Marica Karakaš Obradov
NOVI MOZAICI NACIJA U „NOVIM POREDCIMA” MIGRACIJE STANOVNIŠTVA NA HRVATSKOM PODRUČJU TIJEKOM DRUGOGA SVJETSKOG RATA I PORAĆA
Hrvatski institut za povijest Zagreb, 2014.
Biblioteka Hrvatska povjesnica Monografje i studije III/62 Nakladnik: Hrvatski institut za povijest, Zagreb Za nakladnika: dr. sc. Jasna Turkalj Recenzenti: dr. sc. Vladimir Geiger dr. sc. Mario Jareb Lektura i korektura: Gordana Malnar Prijevod sažetka na engleski: Ida Jurković Izrada kazala: Jasminka Maljković Radić Slog i tisak: Intergrafka TTŽ, Zagreb Naklada: 300 primjeraka
CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 879008 ISBN 978-953-7840-26-6 Tiskano potporom Ministarstva znanosti, obrazovanja i sporta Republike Hrvatske
“Zlo dakle rađa zlo, ali vraga nikada ne treba slikati crnije nego što jest – jer on onda postaje nestvaran, pa ga neki zamišljaju (i izmišljaju) tamo gdje ga nema, dok ga drugi proglašavaju izmišljotinom, i prestaju vjerovati da je zlo ipak bilo zlo.”
E. Heršak, “Panoptikum migracija – Hrvati, hrvatski prostor i Evropa”, 1993.
Novi mozaici nacija u „novim poredcima”
SADRŽAJ PREDGOVOR ...................................................................................................................................11 UVODNA RAZMATRANJA ........................................................................................................13 Pojam i tipologija migracija .......................................................................................... 13 Međunarodne ustanove za skrb o izbjeglicama u prvoj polovini 20. stoljeća ........ 13 Osvrt na važniju historiografiju o migracijama tijekom Drugoga svjetskog rata i poraća .................................................................................................... 15 Tema i istraživačka pitanja o prisilnim i dobrovoljnim migracijama ...................... 18 Što je pokrenulo neke migracije tijekom Drugoga svjetskog rata? .......................... 19 Što je pokrenulo neke migracije nakon Drugoga svjetskog rata? ............................ 21 Kratke napomene o razvoju i tipologiji logora u prvoj polovini 20. stoljeća ......... 26 Iseljeničko-useljenički i izbjeglički logori na području Nezavisne Države Hrvatske ............................................................................................................. 28 Poslijeratni logori za Nijemce, Mađare i Talijane na području Hrvatske ............... 33 Njemačko-hrvatski dogovori o razmjeni stanovništva tijekom Drugoga svjetskog rata i kratak osvrt na zakone Nezavisne Države Hrvatske o imovini iseljenika ....................................................................................... 35 MIGRACIJE STANOVNIŠTVA NA HRVATSKOM PODRUČJU TIJEKOM DRUGOGA SVJETSKOG RATA I PORAĆA ...................................................55 HRVATI .......................................................................................................................................55 Iseljavanje Hrvata s područja koja su zaposjeli Mađarska, Kraljevina Italija, Njemački Reich i Bugarska ..................................................................................56 Iseljavanje Hrvata iz Međimurja .....................................................................................56 Iseljavanje Hrvata iz Dalmacije i interniranje u talijanske logore.............................62 Iseljavanje Hrvata s područja koja su pripojili i zaposjeli Njemački Reich i Bugarska (iz Slovenije, Srbije i Makedonije) ..................................................71 Evakuacije i zbjegovi hrvatskoga stanovništva .............................................................91 Hrvatski ratni zarobljenici i prisilni radnici u Njemačkom Reichu.........................97 Kolonizacija Hrvata tijekom Drugoga svjetskog rata i u poraću ........................... 101 Zbjegovi i izbjeglički logori u inozemstvu neposredno prije završetka Drugoga svjetskog rata i u poraću ................................................................................ 108 Nastojanja jugoslavenske vlasti oko povratka prijeratne emigracije ...................... 110 Poslijeratno “bježanje preko granice” iz Hrvatske .................................................... 112
6
Migracije stanovništva na hrvatskom području tijekom drugoga svjetskog rata i poraća
