Donateursmagazine 2015 nr 4 november by Hersenstichting

Hersenen worden volwassen in puberteit Terugblik op herseninfarct zoon ‘Daans problemen zijn onbehandelbaar’ Hersenonderzoek op popfestival Lowlands

Senne met NAH:

‘De juf heeft nu meer tijd om mij te helpen’

Geef om je hersenen

Jong

Jaargang 13 | nummer 4 | november 2015

In dit nummer

Oud is het nieuwe jong

Jong Wat is jong, nu het begrip oud zo aan het verschuiven is? Vroeger had je jongeren en ouderen, ook wel bejaarden, bedaagden genoemd. In de 8e eeuw was de gemiddelde levensduur van mannen 45 jaar en van de vrouwen nog geen 40 jaar. Op twaalfjarige leeftijd trouwde je met een leeftijdgenoot. De jeugdjaren waren kort! De gemiddelde levensduur is in de loop van eeuwen langzaam toegenomen. Vanaf medio vorige eeuw zien we ineens een flinke versnelling. In 1960 werden mannen gemiddeld 71,5 jaar, in 2010 was dat 77,0 jaar. In vijftig jaar 5,5 jaar erbij! Ook ons begrippenkader rond jong en oud is sindsdien flink aangepast. In de jaren zestig had je bejaardenhuizen. Daar kon je al in terecht vér voordat je 65 was. In de jaren tachtig kwamen Koot en Bie met nieuwe categorieën: de zogenaamde ‘oudere jongere’ (Koos Koets) en ‘jongere oudere’ (Gé en Arie Temmes). De bejaardenhuizen zijn opgedoekt. We spreken nu van seniorenflats. We willen allemaal vitaal oud worden ‘zonder het te zijn’. Er wordt al gesproken over leeftijden vér over de honderd in de toekomst! We realiseren ons misschien te weinig dat de basis voor deze door ons zo vurig gewenste tweede jeugd, al in onze eerste jeugd gelegd wordt. Een gezonde ontwikkeling van de hersenen is uitermate belangrijk voor een gezond leven tijdens de volwassenheid en ‘ouderdom’. Daarom is het van belang te begrijpen welke zaken daar mis kunnen gaan en hoe dit te voorkómen. De Hersenstichting zet zich daar met volle overtuiging voor in. Peter Schoof, directeur Hersenstichting

De Hersenstichting heeft de ambitie om gezonde hersenontwikkeling van kinderen en jongeren te bevorderen. Zo willen we het alcoholgebruik door jongeren terugdringen. We maken onderzoek mogelijk naar hoe hun hersenen precies werken. En naar betere behandelingen gericht op kinderen. We willen bijdragen aan betere zorg voor jongeren met hersenziekten. In dit themanummer ‘Jong’ vier voorbeelden van onze projecten.

Het gedrag van pubers is soms behoorlijk anders dan dat van een volwassene. Dr. Jiska Peper onderzoekt hoe dat komt.

Kinderen met niet-aangeboren hersenletsel krijgen niet altijd het begrip en de begeleiding die ze nodig hebben. Ook bij Senne dreigde het mis te gaan.

In het dagelijks leven lijkt het gedrag van kinderen met ADHD op dat van kinderen met autisme. De aandoeningen herkennen is daardoor soms lastig. Beloningsgevoeligheid als onderscheid zou daarbij kunnen helpen.

De winnaar van de Hersenbokaal 2015 werd tijdens de Publieksdag bekendgemaakt. Benieuwd welk project gewonnen heeft?

En verder 14 Gezin blikt terug op herseninfarct 15 Vraag & antwoord 18 Column Rob Trip, ambassadeur Hersenstichting

Jong

Op één golflengte

Mutual Wave Machine meet hersengolven van festivalbezoekers Vinden we elkaar aardiger als onze hersenen op dezelfde golflengte zitten? Die vraag onderzoeken Suzanne Dikker, neurowetenschapper aan de Universiteit Utrecht (UU) en New York University, en Marijn Struiksma (UU) in samenwerking met de Hersenstichting. Op Lowlands Science, het wetenschapsprogramma van popfestival Lowlands, nam een jong publiek deel aan verschillende onderzoeken, ook aan dit hersenonderzoek. De Mutual Wave Machine is een installatie die hersengolven meet. Suzanne Dikker ontwikkelde met computerartiest Matthias Oostrik deze cabine, waarmee het mogelijk is om van twee mensen tegelijkertijd elektromagnetische hersengolven te meten en met elkaar te vergelijken. ‘Wij mensen hebben 100 miljard hersencellen die met elkaar communiceren,’ zegt Dikker. ‘Als een grote groep hersencellen tegelijkertijd hetzelfde signaal afgeeft, kunnen we dat meten met EEG. De EEG “luistert” naar het geroezemoes tussen de communicerende hersencellen; de hersengolven. Wij onderzoeken welke

factoren invloed hebben op de mate waarin onze hersengolven op dezelfde golflengte zitten.’ Op Lowlands onderzochten Dikker en Struiksma twee groepen proefpersonen: mensen die elkaar goed en lang kennen, en mensen die elkaar niet kennen. ‘We willen namelijk ook weten of je hersengolven meer met elkaar overeenkomen, of synchroniseren, als je elkaar langer kent.’ Alle stellen vulden lijsten in met vragen over hun empatische vermogen – moeten ze bijvoorbeeld huilen bij een zielige film? – en over hun relatie tot de andere proefpersoon – ‘hoe lang Voor de ingang van de Mutual Wave Machine stond het Megabrein, een publiekstrekker van de Hersenstichting.

‘De installatie is in het verleden binnen de kunstwereld tentoongesteld,’ weet Dikker. ‘Het wetenschappelijke gedeelte is een leuk extraatje. Bij Lowlands was het andersom: mensen deden mee aan wetenschappelijk onderzoek en als “bonus” kregen ze ook nog een esthetische neurofeedback-ervaring.’ ken je elkaar?’ Daarna betraden beide personen de Mutual Wave Machine waar ze, alle twee met een EEG-kap op, tegenover elkaar gingen zitten en elkaar aankeken. ‘Tijdens het experiment van ongeveer zes minuten meten we de elektromagnetische hersengolven, terwijl de koppels visuele feedback krijgen. Die feedback wordt sterker als hun hersenen dezelfde signalen afgeven; zitten ze op dezelfde golflengte, dan licht de cabine op, bij minder synchronisatie is er minder licht.’ In totaal deden 125 stellen mee, van wie de meeste enthousiast waren. ‘Bijna iedereen wil na afloop een vorm van uitslag horen, maar die is er nog niet. Eerst moeten we alle data vergelijken; ons onderzoek is nog niet afgelopen. Als mensen begrijpen dat ze een bijdrage leveren aan een groter onderzoek en dat wij niets kunnen concluderen op basis van hun data op zich, vinden we dat al een mooi resultaat.’ Of synchronisatie ook te manipuleren is, is volgens Dikker heel misschien mogelijk. ‘Tot op zekere hoogte zou je er bijvoorbeeld voor kunnen kiezen om je meer of minder op de ander te concentreren. Daarnaast zijn we er als onderzoekers van uitgegaan dat wij mensen méér connectie met elkaar willen, maar is dat wel zo? Misschien willen we soms juist meer afstand?’

