Hiquarterly #12

HiQUARTERLY

Kwartaalpublicatie van Vereniging Mensa Nederland

#

12

Jaargang 3 // December 2015

€ 5,95

De finale

VAN DE SLIMMERIQUIZ

DESIGN THINKING leer denken als een designer

Mythe ontmaskerd! Waar in onze hersenen vindt creativiteit echt plaats?

redactioneel

De karikatuur van Het aantal mensen dat - na een schildercursus van de LOI of iets dergelijks - zijn of haar baan opzegt om kunstenaar te worden stijgt exponentieel. Iemand begint bijvoorbeeld dertien in een dozijn stokpoppetjes te tekenen op een willekeurig wazige achtergrond en rekent daar vervolgens enkele honderden euro’s voor per creatie.Vervolgens klopt hij of zij aan bij het in de vorige carrière zorgvuldig opgebouwde en welgestelde netwerk, dat het nog koopt ook.Tel daarbij nog wat expositieborrels in statusverhogende locaties op, waar iedereen elkaar nog even lekker informeel kan spreken onder het genot van een gratis glaasje wijn, zorg voor een gezellige social media campagne op Facebook of Instagram, en je hebt een succesvol ‘kunstenaar’. Met als belangrijkste oorzaken voor het succes: de netwerk-en marketingskills, verpakt in een lekker raar jasje.

De lichtzinnigheid waarmee gecreëerd wordt is exemplarisch voor onze tijd. Iedereen is zo bezig zijn eigen creativiteit uit te stralen dat mensen die er niet ontzettend origineel, eigenzinnig en kleurrijk uitzien zich steeds meer lijken te moeten verontschuldigen voor het feit dat ze zichzelf de maatschappij influisteren, in plaats van schreeuwend door een megafoon. De karikatuur van de creativiteit als voorwaarde om mee te doen.

De lichtzinnigheid waarmee gecreëerd wordt is exemplarisch voor onze tijd De kunstenaars die ik ken zijn toch anders. Dit zijn mensen die ‘creativiteit’ ademen. Ze studeren dag en nacht om zichzelf constant te kunnen verbeteren en kiezen techniek en perspectief op basis van de boodschap. Ze kunnen zich meestal maar met moeite beperken tot één medium en worden vooral gedreven door de wens om de grenzen van de kunst en cultuur nog verder op te rekken. Ook hebben ze vaak geen geld. Omdat het ze vaak niet interesseert, maar ook omdat het verleggen van grenzen niet voor de massa is. Creativiteit mag geld kosten als het een toepasbaar resultaat oplevert. Een schilderij om het huis op te vrolijken of iets anders dat we gelijk kunnen gebruiken in ons dagelijks leven. Het testen, oprekken en veranderen van ons wereldbeeld schijnt daar helaas niet onder te vallen.

Toch is er niet zo veel mis met die eerder genoemde ‘LOI-creativiteit’. Waarschijnlijk is het zelfs positief. Het integreren van creativiteit in het standaard repertoire van de massa zorgt voor acceptatie en extra aandacht. Als creativiteit niet langer de vreemde eend is in de bijt, is de kans groter dat briljante ideeën herkend en aangemoedigd worden. En dat is - en dat zul je, gezien de aard van onze vereniging, hopelijk met mij eens zijn - een stap vooruit. Het zijn alleen de randverschijnselen waar ik soms wat moeite mee heb.

Veel leesplezier,

Michan Biesbroek Hoofdredacteur HiQuarterly

Michan Biesbroek schrijft, verbetert, denkt mee en bedenkt dingen die vervolgens ook uitgevoerd moeten worden. Dat lukt met wisselend resultaat. Schijnt verder ook te werken. Zie www. michanbiesbroek.nl voor meer informatie.

HiQuarterly HiQuarterly• •creativiteit creativiteit•• december 2015

3

Inhoud

Inhoudsopgave Wees niet bang voor je eigen brein 6

In een helder verhaal over het creatieve proces laat Karina Meerman zien dat aannames niet altijd kloppen, en dat we misschien geen zaken moeten aanleren om creatiever te worden, maar ze juist moeten afleren.

De SlimmerIQuiz 2015

20

Adviseer de auteur

24

Midden november was het weer zover: de finale van de slimmeriquiz. Wij waren erbij en schreven een korte samenvatting zodat u weet waarom u er volgend jaar ook bij moet zijn.

Suzanne Buis kwam al eerder langs in de HiQuarterly als geïnterviewde. Nu neemt ze zelf de pen ter hand en geeft ze ons een kijkje in haar werk. Ze vertelt hoe ze ooit tot haar aanpak is gekomen en waarom dit belangrijk is.

Creativiteit: tot hier en niet verder 27

Als nieuwe aanwinst voor HiQuarterly betoogt Maddy Hageman waarom het openbare Nederlandse onderwijs niet is gericht op creativiteit en geeft ze voorbeelden van hoe het beter kan.

What if? Design thinking

33

José Lodge ging voor ons op onderzoek naar het relatief nieuwe managementconcept ‘design thinking’. Kan iedereen denken als een designer? Zo ja, waarom zouden we?

Mensa Fonds

10

Boeken 12

4

Facts and findings

14

Column Ingrid Touwslager

15

Karakteristiek

16

Filmrubriek

18

Column Caren Peeters

25

Etymologie

26

Column Lavinia Meijer

31

Recept: Creatief met Curryl

37

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

16

20

0 6 LINKS

24

RECHTS

33 HiQuarterly • creativiteit • december 2015

5

wetenschap

WEES NIET BANG VOOR JE EIGEN BREIN Creativiteit werd lange tijd beschouwd als iets dat buiten de mens ontstond en werd aangereikt door het hemelse of helse. De oude Grieken kenden het begrip creativiteit zelfs helemaal niet. Pas in de Renaissance bedacht de Westerse mens dat creativiteit uit hemzelf kwam. Hoe denken we nu over het creatieve proces? Is het meetbaar? Is het te beïnvloeden? Tekst: Karina Meerman

Het Creatieve Proces

S

inds de jaren vijftig is creativiteit een populair onderwerp voor onderzoekers, psychologen en managementconsultants.

Iedere generatie bouwt voort op het werk van de vorige en voegt een ander element of woord aan toe aan het bestaande. Het combineren van bestaande ideeën tot iets nieuws is in feite ook een vorm van creativiteit. Een creatieve daad of idee hoeft niet uit louter originele elementen te bestaan, als het resultaat maar origineel is. Ook belangrijk is handelen, want creativiteit zonder uitvoering is slechts verbeelding. De originaliteit moet dus worden toegepast.

Graham Wallas schreef in 1926 ‘The Art of Thought’ met daarin de fasen van het creatieve proces, gebaseerd op zijn eigen observaties en de ervaringen van bekende uitvinders en wiskundigen.

Wallas noemde voorbereiding, incubatie, verlichting en toetsing.Vier fasen waarin het bewuste en

Originaliteit moet worden toegepast Bijvoorbeeld op het oplossen van een probleem, het vormgeven van beelden of een zienswijze op de wereld.

Een van de veel gebruikte modellen om creativiteit te definiëren is van Dr. Teresa Amabile. Haar 3-componentenmodel beschrijft expertise (feitelijke kennis), creatief denken (verbeelding en flexibiliteit) en motivatie (interne of externe beloning). Waar deze drie overlappen, bevindt zich creativiteit. Mihály Csíkzentmihályi, bedenker van het concept ‘flow’, plaatst creativiteit zeer simpel gezegd in het overlappende gebied tussen het individu, het werkof kennisveld en zijn omgeving. Howard Gardner koppelde het aan de acht soorten intelligenties waar hij mee bekend is geworden.

R.T. Greene bedacht een model van de 42 creativiteitsmodellen die hij tijdens zijn studie had gevonden en noemde het een vuilnisbakmodel. Alles past erin. Greene maakt goed duidelijk hoe breed het begrip omschreven kan worden en een definitieve definitie laten we dus maar achterwege. Om creativiteit beter te begrijpen is het handiger om naar het creatieve proces te kijken. Dat is namelijk geen gloeilamp die opeens aangaat. Tijdens het creatieve proces schakelen we voortdurend tussen het bewuste en het onbewuste.

En nee, dat is niet de linker- of de rechterhersenhelft.

6

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

onbewuste elkaar afwisselen in taken. De stappen volgen elkaar niet sec op, maar kunnen overlappen en itereren, zelfs voor meerdere onderwerpen of problemen tegelijk. Wallas’ model is in de loop der tijd uitgebreid door deze en gene, maar is na bijna honderd jaar nog steeds valide.

1. Voorbereiding: Dit is de fase van het vaststellen van het probleem, het verzamelen van feiten en ideeën rondom de probleemstelling.

De onderzoeksfase waar planning en focus nodig zijn. Dit gaat meer om transpiratie dan inspiratie.

2. Incubatie: het laten rusten en borrelen van alle beschikbare feiten en prikkels. Het broeit in het achterhoofd. Dit kan minuten, dagen of jaren duren. Dit kan ook tijdens de slaap.

3. Verlichting: de lichtflits in het brein die leidt tot inzichten en ideeën. Dit kon volgens Wal-

las niet worden geforceerd. Het is de laatste schakel in een reeks associaties, die seconden of uren kan duren. Adam Koestler noemde het ‘bisociatie’: het moment waarop twee gedachtenstromen uit verschillende hoeken samenkomen tot een Aha-moment. In de wetenschap is dat een Eureka-moment, in humor een haha-moment en in het spirituele vlak een Ahhhhh-moment.

Ontdekking, clou en verlichting. Dit is vaker een beeld of gevoel dan een reeks woorden, aldus Koestler.

4. Toetsing. In de laatste fase worden de ideeën uit fase drie geverifieerd en getoetst aan de criteria uit de voorbereiding. Dit zijn bewuste activiteiten. Hier lopen veel kritische mensen tegen het probleem op dat ze het eindresultaat

niet goed genoeg vinden. Veel hoogbegaafden hebben geen idee hoe creatief ze zijn en vinden daarom heel veel van wat ze maken of bedenken te gewoontjes. Het vinden van de balans is in deze fase erg belangrijk.Volledig gebrek aan kritiek leidt tot het idee dat theezakjes vouwen gelijk staat aan origami en de Toppers van hetzelfde technische niveau zijn als de Drie Tenoren.

Onderzoek Neurowetenschappers brengen het creatieve proces in de hersenen in kaart middels fMRI-scans. Dit levert kleurrijke plaatjes op waarop hersenactiviteit (de toename van zuurstof in weefsel) is te zien. De belangrijkste conclusie van de laatste jaren is dat het creatieve proces niet in een specifieke hersenhelft plaats vindt, maar in meerdere gebieden die zich in de hele hersenen bevinden. Auteur Scott Barry Kaufman schrijft in een blogpost van de Scientific American dat de bevindingen van meerdere wetenschappers aantonen dat tijdens het proces dat Wallas beschreef het hele brein wordt gebruikt. Onder- >>

FOUT HiQuarterly • creativiteit • december 2015

7

delen uit dat brein bevinden zich in de linker- of de rechterhelft, maar creativiteit zit dus niet of links of rechts.Verschillende gebieden in het brein werken samen in een netwerk. Welke dit zijn, is afhankelijk van de fase van het creatieve proces en van wat iemand probeert te creëren. Kaufman citeert bijvoorbeeld Randy Buckner et al., die de functionaliteit beschrijven van het standaardnetwerk of verbeeldingsnetwerk. Dat netwerk is “betrokken bij het bouwen van dynamische mentale simulaties, gebaseerd op persoonlijke ervaringen uit het verleden, zoals worden gebruikt in herinneren, toekomstdenken en in het algemeen bij het fantaseren over alternatieve perspectieven en scenario’s voor het heden”. Kaufman schrijft: “Dit netwerk is ook actief in sociale cognitie, wanneer wij ons proberen voor te stellen wat iemand denkt.” De actieve gebieden zitten diep in de prefrontale cortex en temporale kwab en communiceren met verschillende binnen- en buitengebieden van de pariëtale cortex. Met andere woorden: meerdere lampjes lichten op in ons hele brein.

