Alice altijd een papiertje op zak.’ Alice: ‘Soms vergeet ik dat ik dat papiertje bij me heb en kom ik twee maal achter elkaar met dezelfde boodschappen thuis!’ Dynamische persoonlijkheid Al loopt Alice tegen problemen met zelfredzaamheid aan, volgens Petra is ze een enorme doorzetter en een dynamische en goedlachse persoonlijkheid: ‘Het liefst zou Alice weer willen werken. Inmiddels weet ze dat dit niet kan.’ Alice had een zware, onregelmatige baan als gezinscoach en werkte soms 70 à 80 uur per week. Tijdens haar revalidatie hoorde ze dat ze niet meer kon werken. ‘Dat begreep ik niet,’ vertelt Alice. ‘Ik had gewoon niet door dat ik NAH had. Nu weet ik dat ik niet alleen kan reizen en dat ik aangewezen ben op hulp. Veel dingen snap ik nog niet. Soms herken ik mezelf niet in de spiegel. Maar als ik geen stress of kortstondig bewustzijnsverlies heb, vind ik mijn leven nog wel de moeite waard.’ ■ Traumatisch hersenletsel krijgt extra aandacht in Tijd voor Max op woensdag 17 december: kijk op pagina 15.

Hersen Magazine | november 2014 | 3

Gedragsverandering raakt ook omgeving Patiënten met traumatisch hersenletsel krijgen te maken met een breuk in hun leven. Van het ene op het andere moment krijgen ze te kampen met beperkingen die het trauma aan hun hoofd heeft veroorzaakt. Het vereist veel aanpassingsvermogen. Van de patiënt, maar ook van de omgeving. Daniëlle Boelen, neuropsychologe en auteur van de Zorgwijzer Gedragsverandering, legt uit wat traumatisch hersenletsel inhoudt en wat de gevolgen ervan kunnen zijn. ‘Traumatisch hersenletsel is een ongeval van je hoofd. Denk aan een val op het hoofd of een klap ertegen. Een lichte vorm noemen we hersenschudding, een ernstige vorm is zogenaamde hersenkneuzing. Van de eerste heb je op de lange termijn over het algemeen geen restklachten, terwijl een hersenkneuzing zich kenmerkt door chronische hersenschade. Verbindingen tussen hersencellen raken beschadigd waardoor verschillende hersendelen niet meer goed met elkaar communiceren. Het gevolg zie je in de vorm van bijvoorbeeld concentratiestoornissen, geheugenproblemen en lichte vermoeidheid. In de ergere gevallen is er naast deze symptomen ook sprake van gedragsveranderingen.’ Persoonlijke aardverschuiving ‘Het is vaak lastig om met gedragsveranderingen om te gaan,’ schetst Boelen. Zowel voor de patiënt als voor zijn omgeving. ‘Want er verandert nogal wat! Mensen worden vaak impulsiever en zijn snel afgeleid. Ze doen eerst en denken dan pas na, zijn vergeetachtig en doen dingen in de verkeerde volgorde. Ze zetten bijvoorbeeld thee zonder water in de waterkoker te doen. Doordat sommige mensen met traumatisch hersenletsel weinig ziekte-inzicht hebben, registreren ze niet dat wat ze doen fout is. In de ernstigste gevallen kan er dus van alles mis gaan omdat iemand niet, of veel te laat, in de gaten heeft dat hij dingen verkeerd

4 | Hersen Magazine | november 2014

doet.’ Het geringe ziekte-inzicht zorgt er in veel gevallen ook voor dat iemand lastig te corrigeren is. ‘Men denkt dan: het gaat toch prima?, terwijl dat niet zo is. Aanhoudend op fouten gewezen worden door de omgeving of het zelf herhaaldelijk te laat door hebben van vergissingen, roept frustratie op bij de patiënt zelf. En frustratie kennen deze mensen maar al te goed, omdat ze zich wel degelijk realiseren dat dingen anders en minder gemakkelijk gaan dan ze gewend waren.’ Ook een verandering in emoties hoort bij traumatisch hersenletsel. ‘Frustratie, maar ook snel geïrriteerd of geëmotioneerd zijn óf passiviteit, emotionele vlakheid en minder inlevingsvermogen. De stabiliteit in emoties is verstoord.’ Behalve emoties kunnen ook karaktereigenschappen versterkt of verzwakt worden. ‘Of er komen nieuwe bij. Stel dat iemand voorheen heel geordend was en na zijn ongeval ineens heel chaotisch is.’ Tips Een grote ommekeer, zo kun je de situatie na het oplopen van traumatisch hersenletsel beschrijven. Niet alleen voor de patiënt, maar ook voor zijn omgeving. Iemand verandert soms zo drastisch dat je hem niet meer goed herkent. ‘Het is moeilijk daarmee om te gaan,’ legt Boelen uit. ‘Wat belangrijk is, is het bieden van structuur.’ Vertrouwdheid, voorspelbaarheid en routines zijn erg belangrijk bij het omgaan met traumatisch hersenletsel. Geen verrassingen, zoals een spontaan bezoek aan de buren! En voldoende rusten, want het brein wordt sneller moe. Verder is het heel belangrijk om begrip te tonen voor de omgeving en voor de patiënt. Voorlichting is essentieel, zowel voor de patiënt en de mantelzorger, maar ook voor mensen die daarbuiten staan!’ ■

tekst: Johan van Leipsig | fotografie: John Voermans

‘Doordat sommige mensen met traumatisch hersenletsel weinig ziekte-inzicht hebben, registreren ze niet dat wat ze doen fout is.’

De hersenen regelen ons gedrag en onze persoonlijkheid. Als er door een hersenaandoening schade ontstaat in de hersenen, kunnen er veranderingen optreden in het gedrag. De balans in iemands persoonlijke kenmerken kan verschuiven. Partners van mensen met een hersenaandoening geven vaak aan dat deze gedragsveranderingen op den duur het moeilijkste zijn om mee om te gaan. Mensen die na een hersenbloeding apathisch zijn geworden, een ADHD’er die met zijn ontremde gedrag zijn ouders tot wanhoop drijft, de schilder die door het langdurig inademen van giftige stoffen agressief is geworden. In deze Zorgwijzer worden gedragsveran deringen bij hersenaandoeningen op een begrijpelijke en toegankelijke manier uitgelegd. De meest voorkomende gedragsveranderingen en hun gevolgen worden besproken en toegelicht aan de hand van sprekende en herkenbare voorbeelden. Het is in eerste plaats bestemd voor partners, familieleden en vrienden, maar het helpt hopelijk ook de getroffene van een hersenaandoe ning zelf verder.

Hersenweetje

Zorgwijzer Gedragsveranderingen ‘Hoe kan ik het beste omgaan met de gevolgen van hersenletsel?’ is een veelgestelde vraag aan de Hersenstichting. Zowel door mensen die een hersenaandoening hebben opgelopen, als door hun omgeving die met een veranderde persoon te maken heeft gekregen. De nieuwe Zorgwijzer Gedragsveranderingen kan hier hulp bij bieden. De Zorgwijzer is geschreven door neuropsychologe Daniëlle Boelen en is gebaseerd op de oude Zorgwijzer Karakterveranderingen. De belangrijkste vernieuwing is het hoofdstuk over cognitie, emoties en gedrag. Ook illustreren de uitspraken van patiënten en hun naasten welke enorme impact gedragsveranderingen op het dagelijkse leven kunnen hebben. Naast uitleg over de oorzaak van de veranderingen door hersenletsel, biedt een groot deel van de Zorgwijzer praktische tips om met de gevolgen om te kunnen gaan. Er is aandacht voor onder andere communicatie, dagelijkse activiteiten en het hanteren ■ van gedrag en emoties.