SRBI .......................................................................................................135 Uvod................................................................................................................................... 135 Neke upute vlasti Nezavisne Države Hrvatske za iseljavanje domaćega pravoslavnog stanovništva .......................................................................... 136 Postupak vlasti Nezavisne Države Hrvatske s imovinom iseljenih, izbjeglih i protjeranih Srba ............................................................................................ 139 Primjeri organiziranog iseljavanja Srba (solunskih dobrovoljaca / “solunaša”, državnih službenika Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca / Jugoslavije i domaćega pravoslavnog stanovništva) u Srbiju................................... 140 Nastojanja vlasti Nezavisne Države Hrvatske za nastavak iseljavanja Srba i nakon 1941. godine ............................................................................................. 152 Primjeri izbjeglištva i preseljenja u evakuacijama (zbjegovi) te protjerivanja srpskoga stanovništva na području Nezavisne Države Hrvatske ..................................................................................................154 Primjeri izbjeglištva srpskoga stanovništva na područjima koja je pripojila i zaposjela Kraljevina Italija........................................................................... 154 Kozarački zbjeg ................................................................................................................ 157 Ostali zbjegovi.................................................................................................................. 162 Primjeri neorganiziranih iseljavanja i protjerivanja srpskoga stanovništva na područje Srbije .................................................................................... 163 Primjeri izbjeglištva i progonstva srpskoga stanovništva na području Nezavisne Države Hrvatske pod partizanskim nadzorom...................................... 165 Srbi ratni zarobljenici na području Njemačkoga Reicha i otpremanje srpskoga stanovništva na prisilni rad u Njemački Reich i Norvešku .................... 167 Primjeri povratka srpskoga stanovništva iz Srbije u Nezavisnu Državu Hrvatsku ............................................................................................................. 173 O nekim pokazateljima odnosa vlasti Nezavisne Države Hrvatske prema Srbima ................................................................................................................... 174 Brojčani pokazatelji o iseljenim, izbjeglim i prognanim Srbima iz Nezavisne Države Hrvatske u Srbiju ........................................................................... 179 Povratak Srba iz Srbije u Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu nakon Drugoga svjetskog rata ................................................................................................... 182 Sudjelovanje srpskoga stanovništva u poslijeratnoj kolonizaciji............................ 185
SLOVENCI ............................................................................................203 O djelovanju Slovenskoga Crvenog križa, Slovenske kmečkodelavske sloge / Slovenske seljačko-radničke sloge i slovenskih komunista vezano uz iseljavanje Slovenaca ................................................................ 203
7
Novi mozaici nacija u „novim poredcima”
Djelovanje državnih institucija Nezavisne Države Hrvatske na useljavanju Slovenaca ...................................................................................................... 207 Dolazak izbjeglog i iseljenog slovenskog stanovništva na područje Nezavisne Države Hrvatske i problemi oko naseljavanja ........................................ 215 Povratak u Sloveniju ....................................................................................................... 224 Brojčani pokazatelji o izbjeglim i iseljenim Slovencima na području Nezavisne Države Hrvatske........................................................................................... 228
ŽIDOVI ..................................................................................................239 Židovske izbjeglice iz Nezavisne Države Hrvatske u Kraljevini Italiji te na područjima koja je Kraljevina Italija anektirala i okupirala .......................... 239 Akcije spašavanja židovske djece s područja Nezavisne Države Hrvatske ........... 250 Katolička crkva i jugoslavenska izbjeglička vlada u pružanju pomoći izbjeglim Židovima u Italiji, Švicarskoj, Španjolskoj, Portugalu i Turskoj ....................................................................................................253 O broju Židova na jugoslavenskom području na početku Drugoga svjetskog rata .................................................................................................................... 262 Brojčani pokazatelji o preživjelim jugoslavenskim Židovima ................................ 262 Poslijeratno iseljavanje Židova iz Hrvatske u Palestinu/Izrael ............................... 266
NIJEMCI ................................................................................................287 Iseljavanje i preseljavanje u evakuacijama tijekom rata....................................287 Poslijeratni pokušaj povratka u Jugoslaviju/Hrvatsku i otpremanje u logore .........................................................................................293 Epilog ................................................................................................................................. 302