Creativiteit zit dus niet of links of rechts Onderzoeker Rex Jung zegt dat de verschillende netwerken aan- en uit kunnen worden gezet. Vooral voor cognitieve personen kan het netwerk dat observeert en kritiek levert (Jung’s Executive Attention Network) een rem zijn op het creatieve proces. Dat netwerk verhindert namelijk dat wij onze gedachten en beelden vrijelijk laten stromen, wat nodig is voor improvisatie en verbeelding.

Het 4C-model van Kaufman & Beghetto introduceert onderscheid tussen de werken van Bach en de gevouwen theezakjes van het buurthuis. Creativiteit met een hoofdletter (grote C) is van het zeldzame soort waar velen naar streven, maar slechts weinigen behalen. In deze categorie vallen de groten der aarde die door hun vakbroeders als genieën worden beschouwd.

Creativiteit met een kleine c is voor de dagelijkse problematiek en creatieve uitingen.

De mini-c geldt voor handelingen en inzichten op persoonlijk gebied. Het Aha-moment dat sommige ervaringen opleveren.

De Pro-C is creativiteit van mensen die binnen hun beroep of vakgebied uitblinken, maar niet per se de wereld veranderen.

Het 4C-model maakt duidelijk dat een huisschilder wel creatief kan zijn, zonder dat hij Picasso is. Zijn creativiteit zit bijvoorbeeld in de manier waarop hij de problemen te lijf gaat die hij in zijn dagelijkse bezigheden tegenkomt.

Iedereen is creatief

Vijfjarige dromer

Het goede nieuws is dat wij allen creatief zijn en dit kunnen stimuleren. Volgens een onderzoek door wetenschapper George Land worden wij zelfs creatief geboren maar leren wij dat af na ons vijfde levensjaar. Land ontwikkelde een creativiteitstest voor NASA en besloot deze in 1968 los te laten op 1.600 kinderen. De test onderzoekt het vermogen om nieuwe oplossingen te bedenken voor problemen. Jonge kinderen (tot 5 jaar) scoorden 98 procent op Lands schaal van verbeelding. Als er een Mensa was voor verbeelding, dan mochten zij erbij. Tienjarigen scoorden 30 procent. Bij vijftienjarigen was de score nog maar 12 procent en de 280.000 volwassenen die de test maakten (gemiddeld 31 jaar oud), scoorden slechts 2 procent.

Lands conclusie: “Niet-creatief gedrag is aangeleerd.”

De mate waarin wij onze vermogens kunnen trainen verschilt van mens tot mens, maar we hebben allemaal potentieel. Kinderen hebben

LINKS 8

4C

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

RECHTS

Twintig manieren waarop een vork beter kan

nog niet geleerd om te denken in bestaande systemen. Zij zijn nog niet afgeremd met teksten als ‘je hebt niet voldoende kennis of ervaring of informatie’. Volgens Land is het vergroten van creativiteit vooral een kwestie van het afleren

wetenschap

van de remmende factor, het verminderen van de activiteiten in het kritische netwerk tijdens de incubatie- en verlichtingsfase. Ook angst verkleint de hersengebieden die we gebruiken in het creatieve proces.

hoeft te zijn voor je eigen brein. Het menselijk vermogen zichzelf te censureren is groot. Lands advies in deze is om iedere dag onze vijfjarige even aan te zetten en hem een object of een idee te geven en daarmee te laten spelen. “Neem een vork en laat jouw vijfjarige twintig manieren bedenken waarop deze beter kan.”

Ook heel handig is het om die creatieve gedachten te noteren. Het maakt niet uit of je het opslaat, opschrijft of opneemt. Het verhaal gaat dat muzikant Keith Richards altijd met casset-

Op de kleuterschool moest Karina Meerman binnen de lijntjes kleuren. Zij haatte dat hartgrondig en is waarschijnlijk daarom nooit grafisch vormgever geworden. Wel freelance journalist en blogger.

Zie http://www.karinameerman.nl

Niet-creatief gedrag is aangeleerd terecorder en gitaar naast zijn bed sliep. Op een dag in 1965 werd hij wakker en zag dat het cassettebandje vol was. Hij speelde het af en hoorde drie noten op zijn gitaar en het refrein “I can’t get no satisfaction”. Kunstenaar Salvador Dali ging in een stoel zitten met een lepel of sleutel in zijn hand. Zodra hij in slaap viel, ontspande zijn hand, viel het voorwerp en schrok hij wakker. Hij noteerde onmiddellijk de beelden die hij op dat moment in zijn hoofd had. Misschien moet de conclusie zijn dat je niet bang

Zeven tips voor het verbeteren van jouw creativiteit 1. Verander van omgeving. Nieuwe prikkels, nieuwe input.

2. Luister naar nieuwe mensen. Je hoeft het niet eens te zijn met hun ideeën, maar laat je inspireren.

3. Laat het even los: vijf minuten per dag mag je alles denken wat je wilt.

4. Verander je houding, letterlijk: ga staan of lopen voor een ander perspectief.

5. Verdiep je in het onderwerp. Hoe meer je weet, hoe meer kennis je kunt combineren tot iets nieuws.

6. Doe alsof je het al kunt, oftewel: Fake it until you make it. Nieuw gedrag creëert nieuwe neurale netwerken in je brein. Na verloop van tijd “slijt het erin” en wordt het gewoonte.

7. Slaap voldoende.

Een uitgerust brein is een creatiever brein.

TED Talks over creativiteit: https://www.ted.com/topics/creativity

The Art of Thought Graham Wallas (1926)

Meer lezen?

The Act of Creation Arthur Koestler (1964) The Creativity Question Albert Rothenberg (1976)

TED Talk Tips

‘Failure of Success’ van George Land Techniques for Producing Ideas James Webb Young (1939)

‘Do Schools Kill Creativity’ van Ken Robinson ‘Success, Failure and the Drive to keep Creating’ van Elizabeth Gilbert ‘Flow, the secret of Happiness’ van Mihaly Csikszentmihalyi

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

9

[ Advertentie]

BIJDRAGEN DOOR AF TE WIJKEN Op 7 november 2015 was de feestelijke uitreiking van de Mensa Fonds Awards. Met deze prijzen toont het Mensa Fonds haar waardering voor best practices op het gebied van hoge intelligentie.

Bij de uitreiking gaf Mensalid prof. dr. John Grin, lid van het Comité van Aanbeveling van het Mensa Fonds, een lezing met als thema “inspiratie, tegenslag en creativiteit”. Tekst: Grethe van Geffen

John, hoe kwam je op het thema van je lezing?

Ik houd me in het dagelijks leven bezig met vernieuwing. Inspiratie, tegenslag en creativiteit zijn drie kernwoorden die elk vernieuwend werk kenmerken, ook het werk waar de genomineerden hun nominatie aan danken. Ik ben bijvoorbeeld de nominaties gaan lezen. Die waren interessant. De inspiratie wordt vaak duidelijk en verschilt voor hoogbegaafden eigenlijk niet zoveel van vernieuwers in het algemeen: gegrepen worden door de charme van een idee, eenvoudig én rijk, verwondering of irritatie over een heersend idee, getroffen worden door onderbelichte potentie van iemand en vervolgens weten ‘ik kan hier iets mee’. Mogelijk verdiepen hoogbegaafden die inspiratie wel sneller: een wisselwerking of kettingreactie tussen de trigger en wat daardoor in jouw hoofd ontstaat.

Wat is er volgens jou nodig om creatief te kunnen zijn in tijden van tegenslag?

Eigenlijk ontstaat creativiteit bij tegenslag. De kans op tegenslag is groter naarmate je meer van het gebruikelijke afwijkt. Dat is nogal eens het geval als het initiatieven zijn die hoogbegaafden of hun positie in de samenleving ondersteunen. Want als je mensen met een ‘afwijking’ wilt faciliteren, moet je afwijken van de standaard. Bovendien hebben hoogbegaafden er een handje van om met iets echt anders te komen. In die zin genereert creativiteit, omgekeerd, ook tegenslag.

Bij tegenslag heb je bondgenoten nodig, andere mensen of activiteiten waarmee je de verbinding zoekt. Dat vraagt erom die anderen en hun activiteiten te herkennen als relevant voor jou, om je

In die zin genereert creativiteit, omgekeerd, ook tegenslag eigen project zo te duiden en aan te passen dat verbinding (beter) mogelijk wordt. Bijvoorbeeld door synergie te creëren of door het interessant te maken vanuit het perspectief van die ander. Het vraagt ook talenten (empathie, associatief analyseren, strategisch denken, etcetera) om die verbindingen daadwerkelijk te leggen.

10

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

Juist daar zien we wel verschillen tussen hoogbegaafden en anderen. Zij beschikken immers over vermogens die daarbij helpen, zoals snel verschillende situaties en andere ‘werelden’

Misschien blijft de grootste verdienste van een genomineerde wel onzichtbaar in de nominaties doorgronden, snel inhoudelijke verbanden zien of vanuit meerdere camerapunten tegelijk kunnen denken.

In recente sociaalwetenschappelijke literatuur wordt creativiteit ook op die manier uitgewerkt. Niet een Willie Wortel moment - niet een moment van bedenken van opperste schoonheid - maar ingebed in het handelen en relationeel.

Hoe vormen de Mensa Fonds Award winnaars een inspiratiebron voor anderen?

Via de manier waarop ze creatief zijn, als zojuist omschreven. Lastig daarbij is dat hoogbegaafden misschien nóg minder dan anderen over tegenslag spreken, en dus niet vaak over wat ze allemaal aan creatieve actie hebben ontwikkeld om dat te overkomen.

Slechts een van de nominaties rept daar serieus over. Misschien blijft zo de grootste verdienste van een genomineerde wel onzichtbaar in de nominaties. >>

WINNAARS DIT JAAR Winnaar Mensa Fonds Award 2015 categorie Maatschappij: Lavina Meijer.

Z ij zette de harp als veelzijdig solo-instrument op de kaart en won vele awards. Lavinia Meijer is een goed voorbeeld van een hoogbegaafd persoon die het maatschappelijk ver geschopt heeft.

Winnaar Mensa Fonds Award 2015 categorie Werk: Danielle Krekels.

Z ij is de bedenker van de KernTalentenmethode die een grote bijdrage levert in het herkennen, erkennen én inzetten van talent. Zij heeft er gedurende 25 jaren zonder enige vorm van subsidie aan gewerkt.

Foto’s: Liedeke Janssens

Je houdt - vrijwillig - reeds voor de tweede keer een lezing in Mensa Fonds verband. Wat of wie inspireert jou?

Al die leuke mensen die meer verschil zouden kunnen maken en meer tot bloei zouden kunnen komen als hoogbegaafden meer geholpen zouden worden om bij te dragen door af te wijken. Ik ken er veel van - gelukkig en helaas.

Winnaar Mensa Fonds Award 2015 categorie Onderwijs: Anita Wuestman.

Z ij is oprichter en drijvende kracht achter SquibS, een organisatie die hoogbegaafde jongeren bij elkaar brengt en activiteiten met ze organiseert, met verbluffende resultaten.

Voor het volledige juryrapport, een verslag van de middag en meer foto’s, zie onze website www.mensafonds.nl. Wil je onze activiteiten ook financieel ondersteunen? Als relatief nieuw fonds hebben we dat hard nodig! Stort een gift op NL16INGB 0008877172 of word lid van de Silver Friends of de Club van 100. Voor vragen: info@mensafonds.nl prof. dr. John Grin

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

11

Creativiteit is een ongrijpbaar begrip, iets dat je volgens sommigen hebt of niet, en dat volgens anderen aangeleerd en gestimuleerd kan worden. Zijn Aziaten minder creatief? En hoe kunnen dromen je helpen aan nieuwe ideeën? In deze selectie wat wetenschappelijk, stimulerend en vermakelijk leesvoer.