November 2015

Jong

Als kinderen in de puberteit komen, veranderen hun hersenen. En dat heeft invloed op hun denken en doen. Waarom is het gedrag van pubers zo anders dan dat van een volwassene? In hoeverre worden ze beïnvloed door hun omgeving? Dr. Jiska Peper van het Brain and Development Lab van de Universiteit Leiden doet daar onderzoek naar.

Toekomstdroom Dr. Jiska Peper wil graag meer onderzoek doen naar risicogedrag en impulsiviteit. ‘Risico nemen wordt vaak gezien als gevaarlijk, maar soms is het nuttig. Ik vind het boeiend om te onderzoeken in welke situaties risicogedrag nuttig is.’ Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > Donateursmagazine

‘Hersenen efficiënt ingericht’

In de puberteit worden ook de hersenen volwassen In de hersenen van pubers gebeurt iets opvallends. ‘Iedereen wordt geboren met heel veel zenuwcellen in de hersenen,’ vertelt Peper, ‘maar die heb je niet allemaal nodig. Zowel het aantal cellen als het aantal verbindingen ertussen lijken af te nemen in de puberteit. Alleen de hersencellen en verbindingen die veel worden gebruikt, blijven bestaan en vormen netwerken. De hersenen worden als het ware efficiënter ingericht. Er wordt verondersteld dat dit afbraakproces al rond het negende levensjaar begint. Puberteit is een biologisch proces dat dus feitelijk al vroeg begint. De uiterlijke veranderingen zie je meestal pas een paar jaar later.’

Beloning Onderzoek van hersenen van jongeren gebeurt onder meer met een MRI-scanner. Daarmee is te zien dat bepaalde hersengebieden sterk reageren als pubers een taak doen waar zij een beloning voor krijgen. ‘Pubers zijn gevoelig voor beloning,’ concludeert Peper. ‘Dat hangt samen met de invloed van het hormoon testosteron op de hersenen. De beloning kan financieel zijn, maar ook sociaal in de vorm van bijvoorbeeld acceptatie in een groep. We zien soms dat een jongere iets minder risico neemt als een ouder erbij zit, en iets meer met een leeftijdgenoot erbij. Er is dus wel invloed van de ouders op het gedrag.’

Woelige periode Niet alleen de hersenen veranderen, ook de hormonenstroom komt op gang. Dat alles heeft invloed op het gedrag van pubers. ‘Het is een heel woelige periode,’ zegt Peper. ‘Kinderen krijgen tevens een groeispurt, waardoor ze soms wat onhandig kunnen zijn.’ De veranderingen in de puberteit zorgen er ook voor dat het slaapritme verschuift: pubers gaan laat naar bed en worden laat wakker. ‘Dat komt voor een deel door de invloed van vrienden en vriendinnen, maar voor een groot deel wordt die verschuiving aangestuurd door het hormoon melatonine. Het is een soort jetlag. Pubers zijn later moe en komen ’s ochtends moeilijker hun bed uit. Na de puberteit wordt het slaapritme weer normaal.’

De puberteit is een stormachtige periode waarin netwerken in de hersenen worden aangelegd en een kind zich in verschillende richtingen kan ontwikkelen. Hoe die ontwikkeling verloopt, hangt samen met vele lichamelijke en sociale factoren. Peper wil vooral benadrukken dat de puberteit een normale fase is in de ontwikkeling van een mens. ‘Het is een fase van leren, onderzoeken en ontdekken. Dat is nuttig voor iemands ontwikkeling. Het gaat met vallen en opstaan, maar meestal komt het na de puberteit wel weer goed. En het heeft ook leuke kanten. Pubers reageren vaak impulsief, origineel en creatief. Ze zitten nog niet vast in patronen en denken vaak buiten de gebaande paden. Ik vind dat grappig en inspirerend. Ik word daar zelf ook een beetje losser van.’

Pubers ontdekken ook spannende dingen zoals alcohol en drugs. Maar de precieze invloed daarvan op de hersenen is moeilijk te onderzoeken, stelt Peper. ‘Juist omdat er nog zo veel andere dingen gebeuren in de puberteit. Kinderen die gaan drinken, gaan soms ook roken of softdrugs gebruiken. Het is dan een mix van stoffen die zij innemen, daarnaast zijn er misschien ook factoren uit de omgeving die de ontwikkeling van de hersenen sturen. Het is heel moeilijk om het effect van bijvoorbeeld alleen alcohol te onderscheiden.’

Brochure Puberhersenen in ontwikkeling Begrip en communicatie zijn de sleutelwoorden om deze periode soepel door te komen. Hoe meer u begrijpt wat er in uw puber omgaat, hoe beter u op het gedrag in kunt spelen. Om ouders ondersteuning te bieden heeft de Hersenstichting een nieuwe brochure Puberhersenen in ontwikkeling geschreven. De brochure bevat zowel informatie over de hersenontwikkeling van pubers en het daarbij behorende gedrag, als diverse praktische tips op gebieden als slaap, alcohol en pesten. Bestel de brochure op www.hersenstichting.nl/ puberhersenen, voor € 2,00 (exclusief verzendkosten).

Tekst: Kees Vermeer Fotografie: Sabine Joosten | HH en Ilco Kemmere

November 2015

imperfect verklaard

De marshmallow-test Walter Mischel Dat wachten wordt beloond, werd eind jaren zestig voor het eerst aangetoond. Een kind kreeg een marshmallow aangeboden en mocht kiezen: ‘Eet ik de marshmallow nu? Of wacht ik even en krijg ik er straks twee?’ De test toonde aan dat doordachte, uitgestelde keuzes doorslaggevend kunnen zijn voor een plezieriger leven. De marshmallow-test is een toegankelijk boek over de voordelen van zelfbeheersing, zoals goede schoolprestaties, prettig sociaal functioneren, op gewicht blijven en omgaan met pijnlijke emoties.