Hersenstichting Nederland Zorgwijzer Gedragsveranderingen

Daniëlle Boelen, neuropsychologe en auteur van de Zorgwijzer Gedragsverandering

nieuwe uitgave

Zorgwijzer

Hersenstichting

Nederland

Gedragsveranderingen Praktische gids over gedragsveranderingen

na hersenletsel

Daniëlle Boelen

Dr. D.H.E. Boelen, klinisch neuropsychol oog, is werkzaam bij revalidatiecentrum Groot Klimmendaal te Arnhem en als onderzoeker bij het Radboud UMC te Nijmegen. Tevens verzorgt ze neuropsychologische diagnostiek voor medisch expertisebureau Ergatis te Nijmegen. Zij heeft uitgebreide ervaring met verschillende hersenaandoeningen bij volwassenen en ouderen. In 2011 promoveerde ze op het onderwerp ‘Diagnostiek en behandeling bij mensen met executieve stoornissen ten gevolge van hersenletsel’, een onderwerp dat nauw verband houdt met de gedragsveranderingen die in deze zorgwijzer beschreven zijn. Momenteel werkt ze mee aan onderzoeken die gericht zijn op de vraag wat de beste manier van leren is na een hersenaandoening zoals een beroerte en dementie. ISBN 978-94-90396-00-8

Bloedgroep bepaalt geheugen Mensen met bloedgroep AB hebben vaker geheugenprode blemen. Wetenschappers volgden 30.000 mensen geduren Hersenstichting emen. enprobl geheug drie jaar. Van hen ontwikkelden bijna 500 mensen Van deze groep had 6% bloedgroep AB, terwijl gemiddeld 4% deze bloedgroep heeft. Geheugenproblemen kunnen worden veroorzaakt

Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag | Telefoon 070-360 48 16 info@hersenstichting.nl

NL18 INGB 0000 000 860 www.hersenstichting.nl

Nederland

door een grotere hoeveelheid stollingsfactor in het bloed. Wetenschappers vermoeden dat mensen met bloedgroep AB meer stollingsfactoren hebben waardoor ze eerder geheugenproblemen ontwikkelen. Neurology, 2014

De Zorgwijzer Gedragsveranderingen (68 pagina’s) is vanaf nu te bestellen voor € 5 exclusief verzend- en administratiekosten via www.hersenstichting.nl of met de bestellijst achterop dit magazine. Hersen Magazine | november 2014 | 5

Hulpmiddel bij afleren angst Angsten ontstaan onder meer doordat we die onbewust aanleren. Behandeling van angsten is daarom gericht op het weer afleren van de angst. Maar sommige patiënten lukt dat niet goed. Misschien kan de stof cannabidiol hen daar bij helpen. Aan de Universiteit Utrecht start een studie om dat te onderzoeken.

Iedereen is wel eens bang, maar angst gaat meestal na een tijdje over. De angst dooft als het ware uit. ‘Maar soms gebeurt dat niet en blijft de angst bestaan. Dan wordt het voor die persoon een probleem,’ vertelt dr. Joke Baas, experimenteel psycholoog bij de Universiteit Utrecht. Zij gaat de nieuwe studie doen samen met psychiater dr. Danielle Cath van het Altrecht Academisch Angstcentrum in Utrecht, met wie zij al langere tijd samenwerkt.

De mens heeft van nature een systeem dat onder andere angst uitdooft, het zogeheten endocannabinoïde systeem. Dat systeem is nog niet zo lang bekend en wordt sinds ongeveer tien jaar onderzocht bij de mens. Het is bekend dat het systeem helpt bij het afremmen van angsten. De stof cannabidiol lijkt die werking te kunnen versterken. Bij sommige mensen wordt het endocannabinoïde systeem misschien niet goed geactiveerd. In de studie wordt onderzocht of toediening van de stof cannabidiol het systeem een zetje kan geven.

Danielle Cath en Joke Baas (r) De naam cannabidiol lijkt op de naam cannabis. ‘Het is inderdaad een bestanddeel daarvan,’ vertelt Baas. ‘Maar van cannabidiol word je juist niet high. Er zijn tot nu toe geen bijwerkingen van cannabidiol bekend. In tegenstelling tot bepaalde kalmeringsmiddelen lijkt het ook geen negatieve invloed op geheugen of op denken te hebben. Cannabidiol is beschikbaar als een poeder dat je, verwerkt als tablet, kunt innemen.’

tekst: Kees Vermeer | fotografie: Elske Oosterbroek

Beter leren

6 | Hersen Magazine | november 2014

Het onderzoek wordt gedaan bij een groep mensen met typische angstproblemen: een paniekstoornis in combinatie met straatvrees, of een sociale fobie. Behandeling van angst gebeurt door mensen te laten ervaren of situaties die zij vrezen ook werkelijk angstwekkend zijn. ‘Als onderdeel van de behandeling moedigen wij mensen aan om zich juist aan deze situaties bloot te stellen,’ legt Cath uit. ‘Een deel van deze mensen willen we vooraf cannabidiol geven. We kunnen dan nagaan of ze de situaties makkelijker aankunnen. En ook of ze op de langere termijn beter leren om de angst uit te doven. Het is voor het eerst dat dit op deze manier wordt onderzocht.’

vraag en antwoord De medewerkers patiëntenvoorlichting beantwoorden dagelijks vragen over de hersenen en (gevolgen van) hersenaandoeningen, zoals: In Brazilië zijn wel een paar kleine studies gedaan met eenmalige toediening van cannabidiol, weet Baas. ‘Die suggereren dat het middel verlichting geeft van angst. Maar ons doel gaat verder: wij willen onderzoeken of cannabidiol het afleren van angst op langere termijn kan versterken. Zodat het effect ook na de therapie blijft bestaan, als de patiënt geen cannabidiol meer gebruikt. Voor zover nu bekend is, lijkt cannabidiol het leerproces te kunnen ondersteunen. We willen ook onderzoeken wat het middel precies doet. Het zou mooi zijn als we uiteindelijk kunnen voorspellen bij wie het middel werkt en bij wie niet.’ Enthousiast De studie gaat 1 december van start. Er zijn twee groepen van elk 45 deelnemers. De ene groep krijgt cannabidiol, de andere groep een placebo. Dat zal gedurende een aantal weken gebeuren, voorafgaand aan de standaard therapiesessies tegen angst. Daarna stopt de toediening van cannabidiol en wordt na een aantal maanden gekeken hoe het met de patiënt gaat. ‘Met alleen standaardtherapie zien we veel terugval,’ aldus Cath. ‘We hopen dat we met cannabidiol een effect vinden dat ook aanhoudt.’ De twee onderzoekers zijn enthousiast over de aankomende studie. Mede omdat er voor mensen met angstproblemen nauwelijks behandeling met medicijnen bestaat. ‘Een kalmeringsmiddel als valium bestrijdt alleen de symptomen, maar werkt niet op lange termijn,’ zo zegt Cath. ‘Andere middelen werken via serotonine, maar niet iedereen heeft daar baat bij. Misschien kunnen we met cannabidiol meer patiënten helpen.’ ■

Toekomstdroom Dr. Joke Baas en dr. Danielle Cath vertellen op onze website over de toekomst wat betreft hun studie. www.hersenstichting.nl > actueel > Hersen Magazine

Hersenweetje Nieuw slaapsysteem ontdekt Er is een nieuw systeem in de hersenstam ontdekt dat slaap bevordert. De zogenoemde ‘slaapknoop’ is het tweede systeem in de hersenen waarvan men weet dat het nodig is om in slaap te komen. De slaapknoop zorgt ervoor dat de bloeddruk, hartslag en ademhaling gecontroleerd blijven als iemand slaapt. Hoe dit nieuw ontdekte deel communiceert met andere slaapgerelateerde hersengebieden moet nog worden onderzocht. Nature Neuroscience, 2014

‘Is CADASIL te genezen?’ CADASIL is een nog vrij onbekende, erfelijke ziekte die wordt veroorzaakt door een verandering in een bepaald gen. Deze verandering leidt tot een eiwitstapeling in de spiercellen van de vaatwanden, waardoor deze afsterven. Dat gebeurt in het hele lichaam, maar vooral in de hersenen. Iemand met CADASIL heeft kans op TIA’s, herseninfarcten, migraine met aura, dementie en psychiatrische symptomen. CADASIL is helaas nog niet te genezen. De behandeling en begeleiding zijn gericht op vermindering en verlichting van de klachten. De ziekte wordt behandeld op een speciale polikliniek voor erfelijk vasculaire hersenaandoeningen in het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC). In het LUMC werkt de groep van dr. Lesnik Oberstein aan de ontwikkeling van een mogelijke therapie voor CADASIL. Deze therapie richt zich op het voorkomen van de betreffende eiwitstapeling in de vaatwand bij patiënten. Het onderzoek bevindt zich nog in de experimentele fase. Daarom is het nu lastig te voorspellen wanneer eventuele resultaten voor patiënten kunnen worden verwacht. Ook is een groep patiënten uit Nederland en België bezig een CADASIL Stichting op te richten, onder andere om het onderzoek in Leiden te steunen. Meer over CADASIL op: www.cadasil.eu www.hersenstichting.nl/ alles-over-hersenen/ hersenaandoeningen/cadasil www.lumc.nl/org/neurologie/ patientenzorg/polikliniek/cha

■

Hersen Magazine | november 2014 | 7

Bijzondere breintjes Bijzondere Breintjes zijn creatieve, veelzijdige geldinzamelacties van onze donateurs. De Hersenstichting wil alle gulle gevers opnieuw heel hartelijk danken!