Tekst: Marion de Groot

Marion de Groot (1981) woont in Amsterdam en is zelfstandige in de IT onder de naam Pick my Brain. Als requirementsanalist vertaalt ze de eisen van de klant in realistische specificaties voor de programmeur.

Ze is sinds 2010 lid van Mensa.

Dromen

Een reis naar onze innerlijke werkelijkheid

Stefan Klein, 2015 ISBN 9026331371 Dit is geen zweverig boekje over de onderliggende betekenis of verborgen verlangens van dromen, maar een wetenschappelijke analyse van

hoe je brein ‘s nachts oefent wat je overdag leert. Het is geen zelfhulpboek, maar als je lucide wil leren dromen of van je nachtmerries af wil, kan dit boek je helpen. Hoe dan ook is het fascinerend om te lezen over iets dat je zo vaak en zo ‘gedachtenloos’ doet.

Het is een vermakelijk boekje dat je in een paar uur uitleest. De voorbeelden zijn leuk en het kijkje in de wereld van reclame is interessant. Het is niet hoogstaand en veel tips zijn open deuren, maar wie weet triggert een van de tips een briljant idee.

Een idee AUB

Uncertainty

Over creativiteit op commando

Turning fear and doubt into fuel for brilliance

Erik Kessels, 2012 ISBN 9047005910

Jonathan Fields, 2011 ISBN 1591845661

Erik Kessels is mede-oprichter van reclamebureau KesselsKramer, een vak waarin creativiteit erg belangrijk is. In dit dunne boekje geeft hij, aan de

Onzekerheid, niet weten wat de volgende stap is of hoe je deze maand rond komt, kan verlammend werken.

hand van door hem en anderen ontwikkelde campagnes, tips voor hoe je creatieve ideeën kan bevorderen. Elk hoofdstuk beslaat een pagina of twee en geeft een tip met een voorbeeld.

Fields betoogt dat je met de juiste mindset gebruik kan maken van onzekerheid om creativiteit te stimuleren.

In het boek geeft hij praktijkvoorbeelden van hemzelf en van andere

het hoe en waarom. We blijken niet alleen in de REM-slaap te dromen, maar de hele nacht door. Zodra we in slaap vallen sluiten we ons af van onze zintuigen en aansturing van spieren, maar de gedachten gaan onverminderd door. Niet gecorrigeerd door onze waarneming lijkt alles wat in ons opkomt werkelijkheid. Juist in die fase van openheid heeft de creativiteit de vrije loop.

Klein weet de wetenschappelijke feiten op een boeiende manier te brengen, met leuke anecdotes, zonder te veel te versimpelen of kort door de bocht te gaan. Elk aspect van dromen wordt belicht, van nachtelijke hersenactiviteit, tot hoe blinden dromen en

12

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

BOEKEN ondernemers, hoe zij vastliepen of er juist verder mee kwamen. Met de do’s en don’ts zou iedere lezer in staat moeten zijn om onzekerheid in creativiteit om te zetten, en daarmee stappen te wagen die je verder brengen naar een vervuld leven.

helpen geeft hij tips hoe je creatiever kan zijn.

Al is het boek door een wetenschapper geschreven en bevat het veel verwijzingen naar wetenschappelijk onderzoek, het blijft goed leesbaar.

Het punt van Fields is vrij snel duidelijk De titel suggereert dat het oordeel en er zit zeker wat in. Toch heeft hij wel erg veel woorden nodig om tot de praktische toepassing te komen. De praktijkvoorbeelden zijn leuk om te lezen, al is het vaak achteraf makkelijk om je succes aan bepaalde acties toe te schrijven. De vraag rijst of iedereen die het stappenplan volgt nou echt zo creatief wordt.

Niettemin biedt het boek verfrissende perspectieven.

alniettemin ook de moeite waard om te noemen. Het bevat een verzameling artikelen over creativiteit, geschreven door wetenschappers uit het Oosten en het Westen. De artikelen beslaan diverse onderwerpen, van wat creativiteit is, tot hoe dit op school al dan niet gestimuleerd wordt en waar het toe kan leiden, onderzocht in zowel Aziatische als Westerse culturen.

Elk hoofdstuk is een artikel, geschreven door een andere wetenschapper en met een ander onderwerp en perspectief. Dit

Why Asians are less creative than Westerners Ng Aik Kwang, 2001 ISBN 0130404756 De titel van het boek is provocerend, maar beschrijft wel precies waar het over gaat. Ng Aik Kwang is een academicus uit Singapore die onderzoek gedaan heeft in onder andere Australië en die gefascineerd is geraakt door het verschil in creativiteit tussen Aziaten en Westerlingen.

In dit boek beschrijft hij wat creativiteit is, wat er nodig is om creativiteit te stimuleren en wat de verschillen zijn in Aziatische en Westerse culturen die creativiteit beïnvloeden. Hij gaat in op het schoolsysteem, de maatschappij, de geschiedenis en meer. Om vooral de Aziatische lezer te

vastligt, maar het boek biedt een breed en onderbouwd perspectief op creativiteit en cultuur. Het is een aanrader als je met Aziaten en creativiteit te maken hebt of als cultuur en creativiteit je interesseren.

Creativity When east meets west

Sing Lau, Anna N.N. Hui en Grace Y.C. Ng, 2004 ISBN 9812388265 Qua onderwerp ligt dit boek dicht tegen het vorige aan, maar het is des-

maakt het boek breed en gebalanceerd, maar niet elke academicus weet even boeiend te schrijven.

Het boek lijkt meer gericht op een academisch publiek dan op de geïnteresseerde voorbijganger.

Voor de doorbijter is het toch een interessant boek, met boeiende praktijkvoorbeelden van onderzoeken naar creativiteit.

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

13

kort nieuws

FACTS &

FINDINGS

Anne van Overbeek (NL3845) vindt graag praktische (en originele) oplossingen voor problemen die ze in het dagelijks leven tegenkomt in haar gezin, werk of creatieve activiteiten.

Tekst: Anne van Overbeek

Relatie tussen intelligentie en creativiteit Er wordt al tientallen jaren onderzoek gedaan naar en gediscussieerd over de relatie tussen intelligentie en creativiteit.Toch is er nog steeds geen overeenstemming over wat het verband precies is.

De belangrijkste theorie is dat er een bepaalde drempel is. Om creatief te kunnen denken heb je een bovengemiddelde intelligentie nodig, maar boven een bepaalde waarde maakt de IQ-score niet meer uit. In 2013 is een Oostenrijks onderzoek gepubliceerd waarin men opnieuw heeft gekeken naar waar die drempelwaarde dan zou liggen. Uit dit onderzoek blijkt dat het afhankelijk is van hoe je creatief denken definieert. De in eerder onderzoek gesuggereerde IQ-grens van 120 komt vrij precies overeen met de waarde die zij vinden voor complexe creatieve ideeën.

Het laatste woord is echter nog niet gesproken over dit onderwerp. Andere studies, waaronder bijvoorbeeld een studie onder Duitse schoolkinderen, geven aan dat er geen verband is tussen intelligentie en creativiteit.

Weer andere onderzoekers stellen dat het bij creatief denken vooral gaat om het bedenken van veel mogelijke oplossingen en het open staan voor eerdere ervaringen die opnieuw

14

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

ingezet kunnen worden. Door hogere intelligentie zou iemand dan snel kunnen zien welke van de oplossingen het meest effectief is.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/ PMC3682183/ http://www.sciencedirect.com/science/ article/pii/S0191886905002345 http://blogs.scientificamerican.com/beautiful-minds/openness-to-experience-andcreative-achievement/

Sarcasme maakt creatiever Sarcasme wordt wel gezien als een van de laagste vormen van humor, maar verrassend genoeg blijkt het creatief denken te stimuleren. In een recente studie op grote Amerikaanse universiteiten kregen proefpersonen een opdracht die hun creatieve denkvermogen test. Op een tafel tegen de muur stonden een kaarsje, een doos met spijkers, een hamer en een doosje lucifers. De opdracht was: bevestig de kaars aan de muur zonder dat deze gaat lekken op de tafel. Voor de instructie kregen ze een neutrale of een sarcastische opmerking te horen.

Wat bleek: uit de groep met een neutrale opmerking wist maar 30% de goede oplossing te verzinnen en in de groep die een sarcastische opmerking hoorden maar liefst 75%! Wat de oplossing is? Zie onderaan dit item.

http://www.sciencedirect.com/science/ article/pii/S074959781500076X

Kan kunstmatige intelligentie kunst maken?

Bij het begrip kunstenaar denken we aan een persoon die alles inzet om bijvoorbeeld een schilderij of een muziekstuk te scheppen. Er zijn echter ook computers die schilderijen of composities maken. Dit kan omdat er veel algoritmes en wetenschappelijke principes aan ten grondslag liggen. Er zijn zelfs computers die met echte verf schilderen, en dus niet met pixels, en in de loop der jaren een ontwikkeling doormaken in hun stijl. De vraag blijft: gaan wij ze ooit zien als artiesten, of blijven we ze beschouwen als na-apers?

http://www.gizmag.com/creative-ai-algorithmic-art-painting-fool-aaron/36106/ Vraag je je af hoe je die kaars aan de muur bevestigt? Doosje spijkers leegmaken, doosje aan de muur vastmaken, kaars erin zetten.

column

CREATIEVE MENSEN HEBBEN Soms heb je van die momenten die voor een ander totaal niet interessant zijn, maar die jouw denkpatroon volledig op z’n kop kunnen zetten. Zoiets overkwam mij vorige week. Op een bijeenkomst werd me onverwacht een wijsheid in de schoot geworpen die meer met me deed dan de hele meeting bij elkaar. Het gebeurde op het toilet. En het was een heuse ahaerlebnis. Daar stond op de deur geschreven:

GEEN ROMMEL

‘Creatieve mensen hebben geen rommel.

Creatieve mensen hebben overal ideeën liggen.’

Klabam, wat een inzicht! In één klap was ik van al mijn ergernissen en frustraties rondom mijn huishouden af. Zag ik mijzelf voorheen als ongeorganiseerd, tegenwoordig ben ik lekker creatief.

Had ik eerst een negatieve associatie met de vele spullen in mijn huis, inmiddels word ik er blij van en geniet ik vooral van al mijn plannen. Want het klopt, ik heb het gecontroleerd.

Overal waar “rommel” ligt, liggen ideeën waar ik nog niet aan toegekomen ben. Nee, mijn huis is zeker geen puinhoop. Maar ik heb nu ook geen rommel meer. Hoe leuk is dat?!

Ik ben creatief. En daar ben ik trots op. Die rommel, die hoort gewoon bij mij! Ik barst van de ideeën en die bewaar ik overal.

In mijn hoofd, op mijn mobiele telefoon, in mijn agenda en in mijn huis. En dat laatste zie ik niet meer als een tekortkoming.

Het is gewoon een bijproduct van een positieve eigenschap!

Ik kan er nu nog meer van genieten, van mijn ideeën en plannen. Ze liggen daar allemaal, gereed om opgepakt te worden en klaar om mijn verbeelding te verwezenlijken. Het zijn uitnodigingen om zoveel mogelijk van mijn leven te genieten: ik hoef me nooit te vervelen. Dat maakt me een rijk en creatief mens.