Ariena Ruwaard

0106

Interessant

Ariena Ruwaard

STUDIO KERN

Imperfect Verklaard Ariena Ruwaard Ariena beschrijft haar worsteling met de gevolgen van hersenletsel door ontsteking in het hersenweefsel (encefalitis). Door veel te lezen en dankzij haar relativeringsvermogen leert ze haar beperkte energie te gebruiken voor datgene waar ze blij van wordt. Haar nieuw gevonden evenwicht heeft een positief effect op het hele gezin en onderschrijft de bekende uitspraak ‘Hersenletsel heb je niet alleen’. Ariena is één van de vaste bloggers van de Hersenstichting. Het boek is te bestellen via http://ruwaard.net.

Uitgeverij Nieuwezijds, 2015 ISBN: 978- 90-571-2385-6, € 19,95

Studio Kern, 2015 ISBN: 978-90-824-0001-0-6, € 17,95

Handkus Sophie van den Hurk Een doodgewoon meisje verandert in een compleet ander kind na een ongeluk. De lezer wordt meegesleept in haar emoties: van diep vallen, hoopvol opstaan, zoeken en vragen om houvast. Hoe verder de lezer in het boek komt, hoe meer de puzzelstukjes op hun plaats vallen. Handkus is verrassend en spannend. Boekscout-Yo, 2015 ISBN: 978-94-022-1727-8, € 14,95

Kinderen met autisme veilig online Nicola Lonie Kinderen met autisme zijn extra kwetsbaar voor online gevaren, doordat hun hersenen informatie op een andere manier verwerken. In het handzame boek Kinderen met autisme veilig online krijgt de lezer niet alleen informatie over welke diverse online gevaren er zijn voor kinderen met autisme, maar ook praktische adviezen, waarmee ouders en hulpverleners aan de slag kunnen. Lannoo Campus, 2015 ISBN: 978-94-014-2608-4, € 19,99

Nederlandse Hersenbank zoekt donoren De hersenen van mensen met ernstige psychiatrische ziekten zijn anders dan die van mensen zonder. Onduidelijk is wát er anders is en waarom. Onderzoek van hersenen van overleden mensen is volgens de Hersenbank essentieel om meer te weten te komen over de oorzaken van deze ziekten. En om te komen tot betere behandeling van onder meer ADHD, depressie, psychose en bipolaire stoornis.

De Hersenbank zoekt daarom mensen met een psychiatrische aandoening die hun hersenen na hun overlijden beschikbaar willen stellen aan de wetenschap. Door de hoeveelheid hersenweefsel te vergroten krijgen onderzoekers meer kans om antwoorden te vinden. Meer informatie vindt u op: www.nhb-psy.nl.

App – Temstem Parnassia / Reframing Studio Temstem is een nieuwe app voor mensen die stemmen horen, daar last van ondervinden en er in hun dagelijks leven niet door gehinderd willen worden. Een app die thuis gebruikt kan worden, op het werk, op school of in het openbaar vervoer. Dit hulpmiddel maakt gebruik van twee spellen: Taaltikker en Woordlink. Door deze taalspellen te spelen, activeert u het taalgoed in uw hersenen en hoort u minder stemmen. In hogere spelniveaus moet u juist wél aan stemmen denken. Gaandeweg helpt Temstem u om controle te nemen en minder geraakt te worden door stemmen. De app is ontwikkeld in opdracht van Parnassia, specialist in psychiatrie. Gratis te downloaden in de Apple store of de Play store.

DVD - Inside Out Pete Docter Inside Out (Nederlandse titel Binnenstebuiten) is een eenvoudige en vindingrijke tekenfilm waarin de kijker letterlijk in het hoofd van het pubermeisje Riley kruipt. Riley’s hersenen zijn geen grijze massa, maar een kleurrijk geheel met een controlekamer waar de emoties Plezier, Verdriet, Angst, Afkeer en Woede een groot paneel bedienen. Als Riley iets leuks meemaakt, heeft Plezier de controle; beleeft het meisje akelige dingen, dan springt Angst op de voorgrond. Een amusante familiefilm over de vijf basisemoties die constant met elkaar en met Riley in interactie zijn. Nu op DVD. Walt Disney Studios Home Entertainment

Hersenweetje

Digitaal nalatenschapsdossier LifeOnline Als u onverwachts overlijdt hebben uw achterblijvers veel vragen. Wie moeten ze bellen? Had u een testament? Een donorcodicil? Verzekeringen? Hadden vrienden en familieleden uw huissleutels? U kunt deze zaken noteren in het digitale dossier. Uw achterblijvers krijgen zo een volledig draaiboek in handen. Met één druk op de knop weten ze wat er geregeld moet worden en welke wensen u had. Het LifeOnline dossier geeft antwoord op alle vragen en ontzorgt de mensen van wie u houdt.

Ga naar hersenstichting.lifeonline.nl of www.hersenstichting.nl > Steun ons > Nalaten > Nalatenschapsdossier.

Verloren herinnering? Bij volwassenen vervagen herinneringen langzaamaan, bij kinderen niet per se. Onderzoek toonde aan dat kleuters nieuw aangeleerde associaties vaak direct vergeten, maar dat zij zich deze weer kunnen herinneren na een aantal dagen. Laat kleuters er dus gerust een nachtje over slapen. Psychological Science, 2015

November 2015

Jong Kinderen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) krijgen niet altijd het begrip, de ondersteuning en de begeleiding die ze nodig hebben. Ook bij Senne van Riemsdijk (9) dreigde het mis te gaan. Gelukkig trokken zijn ouders en hulpverleners tijdig aan de bel. Tekst: Annemaret Bouwman Fotografie: Petra Oudshoorn Senne (9) weet nog goed hoe hij zich voelde toen hij in december vorig jaar een hersenbloeding kreeg. ‘Ik had hoofdpijn, was heel erg duizelig en moest overgeven.’ Zijn moeder Tamara dacht aan een flinke griep en hield hem een week thuis. Daarna was Senne nog steeds niet topfit, maar ging hij toch weer naar school. Toen hij ’s middags thuis kwam, zag Tamara direct dat er iets mis was. ‘Hij trok met zijn linkerbeen en zijn linkerarm hing er slap bij. Ik wist maar één ding: dit is niet goed, hier moet de huisarts naar kijken.’ De huisarts verwees Senne door naar het ziekenhuis, waar hij eerst een CT-scan en later een MRI-scan kreeg. Senne bleek een cerebrale caverneuze malformatie te hebben: een kluwen van afwijkende bloedvaatjes in de hersenen. Dit kan kleine, maar ook grote bloedingen veroorzaken. Op de scans was te zien dat Senne eerder al enkele kleine bloedingen had gehad. Dat zette zijn ouders aan het denken. Het ging immers al langere tijd niet goed op school met Senne. Hij kon het tempo niet bijbenen, had moeite zich te concentreren en was snel prikkelbaar. In 2012 had hij de diagnose ADHD gekregen. Tamara: ‘Na de nieuwe diagnose van het ziekenhuis viel alles op zijn plaats: de leer- en gedragsproblemen van Senne, maar ook het dubbelzien waar hij enige tijd last van had. Allemaal veroorzaakt door NAH.’