Marcel Cappetti bedwingt Kilimanjaro Op 12 augustus werd Marcel Cappetti’s vader getroffen door een beroerte. Een maand later vloog Marcel naar Tanzania om de Kilimanjaro te beklimmen. Natuurlijk voor zijn vader, maar ook voor al die andere patiënten. De Kilimanjaro is met 5.895 meter de

Cadeauartikelen Suzanne goed voor € 215

hoogste berg van Afrika. ‘Als ik de top kan bereiken, dan kunnen mijn vader en de Hersenstichting dat ook!’ Onderstaande foto bewijst dat Marcel het gered heeft. Hoger is onze vlag nog nooit geweest!

In 2011 is bij Suzanne de Jong een hersentumor vastgesteld. Zij weet als geen ander hoe belangrijk het is dat er meer onderzoek gedaan wordt naar hersenaandoeningen. Met de verkoop van cadeauartikelen zamelde ze een mooi bedrag van € 215 in! Cees Scheer zamelt € 300 in

Hersenweetje Placenta en MS: goede combinatie? Een mogelijke doorbraak in het onderzoek naar MS: cellen uit de placenta kunnen beschadigde zenuwen mogelijk herstellen. Hiervoor worden placentacellen ingebracht in de zenuwen van MS-patiënten. Onderzoekers testten als eerste of deze cellen niet werden afgestoten door het immuunsysteem van de MS-patiënten. Goed nieuws: dit bleek niet het geval. Er wordt onderzoek gedaan naar placentacellen als mogelijke behandeling voor MS. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 2014

8 | Hersen Magazine | november 2014

Cees Scheer vierde onlangs zijn 65e verjaardag. Omdat hij zelf tweemaal getroffen werd door een hersenbloeding, wilde hij graag iets bijzonders doen voor de Hersenstichting. Hij vroeg dit jaar geen cadeaus, maar een gift voor hersenonderzoek. Dat leverde het prachtige bedrag op van € 300. Van harte proficiat Cees!

■

het verhaal achter de gift

Het wonder van ArtLab De Horsthoeve, een oude boerderij in Broekland, Overijssel, biedt dagbesteding aan mensen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) maar ook aan mensen met dementie. Tekenen en schilderen vormen de hoofdmoot. Onlangs vierde de Horsthoeve haar eerste lustrum. Reden voor een feest, waarbij alle gasten een bijdrage leverden aan het goede doel. Eigenaresse Patricia Vreugdenhil overhandigde de Hersenstichting een cheque van €1000! Zowel Patricia als professioneel kunstenaar Henriëtte Tavenier ziet dat schilderen en tekenen voor sommige mensen met NAH niet zomaar een uitlaatklep is. Soms schemert er talent door de beperking heen en blijkt dat deelnemers veel meer kunnen dan alleen iets natekenen of schilderen; ze kunnen feilloos kleuren mengen,

Overstijgen Ondanks hun beperkingen durven de deelnemers te experimenteren. ‘Vandaar ook de naam ArtLab,’ verduidelijkt Henriëtte. ‘De deelnemers onderzoeken hun creativiteit; sommigen zetten in één keer een compositie op, anderen hebben meer tijd nodig en maken eerst een schets. De een heeft behoefte aan duidelijkheid en zoekt felheid in kleuren, een ander ziet juist graag smoezelig werk voor zich en creëert een schilderij met veel nuances.’ Daarnaast leren de deelnemers van elkaar, juist door naar elkaars werk te kijken en ook eens stil te staan bij wat de ander doet. Het grootste wonder van ArtLab is als een deelnemer zijn onzekerheden en beperkingen overstijgt. ‘Als mensen zich trots voelen

omdat ze iets moois hebben gemaakt, en ze zien dat ook zelf in, ontstaat er verwondering en geluk.’ Volgens Patricia is het menselijk brein in vele opzichten nog een mysterie: ‘Research is noodzakelijk om stapje voor stapje te ontdekken hoe onze hersenen in elkaar steken. De cheque van € 1000 is dus geheel op zijn plek!’ Aan ArtLab deelnemen kan via een indicatie of doorverwijzing of vanuit eigen initiatief. www.dehorsthoeve.nl ■

ontwikkelen een eigen kleurengamma en beeldtaal en zijn heel geïnteresseerd in kunst. In het ArtLab, het kunstatelier van de Horsthoeve, krijgen nu vier mensen met NAH les van Henriëtte. Drie van hen hebben een herseninfarct gehad, de andere deelnemer ondervindt nog dagelijks de gevolgen van een hersentumor. De meesten hebben een verlamming, of kunnen alleen met hun linkerhand werken en zijn snel vermoeid. ‘Mensen met NAH,’ zo weet Henriëtte ‘ondervinden onzekerheden die iemand zonder hersenletsel niet kent.’

Hersen Magazine | november 2014 | 9

Het oudere brein is een aangepast brein Het oudere brein wordt vaak gezien als een beschadigde machinekamer met beschadigde bloedvaten, kapotte synapsen en afgestorven zenuwcellen. Maar volgens prof. dr. Eddy van der Zee, hoogleraar moleculaire neurobiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en auteur van het boek Het vitale brein, is dat beeld niet het hele verhaal. Van der Zee doet onderzoek naar hersenprocessen die ten grondslag liggen aan leren en geheugen. Wat hem vooral interesseert is hoe veroudering doorwerkt in de hersenen. ‘Dat onze hersenen minder goed gaan functioneren als we ouder worden heeft drie hoofdoorzaken,’ vertelt hij. ‘Ten eerste raken de hersenen slechter doorbloed als we ouder worden. Hierdoor krijgen ze minder zuurstof en glucose. Ten tweede stapelen afgedankte eiwitten zich op in ons brein. Hierdoor gaan hersencellen minder goed functioneren of sterven ze zelfs af. Tot slot krimpen de uitlopers van hersencellen, waardoor het aantal verbindingen tussen de cellen afneemt. Door deze drie factoren worden onze denkprocessen trager.

We krijgen problemen met ons kortetermijngeheugen en kunnen nieuwe informatie minder snel verwerken.’ Doordat hersencellen afsterven of minder goed gaan werken, neemt ook de hoeveelheid neurotransmitters (signaalstoffen) af. Daardoor brengen hersencellen informatie minder goed over. Vooral in het voorste gedeelte van de hersenen (de prefrontale schors) en de hippocampus (hersengebied belangrijk voor o.a. geheugen) krimpen zenuwcellen of gaan dood en neemt de productie van signaalstoffen af. De functies van deze gebieden, zoals kortetermijngeheugen en ruimtelijk inzicht, gaan dan ook het eerst achteruit. Ouder en wijzer

tekst: Annemaret Bouwman | fotografie: Ilco Kemmere

‘Het oudere brein geeft de voorkeur aan vaste routines, zodat de hippocampus niet te zwaar belast wordt.’

10 | Hersen Magazine | november 2014

Toch is een ouder brein niet per definitie slechter dan het jonge brein. In bepaalde opzichten werkt het zelfs beter. Hoe komt dat eigenlijk? ‘Rond ons zestigste passen bepaalde hersengebieden zich aan, waardoor de hersenen anders gaan werken,’ vertelt Van der Zee. ‘Ons impliciete geheugen gaat een grotere rol spelen bij het inschatten en beoordelen van nieuwe situaties. Het kan putten uit een rijkdom aan kennis, ervaringen en vaardigheden die we in ons leven hebben opgedaan. Hierdoor kunnen we beter verbanden leggen, problemen oplossen en beslissingen nemen. Ook kunnen we beter relativeren en bemiddelen en hebben we meer mensenkennis en zelfkennis. Een laatste pluspunt van het oudere brein: het brengt gemakkelijker jeugdherinneringen naar boven dan het jongere brein.’ Trilplaat Wat is de belangrijkste uitdaging voor de oudere hersenen? ‘Bij de tijd blijven,’ zegt Van der Zee stellig. ‘Dat is knap lastig in een tijdperk waarin

column

technologische veranderingen elkaar snel opvolgen. Het seniorenbrein is namelijk een minder flexibel brein. Het geeft de voorkeur aan vaste routines zodat de hippocampus niet te zwaar belast wordt. Bovendien is het minder goed in nieuwe dingen leren.’ Met de tijd meegaan zal niet altijd lukken, maar geestelijk actief blijven is voor de meeste ouderen wel haalbaar. ‘Dat is heel belangrijk om de hersenen vitaal te houden,’ benadrukt Van der Zee. ‘Lezen, een gesprek voeren, puzzelen, een potje kaarten… het maakt niet uit wat je doet, als je je hersenen maar aan het werk houdt. In actieve hersencellen ontstaan namelijk minder gemakkelijk eiwitklonters. Ook komen er meer stofjes vrij die de hersenen stimuleren.’ Daarnaast helpt beweging om de hersenen gezond te houden. ‘Het verbetert niet alleen de hersendoorbloeding, maar heeft ook een positief effect op allerlei denkprocessen, zoals plannen, organiseren en informatie verwerken,’ vertelt Van der Zee. ‘Zelfs passief bewegen met behulp van een trilplaat heeft al een stimulerend effect op de hersenen.’ Heeft hij nog andere tips om het beste uit het oudere brein te halen? ‘Niet te veel of te vet eten, matig zijn met alcohol en langdurige stress vermijden.’ ■