Ingrid Touwslager

Ingrid Touwslager is tekstschrijver en webredacteur en biedt startende ondernemers de helpende hand. Daarnaast inspireert zij tot een passioneel en bevredigend leven via haar instituut Levenskrachtig. Zie: www.tekstualia.nl en www.levenskrachtig.nl

HiQuarterly HiQuarterly •• creativiteit • december 2015

15

KARAKTERISTIEK

“Het onvermogen om GA

Wie ben je?

Kasper van Hoek. Ik ben drieëndertig jaar oud en ik woon in Groningen.

Wat doe je?

Ik houd me bezig met geluidskunst (installaties en muziekinstrumenten maken, performances geven), proza (tijdschriften maken, kleinschalig boeken uitgeven, columns schrijven, voordragen) en ik heb een bedrijf dat zich bezighoudt met dienstverlening op het vlak van social media.

Waar denk je aan bij creativiteit?

Ik kom uit de kunstwereld, maar ik vind dat het maken van kunst in veel gevallen niet met creativiteit te maken heeft. Creativiteit is voor mij vooral het vermogen om - al dan niet zelfverzonnen - problemen op te lossen. En soms ervaar ik het als het onvermogen om gangbare oplossingen te accepteren.

Wanneer ben jij op je creatiefst?

Op het moment dat ik me erger en wanneer ik onder druk sta.

16

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

Foto: Jeroen Komen

Met een hoge intelligentie kun je vele malen meer uit je creativiteit halen. Daarom gaan ze zeker samen. Ook kun je met intelligente mensen vaak makkelijker over nog niet bestaande dingen praten.

Fotografie: Jeroen Komen

Waarom gaan Mensa en creativiteit samen?

ANGBARE oplossingen te ACCEPTEREN”

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

17

filmrubriek Het uiten van creativiteit is een belangrijk - volgens sommigen zelfs het belangrijkste - onderdeel van het maken van films. Het genre dat daartoe de meeste ruimte biedt is de animatiefilm. Want daar is alles mogelijk.

Tekst: Romy van Krieken

Romy van Krieken werkt al sinds haar studie Filmwe-

tenschap, meer dan twintig jaar geleden, bij het Veronica-blad. Daarnaast houdt ze zich bezig als filmdocent, quizmaker en tolk/vertaler. Ze woont in Utrecht, maar is een geboren Limburgse.

The good dinosaur Geen enkele studio heeft de onbegrensde mogelijkheden van de animatiefilm beter duidelijk gemaakt dan Pixar. Dit zijn de mensen die met hun allereerste filmpje emoties opriepen met een blanco bureaulamp! Terwijl die Luxo Jr. (1986) niet eens werd gemaakt om de creatieve geest van zijn makers te tonen maar de mogelijkheden van hun software. Ze wilden tonen hoe men met de computer een schaduw kon genereren, maar lieten en passant zien hoe men emoties kon genereren bij een levenloos voorwerp.

Mens = dier Emoties genereren werd de specialiteit van Pixar; ze gaven gevoel aan speelgoed (Toy Story), vissen (Finding Nemo), auto’s (Cars), robots (WallE) en uiteindelijk aan de emoties zelf! (Inside Out). Voor hun nieuwste film The Good Dinosaur houdt Pixar zich bij levende wezens, maar daar wordt ook weer een draai aan gegeven. In deze versie van de geschiedenis wordt de aarde niet geraakt door de meteoriet die een einde aan de dinosaurussen maakt. Daardoor lopen die beesten nog vrolijk rond tegen de tijd dat de mens een beetje doorontwikkeld is. Uiteraard sluit een grote dino vriendschap met een klein mensje, want naast de grote creativiteit kenmerkt Pixar zich door een groot hart. Terwijl andere tekenaars (zie The Flintstones) de dino het huisdier van de mensen maken, doet Pixar het weer net andersom. De hoofdpersoon is apatosaurus Arlo die zijn vader kwijtraakt en ver van thuis raakt. Op zijn lange weg terug komt hij een jongetje tegen dat hij Spot noemt en ‘Spot’ is niet toevallig de stereotiepe Amerikaanse naam voor een hond.

uitdaging voor creatieve geesten en Pixar heeft een lange geschiedenis van slimme oplossingen bedenken. Zo zijn ze bijvoorbeeld dol op prachtig gedetailleerde landschappen die op zich al een reden zijn om hun films meerdere keren te gaan kijken. Om tijd te winnen bij The Good Dinosaur combineerden ze de satellietbeelden en topografische data van de United States Geological Survey (een Amerikaanse overheidsinstelling die zoveel mogelijk van het land in kaart brengt) en creëerden daarmee in de computer een rudimentair 3D-landschap. Daar moesten ze dan wel nog zaken als textuur, flora en fauna aan toevoegen, maar de basis was gelegd.

Dino = cowboy

Voor hun research gingen ze de natuur in. Ze werden daar dermate door geïnspireerd dat ze besloten de omgeving zo realistisch mogelijk te maken. Als contrast maakten ze de dinosaurussen juist heel cartoonesk, met als extra voordeel dat ze niet gebonden waren aan wat de paleontologen beweren. In plaats daarvan keken ze bijvoorbeeld voor het loopje van Arlo naar de gang van een cowboy in een oude western. Omgekeerd werd voor het karakter en de bewegingen van Spot gekeken naar kleine, jonge dieren. Het resultaat van al dit werk is weer een typische Uitdaging = oplossing The Good Dinosaur was de zoveelste film waarbij Pixar halverwege de Pixar-film vol emotie en creativiteit. boel stopzette, regisseurs wisselde, terug naar af ging en daardoor te kampen kreeg met een krappe productietijd. Zoiets is een mooie The Good Dinosaur is momenteel te zien in de bioscoop

18

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

I

s the Man Who Is Tall Happy?

Een getekende documentaire over een Het werden associatieve tekeningen, door hem zelf heel ouderwets gemaakt op velletjes papier op een lichtbak. Extra voordeel: door alles wetenschappelijk onderwerp Als ik één creatieve geest in de filmwereld moet kiezen (bij Pixar barst het van die lui, maar steekt er niet eentje bovenuit) dan denk ik aan Michel Gondry. Hij gaf eerst zijn ongebreidelde fantasie de ruimte in videoclips van Björk en vervolgens maakte hij de overstap naar speelfilms. Zijn bekendste is Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004) die hem een Oscar voor het beste originele (zeg dat wel!) scenario opleverde. Het is een typisch Gondry-verhaal, bizar en menselijk tegelijk, en gebracht zonder moeilijke special effects.

Want ook bij Gondry zit het creatieve niet in de grote gebaren of budgetten (‘dan kan ik het ook’), maar juist in het met beperkte middelen iets voor elkaar krijgen dat daardoor nog beter en krachtiger wordt.

zelf in zijn kamertje te tekenen had hij complete creatieve vrijheid en was de film een manier om zijn ongebreidelde verbeeldingskracht op één punt te kunnen richten.

School = competitie Het resultaat is soms wat knullig maar altijd fantasievol. De film is zowel voor de kenners interessant (ook al heb je alles van Chomsky gelezen, het is toch bijzonder om de meester zelf te horen) als voor nieuwkomers (omdat het middels de animaties lekker laagdrempelig wordt uitgelegd). Als je het woord ‘School’ op houten blokken ziet staan en de letters veranderen in ‘Competitie’ en vervolgens rennen de figuurtjes zich daar te pletter op, is dat voor iedereen duidelijk. Of als hij in een boek van Descartes gereedschap vindt en daarmee een blok ‘Dogma’ te lijf gaat. En als Gondry vraagt wat Chomsky gelukkig maakt zien we hem in diens ribbenkast duiken om naar het hart te luisteren. Kortom: creatieve verbeeldingen van wetenschappelijke stellingen.

Vrijheid = creativiteit

Film = manipulatie

Een perfect voorbeeld daarvan is zijn nieuwste film Is the Man Who Is Tall Happy? Een intrigerende titel, die nog beter wordt door de ondertitel: An Animated Conversation with Noam Chomsky.

Chomsky is immers een filosoof en taalwetenschapper die evenmin langs rechte lijnen denkt.

Gondry sprak met de inmiddels hoogbejaarde hoogleraar over onze relatie met de wereld en de rol van de verbeeldingskracht. Voor de bijbehorende beelden stapte Gondry over op de animatiefilm, maar dan wel op zijn eigen manier.

De film begint niet voor niets met Chomsky’s positie dat alles manipulatie is, want film is dat bij uitstek. En animatie is, nog meer dan een documentaire of speelfilm, een interpretatie van de werkelijkheid.

Gondry versterkt dat nog eens door zichzelf te tekenen terwijl hij de film tekent en door te vertellen in zijn zware Franse accent. Het maakt je ook bewust van al die keren dat je films kijkt en je niét door hebt dat je gemanipuleerd wordt. Waardoor je weer gaat nadenken over de theses van Chomsky. Dit is echt de perfecte combinatie van twee creatieve geesten uit de wereld van de kunst en de wetenschap.

Is the Man Who Is Tall Happy? is online te kijken via http://periscoopfilm.nl

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

19

mensa

2015 Sinds 2013 is de SlimmerIQuiz een jaarlijks terugkerend en steeds groter wordend evenement van Mensa Nederland. Elk jaar strijden kinderen van talloze basisscholen door heel Nederland met elkaar voor een plaats in de grote finale. De finale van de SlimmerIQuiz 2015 werd dit jaar op woensdag 18 november 2015 gehouden in de aula van de Universiteit van Amsterdam. Hieronder een samenvatting van de dag.

Net als vorig jaar werd de Quiz gepresenteerd door presentatrice Dolores Leeuwin. Ook was er een indrukwekkende jury gevraagd.

Naast pianist en natuurkunde liefhebber Yuri van Nieuwkerk waren ook ontwikkelingspsycholoog, docent en onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam Eddie Brummelman en directeur van de Universitaire Pabo van Amsterdam Erna van Hest aanwezig als jurylid. Ook publiekshistoricus Eline de Boer en voormalig voorzitter van Mensa Nederland en Mensa International Willem Bouwens waren gevraagd om plaats te nemen in de jury. Met dank aan de sponsoren van de SlimmerIQuiz (de prijzen voor de finale werden gesponsord door Mensa Nederland, Denkspellenparadijs, Uitgeverij Nieuwezijds en Ellen Stoop) waren er ook nog goodiebags voor alle deelnemers en konden ze na de quiz het NEMO (technologiemuseum in Amsterdam) gratis bezoeken.

Geslaagde dag Uiteindelijk waren het Heleen, Maarten en Noortje van de Enschedese Schoolvereniging die de SlimmerIQuiz wonnen. Voordat deze uitslag bekend werd gemaakt, nam professor dr. Mark Golden - kwantumfysicus en verbonden aan de faculteit Natuurwetenschappen van de Universiteit van Amsterdam – de bühne. Deze hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en Princeton zette hoog in met een minicollege over supergeleiding en vliegen op zonnestroom. Hij legde deze super interessante maar ingewikkelde materie op een heel grappige en toegankelijke manier uit. “Als we iets niet goed begrijpen, krijgen we jeuk”, vertelde hij. “Het is mijn beroep om te krabben.” Verder was het Jeugdjournaal present en was er de nodige exposure in lokale en landelijke media. Het was een geslaagde dag!

Als we iets niet goed begrijpen, krijgen we jeuk

Denkbeeldige planeet Orbinië Ongeveer vijfenvijftighonderd kinderen van honderdtweeënzeventig scholen deden mee aan de voorronde. Om de finale te bereiken moesten de kinderen veel weten over taal en rekenen, ruimtelijk inzicht hebben, maar vooral ook creatief en logisch kunnen nadenken en kunnen samenwerken in een team van drie. De vierentwintig vragen in de finale gingen over de denkbeeldige planeet Orbinië waar de Beanies wonen.Voor het beantwoorden van de vragen hadden de deelnemers veertig tot honderdtachtig seconden; kort dus.