‘Hersenletsel niet altijd tijdig her- en erkend’

Senne dreigde vast te lopen in het onderwijs Observatieklas Senne lag een week in het ziekenhuis en startte daarna met fysiotherapie en ergotherapie bij revalidatiecentrum Heliomare. Ook ging hij weer halve dagen naar school. Maar het leren kostte hem veel moeite. Ook was hij labiel en prikkelbaar. De leerkrachten deden hun best, maar konden Senne niet de begeleiding en ondersteuning geven die hij nodig had. Om te onderzoeken welke vorm van onderwijs passend is en wat Senne daarvoor nodig heeft, werd hij in de observatieklas van Heliomare geplaatst. ‘Het is geen echte klas zoals op mijn oude school, want er zitten ook oudere kinderen,’ vertelt Senne. ‘De klas is ook veel kleiner. De juf heeft meer tijd om mij te helpen en er is minder lawaai.’ Tamara is blij dat Senne nu goed onderzocht en begeleid wordt. ‘Hij is vrolijker en meer ontspannen.’ Specialistische behandeling Een van de mensen die Senne regelmatig ziet, is Carla Hendriks. Zij is als neuropsycholoog verbonden aan de observatieklas. Daar begeleidt ze leerlingen van zes tot en met twintig jaar die recent hersenletsel hebben opgelopen of kortgeleden zijn vastgelopen in het onderwijs. Dat doet ze samen met onder andere een revalidatiearts, gespecialiseerde leerkrachten en paramedici. ‘We kijken vanuit meerdere invalshoeken naar het kind zodat we een goede diagnose kunnen stellen,’ vertelt Carla. ‘Daarna stellen we vast waar het kind nog extra ondersteuning nodig heeft. We oefenen en trainen specifieke vaardigheden waar uitval is ontstaan en begeleiden het kind bij de verwerking en het leren omgaan met beperkingen. Uiteindelijk proberen we voor alle kinderen een optimaal passende plek in het vervolgonderwijs te krijgen.’

Senne van Riemsdijk, zijn moeder Tamara en neuropsycholoog Carla Hendriks in Heliomare, revalidatiecentrum in Wijk aan Zee. Zorgstandaard NAH Carla is blij dat de Hersenstichting het initiatief nam voor een zorgstandaard voor kinderen en jongeren met NAH, die volgend jaar verschijnt. ‘Die zorgstandaard is belangrijk omdat NAH niet altijd tijdig wordt her- en erkend, zoals ook bij Senne het geval was. Kinderen en jongeren krijgen daardoor niet op tijd de zorg die zij nodig hebben. Met de zorgstandaard krijgen medisch specialisten, scholen, ouders en zorgverleners een instrument in handen om tijdig de juiste keuzes te maken en de toekomstmogelijkheden van kinderen en jongeren met NAH te verbeteren.’

Hersenweetje Optimale hersenontwikkeling Kinderen die opgevoed zijn door gevoelige ouders lijken een positievere uitkomst te hebben op allerlei terreinen. Gevoelige ouders reageren goed op signalen en behoeften van kinderen, wat van invloed kan zijn op hun hersenontwikkeling. Uit onderzoek blijkt dat het hersenvolume groter is bij kinderen die opgevoed zijn door zowel een gevoelige vader als gevoelige moeder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 2015

November 2015

Kom

In beweging

Foto: Elly Molenaar

Mats Willemsen, 12 jaar, liep voor zijn vader (‘drie herseninfarcten!’) de Nijmeegse Vierdaagse. Opbrengst: € 1547,50.

voor de Hersenstichting!

Steeds meer mensen komen in beweging om geld in te zamelen voor de Hersenstichting. Zo brengen zij bovendien het werk van de Hersenstichting op een positieve manier onder de aandacht. Alle donateurs: hartelijk dank!

Foto: Marc Schols

Monique van Gastel zette 140.000 stappen tijdens de Nacht van Gulpen voor haar vader met alzheimer. ‘De ingezamelde € 720 is ook voor al die andere mensen met een hersenaandoening!’

Foto: Ilco Kemmere

Suzanne Broekhuis verkocht tijdens zelf georganiseerde tuindagen planten en stekken. Ze zamelde € 814 in.

Foto: Ilco Kemmere

Jeroen Bax (r) stelde zijn boerderij Denissen open voor de Oldtimer & Lifestyle Day in BerkelEnschot. Tijdens deze dag bracht de veiling van kavels € 1165 op.

Ben Stotijn van Katwijk heeft ADCA, een zeldzame hersenziekte. Ben traint opnieuw voor de marathon in Zwolle om in 2016 € 1500 bij elkaar te krijgen voor meer hersenonderzoek.

Wilt u ook in actie komen voor de Hersenstichting? Ga naar: www.hersenstichting.nl > Steun ons > Sponsoracties 10

Het verhaal achter de gift

Foto: John Voermans

Spinocerebellaire Ataxie type 1 (SCA1) is een zeldzame, erfelijke ziekte. De kleine hersenen, die beweging aansturen, sterven af. Heeft een van de ouders de ziekte, dan is er 50% kans dat zijn kind de ziekte krijgt. De eerste SCA1symptomen zijn spraak-, slik- en loopstoornissen. Het ziekteverloop is ernstig. Patiënten belanden van rollator in een rolstoel tot de dood erop volgt. Voor Henk Engel reden tot actie.

Geldinzameling voor SCA1 ‘Zeldzame ziektes mogen niet vergeten worden’ Henk, klinisch chemicus, merkte bij zijn schoonzus Johanna vreemde bewegingen op. Omdat Johanna’s zus in een vergevorderd stadium de ziekte heeft, liet Johanna zich testen. ‘Helaas werd SCA1 gediagnosticeerd. Johanna wachten ernstige gevolgen en daarnaast heeft ze vier kinderen van wie er twee de ziekte kunnen hebben.’ De chemicus kon niet achterover leunen, bracht een veertiental families met SCA1 in kaart en dook in de onderzoeksliteratuur. Zo kwam hij in contact met onderzoekster Willeke van Roon-Mom in het Leids UMC. ‘Zij onderzoekt bij vergelijkbare ziektes een therapie met de allernieuwste DNA-technieken, die binnen drie jaar toepasbaar kunnen zijn op SCA1 en in een medicijn kunnen resulteren.’