Toekomstdroom Prof. dr. Eddy van der Zee vertelt op onze website over de toekomst wat betreft zijn onderzoek. www.hersenstichting.nl > actueel > Hersen Magazine

Braintraining Scheurkalender 2015 De Braintraining Scheurkalender 2015 staat boordevol puzzels en hersenkrakers. Voor elke dag één. De kalender is samengesteld door Neurocampus, maatschappelijk partner van de Hersenstichting. Met deze scheurkalender steunt u dus ook de Hersenstichting! ■

Al 65 jaar? Tijd voor een demarrage! Onderzoekers van de Keele University volgden het wel en wee van een groep Britse ouderen tussen 51 en 85 jaar die deelnamen aan een kunstproject. Drie maanden lang schilderden ze en experimenteerden ze met keramiek. Ze werden begeleid door kunstenaars en hun werk werd getoond tijdens een expositie. De deelnemers overtroffen met hun artistieke prestaties hun eigen verwachtingen, én die van hun naasten. Dat laatste stemde hen nog het trotst: ze rekenden af met het vooroordeel dat ouderen vooral aftakelen. Iets waar ook de ouderen zelf in waren gaan geloven trouwens. Het onderzoek laat zien hoe de samenleving ouderen uit hun kracht trekt door ze te labelen met het begrip ‘aftakeling’. Iets waar tegenwoordig iedereen voor vreest. Ten onrechte. Eén op de vijf mensen krijgt een vorm van dementie – en vier dus niet. Volgens onderzoekers van de University of Southern California kunnen mensen bij het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd de extra vrije tijd het beste besteden aan nieuwe cognitieve uitdagingen. Door bijvoorbeeld uitdagend vrijwilligerswerk te doen, een studie of muziekinstrument op te pakken, een boek te schrijven of te gaan dansen. Hoe complexer de uitdaging hoe meer kans de hersenen krijgen om neurale foutjes te repareren en de geleidelijke achteruitgang te compenseren. De grote winst: als je het serieus aanpakt kun je mogelijk jaren langer scherp en onafhankelijk blijven. Zo’n cognitieve demarrage op je 65e is volgens de onderzoekers zelfs effectiever dan cognitieve uitdagingen eerder in het leven. En wat doet onze samenleving? We scheppen met elkaar een voorspelling die zichzelf laat uitkomen. We zadelen mensen boven de zestig op met een akelig gevoel uitgerangeerd te zijn. Geen enkel andere leeftijdsgroep ontmoet zulke lage verwachtingen. Niet gek, lijkt me, dat ouderen daarvan in mineur raken, gaan twijfelen aan hun eigen kunnen en zich terugtrekken. Veel 65-plussers stoppen met musiceren, dansen, schilderen en acteren. Terwijl de pensioengerechtigde leeftijd juist hét moment is om jezelf uit te dagen. ■ Mark Mieras is wetenschapsjournalist en gespecialiseerd in hersenonderzoek. Hij is auteur van drie boeken over de hersenen: Heftige hersens!, Ben ik dat? en Liefde. Hersen Magazine | november 2014 | 11

Het babybrein spreekt Een baby kan zelf niet zeggen hoe zijn hersenen werken, maar dr. Sabine Hunnius weet alles over babyhersenen. Tien vragen aan de directeur van het Baby Research Center in Nijmegen en co-auteur van het boek Het Babybrein. Wat zijn babyhersenen? ‘Het Engelse woord voor baby is ‘infant’, wat letterlijk betekent: iemand die (nog) niet spreekt. Dus dan zou je zeggen: babyhersenen zijn de hersenen van een kindje tot het eerste of tweede levensjaar. Maar de hersenontwikkeling begint al een aantal weken na de conceptie.’

Is er al veel bekend over de ontwikkeling van babyhersenen? ‘De laatste jaren zijn er meer technieken ontwikkeld om babyhersenen te onderzoeken. We kunnen bijvoorbeeld met infrarood licht de bloedtoevoer in verschillende hersendelen meten. Zo kun je zien welke hersengebieden actief zijn, omdat de doorbloeding daar hoger is.’

‘Baby’s zijn kleine leermachines. Enkele dagen na de geboorte kunnen ze het gezicht van hun moeder al onderscheiden van dat van andere vrouwen. En ze leren om taalklanken te herkennen en uit elkaar te houden.’

Leren baby’s sneller dan volwassenen? ‘Baby’s leren anders. Aan het begin van je leven worden veel verbindingen gelegd tussen hersencellen. Alle prikkels die de baby krijgt, zorgen ervoor dat bepaalde verbindingen blijven bestaan en andere wegvallen. Het blijkt dat baby’s tijdens hun eerste levensmaanden op basis van ervaringen hun waarnemingscapaciteiten steeds beter afstemmen op de omgeving. Dit zie je terug in taal, luisteren naar muziek en het herkennen van gezichten.’

12 | Hersen Magazine | november 2014

tekst: Johan van Leipsig | fotografie: John Voermans

Wat leert een baby als eerste?

Welke aspecten spelen een rol bij het leren? ‘Een baby moet uitdagende dingen aangeboden krijgen, anders zal hij niets leren. Voor een jonge baby zijn dit natuurlijk nog heel kleine uitdagingen: het kijken naar een plaatje of het reiken naar een speeltje. De hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor bepaalde vaardigheden zoals lopen of grijpen, moeten gestimuleerd worden. Door het aanbieden van dit soort kleine uitdagingen, veranderen die hersengebieden dan op hun beurt weer, waardoor ze verder rijpen.’

Herstellen babyhersenen sneller dan volwassen hersenen?

wordt bijvoorbeeld vastgelegd hoe snel een stressreactie weer wordt afgeremd. We weten intussen dat de levensomstandigheden op jonge leeftijd van invloed zijn op het vermogen om in de toekomst goed met stresssituaties om te gaan.’

Hoe kun je babyhersenen het beste stimuleren? ‘Een liefdevolle, veilige, stimulerende omgeving is het belangrijkste. Er bestaan veel programma’s of dvd’s voor baby’s die hersenstimulatie beloven. Maar van uitsluitend luisteren naar klassieke muziek of kijken naar dvd’s worden baby’s niet slimmer. Samen dingen doen – voorlezen, taalspelletjes of samen zingen – heeft wel een positief effect.’ ■

‘Niet per definitie. Aan de ene kant zijn babyhersenen heel plastisch, maar hersenen die nog volop in ontwikkeling zijn, zijn ook heel kwetsbaar. Een vroege beschadiging kan van invloed zijn op de volgende stappen van de hersenontwikkeling.’

Wat zijn de verschillen tussen een babybrein en volwassen hersenen? ‘De grootte. In het babybrein moeten de verschillende gebieden van de hersenen nog rijpen. Dat kun je zien in de gedragsontwikkeling: relatief vroeg ontwikkelen zich functies zoals waarneming en motoriek. Sommige hogere cognitieve functies, zoals je in iemand anders kunnen verplaatsen, je kunnen inhouden of plannen, ontwikkelen zich pas later.’

