KIEDYŚ / DZISIAJ / JUTRO
KIEDYŚ
Rycina nieznanego autora ze zbiorów Albrechta Haselbacha. Dwór Sarny w pierwszej połowie XVIII wieku.
Założenie dworsko-parkowe w Sarnach (niem.: Scharfeneck), należy do jednej z największych rezydencji nie tylko Hrabstwa Kłodzkiego, ale całej dawnej pruskiej Provinz Schlesien.
Zabytkowy zespół dworski Sarny znajduje się w przysiółku wsi Ścinawka Górna, na terenie gminy Radków, powiatu kłodzkiego, województwa dolnośląskiego. Kompleks dworski zlokalizowany jest na skalnym występie u podnóża góry Gaj w widłach rzek Włodzicy i Ścinawki. Geneza rezydencji w Sarnach trudna jest do jednoznacznego określenia. Na drodze kwerend archiwalnych pism napotkano wzmianki o średniowiecznej, niewielkiej siedzibie rycerskiej znajdującej się w tym miejscu. Obecny stan badań uniemożliwia jednak potwierdzenie tych przekazów. Założenie dworskie w swojej obecnej lokalizacji i częściowo formie datuje się na koniec XVI stulecia. Ówczesny właściciel dóbr Fabian von Reichenbach wzniósł w 1590 r. potężny dwór w Sarnach, przydając tym samym swojej rezydencji rangę drugiej największej na terenie Hrabstwa Kłodzkiego. Wielopiętrowy renesansowy dwór wzniesiono na planie prostokąta. Charakterystycznym elementem bryły ówczesnego budynku dworskiego był tzw. dach pogrążony. Powtórzenie konstrukcji zdwojonego, dwuspadowego dachu znajdowało się również na domu bramnym oraz w zadaszeniu spichlerza, który to budynek datuje się już na drugą połowę wieku XVII. Zwarta zabudowa kompleksu dworskiego w Sarnach a przede wszystkim liczne relikty elementów fortyfikacji w powiązaniu z wyjątkową lokalizacją obiektu czyniły z niego rezydencję wybitnie obronną. Ponadto Dwór Sarny zlokalizowany był na trasie pradawnego szlaku handlowego prowadzącego z Nowej Rudy, przez bród na rzece Włodzicy wprost na teren dworskiego folwarku.
Fotografia z lat 30., XX wieku. Ujęcie z południowo-wschodniego zbocza góry Gaj. Autor nieznany.
Zawierucha wywołana Powstaniem Czeskim sprawiła, iż Fabian
von Reichenbach utracił dobra w Sarnach. W następstwie dalszych zmian własnościowych dominium Scharfeneck, Cesarz Leopold I przekazał je w 1661 r. na rzecz ówczesnego starosty kłodzkiego, hrabiego Johanna Georga von Götzen. Potężny ród Götzenów władał majątkiem w Sarnach nieprzerwanie do 1871 r., prowadząc liczne i znaczące modernizacje całej rezydencji. To dzięki mecenatowi tej rodziny przy dworze w Sarnach wzniesiona została unikalna barokowa kaplica poświęcona kultowi świętego Jana Nepomucena, kryjąca w sobie bogactwo XVIIIwiecznej polichromii. Niemal równolegle z wzniesieniem dworskiej kaplicy rodzina von Götzen zleciła także budowę Pałacu Letniego zlokalizowanego u podnóża skarpy dworskiej. Ta niewielka rezydencja o bardzo zachowawczej, barokowej dekoracji elewacji była niczym innym jak wystawnym pawilonem ogrodowym oraz architektonicznym pretekstem do założenia regularnego ogrodu barokowego. W XIX wieku dokonano także przebudowy dworskiego dachu na mansardowy oraz modernizacji domu bramnego, którego renesansowy kostium przeobrażony został w wydanie neogotyckie. Ponad dwa stulecia administrowania majątkiem przez rodzinę von Götzen sprawiły, iż rezydencja urosła do rangi prężnego ośrodka produkującego między innymi cegłę czy płótno. W 1871 r. rezydencja w Sarnach zmienia właściciela. Zostaje nim przemysłowiec Heinrich Schneider. On także dokonuje znaczącej modernizacji założenia dworskiego, zlecając w 1880 r. projekt rearanżacji dworskiego parku wybitnemu uczniowi Księcia Hermanna von Pückler-Muskau, Eduardowi Petzoldowi. Tym samym Heinrich Schneider ufundował rozległy park stylu krajobrazowego, którego kompozycja obejmowała także liczne, w tym komponowane, elementy okolicznego krajobrazu.