Het was dan ook muisstil in de zaal. Zelfs voor deze slimme kinderen waren het pittige vragen. De vragen die om creativiteit van de deelnemers vroegen, vergden bij de jury ook veel inspanning bij het nakijken. Gelukkig was er daardoor voldoende tijd voor foto’s met de groep en Dolores Leeuwin.

20

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

Aandacht voor hoogbegaafdheid Mensa Nederland wil met de SlimmerIQuiz aandacht vragen voor hoogbegaafdheid. Hoogbegaafde kinderen zijn niet alleen intelligent maar vaak ook creatief en beschikken over veel doorzettingsvermogen. Het is voor hen een uitdaging om al deze eigenschappen in te zetten in een spannende competitie. Volgend jaar is iedereen van harte uitgenodigd om het zelf mee te maken in het publiek, als helpende hand of misschien zelfs wel als onderdeel van de projectgroep.

Fotografie: Ruud Waij

De trotse winnaars De finale werd mede mogelijk gemaakt met dank aan Mensa Nederland, Denkspellenparadijs, Uitgeverij Nieuwezijds en Ellen Stoop.

Benieuwd naar de quiz? Kijk de quiz terug via

http://scholen.uva.nl/nieuws/nieuws/nieuws/content/ folder/2015/11/bekijk-de-finale-van-de-mensaiquiz2015-live.html HiQuarterly • creativiteit • december 2015

21

OM OM NIET OM N CREATICREATI CREA CR

BESTAAND BESTA BES

VITEIT VITEIT VITE VI RELATIE RELA RE

ISIS HET IS HET H IS TETETE ZIEN ZIEN ZI VERMOGEN VERMOGE VERMO VER

22

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

NIET M T NIET REATIATII-

AANDE DE STAANDE

TATIES EIT ITEIT ELATIES ES

HET SET HET NIEN EN OGEN RMOGEN

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

23

persoonlijk

ADVISEER

DE AUTEUR

De meest gewaardeerde les die ik geef bij schoolbezoeken, is de presentatie ‘Adviseer de auteur’.

Deze is ontstaan toen Astrid Loontjens van ‘Ixi-je’ haar 25-jarig jubileum als juf vierde en mij uitnodigde als cadeau voor zichzelf en haar plusklassen van De Binnenstad in Maastricht. Haar leerlingen zijn gewend flink geprikkeld te worden, dus passief een presentatie over schrijven aanhoren, zou weinig interesse wekken. We besloten tot een schrijfles, met een deel ‘omgekeerde wereld’: de leerlingen gingen mij adviseren over een nog te verschijnen boek. Tekst: Suzanne Buis

Het werkt als volgt: de school boekt mij als auteur. Ik mail een manuscript genaamd ‘Lekker slim’, als pdf of e-book. Dit is geschikt voor alle leeftijden, dus handig voor scholen met een plusklas of sponsgroep die uit verschillende groepen is samengesteld. De leerlingen lezen het geïllustreerde boek voorafgaand aan mijn bezoek. Ze bespreken het thuis, onderling en klassikaal. Daarna formuleren ze individueel of samen adviezen aan mij als auteur. De adviezen kunnen gaan over de tekst, de vormgeving, de marketingstrategie. Ze kunnen tips geven voor de uitgever en boekhandelaren. Ze mogen me ronduit zeggen wat er wel en natuurlijk vooral wat er níet goed is aan het boek. De leerlingen denken hierdoor na over een belangrijk aspect van schrijven: wat schrijf je voor wie en waarom? Wat wil je bereiken met je tekst? Hoe zorg je dat een uitgever, een boekhandelaar, een school en een lezer jouw boek willen hebben?

Belangstelling voor hun denkwerk Alles bij elkaar levert deze les inzichten op in hoe de kinderen school ervaren en welke verbeteringen ze wensen. Ze kunnen hun ouders, elkaar en de leerkracht op een veilige manier laten weten wat ze pijnlijk vinden, door het niet over zichzelf maar over Wouter te hebben.

Wanneer ik langskom, kunnen ze eindelijk eens de zender zijn, in plaats van de ontvanger. Ze brengen hun adviezen aan mij uit op een manier die past bij de manier van lesgeven: de kring rond en één voor één een opmerking maken, een geschreven tekst voordragen, een power point presentatie, of een pitch door een groepje. Soms beginnen ze voorzichtig, maar ze merken al snel dat ik echt belangstelling heb voor hun denkwerk. De kans bestaat natuurlijk dat ik kritische vragen stel over hun adviezen. Meestal leeft iedereen daar enthousiast van op en ontstaat er een fel potje sparren.

Hoe zorg je dat een uitgever, een boekhandelaar, een school en een lezer jouw boek willen hebben?

Sociale aspecten van hoogbegaafdheid Daarnaast is het manuscript een prettig middel om het over sociale aspecten van hoogbegaafdheid te hebben. Alle feedback is welkom over hoofdpersoon Wouter. Deze dromende denker is met name herkenbaar voor hoogbegaafde, hooggevoelige kinderen. Wouter heeft besloten dat het onzinnig is om zijn gedachten en ideeën te delen met zijn omgeving. De kinderen in zijn klas begrijpen zijn grappen niet. De juf heeft niet eens door dat hij juist veel en snel denkt, in kleurrijke beelden. Het formuleren van dat ene antwoord dat de juf wil horen op haar veel te simpele vraag, kost Wouter meer moeite dan een tijdsprong maken of een nieuwe wereld bedenken. Dus droomt hij maar wat voor zich uit, wacht tot hij thuis interessantere dingen kan leren en accepteert dat hij met een knalrood hoofd wordt uitgelachen als hij een beurt krijgt. Maar is dat wel zo handig? Ook hierover hebben veel leerlingen zo hun eigen ideeën. Ze herkennen zichzelf in Wouter, of juist niet. Ze pakken de juf graag aan en hebben ook zo hun mening over de ouders van Wouter.

24

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

Zelf ben ik na zo’n les weer helemaal ‘wakker in mijn hoofd’. Het is zo inspirerend om de kinderen te zien en horen denken. Ik ben dankbaar dat ik werd uitgenodigd in Maastricht, waardoor deze methode zich kon ontwikkelen. Met haar creatieve manier van lesgeven heeft juf Astrid Loontjens al veel leerlingen uit hun isolement getrokken. Kinderen die zichzelf al hadden afgeleerd om zelfstandig te denken én hun vragen en opmerkingen te uiten, bloeien op in haar klas.

Zo is zij de juf die je iedere Wouter zou wensen.

column

Voorzichtig met oversteken Ik heb ooit een cursus creatief denken gevolgd. De docent deugde voor geen meter. De man dichtte zichzelf allerlei paranormale eigenschappen toe, die hij in al zijn daden weersprak. Als ik hem daar fijntjes op wees werd hij boos.

Na vier lessen ben ik weggelopen, en alle cursisten liepen me achterna - hun nieuwe goeroe.

Wat me opviel was dat de cursisten zich stuk voor stuk hadden aangemeld omdat ze dachten dat creatief denken (wat dat dan ook mocht wezen) al hun problemen zou oplossen: ze zouden na afloop als gelukkige, beminde, zelfverzekerde en stralende wezens een nieuwe wereld betreden.

Ik overwoog in die tijd om zelf een cursus creatief denken te ontwikkelen. Ik had me alleen ingeschreven om het veld te verkennen. Die cursus is er nooit gekomen; de cursisten hadden me afgeschrikt. Veel van hen zouden baat gehad hebben bij een puike psycholoog. Ze konden de nepoefeningetjes van die nepgoeroe al niet aan, laat staan de workshops die ik in gedachten had.

Ik heb ze dus niet onder mijn hoede genomen, maar ik heb ze wel iets verteld. ‘Creatief denken,’ zei ik, ‘is maar één manier van denken. Het is niet zaligmakend. De kunst is om in elke situatie de juiste manier van denken te kiezen.

Je kunt in twee situaties creatief zijn: als je veilig bent en als je in acuut gevaar verkeert. In het eerste geval MAG je creatief zijn, in het tweede geval MOET je creatief zijn.

Dus als je in Nederland oversteekt: kijk links, kijk rechts, kijk links. Komt er niks aan? Steek snel en in een rechte lijn over. EN VOORAL NIET CREATIEF!’ Behalve als er net een Boeing uit de lucht dondert. Of een bizon de bocht om komt scheuren. Wees dan vooral héél creatief. Geen goeroe die je dat kan leren.

Caren Peeters

Caren heeft een tiensporenbrein. Twee sporen vermaken zich nonstop met creatief denken. Drie houden zich bezig met praktische zaken. De rest zorgt dat ze niet per ongeluk iets creatiefs roept.

Want veel mensen denken dan dat ze het gesprek niet serieus neemt. Onzin natuurlijk. Ze neemt álles serieus. Of was het nou niks?

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

25

etymologie

EEN CREA OPLOSSING Wie creatief met taal wil zijn moet zich zeker verdiepen in ‘de Opperlandse taal- & letterkunde’ door Hugo Brandt Corstius - alias Battus - uit 1981, of experimenteren met de opmaak van zijn of haar gedichten en gedachten. Hier beperken we ons echter tot de etymologie van het Nederlands.

Tekst: Marco Deurloo De twee hoofdbetekenissen van creatief liggen dicht bij elkaar: vindingrijk en scheppend. Er is in elk geval een origineel idee bij nodig.

Ook vindingrijk kun je opvatten als een vorm van het scheppen van nieuwe ideeën. Negatief wordt het bijvoorbeeld gebruikt in creatief boekhouden: op een slimme manier administreren zodat bepaalde inkomsten, uitgaven, tekorten of boekingen niet zichtbaar zijn, maar de optellingen en controles wel lijken te kloppen. Steeds heeft creatief te maken met scheppend werk. De weg van het Latijnse creare (scheppen) tot het Nederlandse creatief is niet zo recht. Zo betekent creare naast scheppen ook kiezen.

Creatie Creatie is al een oud woord. In de zestiende eeuw werd het al gebruikt, in eerste instantie in 1571 in de betekenis van instelling.

Daarna - in 1582 - werd het aanstelling of verkiezing, en wat later in 1886 ook als schepping in de kunst. De modieuze betekenis is recent.

Een creatie als zijnde een nieuw en bijzonder kledingstuk werd pas in 1955 gebruikt. Creatie is afgeleid van creatio, wat Latijn is voor keuze, verkiezing. Komt het bijvoeglijk naamwoord creatief dan van creatie? Nee, het is ontleend aan het Franse créatif, zo rond 1860.

Het Nederlandse creatief komt pas sinds begin vorige eeuw voor - in de vindingrijke betekenis zoals in creatief boekhouden - in creatief tekort in 1922, creatieve methode in 1929 en later in een creatief mensch in 1931.

Recreatie Wie creatief zegt, denkt ook: recreatief. Nu zijn woorden met het voorvoegsel ‘re-’, of voor een klinker red-, meestal al een paar millennia oud en niet pas in het Nederlands gemaakt. Dit voorvoegsel, in de betekenis van ‘opnieuw’, maakte tot de zesde eeuw in het Latijn veel nieuwe werkwoorden. Alleen was recreatie daar niet een van. Zomin als repercussie niet uit percussie is ontstaan, is recreatie ook niet uit creatie ontstaan. Al in het Latijn had het de betekenis herstellen van een ziekte, die naar Holland kwam als recreacie.Vanuit het Oudfranse récréation - zo rond 1215 - wat toen nog troost of soelaas betekende. In 1282 veranderde dit naar een prettige (werk)onderbreking of ontspanning om rondstreeks 1350 te eindigen als recreacie, toen werd geschreven: ‘recreacie in mijnre pinen ende solacie’. Wat zoveel

26

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

betekende als de verzachting en troost bij mijn ellende.