Voor specifiek onderzoek is minimaal € 150.000 nodig. Daarom startte Henk met alle betrokken families een actie. ‘Per familie is er één contactpersoon die uitzoekt hoeveel SCA1-patiënten er in de familie bekend zijn en erbij komen, én die een giving circle voor donaties vormt. We werken met de Hersenstichting samen, omdat de stichting bekend is met acties en de kwaliteit van het onderzoek kan bewaken.’ Henk heeft een prachtig begin met € 52.000, maar meer is noodzakelijk. ‘SCA1-patiënten gaan een akelige toekomst tegemoet. Mensen die de aandoening niet kennen, wil ik meegeven dat een kansrijke SCA1-therapie mogelijk is. Zeldzame, erfelijke ziektes mogen niet vergeten worden...’

Kijk op www.hersenstichting.nl > Onderzoek > Uitgelicht onderzoek > SCA1-onderzoek

Drie teams van ZZVV in Zuidwolde voetballen in shirts en trainingspakken met het logo van de Hersenstichting. Ook op een bord van negen meter langs de lijn prijken het logo en de kreet Geef om je hersenen. Een fantastische actie van Braakman Beheer BV; Jeanet Braakman wordt tevens collecte-organisator in Zuidwolde.

November 2015

Jong

Speeltijd met ouders als beloning

Hoe onderscheid je een kind met ADHD van een kind met autisme? Kinderen met ADHD en kinderen met een autismespectrumstoornis (ook wel ASS of autisme*) lijken in hun gedrag vaak op elkaar. Toch hebben ze behoefte aan verschillende benaderingswijzen. Een belangrijke onderscheidende factor zou beloningsgevoeligheid kunnen zijn. Als dat zo is, zouden opvoeders en leerkrachten duidelijkere handvatten hebben om goed met deze kinderen om te gaan.

* ASS of autismespectrumstoornis is een verzamelnaam voor ontwikkelingsstoornissen waarbij de informatieverwerking in de hersenen verstoord is. ASS begint op jonge leeftijd en speelt het gehele leven een rol. Tegenwoordig wordt de term ‘autisme’ vaak gebruikt als ASS bedoeld wordt. Daarnaast bestaat klassiek autisme als een vorm van ASS. Andere vormen zijn: het syndroom van Asperger en PDD-NOS.

Tekst: Johan van Leipsig Fotografie: Peter van der Sijde | RUG

In het dagelijks leven komen ADHD en autisme met elkaar overeen; kinderen met ADHD hebben moeite met sociale contacten, net als veel kinderen met autisme. En kinderen met autisme kunnen óók druk zijn en aandachtsproblemen hebben, net als kinderen met ADHD. Het is soms lastig om te bepalen welke problematiek op de voorgrond staat. ‘Door beloning als onderscheidende factor vast te stellen, is het verschil misschien gemakkelijker te maken,’ zegt Geraldina Gaastra, die aan de Rijksuniversiteit Groningen met steun van de Hersenstichting onderzoek doet naar beloningsgevoeligheid van kinderen met ADHD en kinderen met ASS. Ze wil graag te weten komen in hoeverre kinderen tussen de acht en elf jaar oud die één van deze twee aandoeningen hebben van elkaar verschillen bij het uitvoeren van leertaken. Ook wil ze weten waar de kinderen van elkaar verschillen als het gaat om de invloed van verschillende beloningen op het uitvoeren van leertaken. ‘We passen sociale beloningen toe zoals speeltijd met de ouders, maar ook materiële beloningen in de vorm van geld of een cadeautje.’ Speeltijd of geld De kinderen ontdekken in het onderzoek aan de hand van Disneyplaatjes op het scherm welke knop bij welk plaatje hoort. ‘Ze krijgen van tevoren te horen voor welk soort beloning ze spelen: speeltijd met ouders of geld. We

willen immers weten welk soort beloning het meeste motiveert. Drukken ze op de juiste knop, dan krijgen ze de beloning. In het dagelijks leven is dat natuurlijk niet zo. Geen enkele ouder beloont zijn kind iedere keer dat het iets goed doet. De ene keer wel belonen, de ander keer niet, noemen we inconsequent belonen. Vandaar dat we in de leertaak zowel consequente als inconsequente beloningen gebruiken. We verwachten dat inconsequent belonen het leren bij deze kinderen bemoeilijkt.’ Dicht bij de praktijk In tegenstelling tot veel andere onderzoeken die sociale beloning bevatten, heeft Gaastra bewust gekozen voor een sociale beloning die in het dagelijks leven ook voorkomt: speeltijd met de ouders. ‘We hebben bijvoorbeeld een airhockeytafel aangeschaft waar kinderen tijd voor kunnen verdienen om samen met een ouder aan te spelen. In andere onderzoeken is sociale beloning bijvoorbeeld een lachende smiley op het scherm, dit onderzoek gaat een stapje verder, staat dichter bij de realiteit.’ Verwachting Gaastra verwacht dat het onderzoek laat zien dat kinderen met ADHD een groter voordeel hebben bij zowel sociale als materiële beloning, in vergelijking met geen beloning.

Meike Brouwer (8) ontdekt aan de hand van Disneyplaatjes op het scherm welke knop bij welk plaatje hoort. Ze krijgt daarvoor verschillende soorten beloning. Zo kunnen de wetenschappers onderzoeken welke soort beloning het beste leerprocessen stimuleren.

Kinderen met autisme zullen waarschijnlijk minder gevoelig zijn voor sociale beloning. Het onderzoek van Gaastra bevat ook het registreren van de hersenactiviteit (EEG). ‘We hopen daardoor in de hersenen te kunnen zien waar de oorsprong van de beloningsgevoeligheid of het leervermogen van kinderen met ADHD of autisme precies ligt.’ Overbruggen Gaastra’s onderzoek sluit aan bij het dagelijks leven, bijvoorbeeld in de klas. ‘Leerkrachten weten dan dat een leerling met ADHD met de juiste beloning te motiveren is, of dat een leerling met autisme juist minder reageert op sociale beloning.’ Maar voor het zo ver is, valt er nog een hele kloof te overbruggen van kennis naar praktijk. ‘School, ouders, behandelaars moeten allemaal de kennis hebben en die ook op de juiste manier kunnen gebruiken.’ Wilt u met uw acht- tot elfjarig kind met of zonder ADHD of ASS meedoen aan het onderzoek? Mail dan naar disneyonderzoek@rug.nl voor een informatiepakket.