Model rekonstrukcji założenia rezydencjonalnego w Sarnach. Stan na lata 20., XX wieku. Autor: mgr inż. arch. kraj. Łukasz Przybylak, 2014 r.
W latach PRL, XIX wieczny portyk z hrabiowską loggią pełnił funkcje dalekie od jego pierwotnego przeznaczenia. Autor: Wiktor Garkuszenko, 1970 r.,
Na początku XX wieku rezydencja w Sarnach po raz kolejny i
ostatni przed wybuchem II Wojny Światowej, zmienia swojego właściciela. Zostaje nim profesor Franz Poppler. Począwszy od 1920 r., stan rezydencji ulega znaczącemu pogorszeniu, co dokumentują odnalezione archiwalne zdjęcia. Według relacji potomków rodziny Popplerów, rodzina opuszczała dwór w wielkim pośpiechu. Zdając sobie sprawę z zagrożenia niesionego przez nadciągający front, wciąż postrzegali je jako nierealne. Stąd całe ówczesne wyposażenie budynku dworskiego pozostało w jego wnętrzach. Dwór oraz towarzyszące mu budynki przetrwały okres II wojny światowej bez zniszczeń. Paradoksalnie, największe straty przyniosły lata pokoju. W 1948 r. Dwór Sarny administrowany był przez Państwowe Nieruchomości Ziemskie. To w tym okresie, do lat 70. XX wieku wyprowadzono z dworskich wnętrz niemal 100% oryginalnego wyposażenia. Niektóre meble zostały wyrzucone przez okna. Do dzisiaj u podnóża dworskiej skarpy można natknąć się na marmurowe fragmenty dawnego umeblowania. W latach 70. XX wieku przeprowadzone zostały bieżące remonty zabudowań folwarcznych oraz barokowych polichromii we wnętrzu kaplicy a także Pałacu Letniego. Ostatecznie obiekt przestał być użytkowany w roku 1979 r. Funkcję mieszkalną otrzymały zaś pozostałe budynki wchodzące w skład kompleksu dworskiego. Od lat 80. XX wieku do 2013 r., z terenu rezydencji skradziono lub zniszczono pozostałe detale wyposażenia wnętrz oraz elementy małej architektury.
DZISIAJ
Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia, gdy Dwór Sarny
znajdował się w ofercie sprzedaży Agencji Nieruchomości Rolnych, lokalne i krajowe media donosiły kilkukrotnie o nadziei na odmianę losu niszczejącego kompleksu. Nabyciem zespołu od 2010 r. wyrażała zainteresowanie brytyjska fundacja, która chciała przeprowadzić renowację pod patronatem Karola, Księcia Walii. Do transakcji jednak nie doszło ze względów formalnych. Dwór w Sarnach ulegał dalszej degradacji. Taka sytuacja miała miejsce do grudnia 2013 r. Wówczas wystawiony przez ANR na sprzedaż, na kolejnym już przetargu, zabytkowy kompleks znalazł nowego właściciela. Podjęto natychmiast niezbędne działania formalne, dzięki którym zawiązana została Fundacja Odbudowy Dworu Sarny i w ciągu kilku zaledwie tygodni uzyskano pierwszą dotację, ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego. Od chwili przejęcia obiektu w grudniu 2013 r. do stycznia 2015 r. wykonano: • prace porządkowe w obrębie wszystkich kondygnacji budynku dworu i domu bramnego, • prace porządkowe i ratunkowe w obrębie niezamieszkałych budynków folwarcznych oraz na terenie południowego dziedzińca dworskiego i wschodnich tarasów widokowych, • rozbiórki wtrętów architektonicznych w postaci komórek lokatorskich wzniesionych bez zezwoleń na terenie dziedzińca folwarcznego, • tymczasowe zabezpieczenie-zakrycie dziur-wschodniej połaci dachu budynku dworskiego, • rozebrano zawalony i wybudowano nowy dach dworskiego spichlerza, • dokonano remontu i prac konserwatorskich we wnętrzach domu bramnego, • wykonano wzorcową kopię historycznej stolarki okiennej (opracowana na podstawie zachowanego egzemplarza), • przeprowadzono interwencyjną wycinkę drzew przy wschodniej ścianie budynku dworskiego.