Kun je zien of babyhersenen zich afwijkend ontwikkelen? ‘Ja, maar dat zegt niet alles. Niet alles wat je op een hersenscan ziet, komt perfect overeen met de uitval of afwijkingen die iemand vertoont. Daarom letten we vooral op afwijkingen in de ontwikkeling van gedrag. Daarna kijken we pas naar de hersenen. Zo is er een geval bekend van een Duits meisje dat zonder rechterhersenhelft werd geboren. Het ontbreken ervan werd pas vastgesteld toen zij 3,5 jaar oud was en last kreeg van epileptische aanvallen. Tot dat moment was haar ontwikkeling vrij normaal verlopen.’

Wat is de invloed van stress op de ontwikkeling van babyhersenen? ‘Er zijn aanwijzingen gevonden dat aanhoudende stress leidt tot verminderd functioneren van de hippocampus, een hersengebied dat betrokken is bij het leren van nieuwe dingen. Ook wordt tijdens de eerste levensmaanden het stresssysteem van een baby afgestemd op de omgeving en

Hersenweetje Yoga traint de hersenen Een Brain-Computer Interface (BCI) is een computer die wordt aangestuurd door de hersenen. Mensen die aan yoga of meditatie doen kunnen een BCI beter besturen dan mensen die niet aan yoga doen. Proefpersonen die aan yoga deden hadden meer gecontroleerde EEG-hersensignalen dan andere proefpersonen, wat zou kunnen verklaren waarom ze beter waren. Technology, 2014

Hersen Magazine | november 2014 | 13

interessant

De psychopaat in mij

James Fallon

Vreugde, liefde, verdriet, empathie, boosheid, schuld en vrees zijn onze belangrijkste gevoelens. In even zoveel hoofdstukken worden deze emoties tegen het licht van de neurowetenschap gehouden: kunnen onze hersenen vertellen waarom we voelen wat we voelen? Of is er meer dan wetenschap nodig? Frazzetto verkent emoties met herkenbare voorbeelden om ze beter te begrijpen.

De toekomst van het brein

Michio Kaku

Uitgeverij Atlas Contact, 2014 ISBN: 978 90 4502 3106, € 24,99

Als neurowetenschapper James Fallon een typische hersenscan van een psychopaat nader onderzoekt, schrikt hij zich wild. De scan blijkt van hemzelf te zijn, terwijl hij gelukkig getrouwd is, drie kinderen heeft en al jarenlang succesvol onderzoek doet. Hoe is dit mogelijk? En wat zegt dit over het functioneren van psychopaten in de maatschappij? Fallon zoekt, aan de hand van zijn eigen leven, naar antwoorden.

Ze is zoek

Emma Healey

Bestsellerauteur Kaku verdiept zich in het fascinerende, complexe menselijk brein en dringt door in de geheimen van levende hersenen. Zetten we ooit onze herseneninhoud op een computerschijf? Besturen we straks met onze gedachten een computer of zenden we onze emoties via een brainnet naar de andere kant van de wereld? Een boeiende kijk op baanbrekende ontwikkelingen in de hersenwetenschappen.

Uitgeverij Nieuwezijds, 2014

Nieuw Amsterdam, 2014

ISBN: 978 90 5712 4105, € 19,95

ISBN: 978 90 4681 6783, € 24,95

Waarom we voelen

www.dwang.eu

wat we voelen

Giovanni Frazzetto

In een vlot geschreven mysterie over verdwijningen is de impact van dementie vervlochten. Maud wordt vergeetachtig. Ze koopt perziken op sap terwijl ze al een kast vol heeft en vergeet de thee te drinken die ze zelf inschonk. Mensen nemen haar niet meer serieus, maar ze is vastbesloten te ontdekken wat er met haar vriendin Elizabeth is gebeurd en wat het verband is met de nooit opgeloste verdwijning van haar zusje Sukey, vlak na de oorlog. Uitgeverij Boekerij, 2014 ISBN: 978 90 2256 9139, € 18,95

14 | Hersen Magazine | november 2014

De nieuwe website www.dwang.eu geeft informatie over dwangstoornis (obsessief compulsieve stoornis of OCS) en aanverwante stoornissen. De blogs en ervaringsverhalen van patiënten en deskundigen vormen een bijzonder onderdeel van de site. Zowel mensen met als zonder dwangstoornis krijgen inzicht in de problematiek.

www.g-date.nl

www.g-date.nl is onderdeel van DatingAssistent, bekend van het tvprogramma the Undateables van BNN. De website is de grootste, gezelligste ontmoetingsplek speciaal voor singles met NAH of een andere beperking. Maar mensen zonder beperking worden niet uitgesloten. Het motto: geen enkel mens is hetzelfde en eigenlijk heeft iedereen een beperking. Zichtbaar of onzichtbaar. Leden kunnen gebruik maken van een online datingcoach, persoonlijke relatiebemiddeling, workshops en gezellige evenementen.

Lespakket Complexiteit

Doet u mee met

Speciale uitzending

collecte 2015?

Tijd voor Max

Het is bijna zover: van 2 tot en met 7 februari 2015 gaan onze collectanten weer langs de deur om zoveel mogelijk geld op te halen voor de Hersenstichting. U kent vast iemand met dyslexie, migraine, een hersenschudding, een beroerte of dementie. Wilt u zich inzetten voor deze mensen? U kunt meedoen en bij de organisator aangeven hoe lang en in welke straat of wijk u zou willen collecteren. Hoeveel straten u ook loopt, u helpt uw medemens ermee. Kleine moeite, groot effect!

Woensdag 17 december staat Tijd voor Max geheel in het teken van de Hersenstichting. Een veel voorkomende aandoening is traumatisch hersenletsel na een ongeval. In deze uitzending is er aandacht voor zowel patiënten als onderzoekers. Tijd voor MAX ontvangt van maandag tot en met donderdag boeiende Nederlanders, bekend en onbekend. Met deze gasten praten Martine van Os en Sybrand Niessen over actuele gebeurtenissen, interessante ontwikkelingen en persoonlijke ervaringen.

Informatie en aanmelden: www.hersenstichting.nl of 070-360 48 16

en Plasticiteit Deelnemers gezocht:

Tijd voor Max, 17 december, 17.35u NPO 2.

Hersencoach

Lichttherapie bij de ziekte van Parkinson

In opdracht van de Hersenstichting is een nieuwe lesmodule ontwikkeld voor havo/vwo bovenbouw. Deze lesmodule gaat in op de complexiteit en plasticiteit van de hersenen. Plasticiteit is het principe dat uitgevallen hersenfuncties door intensieve training overgenomen kunnen worden door andere hersendelen. In de rol van hersenwetenschapper leren leerlingen meer over hersenscans, plasticiteit van de hersenen en wat nodig is om de hersenen gezond te houden. www.praktijk.nu > lesmateriaal

Het VU medisch centrum onderzoekt met steun van de Hersenstichting, Stichting Parkinson Fonds en de Parkinson Vereniging, het effect van lichttherapie op somberheidsklachten bij patiënten met parkinson. Een recente televisie-uitzending over dit onderzoek ziet u op http://bit.ly/1CDapUN. Bent u bekend met somberheid en parkinson? Wilt u aan het onderzoek deelnemen? Of wilt u voor iemand anders informatie opvragen? Mail s.rutten@vumc.nl of bel 020-444 9683. Meer informatie: www.vumc.nl/cnp.

Hersencoach telt 96 pagina’s met puzzels en tips om uw hersenen scherp te houden. Iedere puzzel wordt in de uitgave een paar keer herhaald, waardoor u uw hersenen traint op de oefening. Met ieder verkocht exemplaar steunt u tevens de Hersenstichting met € 0,50. Nu te koop in de tijdschriftenwinkel. ■ Hersen Magazine | november 2014 | 15

mogelijk gemaakt door u Dankzij uw steun kan de Hersenstichting steeds meer goed werk verrichten. Bijvoorbeeld onderzoek naar (de behandeling van) hersenaandoeningen of innovatieve projecten voor hersenpatiënten. Hieronder een greep uit de projecten waar de Hersenstichting dankzij u aan bijdraagt. Wetenschappers willen eiwitafbraak bevorderen

De ziekte van Huntington ontstaat door de ophoping en klontering van een bepaald eiwit (huntingtine) in de hersenen. De beschadigde eiwitten zouden moeten worden afgebroken door het proteasoom, een celorgaan. Lang werd gedacht dat het proteasoom verstrikt raakte in de klontering en dat het daardoor slecht functioneerde. Recentelijk is echter aangetoond dat het proteasoom wel actief is, maar dat het de veranderde eiwitten slecht herkent; vergelijk het met zieke bomen die worden gemarkeerd. Bij afwezigheid van die markering worden geïnfecteerde bomen niet gekapt. Ook de gestapelde en geklonterde huntington- eiwitten zijn niet goed gemarkeerd. Onderzoekers, verbonden aan het AMC in Amsterdam, willen daar meer over weten. Vervolgens willen ze het markeringsproces verbeteren om de eiwitafbraak te bevorderen en een therapie te vinden. Het onderzoek zal ook toepasbaar zijn bij parkinson en alzheimer.