Toekomstdroom Geraldina Gaastra wil graag iets blijvends bijdragen. ‘Ik hoop dat we tussen nu en tien jaar de kennis die we bij ons onderzoek hebben opgedaan naar de praktijk kunnen vertalen.’ Lees de hele toekomstdroom van Geraldina Gaastra op www.hersenstichting.nl > Actueel > Donateursmagazine November 2015

Gezin blikt terug op herseninfarct

‘Als wij onze Daan maar terugkrijgen’ De toen zevenjarige Daan van der Sangen kreeg in november 2014 een herseninfarct. Hij raakte linkszijdig verlamd en kreeg epileptische aanvallen. Voor de tv-uitzending Geef om je hersenen van de Hersenstichting en omroep Max in april 2015 werd van hem en zijn gezin een film gemaakt, in de tv-studio vertelden zijn ouders Claudia en Ramon openhartig hun verhaal. Hoe is het nu met

Als andere kinderen voor het speelkwartier naar buiten gaan, blijft Daan binnen. Hij doet spelletjes op de computer of de iPad. Daan gaat vijf uur per dag naar school. Hij is snel moe en kan zich niet lang concentreren. Vorig jaar zat hij in de combinatieklas 4-5, maar vanwege zijn herseninfarct doet hij groep 4 over. ‘Daan kon rennen, springen en schrijven,’ vertelt Ramon. ‘Nu “vergeet” hij vaak zijn arm.’ Claudia vult aan: ‘Daan moet opnieuw leren schrijven met rechts, wat voor hem een crime is. Voorheen schreef hij namelijk met

hen en Daan? Tekst: Anja Bemelen Fotografie: Elske Oosterbroek

Daan is dol op Wii-spelletjes. Rust vindt hij op zijn slaapkamer waar hij cd’tjes luistert of de Donald Duck leest.

* Ataxie: bewegingen verlopen onsamenhangend en ongecoördineerd als gevolg van een beschadiging in de kleine hersenen. Wordt ook wel ‘dronkenmansloop’ genoemd. ** Epilepsie: (meestal korte) aanvallen van veranderingen van elektrische activiteit in de hersenen, met soms bewustzijnsverlies tot gevolg. Wordt ook wel ‘kortsluiting in de hersenen’ genoemd.

Vraag & antwoord links. Al doen we thuis schrijfoefeningen en schrijfbewegingen, we vragen ons af of hij ooit weer leert om goed te schrijven.’ Het herseninfarct van Daan werd hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door een scheurtje in een bloedvat in zijn nek, waardoor bloedpropjes ontstonden die in zijn hersenen terechtkwamen. Op een MRI-scan was de oorzaak niet 100% aan te wijzen, net zomin of Daan 100% zal herstellen. ‘De kans dat Daan opnieuw een herseninfarct kan krijgen is klein, maar niet nul.’ Het gezinsleven en de relatie van Ramon en Claudia stonden een half jaar lang onder enorme druk. Om de beurt gingen ze naar het ziekenhuis en later naar het revalidatiecentrum, waardoor zij vooral via Whatsapp communiceerden. Claudia: ‘We hebben allebei alleen maar gedacht “Als wij onze Daan maar terugkrijgen”. Kerst hebben we samen kunnen vieren in een ziekenhuiskamertje. Dat was heel waardevol.’ Claudia heeft na het infarct met schuldgevoelens rondgelopen. ‘Er zijn voor het grote infarct al kleine infarcten geweest. Hoe heb ik het niet kunnen zien? Daan had immers af en toe hoofdpijn in de weken voorafgaand aan het infarct, maar ja, door zijn autisme zijn Daans uitingen niet altijd duidelijk.’ Autisme Twee jaar eerder werd bij Daan autisme vastgesteld. Een wederkerig gesprek met Daan is lastig. Hij heeft geleerd wat iemand kan vragen, zoals ‘hoe was het op school?’, maar wacht het antwoord niet af. Claudia: ‘Ook toen de buurman met een kwast zijn hek verfde, vroeg Daan “wat ben je aan het doen?”. Wij vragen daar niet naar, omdat het voor ons vanzelfsprekend is, maar niet voor Daan. De randvoorwaarden voor een normaal gesprek zijn bij hem minder aanwezig. Daarnaast heeft Daan concentratieproblemen die alleen maar erger zijn geworden door het infarct.’ Andere jeugd Volgens zijn ouders heeft Daan het zwaar. ‘Onze zoon,’ aldus Claudia, ‘heeft al een heel andere jeugd door zijn beperking, en dan komt zo’n infarct er nog eens bovenop. Het verschil in ontwikkeling tussen hem en zijn zusje Tessa (6) is groot.’ Al is Daans herseninfarct voor Tessa een traumatische ervaring geweest, om Tessa’s toekomst maken de ouders zich veel minder zorgen. Hoe de toekomst van Daan eruitziet is ongewis. Zijn ataxie* en coördinatieproblemen zijn onbehandelbaar, voor zijn epilepsie**, ontstaan na het infarct, krijgt hij medicijnen. Ramon: ‘Wat je als ouders wilt horen is dat je zoon over twee jaar weer helemaal de oude is, maar de tijd moet dat leren. Zijn linkerhand en -been heeft hij niet altijd onder controle. De trap vormt het grootste risico. We hebben traphekjes en veiligheidssloten teruggeplaatst. Daan kan niet zelf zeggen: “Ik voel me niet goed”. Wij moeten vragen: “Is er iets?” Al zijn we dankbaar voor wat hij nu alweer kan, Claudia en ik blijven oplettend.’

De medewerkers van de Infolijn beantwoorden dagelijks vragen over de hersenen en (gevolgen van) hersenaandoeningen. Een voorbeeld uit de praktijk:

‘Hoe voorkom ik dat mijn jongste zoon psychosen krijgt?’ ‘Ik ben 62 jaar en gebruik sinds mijn jeugd medicatie vanwege psychosen. Deze waren het heftigst tussen mijn 20e en 30e jaar. Mijn oudste zoon van 26 heeft nu ook psychosen, maar wil geen medicatie gebruiken. Mijn jongste zoon van 19 heeft nog geen klachten, maar ik ben bang dat hij misschien wel erfelijk belast is. Wat is hierover bekend?’ Iemand met een psychose ziet, hoort, ruikt of voelt dingen die er niet zijn (hallucinaties) of is overtuigd van dingen die door andere mensen niet als werkelijk worden beschouwd (wanen). Iemand met een psychose verliest dus deels het contact met de realiteit om zich heen. Hier komen vaak nog andere klachten bij, zoals veranderde gevoelens, veranderd gedrag of verward denken. De eerste psychose vindt meestal plaats tussen 15 en 25 jaar. Een psychose komt veelal voor bij psychiatrische aandoeningen, zoals schizofrenie en een bipolaire stoornis. De medewerkers van de Infolijn legden de vraag anoniem voor aan dr. Wiepke Cahn, psychiater in het UMC Utrecht. Zij onderzoekt genetische, biologische, psychologische en sociale risicofactoren voor psychosen: ‘Psychosegevoeligheid is erfelijk bepaald. Daardoor hebben beide zoons een hoger risico op het ontwikkelen van een psychose; factoren als leeftijd, omgeving, wel of niet blowen, type medicatie en medicatiegevoeligheid kunnen meebepalen of er uiteindelijk een psychose optreedt. Maar het kan ook goed gaan! De zoons hoeven niet per definitie ook hetzelfde proces te doorlopen.’ Meer informatie http://www.ypsilon.org http://www.anoiksis.nl http://www.vmdb.nl De Infolijn van de Hersenstichting is dagelijks bereikbaar van 09.30 - 12.00 uur op 070 - 209 22 22. U kunt ook mailen naar: infolijn@hersenstichting.nl.