TALIJANI ..............................................................................................315 Evakuacije, iseljavanja i progoni Talijana tijekom rata ............................................. 318 Iseljavanje Talijana nakon rata ...................................................................................... 320 Mirovni ugovor Jugoslavije i Italije te pitanje opcija ................................................ 324 Razlozi migracija talijanskoga stanovništva ............................................................... 327 Brojčani pokazatelji migracija Talijana tijekom rata i u poraću ............................. 329
MAĐARI ................................................................................................337 Iseljavanje i evakuacije Mađara s hrvatskoga područja tijekom Drugoga svjetskog rata ................................................................................................... 341 Iseljavanje i protjerivanje mađarskoga stanovništva s hrvatskoga područja u poraću ........................................................................................................... 346
8
Migracije stanovništva na hrvatskom području tijekom drugoga svjetskog rata i poraća
ZAKLJUČAK ........................................................................................357 PRILOZI.................................................................................................359 Prilog 1. Brojčani pokazatelji migracija Hrvata ........................................................ 361 Prilog 2. Brojčani pokazatelji migracija Srba ............................................................. 364 Prilog 3. Brojčani pokazatelji migracija Slovenaca ................................................... 366 Prilog 4. Brojčani pokazatelji migracija Židova ........................................................ 368 Prilog 5. Brojčani pokazatelji migracija Nijemaca .................................................... 370 Prilog 6. Brojčani pokazatelji migracija Talijana ....................................................... 371 Prilog 7. Brojčani pokazatelji migracija Mađara ....................................................... 372 Prilog 8. Brojčani pokazatelji o ratnim zarobljenicima vojske Kraljevine Jugoslavije u Njemačkom Reichu ............................................................. 373
POPIS KRATICA ...................................................................................374 IZVORI I LITERATURA.......................................................................377 Izvori .................................................................................................................................. 377 Objavljeni izvori .............................................................................................................. 378 Literatura .......................................................................................................................... 381 Novine ............................................................................................................................... 405 Internetske stranice ......................................................................................................... 405
SUMMARY ...........................................................................................407 BILJEšKA O AUTORICI ......................................................................410 KAZALO ZEMLJOPISNIH POJMOVA ...............................................412
9
Migracije stanovništva na hrvatskom području tijekom drugoga svjetskog rata i poraća
ZAKLJUČAK Drugi svjetski rat pokrenuo je migracije mnogih etničkih i nacionalnih skupina, a razlozi su bili brojni, od ideološko-političkih, rasnih i nacionalnih do vjerskih. Uspostavljanje novih država i političkih sustava, nerijetko pod okriljem Njemačkoga Reicha i Kraljevine Italije, dovelo je do progona pojedinih nacionalnih/etničkih skupina. Tijekom rata odvijali su se i razni pregovori država o razmjeni stanovništva te preseljavanja u evakuacijama stanovništva zbog ratnih djelovanja i otpremanje brojnoga stanovništva na prisilni rad. Na području novouspostavljenih država i okupiranih područja djelovali su pobunjenički/oslobodilački pokreti, s nacionalnim i različitim političkim predznacima, što je uglavnom dovodilo do građanskih ratova, pa je mnogo stanovnika živjelo u izbjeglištvu i zbjegu. Na hrvatskom području ratno je razdoblje bilo obilježeno obračunom vlasti NDH s političkim, rasnim, nacionalnim/etničkim i vjerskim skupinama, a važan pokretač prisilnih migracija bili su i predstavnici Njemačkoga Reicha. U poslijeratnom razdoblju na jugoslavenskom, i hrvatskom, području iseljavanje i protjerivanje bili su oblik kažnjavanja poraženih u ratu te način na koji se država rješavala “nepoželjnog” stanovništva i političkih protivnika. Kako je Drugi svjetski