Stan z grudnia 2013 r.
Jednym z wiodących przedsięwzięć roku 2014 r., był montaż wiązarów oraz deskowanie połaci dachu pogrążonego na spichlerzu dworskim.
Stan z grudnia 2014 r.
W toku prac konserwatorskich i budowlanych prowadzonych w 2014 r., w obrębie domu bramnego udało się udrożnić renesansowy korytarz przy izbie straży oraz wyłożyć jego posadzkę z historycznych płyt z czerwonego piaskowca. W obrębie pierwszego piętra wykonano również prace konserwatorskie historycznych podziałów pomieszczeń, wylano nową posadzkę a także zrekonstruowano drewniany strop.
W pierwszym roku działalności udostępniliśmy oficjalnie obiekt dla turystów oraz wycieczek organizowanych przez ośrodki akademickie.
W
pierwszym roku działalności Fundacji Dworu Sarny opracowany został komplet specjalistycznej dokumentacji obejmujący:
• inwentaryzację oraz rozpoznanie stanu technicznego budynku dworskiego, zabudowań folwarcznych i budynku bramnego, • opracowania studialne, historyczno-stylistyczne budynku dworskiego, domu bramnego oraz dworskiego spichlerza, • projekt adaptacji domu bramnego, w tym rekonstrukcji neogotyckiego krenelaża domu bramnego, • szczegółową inwentaryzację dendrologiczną parku dworskiego (dla historycznej całości rezydencji), • projekt gospodarki drzewostanem - I etap rewaloryzacji parku dworskiego, • studium historyczno-stylistyczne założenia dworsko-parkowego obejmujące rekonstrukcję założenia parkowego oraz kompozycji barokowego ogrodu przy Pałacu Letnim. W 2014 roku po raz pierwszy od dziesięcioleci obiekt został udostępniony dla zwiedzających. Pod koniec września 2014 r. otwarto dworską Kaplicę św. Jana Nepomucena i zaprezentowano wystawę fotografii opuszczonych pałaców autorstwa p. Patrycji Makowskiej. Zdjęcia te uprzednio obiegły wiodące portale informacyjne świata, m.in. CNN, Daily Mail. Po wystawie opisywane były przez Gazetę Wyborczą oraz zaprezentowane w programie Dzień Dobry TVN. Dwór Sarny odwiedziło w 2014 r. także kilka grup wycieczek akademickich organizowanych przez ośrodki krajowe i czeskie.
JUTRO
Poddasze spichlerza będzie stanowić w przyszłości przestrzeń koncertową oraz wystawienniczą. Więźba dachowa w spichlerzu tuż po montażu w grudniu 2014 r.
Centrum Muzyki Dawnej, które powstaje w Sarnach, będzie
instytucją unikalną w skali kraju, pozwalającą na organizację koncertów, festiwali, kursów mistrzowskich i sympozjów dla ruchu muzycznego, szczególnie środowiska specjalizującego się w muzyce sprzed 1750 r. Koncerty będą transmitowane do internetu a później dostępne jako nagrania możliwe do odtworzenia w sali multimedialnej dworu. W ten sposób zwiększymy dostępność do kultury wysokiej zarówno na miejscu jak i online. Renesansowa i barokowa architektura Dworu Sarny uzupełnia się stylistycznie z muzyką dawną, a wielkość i różnorodność budynków pozwala na budowę instytucji z różnej wielkości salami koncertowymi i wystawienniczymi. Kaplica św. Jana Nepomucena o pięknej akustyce stanie się miejscem wykonań muzyki religijnej, podczas gdy spichlerz dworski będzie główną sceną powstającego centrum. Obszerne wnętrza dworu pozwolą na aranżację przestrzeni muzealnych, sal prób i sal koncertowych dla Centrum Muzyki Dawnej. W 2015 r. rozpoczniemy działalność muzyczną koncertem inauguracyjnym składającym się z niedawno odkrytych polskich utworów muzyki barokowej wykonywanych przed wiekami przez osławioną Kapelę Rorantystów w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Koncert wykona Zespół Męski Gregorianum z Warszawy, który dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego opracowuje i nagrywa nowoodkryte utwory z wawelskiego archiwum Kapeli.