November 2015

Jong

Speels Brein wint Hersenbokaal 2015 Donderdag 15 oktober, tijdens de Publieksdag van de Hersenstichting in het volle Beatrix Theater in Utrecht, waren het spannende momenten voor Marleen van der Wees. Haar project Speels Brein behoorde tot de drie genomineerden voor de Hersenbokaal 2015. Dit keer was het thema: goede informatievoorziening en voorlichting over hersenaandoeningen. Al vanaf begin september kon het publiek de films over de drie projecten bekijken en een voorkeurstem via de website van de Hersenstichting uitbrengen. Na een nek-aan-nekrace gaf de vakjury de doorslag: Speels Brein werd als ‘eenvoudig en concreet project’ de winnaar. Van der Wees, klinisch neuropsycholoog bij Libra Revalidatie & Audiologie, is blij met de onderscheiding. ‘Super dat ik gewonnen heb, maar het waren alle drie mooie projecten. Ik gun ze allemaal om gerealiseerd te worden. Ik heb nu het geluk om met dit geldbedrag van € 35.000 mijn droom te verwezenlijken.’

Het project Speels Brein van Libra Revalidatie & Audiologie heeft de Hersenbokaal 2015 gewonnen. Met de prijs van € 35.000 wil het centrum een handleiding en boekje met spelletjes maken voor ouders van kleine kinderen met hersenletsel. Doel is op een speelse manier bij die peuters de ontwikkeling van hersenfuncties, zoals geheugen, aandacht en waarnemen, te stimuleren.

Tekst: John Ekkelboom Fotografie: Ilco Kemmere

Van der Wees werkt al jaren in de revalidatie en merkte dat bij jonge kinderen van 0 tot 4 jaar met een hersenaandoening de revalidatie vooral is gericht op bewegen en taal- en spraakontwikkeling. ‘Er wordt minder rekening gehouden met het gegeven dat door een hersenbeschadiging ook geheugen, aandacht en waarnemingsvermogen achteruitgaan. Dat is erg jammer, omdat die aspecten essentieel zijn voor de ontwikkeling van leren en gedrag van het kind. Je zou die kinderen dus graag een extra zetje in de rug geven. Helaas zijn daar geen programma’s voor. Met Speels Brein willen we dat hiaat opvullen.’ Ouders Speels Brein is specifiek gericht op de ouders van jonge kinderen met hersenletsel. Het doel is dat zij op een speelse manier aandacht schenken

Scheurkalender Een Steekje Los? Een Steekje Los? een eigenwijs spel, ontwikkeld door Ellen Spanjers van Zorgbelang Gelderland, won de Hersenbokaal 2014. Het spel sluit aan op het brede scala aan hersenaandoeningen. Nu is ook de scheurkalender Een Steekje Los? 2016 verkrijgbaar. Bestellen kan via www.eigenwijsspel.nl. De winnares van de Hersenbokaal heeft haar methode met verschillende ouders in de praktijk getoetst. Ze merkte telkens dat de ouders en hun kind enthousiast samenspelen. ‘Ouders zijn de belangrijkste schakel in herstel en ontwikkeling van hun kind. Daarom wil ik Speels Brein voor hen verder uitwerken in een papieren en digitaal instructieboek met veel foto’s en plaatjes. De komende twee jaar ga ik daar hard aan werken.’

Scheurkalender Leverbaar vanaf 20 september 2015

NB O KAAL

IN N AAR

INN

aan de ontwikkeling van waarnemen, aandacht en geheugen van hun kind. Dit gebeurt door de ouders eerst tekst en uitleg te geven over deze aspecten, vervolgens over de wijze waarop ze de spelletjes kunnen spelen die stapsgewijs aansluiten bij het niveau van hun peuter. Van der Wees geeft enkele voorbeelden: ‘Als je verstoppertje speelt, begin dan met het zichtbaar verstoppen van een voorwerp. Dat is al moeilijk genoeg. Bouw de moeilijkheidsgraad langzaamaan op. Of als je samen een boekje met plaatjes leest, vraag dan niet alleen hoe iets heet op een afbeelding, maar benoem het ook eens, vraag waar het op de pagina is te vinden. Het kind moet dan zoeken, waarmee je het waarnemen stimuleert.’

TIEPRIJ

Online bestellen bij: www.eigenwijsspel.nl www.semmie.net

Hersenweetje Fysieke band tussen moeder en kind Moeders houden hun kind altijd in hun hart en in gedachten. Uit onderzoek blijkt dat dit niet alleen gevoelsmatig is. Tijdens de zwangerschap passeren cellen van de baby de placenta en verhuizen naar het hart en de hersenen van de moeder. De invloed van deze babycellen wordt nog verder onderzocht. BioEssays, 2015

November 2015

Column Rob Trip

Fotografie: Vincent Mentzel | HH

Rob Trip is anchorman van het NOS Journaal. Hij herstelde in 2001 van een herseninfarct en is sindsdien ambassadeur voor de Hersenstichting.

WWW.HERSENSTICHTING.NL

SCHEURKALENDER 2016

ELKE DAG EEN BREINBREKER

TA A L

REKENEN

INZICHT

Het doet me denken aan een jonge collega die me ooit vertelde dat hij tijdens een radiouitzending vaak even op Google keek als hij een vraag moest stellen. ‘Moet je dat niet allemaal paraat hebben,’ vroeg ik nog verbaasd. Waar je moeite voor moet doen, beklijft dat beter? Welk boek blijft je het meeste bij? Misschien wel het boek dat best lastig was, tot op de helft. Maar toen een draai nam en je meesleepte tot aan het eind. Misschien heeft het met beloning te maken – bewust of onbewust – of het gevoel daarvan. Niet door een druk op een knop (of op een toets) je zin krijgen, maar ergens moeite voor moeten doen levert beloning op, waardoor informatie misschien beter beklijft. Het klinkt vast heel ouderwets, en zo bedoel ik het niet. Computers, tekstverwerkers zijn een zegen. Maar soms denk ik nog wel eens terug aan mijn eigen klaslokaal. En aan mijn leraar geschiedenis, die soms knap ingewikkelde verhalen kon vertellen. Maar zat ik daar eenmaal in, dan had hij me helemaal en nam hij me mee. De beloning was compleet. Na al die jaren weet ik dat nog precies.