Huidcellen noodzakelijk in onderzoek naar wittestofziekten

Bewegen óók goed voor mensen met hersenletsel

Het 4H-syndroom is een zeldzame, erfelijke wittestofziekte. Kinderen met het 4H-syndroom hebben ernstige leer- en motorische problemen. Ze hebben moeite met evenwicht houden, zijn daardoor snel vermoeid en afhankelijk van ergo- en fysiotherapie. De kinderen gaan sterk achteruit en overlijden vroegtijdig. De ziekte wordt veroorzaakt door veranderingen in een van de twee genen: POLR3A en POLR3B. Hoe deze genen tot het ziektebeeld leiden is nog onduidelijk. Wetenschappers van het VUmc in Amsterdam willen met stamcelonderzoek meer duidelijkheid krijgen. Ze willen met nieuwe technieken huidcellen van patiënten herprogrammeren tot stamcellen. Vervolgens willen ze er zenuwcellen en myelineproducerende cellen van maken. Ook onderzoeken ze het effect van genetische fouten op deze cellen. De uitkomst is van belang voor een toekomstige therapie.

Mensen met hersenletsel sporten en ontmoeten elkaar in Meet me @ the gym, een initiatief van de Hersenstichting, de Edwin van der Sar Foundation en brancheorganisatie Fit!vak. Er is hard gewerkt aan het handboek en de opleiding voor beweegdeskundigen. Volgens John van Heel, actief Fit!Vak-lid en eigenaar van beweegcentrum Life Style Vitae leefstijlclub, staan de eerste beweegdeskundigen NAH klaar: ‘Vanaf november kunnen mensen met hersenletsel sporten onder deskundige begeleiding. Ze trainen in beweegcentra met een keurmerk.

Met een magneetscan (MRI) worden afbeeldingen van onze hersenen gemaakt. MRI wordt gebruikt om afwijkingen in het brein aan te tonen. Het is bekend dat patiënten met het 4Hsyndroom typische MRI-afwijkingen vertonen. Bij een controle MRI (afbeelding A) is het signaal van de witte stof bijna zwart, bij een kind met het 4H-syndroom (B) is de witte stof bijna wit.

De sportinstructeurs met het keurmerk hersenletsel hebben meer achtergrondkennis gekregen over de werking van de hersenen, welke soorten hersenletsel er zijn, hoe patiënten kunnen reageren en dat ze met een gevarieerde doelgroep te maken krijgen. Sommige deelnemers hebben bijvoorbeeld moeite met concentratie, anderen kunnen slecht tegen geluid of licht of zijn snel vermoeid. Het aantal deelnemers wordt bewust klein gehouden. Er ligt tevens een geweldige kans voor beweegcentra om – zowel lokaal als regionaal – partners uit de zorgsector duurzaam aan zich te binden!’ Eigenaren van beweegcentra beschikken over een toolkit om mensen naar hun beweegcentrum te krijgen. De Hersenstichting en de Edwin van de Sar Foundation ondersteunen de eigenaren van beweegcentra met PR via hun communicatiekanalen. www.meet-me-at-gym.nl.

16 | Hersen Magazine | november 2014

■

‘Ik vond een gift alleen niet voldoende, ik wilde ook iets doen’ Sara de Waard collecteert voor de Hersenstichting met haar dochter Merel. Merel (8) heeft microce-falie; als de hersenen zich niet volledig hebben kunnen ontwikkelen, ontstaat een kleinere schedel dan normaal, met ernstige gevolgen.

moeilijk sprekend en maakt gebruik van een spraakcomputer, maar non-verbaal is ze erg sterk. Als Merel binnenkomt, dan komt er ook echt iemand binnen! Mensen die haar ontmoeten zien haar beperking, maar Merels persoonlijkheid wint altijd. Merel is een meisje met een prachtige glimlach en een mooi karakter.’ Naamsbekendheid Sara collecteert om persoonlijke redenen. Niet alleen vanwege haar dochter, ook vanwege een collega wiens man een hersenbloeding had en voor de dementerende ouderen die ze verzorgt. ‘Ik vond een gift alleen niet voldoende. Ik wilde ook iets doen. Het palet aan hersenaandoeningen is ontzettend breed en en vrijwel iedereen in Nederland krijgt ermee te maken. Bij Merel is de aandoening zichtbaar, bij de grootste groep niet. Door de Hersenstichting kreeg microcefalie naamsbekendheid. Ik kan nu verwijzen naar de website, wat mensen helpt die te maken krijgen met microcefalie. De website hielp ons ook een beetje bij de verwerking. Een hersenaandoening heeft grote gevolgen voor jezelf en je omgeving.’

Alle zorgeloosheid van een gelukkige zwangerschap verdween toen Sara en haar man Tjerk bij de geboorte hoorden wat hun dochter mankeerde. Merel had microcefalie, een onbekende en ongeneeslijke aandoening. Haar schedel zou klein blijven in verhouSara de Waard in het kort: ding tot haar postuur. Ze had een

verstandelijke beperking, een verLeeftijd: 37 Beroep: verzorgende ouderenzorg traagde motorische ontwikkeling en kans op epilepsie en orgaanafwij- Is: collectant voor de Hersenstichting Getrouwd met: Tjerk kingen. Ook Sara’s (schoon)ouders Kinderen: dochter Merel, 8 jaar voelden zich verslagen. ‘Ieder had Hersenletsel: Merel heeft microcefalie zijn rouwproces,’ vertelt Sara openHobby’s: werken in de moestuin, hartig. ‘Het was een vreemde tegenstelling: je bent allemaal verdrietig fitness en met Merel paarden verzorgen terwijl er een kindje geboren is.’ Het bij de manege leven stond stil, niets interesseerde het echtpaar nog. Vooral de eerste Ieder zijn twee jaar waren bijzonder moeilijk en emotioneel, dit verhaal naast de vele onderzoeken en afspraken met specialisten Tijdens de die op hen kwamen. collecte maken Ontroerende momenten mensen vaak een praatje met Sara zag gaandeweg de positieve kant: Merel zelf. ‘Merel Sara en Merel. leefde, ze was er! Ik werd dankbaarder. Ik werk in de thuis‘Ze zeggen: “Wat zorg met dementerende ouderen. Door Merel weet ik hoe goed dat je hieremotioneel en zwaar de zorg voor je naaste kan zijn en heb voor loopt.” Dan ik geleerd om geduldig te zijn, minder gehaast.’ Net als alle blijkt vaak dat ieder een eigen verhaal heeft. Bijvoorbeeld andere kinderen behaalde ook Sara’s dochter mijlpalen: de dat een echtgenoot een herseninfarct heeft gehad. Wanneer eerste schep met zand in een bakje doen, de eerste keer mensen niets geven, geef ik altijd de folder van de Hersenfietsen, haar naam herkennen. Ontroerende momenten die stichting mee. Als ze dan zien wat de Hersenstichting doet de ouders gelukkig maakten. ‘Voor Merel zijn dat grote en hoe belangrijk onderzoek naar hersenaandoeningen is, prestaties. Daardoor kregen wij ook vertrouwen. Ik heb geven ze alsnog. In februari maken Merel en ik weer onze eerst naar antwoorden gezocht, naar het waarom. Nu weet ik dat ieder mens ertoe doet. Ieder mens kan wat. Merel is ronde van deur tot deur.’ ■

Hersen Magazine | november 2014 | 17

fotografie: Petra Oudshoorn

achter de schermen

Zorgbelang Gelderland wint Hersenbokaal 2014 Het regent interviewaanvragen en felicitaties. Ellen Spanjers, projectmedewerker van Zorgbelang Gelderland, bedenker van het spel Een Steekje Los? en daarmee Hersenbokaalwinnaar, kan het nog niet helemaal bevatten.

in de maatschappij. ‘Er is schaamte. Je denkt: wie moet mij nog? Hoe ga je om met steeds dezelfde vragen: heb je nog geen baan, heb je nog geen partner? Voor de omgeving is hersenletsel eveneens moeilijk. Ook daarom heb ik dit spel ontwikkeld. Je stelt vragen die je anders nooit had durven stellen.’