De Schepper Wie creatie zegt kan niet om het creationisme heen. Creationisme is het geloof dat haaks op Darwins evolutietheorie staat en dat de Schepper aanwijst als de ontwerper van al die mooie ontwikkelingen in de natuur. Dit geloof heeft vooral in de Verenigde Staten grote aanhang.

Zozeer dat men daar meende dat het als alternatief voor de evolutietheorie op school diende te worden onderwezen. De strijd tussen wetenschap en geloof dus. Opnieuw. Dat de rechter de eis toewees was voor een jongeman reden om het pastafarianisme of pastafarisme uit te vinden, met bijbehorende scheppende god, acht geboden, et cetera. Juridisch was er weinig tegen te doen: ook deze god is een verklaring van de ontwikkeling van de soorten en moest dus wel onderwezen worden.

Over creativiteit gesproken…

Bronnen: Etymologisch woordenboek, Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren

Marco Deurloo is een ingenieur en musicus die zich daarnaast zo’n vijftig jaar met taal bezighoudt.

Hij was medeauteur van System Development Methodology -II, eindredacteur van de Oogkrant, van schaakblad De beste Z en van personeelsblad De Vooruitblik. Hij schreef columns onder de naam Argus.

onderwijs

CREATIVITEIT -

TOT HIER EN NIET VERDER Onderwijs en creativiteit - in de huidige vorm bijten ze elkaar. Zolang iedere leerling in primair en voortgezet onderwijs keer op keer wordt afgerekend op de resultaten van geüniformeerde toetsen, is er weinig ruimte voor creatieve bedenksels of uitingen. Scholen ruimen wel regelmatig tijd in voor creatieve activiteiten, maar vertellen de leerlingen meestal vooraf binnen welke (vaak strakke) kaders het resultaat dient te vallen. Hoe goed kan creativiteit dan nog tot uiting komen?

Tekst: Maddy Hageman

Schepperdeschep Creare is het Latijnse woord voor scheppen, iets laten ontstaan dat er niet eerder was. Maar hoe stimuleer je creativiteit, het vermogen om te scheppen, het beste bij schoolkinderen?

Dat wordt prachtig uitgelegd door Uri Alon, in zijn TED-talk van juni 2014 1. Uri vertelt dat we geneigd zijn het product van een creatief proces, bijvoorbeeld een schoolopdracht of een wetenschappelijk experiment, te beoordelen naar de verwachtingen die we aanvankelijk al hadden.

Hij legt uit dat je ontzettend vast kunt lopen als je vanaf beginsituatie A een manier zoekt om bij B te komen. Maar als je C óók als uit-

Uri Alon

komst kunt zien, en het je lukt daar te komen, kun je alsnog van een geslaagd experiment spreken. Hij vergelijkt zijn onderzoekswerk met improvisatie op het toneel: je moet je overgeven. Je weet niet wat je medespelers gaan doen. Je moet loslaten. Het einde, het antwoord, het resultaat, moet nog open liggen. Zo zegt hij: ‘Als je iets wezenlijk nieuws wilt ontdekken, zul je minstens één van je basale aannames moeten veranderen of loslaten en zo de grens van het bekende naar het onbekende overgaan.’

Als we hiervan uitgaan lijkt een creatief proces dus het meest gediend met een vrije opdracht. (Of liever: zónder opdracht. Maar in een onderwijssetting zou dat wel heel veel geduld vragen.) Zo is de opdracht ‘maak een programma voor vrijdagmiddag,’ bijvoorbeeld veel vrijer dan ‘bedenk een spel dat we met zijn allen op vrijdagmiddag kunnen doen.’ >>

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

27

onderwijs

Toevallig zag ik kort geleden hoe goed dat kan werken. Een puber die zijn eigen ideeën doorgaans snel afkeurt ging helemaal los op een zelfbedacht spel na de opdracht ‘maak een programma voor de vrijdagmiddag.’ Als hem was opgedragen ‘bedenk een spel’... was hij waarschijnlijk vastgelopen!

21st Century Skills Helaas biedt de dagelijkse schoolpraktijk weinig ruimte voor creativiteit. Paradoxaal genoeg beweert elke zichzelf respecterende school in Nederland intussen wel 21st century skills te stimuleren. Is het niet bij het onderwijsaanbod, dan toch wel op de gebieden waarin de leerkrachten zich dienen te bekwamen - en wel binnen afzienbare termijn. Want die 21ste eeuw is er al! En één van de bedoelde skills is creativiteit…

Naast kunnen samenwerken en communiceren zijn ICT-geletterdheid, probleemoplossend vermogen, kritisch denken en sociale en culturele vaardigheden de gewenste skills. Volgens de definities van ons ministerie van OCW komt daarnaast ook een betrokken, ondernemende en nieuwsgierige houding van pas.

Het is een prachtige set vaardigheden. En natuurlijk zijn het zaken die iedereen van 18 jaar en ouder wel wil beheersen. ‘Maar,’ vraagt de juf of meester, ‘heeft de staatssecretaris ook een suggestie voor de manier waarop we deze vaardigheden kunnen toetsen?’ Want veel leerkrachten zijn inmiddels zo gedrild dat ze dat direct willen weten.

Net zoals een middelbare scholier vraagt: ‘Moeten we dit kennen voor het examen?’ zo vraagt een leerkracht (en anders toch wel de directeur of het bestuur): ‘En hoe is dat dan meetbaar?’ Want ook zij worden intussen opgeleid met het SMART-principe.

Kortom: een school leidt een kind van A naar B. Waarbij B weliswaar een paar subniveaus kent, maar zeker een bekende is. C komt er niet aan te pas; de grens naar het onbekende overgaan is vrijwel onmogelijk - de onderwijsinspecteur komt je persoonlijk terughalen.

De best toetsbare van de 21ste eeuw-vaardigheden is natuurlijk ICTgeletterdheid. Vandaar dat scholen nu in de rij staan voor methodes waarbij de leerling leert programmeren. (Zelfs kleuters kunnen programmeren met de ‘Beebot’.) De computer en robots worden in de toekomst belangrijker, dus als je kunt programmeren ben je voorbereid op de rest van deze eeuw, denkt men. Terwijl we helemaal niet weten wat er 10 jaar ná de robots komt.

28

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

Creativiteit van de kleuter Dat is ook wat Ken Robinson zegt in zijn TEDtalk uit 2006. Hij benadrukt dat we geen idéé hebben hoe de toekomst, waar de kleuter van nu in zal leven, eruit ziet. En dat het dus van het grootste belang is om leerlingen zo lang mogelijk hun creativiteit te laten behouden en flexibel te leren zijn. Op dit punt zouden we kunnen concluderen: geef theatersport of een andere vorm van improvisatie een plek in het curriculum. Of stuur leerlingen figuurlijk (maar liever nog letterlijk) af en toe het bos in, waar ze een paar onverwachte, uiteraard overwinbare obstakels of problemen tegenkomen. Zo geef je ze de gelegenheid creatieve oplossingen te vinden en originele ideeën te krijgen.

Een casus: een jongen leek jarenlang niets te doen. Hij was een aantal semesters achter elkaar aan de rand van de grote vijver op het terrein van de school te vinden. Weer of geen weer. Hij keek naar de vissen. En hij keek naar de veranderende kleuren van de natuur. Zelfs in die vrije omgeving werden er wel mensen onrustig, met name de ouders van de jongen. Eén leraar hield hem speciaal in het oog en wist steeds de mensen om hem heen gerust te stellen. ‘Wacht maar, zijn tijd komt eraan.’ Toen de jongen 9 jaar was, zei hij: ‘Ik heb een vis gezien waar ik meer over wil weten. Ik moet een boek hebben over vissen en ik wil nu graag leren lezen.’ Hij leerde binnen drie maanden beter lezen dan de meeste van zijn leeftijdgenoten en was daarna niet meer uit de bibliotheek weg te slaan.

Ik ben ervan overtuigd dat scholen, in casu de mensen in het onderwijs, ontzettend hun best doen, elke dag weer. Maar ik zie en hoor ook dat ze regelmatig in een spagaat zitten tussen

onderwijs

enerzijds vrijheid voor de leerling, met het oog op creativiteit en nieuwe vaardigheden, en anderzijds oude toetsen en oude, bekende uitstroomopties.

Democratisch onderwijs Een paar jaar terug bezocht ik een Iederwijs school in het oosten van het land. Er waren leerlingen van 5 tot 18 jaar, de onderwijzenden waren soms vakleerkracht, maar even zo vaak architect, fysicus of dansdocent. Sommige leerlingen waren prachtig verkleed, er hing een immense kopie van een Cessna tegen een plafond (zelf gebouwd), er was een ruimte ‘om te bewegen’ en ik sprak een mevrouw die nietcompetitieve spellen ontwierp. Ik vond het heel bijzonder dat dit een school kon zijn. Voor de inspectie was het té bijzonder; twee jaar geleden werd de laatste Iederwijs school opgeheven.

Ondanks welig tierende creativiteit!

Het idee van Iederwijs (ook wel ‘democratisch onderwijs’ genoemd) komt uit Amerika en is gebaseerd op de Sudbury Valley-school. Ook daar ontbreken leeftijdsgroepen. Ieder kind van 4 of 5 tot 18 is welkom en mag meepraten en bepaalt zijn of haar eigen curriculum.

Het idee dat ieder kind wil leren op zijn eigen tijd, is niet nieuw: het werd al door Maria Montessori beschreven. Sudbury scholen bestaan in Amerika nog steeds in verschillende steden.

Daar durven de begeleiders op hun handen te blijven zitten!

De Sudbury scholen richten zich op vaardigheden waar we in deze postindustriële tijd behoefte aan hebben: verbeeldingskracht, creativiteit en ondernemerszin. De toekomst gaat volgens hen toebehoren aan mensen die zo flexibel van geest zijn dat ze kunnen omgaan met oude en nieuwe materialen, oude en nieuwe ideeën en feiten. Dat ze die kunnen vormen en omvormen, kneden en (re)organiseren en dat ze ermee kunnen spelen. Dat zijn niet direct dingen die op een gemiddelde school worden geoefend, laat staan >>

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

29

onderwijs

elke dag. Terwijl ze op Sudbury Valley in zekere zin het hele curriculum zijn.

Een variant hierop die nog in ons land bestaat is het sociocratisch onderwijs. Ook hier bepaalt elke leerling zijn eigen weg door de jaren heen.

Dankzij behoorlijk wat gestoei met de onderwijsinspectie en een hoge ouderbijdrage hebben deze scholen zich kunnen handhaven.

Grenzen Ik ben zelf al jaren verbonden aan de Plusklas (voor basisschoolleerlingen) in Houten, en het is voor mij volkomen duidelijk dat het onderwijs in Nederland vaak tekort schiet in het aanbod voor hoogbegaafde leerlingen. Al vanaf hun eerste schoolweken tussen gemiddeld begaafden krijgen ze de impliciete boodschap dat het niet de bedoeling is om verder door te denken dan een leerkracht vraagt. Dat het niet de bedoeling is - of misschien zelfs raar - om meer te weten

over de dagen van de week of de vorm van de maan dan de basale feiten. En dus is er voor een hoogbegaafd kind dat graag out-of-the-box denkt helemáál te weinig ruimte voor creativiteit. Scholen lopen bij het vormgeven van onderwijs voor de slimmerik tegen grenzen aan.

The more risks you allow children to take, the better they learn to take care of themselves

Roald Dahl .

Grenzen van kennis, mankracht en budgettering. Sinds de invoering van de Wet Passend Onderwijs is dat alleen maar erger geworden.

En dat is niet alleen heel jammer voor de slimme leerling, maar voor heel Nederland! Laten we hopen dat Paul Schnabel zijn onderwijsadviesvoorstel 20325 uitwerkt tot een krachtig advies! Anders blijft het toppunt van creativiteit steken bij het ontwerpen van spiekbriefjes…

Versterking gezocht!