rat obilježio razdoblje obuhvaćeno u knjizi, može se zaključiti da su se migracije stanovništva tijekom ratnih sukoba i neposredno nakon rata u pravilu odvijale u prvom redu zbog političko-ideoloških, vojno-strateških i humanitarnih te ekonomskih razloga. Oni se kao pokretač isprepleću kod mnogih tipova migracija. Primjerice iseljavanja, nerijetko temeljena na raznim dogovorima o “razmjeni stanovništva”, protjerivanje, izbjeglištvo, otpremanje na prisilni rad i kolonizacija imali su političko-ideološke, vojne i ekonomske razloge za spomenute tipove migracija. Vojno-strateški i humanitarni razlozi inicirali su preseljavanje u evakuacijama koje su se provodile kao mjera onemogućavanja novačenja, posebice muškoga stanovništva, u neprijateljske vojne postrojbe i sprečavanja pružanja pozadinske potpore neprijateljskoj vojsci, kao i zbog poštede civilnoga stanovništva od ratnih nedaća. Ekonomski razlozi dijelom su prisutni kod kolonizacije stanovništva, dijelom kod dobrovoljnoga prijavljivanja stanovništva za odlazak na rad u Njemački Reich i u nekim slučajevima kod poslijeratnoga iseljavanja stanovništva. Kombinacije su mnogobrojne i potvrđuju, kao i obično, da prošlost čine “sive zone” i “granični slučajevi”, koji ne umanjuju odgovornost sustava, politika i pojedinaca koji su krojili migracijske tokove, nego usmjeravaju pozornost na ljude i nedaće koje su ih zadesile. Državne vlasti stvarale su i pisale predloške na temelju kojih su se neke migracije trebale odvijati, primjerice kolonizacija i iseljavanje odnosno razmjene stanovništva. No ni ti, uvjetno rečeno, “zakonski okviri” nisu bili zalog “legalnosti”, “urednosti” i “humanosti” migracija, osobito tijekom ratnih sukoba. Ugovori o razmjeni stanovništva sklapani tijekom rata i u
357
Novi mozaici nacija u „novim poredcima”
poraću u pravilu su nastojali defnirati broj iseljenika, ali ne nužno, a sporno pitanje uvijek je bila njihova imovina, pokretna ili nepokretna. Kod razmjene stanovništva problem imovine većinom se rješavao na bazi reciprociteta. Predložak za kolonizaciju koju su provodile državne vlasti tijekom rata i u poraću bio je vođen, osim socijalnim, i političkim motivima. Svaka vlast ispravljala je “nepravdu” prethodne kolonizacije, razvlašćivala bivše privilegirane i dodjeljivala zemlju svojim privilegiranima. Kolonizacijom su vlasti rješavale i socijalne i ekonomske probleme “pasivnih krajeva”. Migracije kao što su izbjeglištvo, protjerivanje i dijelom preseljavanje u evakuacijama samo uvjetno rečeno nisu imale pisanu podlogu koja ih je započinjala. S obzirom na to da su te migracije bile motivirane političko-ideološkim i vojnim razlozima, programi političkih opcija koje su bile na vlasti te javno mišljenje, posebice tisak, koje su kontrolirale, bili su svojevrsna pisana osnova za protjerivanja, izbjeglištvo te život u zbjegu kojim je civilno stanovništvo samoinicijativno sprečavalo stradavanje. Dobrovoljne i prisilne migracije stanovništva tijekom Drugoga svjetskog rata i u poraću na hrvatskom području uklapaju se u istodobne i istovjetne europske pojave. Posebnosti su postojale u ratnom razdoblju, vezane za građanski rat koji se odvijao na području NDH i političko-ideološku te vojnu podvojenost unutar hrvatskoga naroda (pristajanje uz ustaški pokret, posebice njegovu državotvornu ideju, uz Komunističku partiju ili uz građanske političke stranke, osobito HSS), zatim za doseljavanje Slovenaca, neautohtone manjine na hrvatskom području, te iseljavanje, protjerivanje i negiranje Srba koji su prema odluci 3. zasjedanja ZAVNOH-a 1944. dobili položaj konstitutivnoga naroda u Hrvatskoj. U poslijeratnom razdoblju jugoslavenske su komunističke vlasti pojedine nacionalne/ etničke skupine smatrale nepoželjnima, pa i remetilačkim faktorom u novoj državi, te su bile sklone rješenjima koja su uključivala i neke tipove migracija (iseljavanje i protjerivanje). Manjinske skupine na hrvatskom području, osobito Židovi i Nijemci, nakon raznih tipova migracija i stradanja pretežno su se stopile s većinskim stanovništvom, svodeći svoj uži nacionalni identitet na “kriptoidentitet” kao oblik mimikrije koja je bila zalog boljeg društvenog prihvaćanja. Obujam migracija tijekom desetak godina obrađenih u ovoj studiji bio je iznimno velik, o čemu jasno svjedoče tabelarni prilozi za svaku nacionalnu/etničku skupinu. Politički sustavi u ratu i poraću, u skladu sa svojim predodžbama o “Novim poredcima”, slagali su i svoje “mozaike naroda”. U ratnoj i poratnoj hrvatskoj zbilji odvijale su se drame s mnogim tragičnim scenama u kojima su ulogu imale sve nacionalne/etničke skupine. U kolonama, transportima i natovarenim konjskim zapregama pojedinci i obitelji napuštali su svoje domove, nerijetko ostavljajući cjelokupnu imovinu i odlazeći u neizvjesnost. Ti su migracijski tokovi prouzročili potresne sudbine pojedinaca i obitelji te utjecali na nacionalnu/etničku, vjersku i demografsku sliku kao i na društvene, socijalne i kulturne prilike u Hrvatskoj.
358