‘Het spel maakt blijk-

Toegankelijk

baar heel veel los.’

Acceptatie Een Steekje Los? is een laagdrempelig bordspel dat patiënten, partners, familieleden en zorgverleners kunnen inzetten om de gevolgen van hersenaandoeningen bespreekbaar te maken. ‘Als je hersenletsel hebt,’ aldus de projectleider van Zorgbelang Gelderland, ‘kun je in een isolement terecht komen. De weg terug naar de maatschappij is moeilijk. Er is een taboe, je wordt vaak als ziektebeeld gezien. Daarnaast is hersenletsel vaak onzichtbaar. Hoe reageer je als mensen zeggen dat je er goed uitziet, terwijl je je zo niet voelt? En hoe kun je bijvoorbeeld zelf je NAH, dementie, depressie of autisme accepteren? Kun je zelf je kwaliteit van leven verbeteren?’ Spanjers weet uit eigen ervaring hoe moeilijk het is om na een lange therapeutische behandeling terug te keren

18 | Hersen Magazine | november 2014

Er zijn 26 uitbreidingssets met elk 110 kaarten die gebruikt kunnen worden op voorlichtingsbijeenkomsten en op het werk, maar ook met familie, vrienden en bekenden. Speelsets zoals Zelfregie, Eenzaamheid, In de wijk en Multicultureel zijn onderling te combineren, maar zijn ook geschikt voor specifieke doelgroepen. Er is nu al veel vraag naar Een Steekje Los?. De prijs van € 35.000 heeft Spanjers hard nodig om het in praktijk te brengen. ‘We willen mensen die ermee gaan werken begeleiden en trainen. Daarnaast ontwikkelen we een app, zodat het spel voor een grote doelgroep toegankelijk wordt. Het mooiste compliment kreeg ik van de vakjury: “Binnen de revalidatie werd al langer naar een dergelijke methode gezocht om op een toegankelijke manier lastige situaties of thema’s bespreekbaar te maken. Met dit spel is dat nu mogelijk.” Fotografie: Ilco Kemmere

De kritische vragen van de jury, de persoonlijke presentatie, het volgen van de publieksstemmen en het wachten op de uitslag in het Beatrixtheater tijdens de Publieksdag waren spannende momenten voor Spanjers. ‘Maar het was het wachten waard. De Hersenbokaal is een belangrijke en mooie prijs waar ik de Hersenstichting dankbaar voor ben. De Hersenstichting zet zich in voor heel de hersenen. Zo is ook Een Steekje Los? een eigenwijs spel ontwikkeld. Het spel sluit aan op het brede scala aan hersenaandoeningen.’

De basis voor Een Steekje Los? werd in 2010 gelegd. Er bleek veel vraag naar uitbreidingssets. Samen met patiëntenverenigingen, ervaringsdeskundigen, familie en hulpverleners kreeg het spel steeds meer zijn huidige vorm. ‘Het spel,’ zegt Spanjers, ‘is direct, laagdrempelig, maar is geen therapie. Deelnemers bepalen zelf wanneer, wat en hoeveel ze over hun aandoening kwijt willen.’

www.eigenwijsspel.nl

■

Hersen Magazine is een uitgave voor donateurs en relaties van Hersenstichting Nederland Postbus 191 2501 CD Den Haag tel. 070-360 48 16

Alle letters van de woorden hieronder zijn door elkaar gehusseld. Zet ze in de goede volgorde in de puzzel. Zelfde cijfer = zelfde letter. Drie letters zijn al voor u ingevuld, de Q en de X doen niet mee. Onder de pijl leest u de oplossing die u voor 10 januari 2015 kunt sturen naar: Postbus 191, 2501 CD Den Haag of hersenkraker@hersenstichting.nl. U maakt kans op één van de vijf boeken De toekomst van het brein, Michio Kaku van Uitgeverij Nieuw Amsterdam.

www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519

IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 12e jaargang, nummer 4

Redactie: Anja Bemelen (eindredacteur), Martin van der Eijk, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Els van der Rhee, Laura SmitRigter, Marcel Vergeer.

Met dank aan: Ad Anceaux, Ria Davis, Barbara Ellens, Manon Jansen, Annet Wielemaker, Helen

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

van Winden, Tarquinia Zeegers.

Omslag

13. Lesbrief 14. De aanslag 15. Gevaar 16. Badkamer 17. Waterval 18. Indiërs 19. Duinketen 20. Achterna 21. Ruitenacht 22. Drankje 23. NS-fiets

Gespoten Roepstem Grondzeil Kakstoel Vliegen Dwingen Beëdigen Olijkerd Optaters Wroeter Nijver Koetsier

1 3

IStockphoto.com, p.13

Opmaak

Stockfoto

Laressa Mulder, Den Haag

Druk Drukkerij Tesink, Zutphen De Hersenstichting wil actief bijdragen aan gezonde hersenen in Nederland. Daarom initiëren we nieuwe kennisontwikkeling vanuit maatschappelijke relevantie en vertalen we bestaande kennis naar praktische toepassingen. Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van ca. 46.000 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting Nederland. Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: Hersen Magazine jrg. 12, nr. 4, november 2014. Toezending van twee bewijsexemplaren stelt de redactie zeer op prijs.

8 6

9 10

T T

IJ T

12 13

L L

15 16

18 19

21 22 23

18 20

13 15

11 12

Dr. Daniëlle Boelen

20 21

T 5

Hersen Magazine | november 2014 | 19

De oplossing van de puzzel uit Hersen Magazine n2. 3 luidde: slaapapneu. De volgende mensen hebben inmiddels De doolhof van tante An van Kirsten Emous ontvangen: mw. T. Eising, Duiven|mw. G. de Reus, Zevenaar | mw. M.A. Fortuin, Maasdam | dhr. C.J.W. Amsten, Breda|dhr. R.C. London, Gouda

Colofon

Hersenkraker

Bestellijst

gsveranderingen bij hersenaandoeningen ke manier uitgelegd. De meest voorkomende olgen worden besproken en toegelicht aan bare voorbeelden. Het is in eerste plaats den en vrienden, maar het helpt hopelijk aandoening zelf verder.

Hersenstichting Nederland Zorgwijzer Gedragsveranderingen

n onze persoonlijkheid. Als er door een t in de hersenen, kunnen er veranderingen in iemands persoonlijke kenmerken kan n met een hersenaandoening geven vaak en op den duur het moeilijkste zijn om en hersenbloeding apathisch zijn gewortremde gedrag zijn ouders tot wanhoop gdurig inademen van giftige stoffen

Zorgwijzer

Hersenstichting Nederland

Gedragsveranderingen

en 13,3% van de mannen ooit in hun leven migraine. 25% van de vrouwen en 7,5% van de mannen heeft er minimaal eens per jaar last van. Dit komt neer op 3,9 miljoen mensen in Nederland met migraine, waar-

% 50,-

% 35,-

% 25,-

van 2,8 miljoen (meer dan) eens per jaar. Migraine treft met name de beroepsbevolking: mensen tussen 15 en 55 jaar.

Migraine vermindert de kwaliteit van leven aanzienlijk

Mijn keus heb ik aangekruist en daarvoor ontvang ik een acceptgiro.

Tips

Publieksdag 2014 Gevolgen

regelmatig ziek thuis of zijn slechts gedeeltelijk productief

In de etalage

stelt dat migraine elk jaar wereldwijd circa 155 miljard euro kost. Ook daarom is wetenschappelijk onderzoek naar migraine hard nodig.

M/V

€ 5,00 Nr:

Plaats: Geboortedatum:

ag | Telefoon 070-360 48 16

U Raadpleeg uw huisarts als u denkt dat u migraine

heeft om over de behandelingsmogelijkheden te U Informeer uw omgeving (bijvoorbeeld uw werkgever)

over uw migraine en blijf erover in gesprek, zodat zij begrijpen wat migraine is en wat een aanval voor u betekent.

U Probeer te leren de verschijnselen van de waarschu-

Telefoonnummer: E-mail:

stuks

Behandeling Migraine en andere hersenaandoeningen

Tegenwoordig is migraine over het algemeen goed te behandelen door de huisarts. Hulp zoeken bij (een vermoeden van) migraine is daarom aan te raden. Geneesmiddelen uit de groep van triptanen worden vaak voorgeschreven voor gebruik bij het begin van een aanval om die af te kappen. Welke triptaan het beste werkt is voor iedere patiënt verschillend. Verder wordt er soms, bij meer dan twee aanvallen per maand, een profylactische behandeling gestart. Dit is preventieve dagelijkse medicatie, die migraineaanvallen voorkomt, omdat overgebruik van acute hoofdpijnmedicatie de hoofdpijn juist kan verergeren of in stand kan houden. Hierdoor kan chronische migraine ontstaan. Hiernaast kunnen verschillende niet-medicamenteuze behandelingen een aanvulling zijn, zoals ontspanningstraining of cognitieve gedragstherapie.