‘Zoeken ze nou alweer mensen?’ jazeker. Ditmaal zijn we echter niet op zoek naar auteurs (maar meld je overigens gerust aan). We zijn op zoek naar mensen die de vaste redactie willen komen versterken. Dus ben jij die procesbewaker, muggenzifter, social media guru, visionair of evangelist pur sang en wil je de kans om mee te werken aan dit geweldige blad?

Laat het ons weten en stuur ons een mail via HiQuarterly@mensa.nl. Wie weet ben jij de communicatiespecialist die ons in beeld brengt bij de rest van Nederland of word je onze volgende eind-, of hoofdredacteur. Wacht niet te lang en meld je aan. We horen graag zo snel mogelijk van je! groetjes en misschien tot snel, de redactie van de HiQuarterly ps. dit is een officiële vrijwilligersfunctie in een bestuurscommissie. Wij weten ook niet precies wat dat betekent, maar leuk is het wel.

Zo zijn er vrijwilligersweekenden, workshops en andere geweldige evenementen waar je als vrijwilliger vaak kosteloos aan mee mag doen. Daarnaast is er natuurlijk het inspirerende contact met alle auteurs, fotografen, correctors en andere leden van de redactie en het feit dat er om de drie maanden een blad in brievenbussen door heel Nederland valt dat jij hebt helpen maken.

30

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

column

Creativiteit N

og nazinderend van het winnen van een Mensa Fonds Award in de categorie Maatschappij die mij tot mijn grote verbazing (echt, ik had het niet verwacht) was toegekend, zit ik om middernacht achter mijn computer: oeps, weer te laat voor de deadline van HiQuarterly. Mijn stuk had een week geleden al ingeleverd moeten zijn. Toch is tijdsdruk een welkome gast in mijn leven. Het moet er in zekere mate zijn om iets voor elkaar te krijgen. Het creatieve proces moet bij mij aangewakkerd worden door iets; een inspirerende ontmoeting of bijvoorbeeld het horen van nieuwe muziek. Het komt echt niet zomaar aanwaaien, het moet me gegund worden.

Ik ben er wel van overtuigd dat er een essentiële eigenschap aan ten grondslag ligt die bijdraagt tot het succes van het creatieve proces: durven. Durven om die fantastische ingeving om te zetten in iets tastbaars, om niet al na een dag te zeggen “nee, het was een stom/gek/onnozel/onrealiseerbaar/belachelijk idee” (haal door wat niet van toepassing is).

Mijn bewerkingen van de muziek van Philip Glass leken op het eerste gezicht onhaalbaar, ik moest lijnen spelen waar ik fysiek met mijn handen niet bij kon. Maar na uren en uren puzzelen, studeren, voorspelen en opnieuw bijschaven had ik toch een resultaat bereikt dat voor mijn gevoel klopte.

Een teken van zowel creativiteit als durf ervoer ik ook tijdens de uitreiking van de Mensa Fonds Award. Het was de presentator en juryvoorzitter Leila Prnjavorac die mij deed glimlachen, omdat ik het zo raak vond wat deze prachtige dame (van mijn leeftijd) met lang blond haar en een perfecte Nederlandse dictie tegen het publiek zei toen ze zichzelf aankondigde: “ Je ziet het niet aan mijn uiterlijk, je hoort het niet aan mijn stem, alleen mijn naam verraadt het: Ik kom uit Bosnië en ben 22 jaar geleden als vluchteling naar Nederland gekomen”. Verder hoefde ze het niet uit te leggen, het was geheel duidelijk en ging recht mijn hart in.

Lavinia Meijer

Lavina Meijer is Nederlands bekendste harpiste. Haar laatste album heet ‘Voyage’ en is een ode aan het reizen, met Franse muziek van Tiersen, Satie, Debussy en Ravel. Meer info via www.Laviniameijer.com HiQuarterly HiQuarterly • creativiteit • creativiteit• december • december 2015 2015

31 31

[ Prijsvraag]

JACQUES-YVES COUSTEAU

“

AND AIR, THE TWO ESSENTIAL FLUIDS ON WHICH ALL “ WATERLIFE DEPENDS, HAVE BECOME GLOBAL GARBAGE CANS

OVERDEVELOPMENTOVERPOPULATIONOVERSHOOT OVER De organisatie ‘Global Population Speak Out’ heeft als doel om miljoenen mensen de ogen te openen en ze bewust te maken van de gevaren en ontberingen waarvoor de mensheid en de planeet op dit moment staan. Via het prachtige boek Overdevelopment, Overpopulation, Overshoot (OVER) vertellen ze over de ecologische en sociale tragedies voortkomend uit de nog altijd toenemende consumptie en aantallen mensen op aarde.

De kracht van dit boek ligt in het bewust maken van zo veel mogelijk mensen. Global Population Speak Out geeft daarom exemplaren weg aan mensen en organisaties die kunnen en willen optreden als ambassadeurs van informatie en inspiratie. Van het gelimiteerde aantal boeken dat hiervoor beschikbaar is, heeft HiQuarterly enkele exemplaren mogen ontvangen.

Wil je één van deze prachtige boeken winnen? Doe mee met onze prijsvraag! Kijk op de website https://populationspeakout.org en stuur ons (via redactie@hiquartely.nl) jouw originele - en mensvriendelijke - oplossing voor de problemen die door Global Population Speak Out worden geschetst. De redactie kiest in samenwerking met de organisatie de beste ideeën uit die zullen worden beloond met het boek.

MIS JE KANS NIET OP EEN VAN DEZE DRIE GEWELDIGE BOEKEN DEADLINE: 1 JANUARI 2016

32

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

werk

‘WHAT IF...’DESIGN THINKING

DE MOTOR VAN INNOVATIE

‘Als je een Nederlandse ontwerper een opdracht geeft, krijg je geen antwoord maar twintig vragen.’

Aldus Martijn Paulen in een interview met talkshowpresentator en journalist Paul van Liempt over het thema ‘What if… ‘ van de Dutch Design Week 2015. De organisatie van dit prestigieuze evenement ziet ‘What if...’ als dé vraag waarmee creativiteit en vernieuwing beginnen: ‘Ontwerpers realiseren de meest uiteenlopende vormen van innovatie door anders te kijken naar het bestaande, zich niet neer te leggen bij de status quo, en door steeds te zoeken naar alternatieve antwoorden en oplossingen.’ Tekst: José Lodge

Design Thinking: meer dan een aanpak Design ligt aan de basis van het relatief nieuwe managementconcept ‘Design Thinking’. Volgens specialist en wetenschapper Roskam Abbing is Design Thinking ‘een bepaalde mentaliteit en een

Don’t think of it as failure, think of it as designing experiments through which you’re going to learn Tim Brown, CEO IDEO

bepaalde benadering om bepaalde problemen op te lossen.’ Vertrekpunt in Design Thinking is de mens, wat hij of zij wil of nodig heeft en wat hem of haar al dan niet aantrekt. Niet vanuit marketingperspectief (het bestaande verbeteren), maar meer antropologisch, door mensen te observeren, te begrijpen en daardoor hun behoeften te ontdekken. Tim Brown, CEO van Innovatie- en designbureau IDEO en Design Thinker van het eerste uur, noemt Design Thinking ‘een ontwerpmethodiek die zich kenmerkt door een holistische benadering.’ Kortom: denk en handel als een designer.

1 + 1 = niet langer 2 Design Thinking lijkt een vlucht te nemen als reactie op het dominante Angelsaksische denken, waarin aandeelhouderswaarde en de korte termijn centraal staan. Het Angelsaksische model lijkt niet meer te volstaan in een wereld

waar dagelijks nieuwe innovaties het daglicht zien en klanten eindeloze keuzes hebben. Kortetermijndenken en focus op winst zijn niet de beste ingrediënten voor een innovatieklimaat.

Bedrijven hebben vandaag de dag een zware uitdaging om deze wereld vol aanbod en innovatie bij te houden en om zichtbaar te blijven. Consumenten zijn niet meer passief en evenmin homogeen.

Dat maakt het voor bedrijven nog eens extra uitdagend om uit te zoeken wat groepen klanten willen en nodig hebben. Een ontwikkeling van de laatste jaren is het ontstaan van netwerken van verschillende disciplines om antwoorden te vinden. Design Thinking kan hierbij helpen.

Design Thinking in de praktijk Design Thinking kent drie fases die iteratief worden doorlopen: inspiratiefase, ideatiefase en implementatiefase. De eerste fase bestaat uit het heel goed leren kennen van de klant door intensief veldwerk.

If I had asked my customers what they wanted, they’d have said a faster horse.’ Henri Ford Medewerkers praten diepgaand met klanten over allerlei aspecten van een bepaald vraagstuk. Daarbij besteden ze uitgebreid aandacht aan de ervaringen van de klanten, waarbij ook de emotionele ervaringen een belangrijke rol spelen. Door deze empathische benadering ontstaan dikwijls verrassende inzichten.

In de tweede fase bedenken zo divers mogelijk samengestelde teams zo breed mogelijke oplossingen die ze vervolgens uittesten. Deze fase kenmerkt zich door vallen en opstaan, leren wat wel en wat niet werkt in de praktijk. Alles in het vertrouwen dat het vraagstuk wordt opgelost. De laatste fase is de invoering van de oplossing. >>

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

33

werk

Wat Design Thinking onderscheidt van andere aanpakken is dat het mogelijk is om in iedere fase terug te keren naar vorige fases. In deze werkwijze kun je met recht zeggen dat de ‘weg de herberg is’. Door het nemen van ruimte om de weg af te leggen en - als het nodig is terug te keren en een nieuw pad te vinden, ontstaan geheel nieuwe oplossingen.

Een ander element waarin Design Thinking zich onderscheidt is de intensieve aandacht voor de klant: wat beweegt de klant, hoe ziet de wereld van de klant eruit, en vooral: wat zijn de (latente) behoeften van de klant? Steve Jobs, voormalig voorman van Apple, had dat goed begrepen. Design journalist Dirk van Ginkel omschreef het als volgt: ‘Jobs verkocht ons geen producten, nee, hij ‘schonk’ ons de iBook, iPod, iPhone en iPad enzovoort. Cultuur en techniek, poëzie en wetenschap, kunst en visie; Steve Jobs wist ze met elkaar te verbinden in superieur vormgegeven gadgets.’

Hoewel de processtappen belangrijk zijn, is in Design Thinking vooral houding essentieel. Design Thinkers zijn open en onderzoekend, empathisch, kunnen goed samenwerken, durven te experimenteren, kunnen leven met onzekerheid, mogen van zichzelf falen en hebben het geloof te komen tot een oplossing waar de klant blij van wordt. Dit rotsvaste optimisme en zelfvertrouwen dat het goed komt en de bereidheid om te gaan ‘where no man has gone before’ leiden tot innovatieve oplossingen.

Je hoeft geen ontwerper te zijn om een Design Thinker te zijn. David Kelley, oprichter van IDEO, meent dat iedereen - van vakkenvuller tot directeur - de wereld kan benaderen als een ontwerper. Er zijn immers overal vraagstukken, van groot tot klein, die om oplossingen vragen. Om dat potentieel te ontsluiten heb je alleen wat hij noemt ‘creatief vertrouwen’ nodig. Creatief vertrouwen is het geloof dat iedereen creatief is. Niet in de zin van kunnen tekenen of beeldhouwen, maar het vermogen om de wereld te begrijpen en oplossingen

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

1 + 1 = 9,4 Design Thinking heeft al op heel wat plaatsen zijn waarde bewezen. Bij onder andere IBM, Philips, Samsung en Pepsi wordt steevast op deze wijze gewerkt. Inmiddels hebben ook de grote strategie-consulting firma’s Design Thinking ontdekt. In de laatste paar jaar hebben Deloitte, Accenture en McKinsey innovatiebureaus

‘Imagination is not only the uniquely human capacity to envision that which is not, and therefore the fount of all invention and innovation. In its arguably most transformative and revelatory capacity, it is the power that enables us to empathize with humans whose experiences we have never shared.’