LOGICA

Met

VOORDATIS EELG t.w.v. IDS

€250,z.o.z.

Moeite doen Studenten die iets opschrijven met pen en papier onthouden dat beter dan studenten die een tekstverwerker gebruiken. Het is wetenschappelijk bewezen, las ik laatst. Met pen en papier schrijven doet blijkbaar iets met je hersenen. Zou het ook zo zijn dat je iets beter onthoudt als het ópzoeken moeite kost? De betekenis van een moeilijk woord terugvinden in een woordenboek, in plaats van op je computer even Wikipedia checken? Ook dat is onderzocht, en ook daar lijkt dat wat ouderwets klinkt, zo gek nog niet.

Braintraining Scheurkalender 2016 Ook dit jaar is hij er weer: de Braintraining Scheurkalender van de Hersenstichting. En in 2016 staat hij opnieuw bol van de hersenkrakers. Maar liefst 365 in totaal, voor elke dag één. Van taal tot rekenen, van inzicht en logica tot geheugen. Alles komt aan bod. En dat op drie verschillende niveaus, van makkelijk tot moeilijk(er). Iedereen kan dus meedoen! Deze kalender is samengesteld door de redactie van Neurocampus.com, Nederlands grootste uitgever van braintraining. Neurocampus is maatschappelijk partner van de Hersenstichting. Met de aankoop van deze scheurkalender steunt u dus ook de Hersenstichting! Hij kost € 12,50 en is verkrijgbaar in de webwinkel op www.hersenstichting.nl.

Hersenweetje Alcohol en het adolescentenbrein Onze hersenen zijn tot ongeveer ons 25e in ontwikkeling. Overmatig en regelmatig alcoholgebruik tijdens de hersenontwikkeling kan echter resulteren in structurele en functionele afwijkingen van de hippocampus, het hersengebied dat cruciaal is voor leren en geheugen. Dit verklaart mogelijk de link tussen vroeg alcoholgebruik en cognitieve problemen. Clinical and Experimental Research, 2015

Het donateursmagazine van de Hersenstichting is een uitgave voor donateurs en relaties van: Hersenstichting Postbus 191 2501 CD Den Haag Telefoon: 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519 IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 13e jaargang, nummer 4 Redactie Anja Bemelen (eindredacteur), Irene Broer, Martin van der Eijk, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Els van der Rhee, Laura Smit-Rigter, Marcel Vergeer. Met dank aan Ad Anceaux, Ria Davis, Barbara Ellens, Sandra Oosterveen, Elise Turk, Tarquínia Zeegers. Omslag Senne van Riemsdijk Fotografie: Petra Oudshoorn

Hersenkraker In deze woordzoeker staan verticaal, horizontaal en diagonaal zestien lichaamsdelen. Nadat u deze wegstreept, blijven er negen letters over. De letters vormen van boven naar beneden en van links naar rechts de oplossing, die u voor 9 januari 2016 kunt sturen naar: Hersenstichting Postbus 191, 2501 CD Den Haag of stuur een e-mail naar: hersenkraker@hersenstichting.nl U maakt kans op één van de vijf exemplaren van De Marshmallow-test van Walter Mischel | Uitgeverij Nieuwezijds.

arm neus been oog hals oor hand rug hiel schouder huid tong kin vinger nek wang

Grafische vormgeving Jannie de Groot, Hilversum Druk Drukkerij Tesink, Zutphen

Oplossing:

NR. 8

2-3★ hersencoach

Hersencoach Puzzels & tips om

scherp te blijven

ns e m p tic l a a r h ti n g!

De Hersenstichting zet alles op alles om hersenen gezond te houden, hersenaandoeningen te genezen en patiëntenzorg te verbeteren. Om dit te bereiken laten we onderzoek doen, geven we voorlichting en voeren we vernieuwende projecten uit. Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van ca. 65.000 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting. Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: Donateursmagazine Hersenstichting jrg. 13, nr. 4, november 2015. Voor overname van hele artikelen en/ of fotografie neemt u contact op met: abemelen@hersenstichting.nl.

ex 50 elk se c gaa e nt vane Her t naar d

€ 3,99

Hersencoach Hersencoach telt 96 pagina’s met puzzels en tips om uw hersenen scherp te houden. Elke puzzel wordt in de uitgave een paar keer herhaald, waardoor u uw hersenen traint op de oefening. Met ieder verkocht exemplaar steunt u de Hersenstichting met € 0,50. Hersencoach is te koop in de tijdschriftenwinkel.

De puzzeloplossing in Hersen Magazine 2 – 2015: ‘Dementie’. Lezen, weten en niet vergeten, Mark Tigchelaar | Unieboek, Het Spectrum, gaat naar: J.E. van Ackooij, Amersfoort; H.W. Cornelder, De Bilt; E.M. Paterson, Duiven; L. Meens, Zoetermeer; M. Delfstra, Hurdegaryp. De puzzeloplossing in donateursmagazine 3 – 2015: ‘Even eruit’. Jong blijven & oud worden, Marcel Olde Rikkert | Uitgeverij Thoeris krijgen: M.C. Blok, Voorschoten; D.A. Schaeffer, Mijdrecht; M.A. Littel, Voorburg; M.S. Wevers, Amsterdam; A.M. van Helden, Assen.

Colofon

Geef om je hersenen

November 2015

Puberhersenen optimaal laten ontwikkelen

De Hersenstichting vindt het belangrijk

Hoe meer we te weten komen over wat

dat de hersenen van pubers zich gezond

er gebeurt in de hersenen van pubers,

ontwikkelen. De puberteit is een fase op

hoe beter we hun ontwikkeling kunnen

weg naar volwassenheid, waarin kinderen

begrijpen. De Hersenstichting biedt ouders

los komen van hun ouders en leren om

van pubers ondersteuning door ze zowel

zelfstandig te zijn en verantwoordelijkheid

informatie te geven over de hersenontwik-

te nemen. In deze periode verandert er

keling van pubers en het daarbij behorende

veel in de hersenen van pubers. Dit kan

gedrag als ook door ze diverse praktische

een hoop onzekerheid en verwarring met

tips te geven.

zich meebrengen voor pubers, maar ook voor hun ouders.

Geef om je hersenen

Steun de Hersenstichting