De diagnose migraine gaat gepaard met een verhoogde kans op depressieve klachten en/of angstklachten:

Folders en brochures

en de heftigheid van de aanval kunt beïnvloeden.

Bij de Hersenstichting zijn de volgende uitgaven over hersen(aandoening)en verkrijgbaar: Folder Hersenen en Slaap Brochure Aan het werk met hersenletsel Zorgwijzer Karakterveranderingen Kijk voor een volledig overzicht van uitgaven op www.hersenstichting.nl.

0900-2020 590 (`0,25 p/m, 10.00-12.00 uur en 14.00-16.00 uur) www.hoofdpijnpatienten.nl

Wat kunt u doen?

Vereniging van Nederlandse Hoofdpijn Centra

0343-594 544 hoofdpijn@hoofdpijncentra.nl www.hoofdpijncentra.nl

andersom hebben mensen met een depressie drie tot een depressie. Onlangs is gebleken, dat bij deze comorbiditeit ook erfelijke (genetische) factoren een

www.lumc.nl/hoofdpijn

rol spelen.

Informatie over migraine en mogelijkheid tot aanmelden onderzoek

Er zijn aanwijzingen dat jonge (< 50 jaar) vrouwelijke

Migraine

€ 2,00

patiënten met migraine hebben twee tot zes keer meer kans op een depressie dan mensen zonder migraine, en vier keer meer kans op migraine dan mensen zonder

De Hersenstichting helpt hersenaandoeningen voorkómen en genezen en wil ervoor zorgen dat mensen met een hersenaandoening zoveel mogelijk zichzelf kunnen blijven. Dit doet zij door te investeren in wetenschappelijk hersenonderzoek, voorlichting te geven over hersenen en hersenaandoeningen, en de samenwerking te bevorderen tussen organisaties die zich bezighouden met behandeling, zorg en ondersteuning van mensen met een hersenaandoening.

wingsfase te (h)erkennen, zodat u op tijd kunt ingrijpen

Lotgenotencontact en meer informatie Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpatiënten

Naam:

Postcode:

het dagelijks leven, zowel op het werk, in de sociale omgeving, als thuis. Hierbij enkele handige tips:

Hersenen in de toekomst

en kost de gemeenschap veel geld. Patiënten zitten

Bon invullen in blokletters s.v.p.

Adres:

Migraineaanvallen kunnen grote impact hebben op

spreken.

Bij ongeveer een derde van de mensen met migraine leidt een aanval tot ernstige beperkingen in het functioneren. Het terugkerende karakter, de invloed op het dagelijks leven van patiënten én het stigma van ‘een hoofdpijntje’ bemoeilijken vaak de relatie met bijvoorbeeld een werkgever. Daarom is het van belang, in de eerste plaats deskundige hulp te zoeken en een diagnose te laten stellen. De werkgever en omgeving goed informeren helpt de omgang met de aandoening voor zowel de patiënt als de omgeving.

op het werk. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)

Ik wil graag informatie over schenkingen en nalatenschappen.

Hersenstichting Nederland

Nederland

Cijfers

Ja, ik wil de Hersenstichting Nederland vanaf nu steunen door middel van mijn donateurschap en bepaal mijn jaarbijdrage op:

Daniëlle Boelen

psycholoog, is werkzaam bij revalidatiernhem en als onderzoeker bij het Radboud t ze neuropsychologische diagnostiek voor te Nijmegen. Zij heeft uitgebreide ervaring ningen bij volwassenen en ouderen. In rwerp ‘Diagnostiek en behandeling bij en ten gevolge van hersenletsel’, een udt met de gedragsveranderingen die in Momenteel werkt ze mee aan onderzoeken e beste manier van leren is na een hersendementie.

Hersenstichting

Antwoordkaart

In Nederland krijgt ongeveer 33% van de vrouwen

Praktische gids over gedragsveranderingen na hersenletsel

U kunt de Hersenstichting steunen door donateur of collectant te worden, maar er zijn nog veel meer mogelijkheden. Kijk voor meer informatie op www.hersenstichting.nl. De Hersenstichting Nederland is in het bezit van het Keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Het garandeert een zorgvuldige en professionele besteding van uw donatie.

gratis

€ 12,50

stuks

patiënten met migraine met aura die de anticonceptiepil gebruiken én roken, relatief een verhoogde kans hebben op een beroerte. Dit verhoogde risico is echter klein, en het precieze mechanisme is nog niet bekend. Het beste advies is om te stoppen met roken, hiermee wordt het

Met dank aan mevr. dr. G. Terwindt, neuroloog en hoofdpijnspecialist aan het Leids Universitair Medisch Centrum, die aan de totstandkoming van deze folder heeft meegewerkt.

risico kleiner.

stuks

Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag, 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl, Giro 860

Samenvattingen van de lezingen

Folders

Aantal

Zorgwijzers

Angststoornissen

stuks

Gedragsveranderingen

€ 5,00

stuks

Autismespectrumstoornissen

stuks

Vermoeidheid

€ 5,00

stuks

Beroerte

stuks

Geheugen

€ 5,00

stuks

Coma en vegetatieve toestand

stuks

Seksualiteit

€ 5,00

stuks

Dementie

stuks

Partners

€ 5,00

stuks

Depressie

stuks

Hersenen en beweging

stuks

Brochures

Hersenen en kinderen in de groei

stuks

Puberhersenen in ontwikkeling

€ 2,00

stuks

Hersenen en slaap

stuks

Hersenbeschadiging rond de geboorte

€ 2,00

stuks

Hersenen en training

stuks

Aan het werk met hersenletsel

€ 2,00

stuks

Hersenen en verslaving

stuks

Zet je hersenen aan het werk! (v.a. 10 jaar)

€ 2,00

Hersenen en voeding

stuks

Schenken en nalaten

stuks stuks

Hersenontsteking/encefalitis

stuks

Nalatenschapsdossier

stuks

Hersenscantechnieken

stuks

Dyslexie: Letters op de snelweg

stuks

Hersenschudding en hersenkneuzing

stuks

Neglect en hemianopsie

€ 2,00

stuks

Hersenstichting Nederland

stuks

Samenvattingen Lezingen Publieksdag 2014

€ 2,00

stuks

Hersentumor

stuks

Gebruikersversie Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel

stuks

Hersenvliesontsteking

stuks

Leven na een beroerte

stuks

Overige uitgaven

Migraine

stuks

Scheurkalender 2015 Braintraining

€ 12,50

stuks

Hoofdmassagespin

€ 3,50

stuks

Boeken

Aantal

Kaartje Werken met hersenletsel

stuks

Klokhuisboek over hersenen

€ 16,95

stuks

Kaartje Partners

stuks

Kookboek Brainfood

€ 15,95

stuks

Kaartje Vermoeidheid

stuks

Breinbrekend onderzoek in 12 portretten

€ 5,00

stuks

Geheugenkaartje (Vergeetachtig? Wat te doen?)

stuks

Het Brein van A tot Z (woordenboek)

€ 6,00

stuks

Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel

Mag ik ook ff? (Hoe is het om een broer of zus met NAH te hebben?)

€ 7,50

stuks

Uitgaven worden met een acceptgiro toegestuurd; genoemde prijzen zijn exclusief porto- en administratiekosten.

€ 10,00

stuks

Pincodekaartje

stuks

Hersen Magazine; kwartaalblad Hersenstichting

stuks

Poster van de hersenen (gevouwen)

€ 2,00

stuks

Poster van de hersenen (koker)

€ 6,50

stuks

Kaartenset

€ 5,00

stuks

Kaartje Eerste Hulp Bij Hersenschudding Poster Eerste Hulp Bij Hersenschudding

De bestellijst kunt u sturen naar: Hersenstichting Nederland, Postbus 191, 2501 CD Den Haag Verder zijn de uitgaven via www.hersenstichting.nl te bestellen.

november 2014

Naam/Instellingsnaam (t.a.v.)

(Afdeling)

Adres Postcode

Woonplaats

E-mailadres

Telefoonnummer

(m/v)