Kan ik het ook?

34

aan te dragen. Creatief vertrouwen maakt dat je aan de gang durft te gaan met het vraagstuk, niet bang bent om uit te zoeken, te testen, te falen, opnieuw te beginnen en weten dat je er komt.

Creatief vertrouwen ontstaat door te doen.

Begin klein. Met ieder succes bouw je verder aan dit zelfvertrouwen. En zie: ‘you’ve gone where you’ve never gone before.’

J. K. Rowling

gekocht in het besef dat het brein toch echt beter af is als het samenwerkt met intuïtie en gevoel. Zoals blogger Aljan de Boer beschrijft: ‘De jongens en meiden die worden aangenomen omdat ze hun VWO afronden met een 9,4 voor wiskunde krijgen nu hulp van de artistieke types die slaagden met een 9,4 voor culturele en kunstzinnige vorming.’ Wordt de werkwereld er beter door? Wie weet, maar hij wordt in ieder geval een stuk interessanter.

Design (Thinking) in actie Vibram, een Italiaanse producent van rubberen zolen, maakte de gedachtesprong van ‘de menselijke voet maximaal ondersteunen bij het sporten’ naar ‘laat voeten op een meer natuurlijke en vrije wijze bewegen zoals bij het lopen op blote voeten.’ Dat voelt immers natuurlijker en prettiger. Het resultaat is het zeer succesvolle product Five Fingers, hardloopschoenen die eruitzien als handschoenen voor je voeten.

Philippe Starck: ‘Ik probeer geen ding te maken om het ding maar om het resultaat. Om wat het oplevert voor de gebruiker. Bij een tandenborstel denk ik niet aan de borstel zelf. Ik denk over het effect van de borstel in de mond. Om dat effect te begrijpen moet ik me voorstellen

van wie die mond is. Welk leven heeft deze mondeigenaar? In welke samenleving leeft deze gast? ‘ Design Thinker avant la lettre was Thomas Edison. Hij bedacht de gloeilamp en creëerde samen met allerlei uiteenlopende partijen een hele industrie van elektriciteitsopwekking tot en met transport.

Want wat moet je met een gloeilamp zonder een bruikbaar systeem? Edison kon zich een voorstelling maken van de manier waarop mensen de gloeilamp zouden willen gebruiken en wat daar voor nodig was. Dat vermogen bepaalde het succes.

Rotterdam heeft een innovatieve oplossing gevonden voor het afvalvraagstuk.Vuilniszakken geven vaak een rommelig en vervuild straatbeeld en trekken dieren aan zoals meeuwen en ratten. De oplossing is gevonden door ondergrondse containers die om de zoveel tijd worden geleegd door een vuilniswagen die bediend kan worden >>

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

35

werk

door één persoon. De containers zijn vierentwintig uur, zeven dagen per week beschikbaar waardoor bewoners nu zelf kunnen bepalen wanneer ze het afval kwijt willen. Het blijkt een goed systeem: inmiddels hebben meer steden het concept omarmd.

In 2009 was Airbnb – een communitymarktplaats voor accommodaties - bijna failliet. Als startup hadden ze een omzet van $200 per week. Op een middag toen de drie jonge eigenaren bij elkaar zaten en probeerden te bedenken waarom het toch maar niet lukte, realiseerden ze zich wat het probleem was. Alle aangeboden accommodaties hadden één ding gemeen: foto’s die allemaal onder de maat waren. Vanuit de onbewuste denkwijze

dat alles op de website opschaalbaar moest zijn, werd aan huiseigenaren overgelaten zelf de foto’s te verzorgen van hun pand. Het resultaat was slechte kwaliteit en een onaantrekkelijke vormgeving.

Toen ze zich realiseerden dat dit hun succes in de weg stond, ging het trio naar New York. Ze hebben diepgaand met huiseigenaren gesproken en professionele foto’s gemaakt van de accommodaties. Met direct succes: de week daarop verdubbelde de omzet. Vandaag de dag is Airbnb een miljoenenbedrijf.

Bronnen: http://www.creativityatwork.com/design-thinking-strategy-for-innovation/ http://www.ted.com/talks/tim_brown_urges_designers_to_think_big http://www.forbes.com/sites/barbaraarmstrong/2013/08/15/its-time-to-bring-design-thinking-down-from-on-high/ https://www.kth.se/social/files/545aabbef276542aef101883/How_Designers_Think_Criteria_Measurement_Design_Judgement.pdf http://www.designkit.org/ http://www.adformatie.nl/blog/design-thinking-whats-new-0#sthash.b5YspOge.dpuf https://hbr.org/2015/09/design-for-action http://issuu.com/cathy/docs/de_uitdaging_van_design_thinking_cb http://www.marketingonline.nl/bericht/de-waarde-van-design-thinking#sthash.RVYBT4h6.dpuf http://learni.st/users/131859/boards/27131-design-thinking-case-studies-and-success-stories http://www.ddw.nl/pers/dutch-design-week-maakt-thema-2015-bekend-what-if

36

HiQuarterly • creativiteit • december 2015

recept

CREATIEF MET CURRY

MADHUR JAFFREY’S VIETNAMESE RUNDERKEBABS (Cha Bo) voor 4 personen

Voor de kebabs 225 gram runder- of kalfsgehakt 1,5 theelepel fijngehakt citroengras of 0,5 theelepel citroengraspoeder

1 eetlepel vissaus (nuoc mam)

2 eetlepels geroosterde pinda’s, fijngemalen

4 theelepels fijngehakte sjalotten

4 theelepels dikke kokosmelk (de room van bovenin in het blik) 0,5 theelepel heet currypoeder (kant en klaar of maak het zelf - zie kader) 0,5 theelepel suiker Voor erbij

3 eetlepels geroosterde pinda’s, grof gehakt 16 munttakjes 16 koriandertakjes

2 bosuitjes, in ringetjes gesneden een handvol gebakken knapperige uitjes 16 gewassen slablaadjes (liefst botersla) 16 dunne komkommerschijfjes

Dipsaus

5 eetlepels vissaus

3 eetlepels witte azijn

2 eetlepels limoensap

2 eetlepels suiker 1-3 groene en rode gehakte chilipepers.

Meng alle ingrediënten voor de kebabs goed. Maak er zestien balletjes van en plet ze tot hamburgertjes. Leg ze enige tijd in de koelkast (des te langer, des te meer de smaak erin trekt), maak vervolgens de dipsaus door alles door elkaar te roeren en zet alles alvast klaar op tafel.

Gril de kebabs aan beide kanten of bak ze in een pan op middenhoog vuur. Neem een slablaadje in je hand, leg de kebab erop en voeg naar wens de bijgerechten toe.Vouw dicht, hap en eet smakelijk.

MADHUR JAFFREY’S CURRY POWDER

2 eetlepels korianderzaad 1 eetlepel komijnzaad 2 theelepels zwarte peperkorrels 1,5 theelepel bruin mosterdzaad 5-6 kruidnagels 3 gedroogde rode chillies, verkruimeld 1 theelepel fenegriekzaad 1 theelepel kurkumapoeder (koenjit) (0,5-2 theelepels chilipoeder als je van heet houdt)

Verhit een zware pan en wanneer heet, rooster de koriander, komijn, peper, mosterd, kruidnagel en chili. Roer tot de specerijen gaan geuren. Sommige zullen iets verkleuren. Voeg de fenegriek en kurkuma toe en roer nog 10 seconden. Leeg de pan op een schoon bord en laat alles afkoelen. Maal de specerijen vervolgens fijn in een (kruiden)vijzel of koffiemolen. Bewaar de curry in een schone pot op een koele donkere plaats.

HiQuarterly HiQuarterly• •creativiteit creativiteit•• december 2015

37

GEZOCHT

Helaas is de lege stoel die onze vaste sudokumaker achterliet, nog niet gevuld. Word jij onze nieuwe puzzelkoning?

Mail dan naar: redactie@hiquarterly.nl

40

5

3

7

1

4

8

9

6

2

7

8

4

6

5

9

2

3

1

9

1

6

3

8

5

7

2

4

2

5

8

7

6

4

1

9

3

6

4

2

9

1

3

8

5

7

3

9

1

5

7

2

4

8

6

4

7

9

8

2

6

3

1

5

1

6

3

2

9

7

5

4

8

8

2

5

4

3

1

6

7

9

Oplossing puzzel HiQuarterly #11

COLOFON HiQuarterly is een kwartaalpublicatie van Vereniging Mensa Nederland en verschijnt in maart, juni, september en december

Hoofdredacteur:

Abonnementen en losse nummers:

Robert Nijboer

Marion de Groot Maddy Hageman Romy van Krieken José Lodge Karina Meerman Lavinia Meijer Anne van Overbeek Caren Peeters Ingrid Touwslager

Fotografie:

Corrector:

Corbino Liedeke Janssens Jeroen Komen Zak Noyle Ruud Waij

Yvonne Veltmaat

Alle uitgekomen HiQuarterly’s zijn op de mensa website voor leden beschikbaar.

Michan Biesbroek

Redactie: Michan Biesbroek Robert Nijboer

Art Director:

38 38

Redactieadres:

Auteurs:

HiQuarterly T.a.v.Vereniging Mensa Nederland Horapark 9, 6717 LZ Ede

Suzanne Buis Marco Deurloo Grethe van Geffen

Twitter: @HiQuarterly www.facebook.com/HiQuarterlyNL

HiQuarterly ••creativiteit creativiteit• •december december2015 2015

HiQuarterly verschijnt vier keer per jaar. Een los nummer kost € 5,95 (jaarabonnement €19,95).

Voor bestellingen en vragen over betaling en bezorging kunt u contact opnemen met HiQuarterly@ mensa.nl

Advertenties: Hiquarterly@mensa.nl Informatie voor leden van Ver. Mensa Nederland:

Wil je geen papieren HiQuarterly of is hij juist niet per post gearriveerd, maar wil je hem wel? Stuur een mail naar ledenadministratie@mensa.nl

Het thema van het volgende nummer is ‘communicatie’

HiQUARTERLY

Kwartaalpublicatie van Vereniging Mensa Nederland

#13 jaargang 4 // maart 2016

COMMUNICATIE

€ 5,95

Neuro Linguïstisch Programmeren

pseudowetenschap of handig communicatiemodel?

Waarom jij ook een talenwonder kunt worden

COMMUNICATIE BINNEN MENSA hoe maak je een algemene vergadering nuttig en leuk?

Rechten en aansprakelijkheid Niets uit deze uitgave mag - op welke wijze dan ook - worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Citeren met bronvermelding is wel toegestaan.

Alle auteursrechten worden uitdrukkelijk voorbehouden. Beweringen en meningen, geuit in de artikelen en mededelingen in HiQuarterly zijn die van de auteur(s) en niet (noodzakelijkerwijs) die van de redactie of Vereniging Mensa Nederland.

HiQuarterly besteedt de uiterste zorg aan de betrouwbaarheid en actualiteit van alle gepubliceerde artikelen in het magazine, maar kan niet aansprakelijk worden gesteld voor kennelijke onjuistheden. Vereniging Mensa Nederland aanvaardt geen aansprakelijkheid voor kennelijke onjuistheden in deze publicatie.

Bij de keuze van het illustratiemateriaal is getracht de daarop berustende auteursrechten te ontzien of te honoreren. Zij die menen auteursrechtelijke aanspraken te kunnen maken, worden verzocht contact op te nemen met de uitgever.

39

40

HiQuarterly • creativiteit • december 2015