Na drodze specjalistycznych badań i analiz opracowane zostały projekty rekonstrukcji neogotyckiego krenelaża frontowej elewacji domu bramnego oraz arkad na wschodniej ścianie budynku.
W renesansowym budynku bramnym w 2015 r. otwarty zostanie punkt obsługi ruchu turystycznego, który umożliwi udostępnienie części zespołu dworskiego, szczególnie kaplicy, do regularnego zwiedzania, po raz pierwszy w historii.
W wyremontowanej właśnie izbie straży - prawdopodobnie najstarszym miejscu całego założenia - znajdzie się punkt informacyjny, w którym zwiedzający będą mogli zapoznać się nie tylko z historią Dworu Sarny, ale poznać atrakcje całego historycznego Hrabstwa Kłodzkiego i Dolnego Śląska. Ciesząca się popularnością wystawa pięknych fotografii pałaców Dolnego Śląska autorstwa p. Patrycji Makowskiej znajdzie w domu bramnym jedyne w Polsce miejsce swojej stałej ekspozycji.
Skala i kontekst historyczny rezydencji w Sarnach daje szereg innych, pionierskich możliwości adaptacji na cele kulturalne. Jednym z nich jest stworzenie w Sarnach unikatowego w Polsce a trzeciego w Europie Muzeum Sztuki Ogrodowej połączonego z placówką badawczą.
Postać wybitnego XIX-wiecznego planisty ogrodów Eduarda Petzolda, który na terenie współczesnej Polski pozostawił po sobie dziedzictwo w postaci ponad 50 założeń parkowych i ogrodowych, jest inspiracją dla obecnych i przyszłych działań rewitalizacyjnych w parku dworskim w Sarnach. Jego warsztat projektowy nie doczekał się stworzenia należnego mu ośrodka i miejsca prezentacji.
KIEDYŚ / DZISIAJ / JUTRO
Ogrodowa elewacja pałacu w Łękanowie. Stan obiektu z początku XX wieku (zdjęcie górne) oraz stan z 2014 r. Działaniem priorytetowym w przypadku ratowania rezydencji w Łękanowie jest wymiana dachu oraz rewaloryzacja przypałacowego ogrodu.
Zespół pałacowo-folwarczny w Łękanowie (niem.: Lanken, pow. górowski, na północy Dolnego Śląska) powstawał od XVIII wieku, na który datuje się istniejący kamienny spichlerz. Pałac w obecnej formie postawiono ok. 1860 r. dla rodziny Schlabrendorf z pobliskiego Szczepowa (niem.: Seppau) w miejscu wcześniejszego budynku o nierozpoznanej dotąd funkcji.
Do wybuchu II wojny światowej zespół był centrum historycznej wsi, objętej obecnie w całości ochroną konserwatorską.
Po 1945 r. przejęty przez państwo i przeznaczony na produkcję rolną w warunkach kolektywizacji, co nie uszkodziło zespołu tak bardzo, jak lata zaniedbań po 1989 r., kiedy doszło do kilku pożarów budynków gospodarczych. W połowie 2013 r. zespół łękanowski został przejęty z zasobu ANR przez te same osoby, które wkrótce później nabyły Dwór Sarny. W Łękanowie również utworzona została fundacja, która projektuje odbudowę i wnioskuje o środki publiczne. Wykonano inwentaryzację wszystkich budynków, projekt wymiany dachu pałacu, jak i inwentaryzację i studium historyczne parku oraz przygotowano program gospodarki drzewostanem. Fundacja uzyskała pozwolenie na wycinkę samosiewów i uporządkowanie parku, co planowane jest na 2015 r. Po remoncie zabytkowy zespół pałacowo-folwarczny w Łękanowie będzie pełnił rolę centrum kulturalnego, bardzo potrzebnego w rolniczym terenie oddalonym od dużych miast, gdzie dostęp do kultury jest ograniczony.
Model rekonstrukcji założenia pałacowo-folwarcznego w Łękanowie. Stan na lata 20., XX wieku. Autor: mgr inż. arch. kraj. Łukasz Przybylak, 2014 r.
www.dworsarny.pl www.palaclekanow.pl